Přednášky České společnosti novořeckých studií Διαλέξεις της Τσεχιϰής Εταιρείας Νεοελληνιϰών Σπουδών NEOGRAECA BOHEMICA Brno 2011 (11)

Transcript

1 Přednášky České společnosti novořeckých studií Διαλέξεις της Τσεχιϰής Εταιρείας Νεοελληνιϰών Σπουδών NEOGRAECA BOHEMICA Brno 2011 (11)

2 Obsah Sborník vznikl a byl vydán díky finanční podpoře Akademie věd ČR (projekt Cyklus přednášek o novořecké kultuře a historii). ΑRIADNI MOUTAFIDOU Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka NIΚΟLAOS ZAGKLAS Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα Theodóros Prodromos: poeta doctus 12. století RŮŽENA DOSTÁLOVÁ Problém byzantského humanismu a renesance Τo ζήτημα του βυζαντινού ανθρωπισμού και της Αναγέννησης ΚOSTAS TSIVOS Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες Τσεχοσλοβακίας μια κοινότητα σε διαρκή κίνηση Řečtí političtí uprchlíci v Československu komunita v neustálém pohybu EVA STEHLÍKOVÁ Setkání Julese Dassina s řeckou tragédií Η συνάντηση του Ζυλ Ντασέν με την ελληνική τραγωδία Na obálce Melina Merkuri ve filmu Phaedra DIMITRIS NOLLAS Κοσμάς Πολίτης: Στου Χατζηφράγκου Kosmas Politis: Ve čtvrti Chadzifrangu KATEŘINA BOČKOVÁ LOUDOVÁ Neogrecista Alois Koudelka ( ). Vzpomínka při příležitosti 150. výročí jeho narození Νεοελληνιστής Alois Koudelka ( ). 150 χρόνια από τη γέννησή του NICOLE VOTAVOVÁ SUMELIDISOVÁ Seferisova řecká odysea v českém překladu Řečtina na Masarykově a Karlově univerzitě Česká společnost novořeckých studií, o. s., 2011

3 ημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται 1 ΑΡΙΑΔΝΗ ΜΟΥΤΑΦΙΔΟΥ Η έρευνα πάνω στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αντιλήψεις των μεγαλεμπόρων 2 είναι διεθνώς εξαιρετικά περιορισμένη. Στο πλαίσιο αυτό η περίπτωση του Δημήτριου Βικέλα, που ακολούθησε την τυπική σταδιοδρομία των μελών μεγάλων εμπορικών οικογενειών της ελληνικής διασποράς στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ως επιτυχημένος έμπορος, αλλά και πεζογράφος, διανοούμενος και διακεκριμένος άνθρωπος των γραμμάτων, ο Βικέλας άφησε πίσω του ένα έργο το οποίο μας επιτρέπει να διερευνήσουμε τον τρόπο που αντιλαμβανόταν τον κόσμο γύρω του. Tο έργο αυτό περιλαμβάνει την αυτοβιογραφία του, 3 ένα ιδιωτικό αρχείο πάνω στο οποίο βασίζεται μία πιο λεπτομερής βιογραφία, γραμμένη από τον ανεψιό του Αλέξανδρο Οικονόμου, 4 πολλές λογοτεχνικές και ιστορικές μελέτες, μεταφράσεις, ποίηση, κι ένα σημαντικό αφηγηματικό έργο, 5 όπως για παράδειγμα διηγήματα αλλά και το προδρομικό μυθιστόρημα Λουκής Λάρας, 6 το οποίο εισάγει το νέο ιδανικό της αστικής ευημερίας και μη συμμετοχής στη δημόσια ζωή. Η παρούσα μελέτη θα εξετάσει το πώς ο Βικέλας αντιλαμβανόταν ορισμένες όψεις του κόσμου των εμπόρων, αλλά και την πολιτική, τις διεθνείς εξελίξεις και την εθνική ιδέα, καθώς και την πρωτοπόρο παρουσίαση ενός νέου τύπου εμπόρου που αντιπροσώπευε το ιδανικό της ειρηνικής και εύπορης αστικής ζωής. Η ζωή και το έργο του Βικέλα 7 Ο Βικέλας γεννήθηκε στην Ερμούπολη το 1835, και πέθανε στην Αθήνα το Καταγόταν από οικογένεια εμπόρων και ανήκε κοινωνικά και οικονομικά στους Έλληνες της διασποράς. H οικογένεια του πατέρα του καταγόταν από τη Βέροια, ενώ της μητέρας του από τα Ιωάννινα. Και οι δύο παππούδες του μετακόμισαν σε πολύ νεαρή ηλικία στην οθωμανική πρωτεύουσα, όπου εγκαθίδρυσαν σημαντικούς εμπορικούς οίκους στο Γαλατά. Και 1 Το κείμενο αυτό βασίζεται σε μία ευρύτερη μελέτη που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά με τίτλο «Greek Merchant Families Perceiving the World: The Case of Dimitrios Vikelas», Mediterranean Historical Review 23/2, 2008, Ο όρος «μεγαλέμπορος» δηλώνει τους εμπόρους που ασχολούνταν με το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο. Η εμβέλεια των επιχειρήσεών τους ήταν ευρύτατη, και συγκέντρωναν τεράστια κέρδη. Το μεγάλο κεφάλαιο που διέθεταν τους έδινε τη δυνατότητα να κάνουν επενδύσεις και να εγκαινιάζουν νέες οικονομικές επιχειρήσεις. Βλ. ΚΑΡΔΑΣΗΣ 1997, 58 59, ΚΑΡΔΑΣΗΣ 1998, 25 26, , Πρβλ. με GILBAR 2003, 1 2, υποσ. 1, υποσ ΒΙΚΕΛΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΒΙΚΕΛΑΣ ΒΙΚΕΛΑΣ Για τη ζωή και το έργο του Βικέλα βλ. ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΜΠΑΛΑΝΟΣ 1945, ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, ΣΑΧΙΝΗΣ 1982, ΒΙΚΕΛΑΣ 1991, ΤΕΡΔΗΜΟΥ 1991, ΒΙΚΕΛΑΣ 1997, ΛΕΤΣΑΣ 1951, ΧΙΟΝΙΔΗΣ 1986, ΧΙΟΝΙΔΗΣ 2006, ANASTASOPOULOS 2006, TZIOVAS

4 Αριάδνη Μουταφίδου Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται οι δύο εμπορικοί οίκοι άκμασαν μέχρι την εποχή της ελληνικής επανάστασης, οπότε οι δύο οικογένειες αναγκάστηκαν να διαφύγουν και έχασαν όλη την περιουσία τους. O παππούς Δημήτριος Βικέλας διέφυγε στη Μύκονο με τους δυο γιους και τις δυο κόρες του, και από εκεί η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Σύρο. O Γεώργιος Μελάς ακολούθησε τη διαδρομή Οδησσό όπου οι αδελφοί Μελά είχαν επίσης ένα εμπορικό κατάστημα, Ανκόνα (μέσω Φιούμε), Κέρκυρα, και μετά πάλι πίσω στην Οδησσό και Κέρκυρα, για να εγκατασταθεί τελικά στη Σύρο μαζί με την οικογένειά του. 8 Στη Σύρο ο Εμμανουήλ Βικέλας, συνάντησε και παντρεύτηκε την Σμαράγδα Μελά. Μετά το γάμο των γονιών του, και σύμφωνα με το μοντέλο των εμπορικών οικογενειών, οι δεσμοί με την οικογένεια Μελά έγιναν δεσμοί οικονομικής συνεργασίας. O ίδιος ο Δημήτριος Βικέλας ακολούθησε την επικερδή σταδιοδρομία του εμπορικού οίκου Αδελφοί Μελά, που είχε ιδρυθεί από τον εμπορικό οίκο Ανεψιοί Μαύρου με έδρα στην Οδησσό και Ταγκανρόγκ, και που συνδεόταν επίσης με την οικογένεια Μελά. 9 Το 1866, ο Βικέλας παντρεύτηκε την Καλλιόπη Γεραλοπούλου, κόρη ενός από τους πλουσιότερους Έλληνες εμπόρους του Λονδίνου, του Κωνσταντίνου Γεραλόπουλου. 10 Σε πολύ νεαρή ηλικία ο Δημήτριος Βικέλας ξεκίνησε να εργάζεται ως μαθητευόμενος στο γραφείο του πατέρα του στην Οδησσό, σύμφωνα με τη συνηθισμένη τακτική των ελληνικών εμπορικών οικογενειών. Tο 1852, σε ηλικία δεκαεπτά ετών, άρχισε την εμπορική του σταδιοδρομία στο Λονδίνο στην επιχείρηση του θείου του, Βασιλείου Μελά, μία μέση επιχείρηση της ελληνικής κοινότητας της βρετανικής πρωτεύουσας. Tο 1854 η εταιρεία που συνδεόταν με τον εμπορικό οίκο του Μαύρου στην Οδησσό διαλύθηκε, και οι αδελφοί Βασίλειος και Λέων Μελάς ίδρυσαν μία δική τους ανεξάρτητη επιχείρηση με βάση το Λονδίνο. Βασιζόμενοι σε μέλη της οικογένειας, δύο επιπλέον εμπορικοί οίκοι ιδρύθηκαν το 1857: ένας στο Γαλατά υπό τη διεύθυνση του νεώτερου αδελφού Μιχαήλ, ο άλλος στη Μασσαλία υπό τη διεύθυνση του Κωνσταντίνου, που εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη, και του Λέοντα, που εγκατέλειψε το Λονδίνο, ενώ ο Βασίλειος έμεινε επικεφαλής του εμπορικού οίκου στη βρετανική πρωτεύουσα. 11 Οι θείοι του Βικέλα εμπορεύονταν σιτηρά, εισήγαγαν φορτία με ιστιοφόρα από το Δούναβη και τη νότια Ρωσία. O εμπορικός οίκος των αδελφών Μελά με τα δύο υποκαταστήματα στη Μασσαλία και στο Γαλατά διέθετε κεφάλαιο λιρών. 12 Μετά τη διάλυση της εταιρείας Αδελφοί Μελά και Δ. Βικέλας, 13 είκοσι τέσσερα χρόνια μετά την άφιξή του στο Λονδίνο, ο Βικέλας μπορούσε πια να αποσυρθεί από το εμπόριο και να ζήσει μια εύπορη ζωή. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1876, αλλά έφυγε γρήγορα για την Ευρώπη εξαιτίας της ξαφνικής αρρώστιας της συζύγου του, και μπόρεσε τελικά να εγκατασταθεί στην Αθήνα μόλις το Ο Βικέλας είναι ευρύτερα γνωστός ως πεζογράφος και άνθρωπος των γραμμάτων. Μαζί με το Γεώργιο Βιζυηνό θεωρείται πρόδρομος του ελληνικού ηθογραφικού διηγήματος. Τα έργα του μεταφράστηκαν σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, συχνά από γνωστούς νεοελληνιστές. Ήταν μία προσωπικότητα με ευρύτατες πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες, και πήρε ενεργό μέρος σε διάφορες διεθνείς επιτροπές, κυρίως λογοτεχνικής φύσεως. Tο 1894 εξελέγη πρώτος πρόεδρος ( ) της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής για την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων που διεξήχθησαν στην Αθήνα το Στις πρωτοβουλίες του οφείλεται η σύσταση και η λειτουργία του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, η ίδρυση του Οίκου Τυφλών και της Προτύπου Μαθητικής Σκοπευτικής Σχολής, καθώς και η θεμελίωση της Εργατικής Σχολής. H κοινωνική του δράση απορρόφησε όλη σχεδόν τη δραστηριότητά του στα τελευταία χρόνια της ζωής του. 14 «Ευγένεια» και εμπορικός κόσμος Ο τρόπος που ο Βικέλας αντιλαμβανόταν και προσδιόριζε τις παραμέτρους και το βαθύτερο νόημα του κόσμου των εμπόρων, στον οποίο ανήκε, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε όλο το αυτοβιογραφικό του έργο τονίζει επανειλημμένα την εσωτερική αντίθεση μεταξύ «κλίσεως» και «καθήκοντος». Από τη μια τοποθετείται η επιθυμία και το πάθος του να γίνει άνθρωπος των γραμμάτων, και οι ειλικρινείς προσπάθειές του να συνδυάσει λογοτεχνικές και λόγιες ενασχολήσεις πλάι στις εμπορικές του δραστηριότητες, κι από την άλλη βρίσκεται ο προορισμός και το καθήκον του να γίνει έμπορος, όχι μόνο επειδή έπρεπε να ακολουθήσει την οικογενειακή παράδοση, αλλά και επειδή μετά την χρεοκοπία του πατέρα του δεν είχε άλλη επιλογή. 15 Παρόλα αυτά, ο κόσμος των εμπόρων περιελάμβανε σημαντικές πτυχές, τις οποίες εκτιμούσε βαθύτατα, όχι μόνο για λόγους πίστης και αφοσίωσης προς την οικογενειακή παράδοση. O Βικέλας αναφερόταν τόσο στην καταγωγή όσο και στον κόσμο των εμπόρων ως έναν κόσμο «ευγενείας»: ήταν, για τον Βικέλα, ένας κόσμος προνομίων, καθηκόντων, ευθυνών, που βασιζόταν στην παιδεία, παράδοση και εντιμότητα ένας κόσμος που έδινε στα μέλη του την υπερηφάνεια και την αξιοπρέπεια της οικονομικής ανεξαρτησίας. O όρος «ευγένεια», που χρησιμοποιείται στο κείμενο, αναφέρεται στην αποφασιστική αλληλεξάρτηση μεταξύ αξιοπρέπειας και οικονομικής ανεξαρτησίας που διασφάλιζε η ενασχόληση με το εμπόριο: «Αλλ όμως θεωρώ ως ευτύχημα την καταγωγήν εξ οικογενείας, της οποίας πολλαί κατά διαδοχήν γενεαί έτυχαν ελευθερίου αγωγής και διετήρησαν παραδόσεις συντελούσας προς εξύψωσιν της ηθικής αξιοπρεπείας των μελών της. Κατά τοσούτον, και μόνον κατά 8 ΜΕΛΑΣ χ.χ., , ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 5. 9 ΜΕΛΑΣ χ.χ., 201, ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΔΗΤΣΑ 1991, 38*. 13 ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 326, ΤΕΡΔΗΜΟΥ 1991, ΣΑΧΙΝΗΣ 1982, Ο Απόστολος Σαχίνης διαχωρίζει τρεις φάσεις στη ζωή του Βικέλα: Στην πρώτη φάση (Λονδίνο, ) ήταν κυρίως έμπορος, στη δεύτερη φάση (Παρίσι, ) ήταν κυρίως ο λογοτέχνης και ο λόγιος, ενώ στην τρίτη φάση (Αθήνα, ) ήταν κυρίως ο κοινωνικός άνθρωπος, ο οργανωτής κοινωφελών έργων, συλλόγων και ιδρυμάτων. Ibid. 15 ΒΙΚΕΛΑΣ 1908,

5 Αριάδνη Μουταφίδου Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται τοσούτον, εκτιμώ τα αγαθά της ευγενείας και εννοώ την αξίαν της. Άλλως, η ευγένεια δεν έχει σημασίαν άνευ πλούτου, ή τουλάχιστον άνευ βαθμού τινός υλικής ανεξαρτησίας. O μη δυνάμενος να συντηρηθή εις την κοινωνικήν βαθμίδα όπου εγεννήθη, θα εκπέση εξ ανάγκης εις βαθμίδα υποδεεστέραν, η δε λάμψις της καταγωγής εξατμίζεται τότε, λησμονουμένη και παρά άλλων και παρ αυτού του εξ ευγενών καταγωμένου.» 16 Απαντώντας σε μία νέα γενιά Ελλήνων, που εξιδανίκευε την εργασία στο δημόσιο, αλλά ήθελε γρήγορη επιτυχία και πολλά χρήματα, και ταυτόχρονα περιφρονούσε τον κόσμο των εμπόρων, ο Βικέλας τόνιζε την ψευδαίσθηση μιας τέτοιας αντίληψης της πραγματικότητας. H εργασία σε δημόσια υπηρεσία, υποστηρίζει, μπορεί να προσφέρει αναμφίβολα μία έντιμη ζωή, αλλά δεν μπορεί ποτέ να προσφέρει τον πλούτο και την οικονομική ανεξαρτησία, που διασφαλίζει το εμπόριο. 17 Αυτό ισχύει όχι μόνο για τους απλούς δημοσίους υπαλλήλους, αλλά και για όσους κατέχουν υψηλά κρατικά αξιώματα. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα από την ίδια του την οικογένεια. Στo πλαίσιo του συστήματος της συγγενικής αλληλοβοήθειας και της επιχειρηματικής συνεργασίας 18 η οικογένεια έφερνε στους κόλπους της όχι μόνο, όπως στην περίπτωση του Βικέλα, νεαρά μέλη που είχαν ανάγκη από εργασία και οικονομική ανεξαρτησία, αλλά και μέλη που ήταν επιτυχημένα και διαπρεπή σε άλλους τομείς, αλλά που έπρεπε να ενταχθούν στις οικογενειακές επιχειρήσεις για μεγαλύτερη ασφάλεια και πλούτο, όπως στην περίπτωση του Λέοντα και του Κωνσταντίνου Μελά. Ο Λέων Μελάς ( ) υπήρξε ένας εξέχων νομικός, πολιτικός και συγγραφέας. Διετέλεσε δικαστής, διορίστηκε καθηγητής στη Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών, και υπήρξε δύο φορές Υπουργός Δικαιοσύνης. Είχε ήδη μία επιτυχημένη πολιτική καριέρα, όταν αποσύρθηκε αποθαρρυμένος και απογοητευμένος από την πολιτική. Συνέχισε να εργάζεται ως δικηγόρος μέχρι το 1848, όταν ο αδελφός του Βασίλειος ήρθε στην Αθήνα. O Βασίλειος Μελάς έπεισε το Λέοντα να τον ακολουθήσει ως συνεταίρος στο νέο εμπορικό κατάστημα που επρόκειτο να ιδρύσει στο Λονδίνο. 19 Ο Βασίλειος έπεισε επίσης τον αδελφό του Κωνσταντίνο να παραιτηθεί από τη θέση του πρωτοδίκη στην Ελλάδα, και να ακολουθήσει την εμπορική σταδιοδρομία. O Κωνσταντίνος Μελάς ( ) πήγε στην οθωμανική πρωτεύουσα ως βοηθός του πατέρα του Γεωργίου, ενώ αργότερα ανέλαβε μαζί με τον πατέρα του τη διεύθυνση του εμπορικού οίκου της Κωνσταντινούπολης. Tο έτος 1857, μαζί με τον αδελφό του Λέοντα, ανέλαβε τη διεύθυνση του νέου εμπορικού καταστήματος της οικογένειας Μελά στην Μασσαλία ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 8. Ο Βασίλειος Μελάς ( ) φρόντισε ιδιαίτερα να εντάξει τους αδελφούς του, αλλά και τον ανεψιό του, Δημήτριο Βικέλα, στην οικογενειακή επιχείρηση, εξασφαλίζοντας έτσι πλούτο και άνετη ζωή γι αυτούς και τις οικογένειές τους. O Βασίλειος ξεκίνησε την εμπορική του σταδιοδρομία στη Σύρο ως υπάλληλος του Ευστράτιου Ράλλη, ο οποίος και υπήρξε και ο πρώτος δάσκαλός του στο εμπόριο. Ακολούθησε τον πατέρα του στην Ταγκανρόγκ, και τον διαδέχθηκε ως διευθυντής του εμπορικού οίκου Μαύρου, όταν ο πατέρας του έφυγε και εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα πήγε στο Λονδίνο. Καθώς ανδρώθηκε μέσα στις περιπέτειες της ελληνικής επανάστασης, αισθανόταν έντονα την ανάγκη για οικονομική ανεξαρτησία. Οι κακουχίες που πέρασε σε νεαρή ηλικία άναψαν μέσα του τον πόθο να εξασφαλίσει μια άνετη ζωή για τον εαυτό του και την οικογένειά του. 21 «φρονώ δε,» γράφει ο Βικέλας στην αυτοβιογραφία του, «ότι, άνευ του Βασιλείου Μελά, και εκείνοι και εγώ αυτός θα ήμεθα ευϋπόληπτα και ίσως όχι άχρηστα μέλη της κοινωνίας, αλλά θα εγηράσκαμεν όλοι χωρίς να έχωμεν την δια του εμπορίου αποκτηθείσαν άνεσιν, έστω και την σχετικήν.» 22 Έτσι λοιπόν ούτε ο μισθός του δημοσίου υπαλλήλου ούτε τα υψηλά κρατικά αξιώματα μπορούν να εξασφαλίσουν την οικονομική άνεση, που διασφαλίζει την αξιοπρέπεια, μια και πλούτος σημαίνει ταυτόχρονα και απαλλαγή από εξωτερικές δεσμεύσεις, και προσωπική ελευθερία και ελευθερία κινήσεων, που παρέχει η ένταξη στο εμπόριο και τις ευρύτατες οικογενειακές επιχειρήσεις. Ωστόσο ο Βικέλας επισημαίνει πως η επιτυχία στον εμπορικό κόσμο ήταν μία πολύ δύσκολη υπόθεση, και απαιτούσε πολλές ικανότητες και προσόντα. H διεθνής διάκριση των Ελλήνων μεγαλεμπόρων οφειλόταν στην αφοσίωσή τους στη δουλειά, στη συνεχή επιμέλεια, την ιδιοφυΐα, το ταλέντο στο συνδυασμό επιχειρήσεων, την αγάπη για τα χρήματα και την οικονομία, και κυρίως την ακρίβεια στις συναλλαγές χωρίς την οποία δεν μπορούν να επιτευχθούν ούτε η εμπιστοσύνη ούτε το καλό όνομα, οι κύριες βάσεις της συνεχούς και σταθερής προόδου του εμπόρου. 23 Στην Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία Ερμής ο Κερδώος ( ), οι έμποροι παρακινούνταν να υιοθετούν σεμνότητα, λιτότητα, σεβασμό στους μεγαλύτερους, εντιμότητα στις συναλλαγές τους, συνέπεια στις πληρωμές και τις υποχρεώσεις τους, και να υποστηρίζουν την εκπαίδευση των νέων εμπόρων. Δεν ήταν αρκετό για έναν έμπορο το να είναι ελληνικής καταγωγής και να ανήκει σε οικογένεια εμπόρων. Tο πιο σημαντικό απ όλα ήταν να έχει τη φήμη πως είναι έντιμος, ενώ ταυτόχρονα υπήρχαν άγραφοι κανόνες σωστής ηθικής και εμπορικής συμπεριφοράς ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, Για τη σημασία του συστήματος της συγγενικής αλληλοβοήθειας και της επιχειρηματικής συνεργασίας για τον έλεγχο και την οργάνωση των δικτύων βλ. ΧΑΡΛΑΥΤΗ 2001, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 172, 231, 243, ΜΕΛΑΣ χ.χ., ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 59, 172, 243, ΜΕΛΑΣ χ.χ., 199, 252, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 243, ΜΕΛΑΣ χ.χ., ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 1815, BITROS, PEPELASIS MINOGLOU 2007,

6 Αριάδνη Μουταφίδου Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται Ο κώδικας συμπεριφοράς, οι ικανότητες και τα προσόντα που αναφέρει ο Βικέλας με τόση ακρίβεια, είναι γνωστά και θα μπορούσαν να θεωρηθούν κοινός τόπος. O Ανδρέας Συγγρός, το αναγνωρισμένο πρότυπο του πιο επιτυχημένου εμπόρου επιχειρηματία τραπεζίτη της εποχής του, έκανε ανάλογες αναφορές στα Απομνημονεύματά του την ίδια περίπου εποχή. 25 Ο Βικέλας ωστόσο ακολουθεί έναν διαφορετικό δρόμο. Προσπαθώντας να ορίσει τα συστατικά στοιχεία του πραγματικού εμπόρου, παρουσιάζει τον εαυτό του ως μία εναλλακτική περίπτωση. Επισημαίνει πως παρόλο που από την αρχή της εμπορικής του σταδιοδρομίας είχε την υποστήριξη, την καθοδήγηση και την αγάπη των θείων του και επίσης πολλά από τα απαραίτητα προσόντα, του έλειπε αυτό που χρειαζόταν περισσότερο για να γίνει κάποιος ένας αληθινός έμπορος: η εμπορική ιδιοφυΐα, το ταλέντο, και η επιθυμία για πλούτο. 26 Αλλά όχι μόνον αυτό. Εφόσον η αφοσίωση και το πάθος χαρακτήριζαν τον ιδεώδη τύπο εμπόρου, ο Βικέλας θεωρούσε πως ο ίδιος δεν ταίριαζε σε αυτό το πρότυπο. 27 Στην πραγματικότητα ο Βικέλας είχε πλήρη συναίσθηση των ικανοτήτων και της επιτυχίας του στην εμπορική του σταδιοδρομία. Ωστόσο αυτό που προσπαθεί να τονίσει αφορά την ουσία του αληθινού εμπόρου, που περιλαμβάνει όχι μόνο ταλέντο, αλλά και πάθος και αφοσίωση στη δουλειά, ένα ζήτημα που ήταν στενά συνδεδεμένο με την «κλίση» στο επάγγελμα. Και ενώ στην περίπτωση του Συγγρού, η «κλίση» του ήταν το εμπόριο, 28 στην περίπτωση του Βικέλα, η «κλίση» του ήταν τα γράμματα. 29 Ελληνική επανάσταση και διεθνείς κρίσεις Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιμετώπιση των μεγάλων εθνικών και διεθνών γεγονότων από τον Βικέλα. Στα πλαίσια αυτά ο ελληνικός αγώνας για την ανεξαρτησία κατέχει κεντρική θέση. O τρόπος που ο Βικέλας προσλαμβάνει την ελληνική επανάσταση ενέχει διαφορετικά επίπεδα και διαφορετικές οπτικές γωνίες πρόσληψης. Για τον Βικέλα, η επανάσταση του 1821 ήταν συνδεδεμένη τόσο με την ιστορική και την εθνική μνήμη, όσο και με τη συλλογική μνήμη της οικογένειας. Πριν από την έκρηξη της επανάστασης, και οι δύο οικογένειες των γονέων του Βικέλα ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και οι εμπορικοί οίκοι Μελά και Βικέλα ευημερούσαν. Όπως και οι υπόλοιποι έλληνες έμποροι της οθωμανικής πρωτεύουσας, και οι δύο οικογένειες ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, αν και η οικογένεια Βικέλα δεν συμμετείχε ενεργά στις δραστηριότητες της μυστικής οργάνωσης, σε αντίθεση με όλα τα μέλη της οικογένειας 25 ΣΥΓΓΡΟΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, Βλ. ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, Ο πατέρας του Συγγρού επιθυμούσε ο γιος του να σπουδάσει ιατρική στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, αλλά η κλίση του, ο προορισμός του και η βαθιά επιθυμία του ήταν να γίνει έμπορος. Βλ. ΣΥΓΓΡΟΣ 1908, Η Δήτσα υποστηρίζει πως εδώ δεν πρόκειται για άμεση σύνδεση της κλίσεως του ατόμου, ιδιαίτερα της κλίσεως στο εμπόριο, με τον προτεσταντισμό, ωστόσο θεωρεί πως αντικατοπτρίζονται κάποιες από τις ιδέες που διακηρύσσονταν από τον Λουθηρανισμό και τον Καλβινισμό. Βλ. ΔΗΤΣΑ 1991, 44*. Για την έννοια της «κλίσεως» (Beruf, Berufung) στο Λούθηρο και του «προορισμού» στον Καλβίνο, βλ. WEBER Μελά, τους υπαλλήλους και τους συνεταίρους τους. 30 Η έκρηξη της επανάστασης σήμαινε για όλους απώλειες ζωής, φυγή, πολυάριθμες μετακινήσεις και στάσεις σε διαφορετικά μέρη και χώρες, προσφυγική ζωή, απώλεια περιουσιών και ζωή στη φτώχεια. 31 Φαίνεται πως οι γυναίκες είχαν διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης και διαχείρισης του παρελθόντος και ήταν εκείνες που αφηγούνταν κατά κανόνα τις ιστορίες της φυγής και τις περιπέτειες κάθε μέλους της οικογένειας ξεχωριστά, ενώ οι άνδρες είχαν άλλους τρόπους αντιμετώπισης, διαχείρισης και επεξεργασίας του παρελθόντος. 32 Ο Βικέλας προσφέρει μία ακριβή εικόνα της σιωπηλής θλίψης για ό,τι χάθηκε, και για τη ριζική αλλαγή και μετάβαση από τον πλούτο στη φτώχεια. 33 Στην αυτοβιογραφία του περιγράφει μία χαρακτηριστική σκηνή με τον πατέρα του, Εμμανουήλ, να πηγαίνει μαζί του μια βόλτα στο Φανάρι, μιλώντας και δείχνοντάς του τα μεγαλόπρεπα κτίρια των δύο οικογενειών και των συγγενών τους, ενώ το παιδί με έκπληξη άρχισε να αντιλαμβάνεται τη διαφορά από την πραγματικότητα στην οποία είχε γεννηθεί στη Σύρο. 34 Στην παιδική του ηλικία ο Βικέλας προσελάμβανε την επανάσταση μέσα από τις διηγήσεις της οικογενειακής ιστορίας, με φόβο και τρόμο, μέσα από τα μάτια ενός παιδιού. 35 Από την αφήγησή του γίνεται εμφανές πως η ιστορία της οικογένειας υιοθετείται, γίνεται σεβαστή και τιμάται από τη νεώτερη γενιά, ενώ η πίστη και η αφοσίωση στην οικογένεια είναι κεντρικής σημασίας. Μία άλλη σημαντική όψη της επανάστασης αποτελούσε η ξαφνική απώλεια περιουσιών, κυρίως η διακοπή των εμπορικών δραστηριοτήτων και του τρόπου ζωής των παραδοσιακών ελληνικών εμπορικών οικογενειών (εμπορικά δίκτυα, επικοινωνία, κινητικότητα, κοσμοπολιτισμός κ.λπ.). H σημασία της αναζήτησης ευρύτερου ορίζοντα μετά την επανάσταση αφορούσε όχι μόνο τη διεύρυνση και αποκατάσταση των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, αλλά και μία διαφορετική αντίληψη και έναν διαφορετικό τρόπο ζωής. 36 Ο Βικέλας τόνιζε ιδιαίτερα τη διεύρυνση των οριζόντων, που υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για τη δομή και τη λειτουργία των ελληνικών εμπορικών οίκων και των δικτύων 30 ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 4 5, , ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 21 23, ΜΕΛΑΣ χ.χ., ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 4 5, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, Πρβλ. επίσης με ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 29 30, Κινητικότητα και κοσμοπολιτισμός χαρακτήριζε τη ζωή του Βικέλα και μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα, γεγονός που επικρίθηκε έντονα από τους συγχρόνους του. Ιδιαίτερα διαφωτιστικό γι αυτήν την αντίληψη είναι το σχόλιο του Βικέλα λίγο πριν φύγει από την Κωνσταντινούπολη για το Λονδίνο, όπου θα ξεκινούσε την επαγγελματική του σταδιοδρομία: «Η ιδέα ότι θα μεταβώ εις την Αγγλίαν, ότι θα διέλθω την Ιταλίαν, την Γαλλίαν, ότι θα ίδω τα θαυμάσια του πολιτισμού, εμετρίαζε την λύπην μου δια τον χωρισμόν από την μητέρα μου. Άλλως, ο ανέκαθεν πλάνης βίος μας και η διασπορά της οικογενείας εις Δύσιν και Ανατολήν με είχαν προετοιμάσει προς εύκολον παραδοχήν παντός σχεδίου μετατοπίσεως.» (ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 169.) 10 11

7 Αριάδνη Μουταφίδου Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται τους. 37 Μετά την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, και μια κάποια ομαλοποίηση των σχέσεων με την οθωμανική αυτοκρατορία, πολλές εμπορικές οικογένειες κινήθηκαν πέρα από τα στενά όρια του ελληνικού κράτους και στράφηκαν στην αναζήτηση ευρύτερου ορίζοντα. 38 Πάντα με βάση το σύστημα της συγγενικής αλληλοβοήθειας και συνεργασίας, ο Γεώργιος Μελάς, για να μείνουμε στο παράδειγμα του παππού του Βικέλα, εγκατέλειψε την υψηλή θέση που κατείχε στην Ελλάδα στον τομέα της δικαιοσύνης, και έφυγε από τη Σύρο για την Ταγκανρόγκ και αργότερα για την Κωνσταντινούπολη, όπου κατάφερε είκοσι περίπου χρόνια μετά την ελληνική επανάσταση, να αποκαταστήσει τις επιχειρήσεις του στην οθωμανική πρωτεύουσα. Μέχρι το 1848 οι εμπορικές δραστηριότητες της οικογένειας Μελά (των αδελφών και εξαδέλφων Μελά) εξαπλώνονταν στη Μόσχα, Οδησσό, Κωνσταντινούπολη, Ταγκανρόγκ, Βηρυτό, Μασσαλία και Λονδίνο. 39 Η εμπειρία της ελληνικής επανάστασης συνδεόταν, όπως είναι φυσικό, και με μία εξιδανίκευση του εθνικού ιδεώδους, που ποτέ δεν αμφισβητήθηκε και η οποία εντασσόταν σε μια φιλελεύθερη παράδοση γενεών. Εθνικές ιδέες, το ιδανικό της ελευθερίας και το μίσος για τους τυράννους καλλιεργούνταν μέσω της εκπαίδευσης και της παράδοσης, και ήταν επηρεασμένα από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό και τις αρχές της γαλλικής επανάστασης. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο γίνονταν αντιληπτές οι διεθνείς εξελίξεις στην περίπτωση του Βικέλα νωρίς ακόμα μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, και αργότερα ενός νέου άντρα. Κατά τη διάρκεια του επαναστατικού έτους 1848 ο Βικέλας ήταν δεκατριών ετών και ζούσε με την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη. Όπως και οι συνομήλικοί του έτσι και ο Βικέλας παρακολουθούσε τις εξελίξεις στην Ευρώπη με περιέργεια και ενθουσιασμό. Oι δυτικές επαναστάσεις προσλαμβάνονταν ως ο αγώνας των ευρωπαϊκών καταπιεσμένων λαών εναντίον των τυράννων τους. Tο σχήμα ήταν ξεκάθαρο: η Αυστρία και η Ρωσία αντιπροσώπευαν την τυραννία οι Ιταλοί και οι Ούγγροι αγωνίζονταν για την εθνική τους ελευθερία εναντίον των τυράννων. 40 «Ο γενικός σάλος της Ευρώπης είχε τον αντίκτυπόν του εις τας νεαράς μας καρδίας. Πώς ήτο δυνατόν οι συνηλικιώται μου και εγώ να συμπαθώμεν προς τους αντιπάλους της Ελευθερίας;» 41 «Εκ βρεφικής ηλικίας ανετράφην ακούων παιάνας ελευθερίας και υμνουμένην την αντίστασιν κατά της τυραννίας τροφή μου διανοητική υπήρξαν τα θούρια άσματα του Ρήγα και οι στίχοι των δύο Σούτσων.» Σύμφωνα με τον Παναγιωτόπουλο το τμήμα της ελληνικής αστικής τάξης που εγκαταστάθηκε στο εθνικό κέντρο κατάφερε μέσω των Ελλήνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας να διατηρήσει ένα ευρύ πεδίο δράσης στην αυτοκρατορία και τις χώρες που συνδέονταν με αυτήν, παρά την χαμηλή οικονομική της κατάσταση. Βλ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, 1980, Βλ. ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 20. Πρβλ. επίσης με ΔΕΡΤΙΛΗΣ 1985, 58, ΚΑΡΔΑΣΗΣ 1987, ΑΓΡΙΑΝΤΩΝΗ 1986, ΜΕΛΑΣ χ.χ., , , ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 5, 20, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 84. Ο κριμαϊκός πόλεμος ( ) βρήκε τον Βικέλα στο Λονδίνο να εργάζεται στο εμπορικό κατάστημα των θείων του. Στην αυτοβιογραφία του παρουσιάζει αναλυτικά τις αντιδράσεις και τις προσπάθειες της ελληνικής εμπορικής κοινότητας, συμπεριλαμβανομένης και της δικής του συμβολής, στην υποστήριξη και προάσπιση του εθνικού ζητήματος. 43 ο τρόπος που προσλαμβάνει, αναλύει και αξιολογεί την κρίση και την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων είναι αυτός που θα περίμενε κανείς από έναν άνδρα με την παιδεία του, το οικογενειακό του υπόβαθρο, και την εθνική του παράδοση. 44 Ο Βικέλας αποσύρεται από το προσκήνιο και παρατηρεί από μία απόσταση και με έντονη κριτική ματιά τις εξελίξεις του παρελθόντος. Δύο διαφορετικά επίπεδα αφήγησης συναντώνται: στη μια μεριά βρίσκεται ο νεαρός Βικέλας στην αρχή της εμπορικής του σταδιοδρομίας, στην άλλη ο Βικέλας στα χρόνια της ωριμότητας, με νοοτροπία και απόψεις που διαμορφώθηκαν μέσα από τα χρόνια ζωής και εργασίας στον εμπορικό κόσμο. Από μία απόσταση ο Βικέλας σχολιάζει όλες εκείνες τις ειλικρινείς και σοβαρές δραστηριότητες με ελαφρά ειρωνεία, χιούμορ, ρεαλισμό, αλλά και σκεπτικισμό σχετικά με το εάν αυτές οι πράξεις σήμαιναν πραγματικά κάτι σχετικά με την επίδραση που ονειρεύονταν πως θα μπορούσαν να έχουν στην βρετανική κοινωνία ή πολιτική. 45 Φαίνεται πως αυτό το δεύτερο και παράλληλο επίπεδο δηλαδή, του κριτικού Βικέλα στα χρόνια της ωριμότητας αντικατοπτρίζει όχι μόνο έναν πραγματισμό, που είναι επακόλουθο της εμπειρίας, αλλά επίσης μία πιο διαφοροποιημένη η μάλλον συντηρητική στάση που συνδέεται και απορρέει από τη θέση του ως μέλους μιας εμπορικής κοινότητας. Το νέο ιδανικό της αστικής ευημερίας Χαρακτηριστικό για τη νέα αυτή διαμορφωμένη ματιά του ενήλικα Βικέλα είναι το αφηγηματικό του έργο, Λουκής Λάρας, 46 το οποίο γράφει όσο βρίσκεται στο Παρίσι, το Tο έργο, που δημοσιεύθηκε το 1879, βασίστηκε στη γραπτή μαρτυρία ενός Χιώτη εμπόρου από το Λονδίνο, του Λουκά Ζίφου (ή Τζίφου). O Βικέλας, που γνώριζε προσωπικά το γέροντα, του είχε ζητήσει να γράψει τα απομνημονεύματά του. 47 Βασισμένο στα απομνημονεύματα του Ζίφου, ο Λουκής Λάρας του Βικέλα αποτελεί έναν ύμνο στην 43 Mέσω της συγγραφής άρθρων (ο Λέων Μελάς έγραψε το γνωστό άρθρο Hints on the solution of the Eastern Question), μέσω της έκδοσης εφημερίδας (η ελληνική εφημερίδα Eastern Star δημοσιευόταν στο Λονδίνο), καθώς και με τη διοργάνωση μεγάλων συγκεντρώσεων (όπως εκείνη που διοργανώθηκε στο Crosby Hall κοντά στο City του Λονδίνου). 44 ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, ΒΙΚΕΛΑΣ 1908, 292, ΒΙΚΕΛΑΣ 1879, ΒΙΚΕΛΑΣ 1991, ΜΟΥΛΛΑΣ 1974, 17 19, 20 21, 18 19, ΣΑΧΙΝΗΣ 1982, Το έργο δημοσιεύθηκε αρχικά σε δέκα συνέχειες στο περιοδικό Εστία, ξεκινώντας από τον Ιανουάριο του Τον Ιούνιο του 1879 το βιβλίο δημοσιεύθηκε στα ελληνικά, και το ίδιο έτος μεταφράστηκε στα γαλλικά και στα γερμανικά. Βλ. ΤΕΡΔΗΜΟΥ 1991, Το χειρόγραφο του Ζίφου βρίσκεται στο προσωπικό αρχείο του Βικέλα στην Εθνική Βιβλιοθήκη στην Αθήνα, και δημοσιεύθηκε το 1991 στην εισαγωγή της νέας έκδοσης του έργου από τη Μαριάννα Δήτσα. Βλ. ΒΙΚΕΛΑΣ 1991, 1 21, ΣΑΧΙΝΗΣ 1982,

8 Αριάδνη Μουταφίδου Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται εμπορική και αστική ζωή, που φέρνει ευημερία και πλούτο. Tο έργο παρουσιάζει έναν τύπο εμπόρου, ο οποίος κατά τη διάρκεια της επανάστασης επέλεξε τη στάση της μη συμμετοχής στη δημόσια ζωή, και αντ αυτού το δρόμο του πλούτου και της ευημερίας. 48 Το βιβλίο γνώρισε επιτυχία, είχε συνεχείς εκδόσεις και ευνοϊκές σύγχρονες κριτικές, και μεταφράστηκε σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. 49 Ο Βικέλας έγραψε αυτό το έργο κατά τη διάρκεια μιας από τις πιο σοβαρές κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος. Οι μελετητές αναρωτιούνται σήμερα πώς ήταν δυνατόν να συμβεί κάτι τέτοιο σε αυτήν την ειδική ιστορική και κοινωνική συγκυρία των ετών O Παναγιώτης Μουλλάς εξηγεί πως ο Βικέλας ήθελε «να δείξει πως, για μια νέα αστική γενιά, θρεμμένη μέσα στο εμπορικό και κοσμοπολίτικο κλίμα του εξωτερικού, η εποχή της έντονης ιδεολογικής κινητοποίησης είχε τελειώσει μαζί με το ρομαντισμό πως το 21 δεν μπορούσε πια να "λειτουργήσει" παρά μόνο σαν ανάμνηση και μαρτυρία, δηλαδή αποδραματοποιημένο, απομυθοποιημένο πως μόνο ένα πιο νηφάλιο, νοικοκυρίστικο και μετρημένο ιδανικό ανταποκρινόταν σε μια νέα πραγματικότητα που επέβαλλε την προσγείωση και την αλλαγή του τόνου.» 50 Ωστόσο γεγονός παραμένει πως μέσω του πρωτοποριακού αυτού έργου, ο Βικέλας αντιπροσώπευε όχι μια ολόκληρη γενιά, αλλά όπως τονίζουν σύγχρονοι κριτικοί μια μικρή πιο «ώριμη» μειονότητα. 51 Χωρίς να εξιδανικεύει την ελληνική επανάσταση στο διήγημά του, επικεντρώνεται αντ αυτού στην ατομική επιτυχία του Λουκή Λάρα και προβάλει τον θρίαμβο της ατομικότητας και του επιχειρηματικού πνεύματος πάνω στην ιστορική αντιξοότητα. Tο αφήγημα αυτό, υποστηρίζει ο Δημήτρης Τζιόβας, αντικατόπτριζε την κύρια ενασχόληση της εποχής ( ), που ήταν η δημιουργία μιας αστικής και εύπορης κοινωνίας. 52 Ειρήνη, πρόοδος και ελεύθερο εμπόριο Παρόλο που ο Δημήτριος Βικέλας ποτέ δεν αμφισβήτησε το εθνικό ιδεώδες και εργάσθηκε έντονα ως διανοούμενος και άνθρωπος των γραμμάτων για να υποστηρίξει το εθνικό ζήτημα, φαίνεται πως οι Έλληνες του εξωτερικού είχαν ένα διαφορετικό, μάλλον πιο συντηρητικό τρόπο να αντιλαμβάνονται την πολιτική πραγματικότητα και τις εθνικές ιδέες από τους Έλληνες του εθνικού κέντρου. H ιστοριογραφία υποστηρίζει πως η απάντηση των Ελλήνων του εξωτερικού στη Μεγάλη Ιδέα ήταν το δόγμα του Ελληνο-οθωμανισμού, το οποίο συνδεόταν κυρίως με τις οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, και που προϋπέθετε την αποδοχή έστω και προσωρινά της ακεραιότητας της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 53 Τον Βικέλα απασχολούσαν τα σύνθετα ζητήματα της ειρήνης και του ελεύθερου εμπορίου, της οικονομικής ανάπτυξης και μιας ισχυρής και εύρωστης κρατικής οικονομίας. Tο έτος 1877 δημοσίευσε στο περιοδικό Εστία δύο άρθρα σχετικά με τον οικονομολόγο Ρίτσαρντ Κόμπντεν. 54 Σύμφωνα με τον Κόμπντεν ( ) βιομήχανο, πολιτικό, υποστηρικτή του ελεύθερου εμπορίου, βουλευτή οι πολιτικές συγκρούσεις και ο πόλεμος δρούσαν ανασταλτικά στην ελεύθερη ανάπτυξη του εμπορίου, το οποίο αντίθετα ευημερούσε σε περιόδους ειρήνης, ενώ ταυτόχρονα ένα ακμάζον κλίμα ελεύθερου εμπορίου αποτελούσε εγγύηση για την ειρήνη και την ευημερία. οι πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις κατά τη διάρκεια της Ανατολικής κρίσης το εμφανώς παρεμπόδιζαν την οικονομική ανάπτυξη, ενώ η ειρήνη ήταν η μόνη που μπορούσε να εγγυηθεί την υλική πρόοδο. Το έτος 1877 ο Συγγρός διατύπωσε την άποψη πως υπήρχε μία διαφορά μεταξύ των συμφερόντων του σκλαβωμένου και του ελεύθερου ελληνισμού, και πως η υλική ευημερία του πρώτου τον έκανε απρόθυμο να ξεσηκωθεί. 55 Φαίνεται πως υπήρχε μία αντίφαση μεταξύ εθνικού ιδανικού και οικονομικής πραγματικότητας. Tο 1878 ο Βικέλας έγραφε στον πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη από το Παρίσι: «Η γνώμη των ισχυόντων εν Παρισίοις είναι ότι το μέλλον της Ανατολής ανήκει εις εκείνο το κράτος του οποίου τα οικονομικά θα είναι υγιή.» 56 Αυτός ο τρόπος σκέψης και πρόσληψης της εθνικής, πολιτικής και οικονομικής πραγματικότητας αντιπροσώπευε όχι μόνο τους Έλληνες της Ευρώπης, αλλά και την επονομαζόμενη Ελληνο-οθωμανική αστική τάξη, η οποία ισχυροποιήθηκε από τα μέσα του 19 ου αιώνα. 57 Σε μία περίοδο που ο ελληνικός αλυτρωτισμός παίρνει τις πιο αντιφατικές μορφές του, ο Βικέλας υποστηρίζει την ειρηνική, μη βίαιη μορφή της ερμηνείας της Μεγάλης Ιδέας, που αφορούσε το μετασχηματισμό της κοινωνίας εκ των έσω, και συνδεόταν με τις ιδέες του Διαφωτισμού. O Βικέλας πίστευε βαθιά στην αποφασιστική σημασία και επιρροή της γνώσης και εκπαίδευσης για την αλλαγή της κατάστασης του έθνους. 58 Για το Βικέλα οι εθνικές ιδέες ήταν στενά συνδεδεμένες με την προτεραιότητα της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας, της ειρήνης, της οικονομικής ανάπτυξης, και της ευημερίας, 54 Το άρθρο Ο Βράιτ περί του Άγγλου οικονομολόγου Ρίτσαρντ Κόβδεν δημοσιεύθηκε στην Εστία στις 28 Αυγούστου 1877, και η μετάφραση μιας επιστολής του Κόμπντεν με τίτλο Μία εξ Αθηνών επιστολή του Κόβδεν στις 18 Δεκεμβρίου Βλ. ΤΕΡΔΗΜΟΥ 1991, Σχετικά με την κριτική των Μαρξ και Ένγκελς στον Κόμπντεν βλ. ΔΗΤΣΑ 1991, 97*. 55 ΔΗΤΣΑ 1991, 98*, υποσ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 247. Για το διαφορετικό τρόπο ερμηνείας αυτής της συγκεκριμένης φράσης από το βιογράφο του Βικέλα, Οικονόμου, και από τη Δήτσα, βλ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 247, ΔΗΤΣΑ 1991, 98*. 57 ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ 1980, 224, EXERTZOGLOU 1999, PEPELASIS MINOGLOU Για μία σύντομη παρουσίαση της 48 Πρβλ. με ΜΟΥΛΛΑΣ 1974, ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 261, ΣΑΧΙΝΗΣ 1982, 59, 65 79, ΔΗΤΣΑ 1991, 31*, 91* κ.εξ. 50 ΜΟΥΛΛΑΣ 1974, ιζ ιη. 51 Ibid., ιη, υποσ ΤZIOVAS 2003, ΣΚΟΠΕΤΕΑ 1988, οικονομικής σημασίας των Ελληνο-Οθωμανών, βλ. ΙSSAWI Πρβλ. με: «Τον πανσλαβισμόν, τους Τούρκους, τους Βουλγάρους και τους Φράγκους θα τους νικήσωμεν μορφούντες το έθνος δια της διαδόσεως γνώσεων και της αναπτύξεως της υλικής ευημερίας του, δύο πράγματα άτινα μεγάλως συνέχονται.» (ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 183.) Επίσης με: «Δεν είμαι υπέρ της Μεγάλης Ιδέας, δια δύο ή τρεις τουλάχιστον γενεάς θέλω να ενισχυθή ο ελληνισμός εντός της καθ αυτό εστίας του. Ο Ελληνισμός εις την Τουρκίαν προάγεται μόνος του.» (ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 1953, 183, υποσ. 2.) 14 15

9 Αριάδνη Μουταφίδου και η «κυκλοφορία των ιδεών» θεωρείτο ως το μόνο αποτελεσματικό μέσο για τον μετασχηματισμό της πραγματικότητας και του κόσμου. Σύνοψη / Συμπεράσματα Ο Δημήτριος Βικέλας, έμπορος και διακεκριμένος άνθρωπος των γραμμάτων, ακολούθησε την τυπική καριέρα των μελών των μεγάλων εμπορικών οικογενειών της ελληνικής διασποράς στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα. O Βικέλας αντιλαμβανόταν τον κόσμο των εμπόρων ως έναν κόσμο «ευγενείας»: έναν κόσμο με προνόμια, καθήκοντα, ευθύνες, βασισμένο στην παιδεία, την παράδοση και την τιμή έναν κόσμο που δίνει στα μέλη του την περηφάνια και την αξιοπρέπεια της οικονομικής ανεξαρτησίας. Ένας κώδικας συμπεριφοράς, ικανότητες και προσόντα ήταν απαραίτητα για έναν πετυχημένο έμπορο, αλλά ο ιδεώδης τύπος, η «ουσία» του πραγματικού εμπόρου, συμπεριλάμβανε όχι μόνο ταλέντο, αλλά και πάθος και αφοσίωση στη δουλειά, ένα ζήτημα που ήταν στενά συνδεδεμένο με την «κλίση» στο επάγγελμα. Το σύστημα της αλληλοβοήθειας και της συνεργασίας στην οικογένεια, μια από τις πιο σημαντικές παραμέτρους της επιτυχίας και ευημερίας των ελληνικών εμπορικών οίκων του 19 ου αιώνα, αποδείχθηκε πολύτιμη όχι μόνο σε περιπτώσεις μεγάλων εθνικών και διεθνών κρίσεων, ή προσωπικών ατυχιών, αλλά και όταν μέλη της οικογένειας, πετυχημένα και διακεκριμένα σε άλλους τομείς, οδηγήθηκαν στην οικογενειακή επιχείρηση για μεγαλύτερη ασφάλεια, πλούτο και οικονομική ανεξαρτησία. Διεθνείς και εθνικές εξελίξεις προσλαμβάνονταν στο πλαίσιο των εθνικών ιδεών το ιδανικό της ελευθερίας και το μίσος κατά της τυραννίας καλλιεργούνταν μέσω της παιδείας και της παράδοσης και βρίσκονταν υπό την επίδραση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και των αρχών της γαλλικής επανάστασης. H ελληνική επανάσταση ήταν για τον Βικέλα στενά συνδεδεμένη με την εθνική μνήμη και με τη συλλογική μνήμη της οικογένειας. H έκρηξη της επανάστασης σήμαινε για την ευρύτερη οικογένεια απώλειες ζωής, φυγή στην ασφάλεια, πολλές στάσεις σε διαφορετικά μέρη και χώρες, προσφυγική ζωή, απώλεια περιουσιών και μία ζωή στη φτώχεια. Την ιστορία της οικογένειας υιοθετούσε, σεβόταν και τιμούσε η νεώτερη γενιά, ενώ η πίστη και η αφοσίωση στην οικογένεια ήταν ένας αδιάσπαστος δεσμός. Ταυτόχρονα η ελληνική επανάσταση συνεπαγόταν τη διακοπή των εμπορικών δραστηριοτήτων και τον τρόπο ζωής των παραδοσιακών ελληνικών εμπορικών οικογενειών (εμπορικά δίκτυα, επικοινωνία, κινητικότητα, κοσμοπολιτισμός). Οι σπουδαιότερες διεθνείς πολιτικές εξελίξεις στη δυτική Ευρώπη και στην Ανατολή προσλαμβάνονταν όχι μόνο στα πλαίσια της φιλελεύθερης παιδείας και παράδοσης, αλλά και με ρεαλισμό και σκεπτικισμό στα πλαίσια μιας μάλλον συντηρητικής στάσης που απέρρεε από τη θέση του ως μέλους της εμπορικής κοινότητας. Παρόλο που ο Βικέλας δεν αμφισβήτησε ποτέ την εθνική ιδέα, αντίθετα εργάσθηκε ως διανοούμενος και άνθρωπος των γραμμάτων έντονα για να υποστηρίξει το εθνικό ζήτημα, είναι γεγονός πως οι Έλληνες του εξωτερικού είχαν ένα διαφορετικό, μάλλον συντηρητικό τρόπο πρόσληψης της πολιτικής πραγματικότητας και των εθνικών ιδεών από τους Έλληνες που ζούσαν μέσα στο εθνικό κράτος. H προβληματική της οικονομικής ανάπτυξης και μιας Δημήτριος Βικέλας: Ένας έμπορος αυτοβιογραφείται εύρωστης κρατικής οικονομίας, της ειρήνης και του ελεύθερου εμπορίου διαπερνούν τις σκέψεις και τα γραπτά του Βικέλα. Tο μέλλον της Ανατολής, υποστηρίζει, ανήκει σε ένα κράτος με ακμάζουσα οικονομία. O Βικέλας πίστευε βαθιά στη σημασία της γνώσης και παιδείας για τον μετασχηματισμό της κατάστασης του έθνους εκ των έσω, αλλά και στην προτεραιότητα της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας, της ειρήνης, της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας. Οι απόψεις και οι αξίες του επικεντρώνονταν στη σταθερότητα στην κοινωνία, στην πολιτική και την οικονομία, μία ισχυρή κυβέρνηση, δημόσια τάξη, ειρήνη, και ευημερία, και αντιπροσώπευαν το συντηρητικό χαρακτήρα και τη νοοτροπία του εμπορικού κόσμου. Βιβλιογραφία ΑΓΡΙΑΝΤΩΝΗ Χ. Oι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα ΒΙΚΕΛΑΣ Δ. H ζωή μου. Παιδικαί αναμνήσεις. Νεανικοί χρόνοι, Αθήνα ΒΙΚΕΛΑΣ Δ. Λουκής Λάρας. Eπιμ. Μ. Δήτσα, Αθήνα ΒΙΚΕΛΑΣ Δ. Άπαντα. Επιμ. Ά. Αγγέλου, τόμ. 1 8, Αθήνα ΒΙΚΕΛΑΣ Δ. Λουκής Λάρας: Αυτοβιογραφία γέροντος Χίου, Αθήνα ΔΕΡΤΙΛΗΣ Γ. Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση , Αθήνα ΔΗΤΣΑ Μ. Εισαγωγή. In: Μ. Δήτσα (επιμ.). Δ. Βικέλας, Λουκής Λάρας, Αθήνα ΚΑΡΔΑΣΗΣ Β. Σύρος: Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου, , Αθήνα ΚΑΡΔΑΣΗΣ Β. Έλληνες ομογενείς στη Νότια Ρωσία, , Αθήνα ΚΑΡΔΑΣΗΣ Β. O Ελληνισμός του Ευξείνου Πόντου, Αθήνα ΛΕΤΣΑΣ Α. Δημήτριος Βικέλας, Θεσσαλονίκη ΜΕΛΑΣ Λ. Ηπειρωτικές μελέτες. Μία οικογένεια, μία ιστορία, Αθήνα ΜΟΥΛΛΑΣ Π. Εισαγωγή. In: Π. Μουλλάς (επιμ). Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Α. Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Αθήνα ΜΠΑΛΑΝΟΣ Δ. Δημήτριος Βικέλας. Νέα Εστία 38, 1945, , ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Α. Τρεις άνθρωποι. Συμβολή εις την ιστορίαν του ελληνικού λαού, Τόμος 2, Δημήτριος M. Βικέλας , Αθήνα ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. H βιομηχανική επανάσταση και η Ελλάδα In: K. D. Grothusen (επιμ.). Εκσυγχρονισμός και βιομηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19 ο αιώνα, Αθήνα ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Ερμής ο Κερδώος, ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια, Βενετία 1815 κ.εξ. ΣΑΧΙΝΗΣ Α. Παλαιότεροι πεζογράφοι, Αθήνα ΣΚΟΠΕΤΕΑ Ε. Tο πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα, , Αθήνα ΣΥΓΓΡΟΣ Α. Απομνημονεύματα, τόμ. 1, Αθήνα ΤΕΡΔΗΜΟΥ, Μ. Χρονολόγιο Δημήτριου Βικέλα, Ηράκλειο

10 Αριάδνη Μουταφίδου ΧΑΡΛΑΥΤΗ ΤZ. Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, 19 ος 20 ος αιώνας, Αθήνα ΧΙΟΝΙΔΗΣ Γ. H αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπικέλλα-Βικέλα, Βέροια ΧΙΟΝΙΔΗΣ Γ. O Δημήτριος Βικέλας και ο δεσμός του με τη Βέροια. 150 χρόνια από τη γέννησή του, , Θεσσαλονίκη ANASTASOPOULOS A. Building alliances: A Christian merchant in eighteenth-century Karaferye. In: Oriente Moderno 25/1, 2006, BITROS G., PEPELASIS MINOGLOU I. Entrepreneurship and market order: Some historical evidence. Munich Personal RePEc Archive, 2007, paper no. 573, EXERTZOGLOU H. The Development of a Greek Ottoman Bourgeoisie: Investment Patterns in the Ottoman Empire, In: D. Gondicas, Ch. Issawi (επιμ.). Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy and Society in the Nineteenth Century, Princeton NJ, 1999, GILBAR G. The Muslim big merchant-entrepreneurs of the Middle East, In: Die Welt des Islam 43/1, 2003, ΙSSAWI CH. Introduction. In: D. Gondicas, Ch. Issawi (επιμ.), Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy and Society in the Nineteenth Century, Princeton NJ, 1999, PEPELASIS MINOGLOU I. Ethnic Minority Groups in International Banking: Greek Diaspora Bankers of Constantinople and Ottoman State Finances ca In: Financial History Review 9/2, 2002, TZIOVAS D. Indigenous Foreigners: The Greek Diaspora and Travel Writing ( ). In: D. Tziovas (επιμ.). Greek Diaspora and Migration since Society, Politics and Culture, Farnham, 2009, TZIOVAS D. The Other Self. Selfhood and Society in Modern Greek Fiction, Lanham, MD WEBER M. The protestant ethic and the spirit of capitalism. London Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka 1 ΑRIADNI MOUTAFIDOU Výzkum společenských, ekonomických a politických názorů velkoobchodníků 2 je ve světě velmi omezený. V tomto kontextu je obzvlášť zajímavý případ Dimitriose Vikelase, který ve 2. polovině 19. století absolvoval kariéru typickou pro členy velkých obchodnických rodin řecké diaspory. Jako úspěšný obchodník, prozaik, intelektuál a význačný vzdělanec za sebou Vikelas zanechal dílo, jež nám umožňuje prozkoumat způsob, kterým chápal svět kolem sebe. Toto dílo zahrnuje jeho vlastní životopis, 3 dále soukromý archiv, na němž je založen Vikelasův podrobnější životopis sepsaný jeho synovcem Alexandrem Oikonomou, 4 mnoho literárních a historických studií, překlady, poezii a množství narativních textů, 5 např. povídky nebo jeho průkopnický román Λουκής Λάρας (Lukis Laras), 6 který přináší nový ideál městského blahobytu a neúčasti na veřejném životě. Vikelasův život a dílo 7 Vikelas se narodil v Ermupoli roku 1835 a zemřel v Aténách v roce Pocházel z obchodnické rodiny a společensky i ekonomicky náležel k Řekům žijícím v diaspoře. Rodina jeho otce pocházela z Verie a rodina matky z Ioanniny. Oba Vikelasovi dědečci se již ve velmi mladém věku přestěhovali do hlavního města osmanské říše, kde založili významné podniky ve čtvrti Galatas. Obě firmy vzkvétaly až do řeckého národního povstání, kdy byly obě rodiny nuceny uprchnout a celý svůj majetek ztratily. Dědeček Dimitrios Vikelas uprchl se svými dvěma syny a dvěma dcerami na Mykonos a poté na Syros, kde se rodina usadila. Jeorjios Melas prošel trasu Oděsa (zde měli bratři Melasové rovněž firmu) Ancona (přes Fiume), Kerkyra a poté zase zpět do Oděsy a na Kerkyru, aby se nakonec usadil s rodinou na Syru. 8 Tam Emmanuil Vikelas potkal svou ženu Smaragdu Melasovou. Po svatbě Vikelasových rodičů se vazby s rodinou Melasů staly v souladu s modelem obchodnických rodin vazbami ekonomické spolupráce. Sám Dimitrios Vikelas absolvoval 1 Tento článek vychází z širší studie zveřejněné pod názvem Greek Merchant Families Perceiving the World: The Case of Dimitrios Vikelas, Mediterranean Historical Review 23/2, 2008, Termín velkoobchodník (μεγαλέμπορος) označuje obchodníky, kteří se zabývali dovozem a vývozem. Záběr jejich podnikání byl velmi široký, s obrovskými zisky. Velký kapitál, kterým disponovali, jim umožňoval investovat a zahajovat další podnikání. Viz KARDASIS 1997, 58 59, KARDASIS 1998, 25 26, , Srov. GILBAR 2003, 1 2, pozn. 1 a 2. 3 VIKELAS OIKONOMOU VIKELAS VIKELAS K Vikelasovu životu a dílu viz VIKELAS 1908, BALANOS 1945, OIKONOMOU 1953, SACHINIS 1982, VIKELAS 1991, TERDIMOU 1991, VIKELAS 1997, LETSAS 1951, CHIONIDIS 1986, CHIONIDIS 2006, ANASTASOPOULOS 2006, TZIOVAS MELAS s.d., , VIKELAS 1908,

11 Αriadni Moutafidou Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka výnosnou kariéru v podniku Bratři Melasové, který byl dceřiným podnikem firmy Bratranci Mavrosové se sídlem v Oděse a Taganrogu a byl rovněž spojen s rodinou Melasů. 9 V roce 1866 se Dimitrios Vikelas oženil s Kalliopi Jeralopulu, dcerou jednoho z nejbohatších řeckých obchodníků v Londýně, Konstantina Jeralopulose. 10 Dimitrios Vikelas začal již ve velmi mladém věku, v souladu s obvyklou taktikou řeckých obchodnických rodin, pracovat jako praktikant v otcově kanceláři v Oděse. V roce 1852, ve věku 17 let, zahájil svou obchodní kariéru v Londýně v podniku svého strýce Vasiliose Melase. Byl to středně velký podnik řecké obce v britském hlavním městě. V roce 1854 došlo k rozpuštění společnosti, která byla spojena s podnikem Mavrosových v Oděse, takže bratři Vasilios a Leon Melasovi založili vlastní nezávislou firmu se základnou v Londýně. Další dvě obchodní společnosti opírající se o členy rodiny byly založeny v roce 1857: jedna v konstantinopolské čtvrti Galatas pod vedením mladšího bratra Michaila, druhá v Marseille pod vedením Konstantina, který opustil Konstantinopol, a Leona, který zase odešel z Londýna. Vasilios pak zůstal ředitelem obchodní společnosti v Londýně. 11 Vikelasovi strýci obchodovali s obilím, náklad dováželi plachetnicemi po Dunaji a z jižního Ruska. Obchodní společnost bratrů Melasových se dvěma pobočkami v Marseille a v Galatasu disponovala kapitálem lir. 12 Po rozpuštění společnosti Bratři Melasové a D. Vikelas 13 se Dimitrios Vikelas 24 let po svém příchodu do Londýna již mohl stáhnout z obchodního života a pohodlně si žít. Do Řecka se vrátil v roce 1876, ale brzy odjel zpět do Evropy kvůli náhlé nemoci své ženy. V Aténách se mohl usadit nakonec až v roce Vikelas je známý převážně jako prozaik a vzdělanec. Spolu s Jeorjiosem Vizyinosem je považován za předchůdce řecké mravoličné povídky. Jeho dílo bylo přeloženo do mnoha evropských jazyků, často významnými neogrecisty. Byl osobností s velmi širokou kulturní a společenskou činností, aktivně působil v různých mezinárodních komisích zejména literárního zaměření. V roce 1894 byl zvolen prvním předsedou ( ) Mezinárodního olympijského výboru pro oživení olympijských her, které se uskutečnily v Aténách v roce Z jeho iniciativy byl založen Spolek pro šíření užitečných knih, Domov pro zrakově postižené, První matematické střelecké lyceum a Dělnické gymnázium. Téměř veškerou svou činnost v posledních letech života věnoval těmto společenským aktivitám MELAS s.d., 201, OIKONOMOU 1953, OIKONOMOU 1953, VIKELAS 1908, DITSA 1991, 38*. 13 VIKELAS 1908, 326, TERDIMOU 1991, SACHINIS 1982, Apostolos Sachinis rozlišuje v životě Vikelase tři fáze: v první (Londýn, ) byl především obchodníkem, v druhé (Paříž, ) především literátem a vzdělancem, zatímco ve třetí fázi (Atény, ) byl hlavně společensky činný, inicioval obecně prospěšná díla, sbírky či nadace. Ibid. Urozenost a obchodní svět Způsob, kterým Vikelas chápal a stanovoval kritéria pro svět obchodníků, do nějž patřil, a jeho hlubší smysl, si zasluhuje zvláštní pozornost. V celém svém životopise opakovaně zdůrazňuje vnitřní rozpor mezi inklinováním člověka a povinností. Na jednu stranu klade své přání a touhu stát se vzdělancem, upřímnou snahu spojit svou činnost literáta a intelektuála s činností obchodní, na straně druhé pak stojí jeho poslání a povinnost stát se obchodníkem, a to nejen proto, že si to žádala rodinná tradice, ale i proto, že po bankrotu svého otce neměl jinou možnost. 15 I přesto pro něj svět obchodníků obsahoval důležité aspekty, kterých si hluboce vážil nejen kvůli věrnosti a oddanosti rodinné tradici. Vikelas se zmiňuje o svém původu i o světě obchodníků jako o světě urozenosti. Je to pro něj svět privilegií, povinností a odpovědnosti založený na vzdělání, tradici a poctivosti. Svět, který poskytuje svým členům hrdost a důstojnost ekonomické nezávislosti. Termín urozenost (ευγένεια), který používá v textu, se vztahuje k určující vzájemné závislosti mezi důstojností a ekonomickou nezávislostí, již zabezpečuje obchodní činnost: A přece považuji za štěstí svůj původ v rodině, jejíž mnohé generace po řadě získaly svobodnou výchovu a zachovaly tradice přispívající k pozvednutí morální důstojnosti jejích členů. Proto a jen proto si vážím přínosu urozenosti a uznávám její hodnotu. Urozenost nemá význam bez bohatství nebo alespoň bez jakéhosi stupně hmotné nezávislosti. Ten, kdo se nemůže udržet na společenském stupni, na kterém se narodil, upadne nutně na stupeň nižší a záře jeho původu vyhasne, zapomenutá ostatními i tím, kdo má urozený původ. 16 V odpověď mladé generaci Řeků, která si idealizovala práci ve státní správě, chtěla rychlý úspěch a mnoho peněz, ale současně pohrdala obchodním světem, zdůrazňoval Vikelas iluzornost takového vnímání skutečnosti. Práce ve veřejné správě, jak tvrdí, může přinést nepochybně důstojný život, ale nikdy nemůže přinést bohatství a ekonomickou nezávislost, kterou zabezpečí obchod. 17 To platí nejen pro obyčejné státní zaměstnance, ale i pro ty, kteří zastávají vysoké státní úřady. Charakteristické jsou příklady z Vikelasovy vlastní rodiny. V rámci systému příbuzenské vzájemné pomoci a podnikatelské spolupráce 18 rodina přijímala do své náruče nejen své mladé členy jako v případě Vikelase, kteří potřebovali práci a ekonomickou nezávislost, ale i ty členy, kteří vynikali a byli úspěšní v jiných oblastech. Museli být nicméně zapojeni do rodinných podniků pro zajištění většího hmotného zabezpečení a bohatství. Tak tomu bylo v případě Leona a Konstantina Melasových. 15 VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, Pro význam systému příbuzenské vzájemné pomoci a podnikatelské spolupráce pro kontrolu a organizaci obchodních sítí viz CHARLAFTI 2001,

12 Αriadni Moutafidou Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka Leon Melas ( ) byl vynikající právník, politik a spisovatel. Působil jako soudce, stal se profesorem na Právnické fakultě Aténské univerzity a dvakrát byl i ministrem spravedlnosti. Úspěšnou politickou kariéru opustil rozčarovaný a zklamaný. Pracoval dále jako právník až do roku 1848, kdy přijel do Atén jeho bratr Vasilios. Ten přesvědčil Leona, aby ho následoval jako společník do nového podniku, který hodlal založit v Londýně. 19 Vasilios přesvědčil rovněž svého bratra Konstantina, aby rezignoval na pozici soudce nejvyššího soudu v Řecku a aby se věnoval obchodní kariéře. Konstantinos Melas ( ) odešel do Konstantinopole jako pomocník otce Jeorjiose, později se zde však spolu s ním ujal vedení obchodní firmy. V roce 1857 začal spolu s bratrem Leonem řídit nový podnik rodiny Melasových v Marseille. 20 Vasilios Melas ( ) se obzvlášť snažil zapojit do rodinného podnikání nejen své bratry, ale i bratrance Dimitriose Vikelase, a tak zabezpečit bohatství a pohodlný život jim i jejich rodinám. Vasilios zahájil svou obchodní kariéru na Syru jako zaměstnanec Efstratiose Rallise, který se stal jeho prvním učitelem v oblasti obchodu. Se svým otcem pak odešel do Taganrogu a nastoupil po něm na místo ředitele firmy Mavrosových, když jeho otec odešel a usadil se v Konstantinopoli. Později odjel do Londýna. Protože dospěl uprostřed dobrodružství řeckého národního povstání, cítil naléhavou potřebu ekonomické nezávislosti. Strádání, jímž prošel v mladém věku, v něm vzbudilo touhu zabezpečit pohodlný život sobě i své rodině. 21 Ani plat státního zaměstnance, ani vysoké státní úřady nemohou tedy zabezpečit ekonomické pohodlí, jež zajišťuje důstojnost. Vždyť bohatství znamená současně jak vysvobození z vnějších závazků, tak osobní svobodu (a svobodu jednání), kterou poskytuje zapojení do obchodu a do rodinného podnikání. Vikelas přesto poznamenává, že úspěch v obchodním světě byla velmi obtížná věc vyžadující mnoho schopností a povahových předností. Mezinárodní úspěch řeckých velkoobchodníků byl důsledkem jejich oddanosti práci, neustálé péče, velkého nadání, talentu spojovat různé podniky, lásky k penězům, hospodárnosti a zejména přesnosti v transakcích, bez níž nelze získat důvěryhodnost ani dobré jméno, tedy základ trvalého a stálého obchodního pokroku. 23 V encyklopedii Ερμής o Κερδώος, ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία (Ermis Kerdoos neboli Encyklopedie obchodu) ( ) byli obchodníci vyzýváni, aby si osvojili skromnost, neokázalost, úctu ke starším, poctivost při transakcích, odpovědnost při placení a povinnostech a aby podporovali výchovu mladých obchodníků. Obchodníkovi nestačilo, že měl řecký původ a patřil do obchodnické rodiny. Nejdůležitější ze všeho bylo, aby se o něm vědělo, že je čestný. Současně pak existovala nepsaná pravidla správného etického a obchodního chování. 24 Kodex chování, schopnosti i povahové přednosti, které Vikelas uvádí s takovou přesností, jsou známé a mohly by být považovány za locus communis. Andreas Syngros, všeobecně uznávaný jako nejúspěšnější obchodník, podnikatel a bankéř doby, uvádí zhruba ve stejné době podobné zmínky ve svém díle Απομνημονεύματα (Vzpomínky). 25 Vikelas jde i přesto jinou cestou. Ve snaze určit jednotlivé rysy skutečného obchodníka prezentuje sám sebe jako alternativní případ. Poznamenává, že ačkoliv měl od začátku své obchodní kariéry podporu, vedení a lásku svých strýců a rovněž mnohé z nezbytných povahových předností, chybělo mu to, co je potřeba nejvíc, aby se člověk mohl stát opravdovým obchodníkem: obchodní nadání, talent a touha po bohatství. 26 A nejen to. Protože zanícení a zápal pro věc byly charakteristickými rysy dokonalého obchodníka, Vikelas se domníval, že do tohoto modelu nezapadá. 27 Ve skutečnosti si Vikelas plně uvědomoval své schopnosti a úspěch v obchodní kariéře. Přesto se to, co se snaží zdůraznit, dotýká podstaty pravého obchodníka, který má nejen talent, ale i pracovní nadšení a zápal. Tato otázka byla úzce spojena s inklinováním (κλίση) k povolání. A zatímco v případě Syngrose byl jeho inklinací obchod, 28 v případě Vikelase to bylo vzdělání. 29 Domnívám se, píše Vikelas ve svém životopise, že bez Vasiliose Melase bychom já i oni byli váženými a snad ne neužitečnými členy společnosti, ale všichni bychom zestárli bez pohodlí získaného obchodem, třebaže jen relativního. 22 Řecké národní povstání a mezinárodní krize Zajímavý je také Vikelasův postoj k významným národním a mezinárodním událostem. V jejich rámci zaujímal ústřední pozici řecký boj za nezávislost. Způsob, kterým Vikelas chápe řecké povstání, obsahuje různé roviny a úhly pohledu. Pro Vikelase bylo povstání roku 1821 spojeno jak s historickou a národní pamětí, tak s kolektivní pamětí rodiny. Před vypuknutím povstání žily obě rodiny Vikelasových rodičů v Konstantinopoli a podniky Melasových i Vikelasových prosperovaly. Obě rodiny byly členy Filiki Eteria tak jako ostatní řečtí obchodníci v Konstantinopoli. Vikelasova rodina se však aktivně nepodílela na aktivitách tohoto tajného spolku na rozdíl od všech členů rodiny Melasových, jejich zaměstnanců i obchodních společníků. 30 Vypuknutí povstání znamenalo pro všechny ztráty na 24 PAPADOPOULOS 1815, BITROS, PEPELASIS MINOGLOU 2007, SYNGROS 1908, VIKELAS 1908, Viz VIKELAS 1908, Otec Syngrose si přál, aby jeho syn studoval Lékařskou fakultu na Aténské univerzitě, ale jeho inklinací, 19 VIKELAS 1908, 172, 231, 243, MELAS s.d., VIKELAS 1908, 59, 172, 243, MELAS s.d., 199, 252, VIKELAS 1908, 243, MELAS s.d., VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, předurčením a hlubokou touhou bylo stát se obchodníkem. Viz SYNGROS 1908, M. Ditsa tvrdí, že se zde nejedná o přímé spojení inklinace jedince, obzvláště jeho inklinování k obchodu, s protestantismem. Přesto se domnívá, že se zde odrážejí některé myšlenky, které byly hlásány luteránstvím a kalvinismem. Viz DITSA 1991, 44*. Pro význam slov poslání/povolání (Beruf, Berufung) u Luthera a předurčení u Kalvína viz WEBER VIKELAS 1908, 4 5, , OIKONOMOU 1953, 21 23, MELAS s.d.,

13 Αriadni Moutafidou Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka životech, útěk, početné přesuny a zastávky na různých místech a v různých zemích, uprchlický život, ztrátu majetku a život v chudobě. 31 Zdá se, že ženy čelily minulosti jiným způsobem než muži a zacházely s ní jinak. Byly to ony, kdo zpravidla vyprávěl příběhy útěku a dobrodružství každého člena rodiny zvlášť. 32 Vikelas přináší přesný obraz tichého zármutku kvůli tomu, co bylo ztraceno, kvůli zásadním změnám a přechodu od bohatství k chudobě. 33 Ve svém životopise popisuje charakteristickou scénu se svým otcem Emmanuilem, kdy s ním otec jde na procházku po čtvrti Fanar a ukazuje mu nádherné domy obou rodin a jejich příbuzných. Chlapec přitom s překvapením začíná chápat rozdíl oproti realitě, do níž se narodil na Syru. 34 V dětském věku Vikelas vnímal národní povstání prostřednictvím líčení rodinné historie, se strachem a děsem, dětskýma očima. 35 Z jeho vyprávění je zřejmé, že rodinná historie se dědí a mladší generace ji má v úctě, přičemž hlavní význam má věrnost a oddanost rodině. Další důležitou stránku národního povstání tvořila náhlá ztráta majetku, zejména přerušení obchodní činnosti a způsobu života tradičních řeckých obchodnických rodin (obchodní sítě, komunikace, mobilita, kosmopolitismus atd.). Význam hledání širšího horizontu po skončení povstání se týkal nejen expanze a obnovení podnikatelských aktivit, ale také rozdílného chápání a rozdílného způsobu života. 36 Vikelas obzvlášť zdůrazňoval rozšiřování horizontů, které mělo rozhodující význam pro strukturu a fungování řeckých podniků a jejich sítí. 37 Po založení nezávislého řeckého státu a po jakémsi znormalizování vztahů s osmanskou říší mnohé obchodnické rodiny překročily těsné hranice řeckého státu a začaly hledat širší horizonty. 38 Na základě systému příbuzenské vzájemné pomoci opustil Jeorjios Melas abychom zůstali u příkladu Vikelasova dědečka vysoký post, který v Řecku zastával v oblasti soudnictví, a odjel ze Syru do Taganrogu a později do Konstantinopole, kde dokázal přibližně 20 let po řeckém národním povstání obnovit své podniky. Do roku 1848 se obchodní aktivity rodiny Melasových (bratrů a bratranců Melasových) rozšířily do Moskvy, Oděsy, Konstantinopole, Taganrogu, Bejrútu, Marseille a Londýna VIKELAS 1908, 4 5, VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, Srov. rovněž VIKELAS 1908, 29 30, Mobilita a kosmopolitismus byly pro život Vikelase charakteristické i poté, co se usadil v Řecku. Tato skutečnost byla silně odsuzována jeho současníky. Obzvlášť ilustrativní pro toto vnímání života je Vikelasova poznámka, kterou napsal nedlouho předtím, než odjel z Konstantinopole do Londýna, kde měl začít svou profesionální kariéru: Myšlenka, že pojedu do Anglie, že projedu Itálii, Francii, že uvidím obdivuhodné výdobytky kultury, zmírňovala můj žal z odloučení od matky. Jinak mě náš odedávna potulný život a roztroušenost naší rodiny na Západě i na Východě připravily na snadné přijetí každé změny plánu. (VIKELAS 1908, 169). 37 Podle Panajotopoulose si ta část řecké městské třídy, která se usadila v Řecku, dokázala prostřednictvím Řeků z osmanské říše udržet široké pole působnosti v osmanské říši a v zemích, které s ní byly spojeny, a to i přes svoji nízkou ekonomickou úroveň. Viz PANAJOTOPOULOS 1980, Viz VIKELAS 1908, 20. Srov. též DERTILIS 1985, 58, KARDASIS 1987, AGRIANDONI 1986, Zkušenost z řeckého národního povstání byla spojována, jak bylo přirozené, i s idealizováním národního ideálu. To se nikdy nezpochybňovalo a zařadilo se do liberální tradice generací. Národní ideje, ideál svobody a nenávist k tyranům byly pěstovány prostřednictvím vzdělání a tradice. Ovlivňovalo je také evropské osvícenství a zásady francouzské revoluce. V tomto kontextu byl mezinárodní vývoj vnímán v případě Vikelase ještě očima dítěte a později mladého muže. V průběhu revolučního roku 1848 bylo Vikelasovi 13 let a žil s rodinou v Konstantinopoli. Stejně jako jeho vrstevníci sledoval i Vikelas vývoj v Evropě se zvědavostí a nadšením. Povstání na Západě byla vnímána jako boj evropských utlačovaných národů proti jejich tyranům. Scénář byl jasný: Rakousko a Rusko zastupovaly tyrany; Italové a Maďaři bojovali za národní svobodu proti tyranům. 40 Obecný nepokoj v Evropě měl své účinky na mé mladické srdce. Jak bychom já a mí vrstevníci mohli soucítit s nepřáteli Svobody? 41 Od nemluvněte jsem byl vychován za poslechu chvalozpěvů na svobodu a opěvování odporu proti tyranům; mou duchovní potravou byly vojenské pochody Rigasovy a verše bratrů Sutsosových. 42 Krymská válka ( ) zastihla Vikelase v Londýně při práci pro firmu jeho strýců. Ve svém životopise dopodrobna líčí reakce a snahy řecké obchodnické komunity (včetně svého vlastního přispění) podpořit a ochránit národní otázku. 43 Způsob, kterým přijímá, analyzuje a hodnotí postoj a politiku velmocí, je takový, jaký lze očekávat od muže s jeho výchovou, rodinnou základnou a národní tradicí. 44 Vikelas ustupuje do pozadí a pozoruje s odstupem a velmi kritickým pohledem vývoj v minulosti. Setkávají se tu dvě rozdílné roviny vyprávění: na jedné straně se ocitá mladý Vikelas na začátku své obchodní kariéry, na druhé straně Vikelas ve zralém věku, jehož způsob uvažování a názory se zformovaly v průběhu života a jeho činnosti v obchodním světě. Vikelas komentuje všechny ty dobře myšlené a vážné aktivity z odstupu, s lehkou ironií, humorem, realisticky, ale i skepticky podle toho, jestli tyto aktivity skutečně měly nějaký význam, pokud jde o jejich vysněný dopad na britskou společnost nebo politiku. 45 Zdá se, že tato druhá paralelní rovina, tedy rovina Vikelase-kritika ve zralém věku, odráží nejen pragmatismus, který následuje za zkušeností, ale také více diferencovaný, resp. konzervativní postoj, který je spojen s jeho pozicí člena obchodní komunity a pramení z ní. 39 MELAS s.d., , , VIKELAS 1908, 5, 20, VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, Psaním článků (Leon Melas napsal slavný článek Hints on the solution of the Eastern Question), vydáváním novin (řecké noviny Eastern Star byly vydávány v Londýně) i pořádáním velkých shromáždění (např. takového, jaké se uskutečnilo v Crosby Hall poblíž londýnského City). 44 VIKELAS 1908, VIKELAS 1908, 292,

14 Αriadni Moutafidou Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka Nový ideál městského blahobytu Charakteristické pro tento nově vytvořený pohled dospělého Vikelase je jeho narativní dílo Lukis Laras, 46 které napsal v roce 1878 v době svého pobytu v Paříži. Vyšlo v roce 1879 a bylo založeno na písemném svědectví chijského obchodníka žijícího v Londýně, Lukase Zifose (Tzifose). Vikelas starce osobně znal a požádal ho o sepsání vzpomínek. 47 Lukis Laras je tak hymnem na obchodní a městský život, který přináší blahobyt a bohatství. Toto dílo představuje typ obchodníka, jenž si v průběhu povstání zvolil neúčast na veřejném životě a místo toho si vybral cestu bohatství a blahobytu. 48 Kniha zaznamenala úspěch, byla opakovaně vydávána, příznivě hodnocena soudobou kritikou a přeložena do mnoha evropských jazyků. 49 Vikelas napsal toto dílo v době jedné z nejvážnějších krizí tzv. východní otázky. Badatelé se dnes ptají, jak se něco takového mohlo stát za tak zvláštních historických a společenských okolností let Panajotis Moullas vysvětluje, že Vikelas chtěl ukázat, že pro mladou městskou generaci, vychovanou v obchodním a kosmopolitním klimatu zahraničí, skončilo období intenzivní ideologické mobilizace spolu s romantismem; že rok 1821 nemohl fungovat jinak než jako vzpomínka a svědectví, tedy zbavený dramatických a mytizujících prvků; že pouze střízlivější, rozumnější a uměřenější ideál odpovídal nové skutečnosti, která nastolila návrat do reality a změnu naladění společnosti. 50 Faktem přesto zůstává, že svým průkopnickým dílem Vikelas nezastupoval celou generaci, ale, jak zdůrazňují soudobí kritikové, jen malou vyzrálejší menšinu. 51 Ve své povídce neidealizuje řecké národní povstání, ale soustředí se místo toho na osobní úspěch Lukise Larase. Předvádí triumf individualismu a podnikavého ducha na pozadí nepřízně dějin. Toto vyprávění, jak uvádí Dimitris Tziovas, odráželo hlavní aktivitu té doby ( ), jíž bylo vytváření městské blahobytné společnosti. 52 Mír, pokrok a svobodný obchod Třebaže Dimitrios Vikelas nikdy nezpochybnil národní ideál a jako intelektuál a vzdělanec pracoval intenzivně na podpoře národní otázky, zdá se, že Řekové žijící v zahraničí měli rozdílný, spíše konzervativnější způsob vnímání politické skutečnosti a národních idejí než Řekové žijící v Řecku. Historiografie uvádí, že Řekové žijící v zahraničí odpověděli na 46 VIKELAS 1879, VIKELAS 1991, MOULLAS 1974, 17 19, 20 21, 18 19, SACHINIS 1982, Toto dílo bylo nejdříve vydáno v 10 pokračováních v časopisu Estia (od ledna 1879). V červnu 1879 vyšlo knižně v řečtině a ve stejném roce bylo přeloženo do francouzštiny a do němčiny. Viz TERDIMOU 1991, Zifosův rukopis se nachází v osobním Vikelasově archivu v Národní knihovně v Aténách. Byl vydán v roce 1991 v úvodu k nové edici Lukise Larase od Marianny Ditsa. Viz VIKELAS 1991, 1 21, SACHINIS 1982, Srov. MOULLAS 1974, OIKONOMOU 1953, 261, SACHINIS 1982, 59, 65 79, DITSA 1991, 31*, 91*ff. 50 MOULLAS 1974, Ibid., 18, pozn TZIOVAS 2003, Velkou myšlenku dogmatem o řecko-osmanství, které bylo spojeno především s osmanskými reformami a které předpokládalo akceptování, byť i jen dočasné, celistvosti osmanské říše. 53 Vikelase zaměstnávaly složité otázky míru, svobodného obchodu, ekonomického rozvoje a silné a rozvinuté národní ekonomiky. V roce 1877 zveřejnil v časopise Estia dva články o ekonomovi Richardu Cobdenovi. 54 Podle Cobdena ( ) továrníka, politika, příznivce svobodného obchodu a poslance brzdily politické konflikty a válka svobodný rozvoj obchodu, kterému se naopak dobře dařilo v dobách míru, přičemž vzkvétající klima svobodného obchodu bylo současně i garancí míru a blahobytu. Politický a vojenský vývoj v době východní krize v letech zjevně bránil ekonomickému rozvoji, zatímco pouze mír mohl zaručit materiální pokrok. V roce 1877 Syngros formuloval názor, že existoval rozdíl mezi tím, co přinášelo prospěch podrobeným a co svobodným Řekům, a že materiální blahobyt těch podrobených způsobil jejich neochotu se vzbouřit. 55 Zdá se, že existoval rozpor mezi národním ideálem a ekonomickou realitou. V roce 1878 Vikelas píše z Paříže premiérovi Charilau Trikupisovi: Názor vlivných lidí v Paříži je ten, že budoucnost Východu náleží takovému státu, jehož ekonomika bude zdravá. 56 Tento způsob myšlení a pojímání národní, politické a ekonomické reality byl charakteristický nejen pro evropské Řeky, ale také pro tzv. řecko-osmanskou městskou třídu, která se upevnila od pol. 19. stol. 57 V době, kdy řecké osvobozenecké hnutí získává svou nejrozporuplnější podobu, podporuje Vikelas mírový a nenásilný výklad Velké myšlenky, který se týkal proměny společnosti zevnitř a byl spojen s myšlenkami osvícenství. Vikelas hluboce věřil v rozhodující význam a vliv vědění a vzdělání na proměnu stavu národa. 58 Pro Vikelase byly národní ideje úzce spojeny s prioritou politické a ekonomické stability, míru, ekonomického rozvoje a blahobytu. Cirkulace myšlenek byla jediným efektivním prostředkem pro proměnu reality a světa. 53 SKOPETEA 1988, Článek Wright o anglickém ekonomovi Richardu Cobdenovi vyšel v Estii 28. srpna 1877 a překlad jednoho Cobdenova dopisu pod názvem Cobdenův dopis z Atén 18. prosince Viz TERDIMOU 1991, Ke kritice Marxe a Engelse u Cobdena viz DITSA 1991, 97*. 55 DITSA 1991, 98*, pozn OIKONOMOU 1953, 247. Pro různé způsoby interpretace této věty Vikelasovým životopiscem Oikonomοu a Mariannou Ditsa viz OIKONOMOU 1953, 247, DITSA 1991, 98*. 57 PANAJOTOPOULOS 1980, 224, EXERTZOGLOU 1999, PEPELASIS MINOGLOU Pro stručné představení ekonomického významu řecko-osmanské společnosti viz ISSAWI Srov. Panslavismus, Turky, Bulhary i Franky přemůžeme tím, že budeme vzdělávat národ šířením vědomostí a rozvíjet jeho hmotný blahobyt, tedy dvěma věcmi, které spolu úzce souvisí. (OIKONOMOU 1953, 183). Viz také: Nejsem pro Velkou myšlenku alespoň po dvě nebo tři generace. Chci, aby se řectví upevnilo ve svém vlastním domově. Řectví v Turecku se prosazuje samo. (OIKONOMOU 1953, 183, pozn. 2)

15 Αriadni Moutafidou Shrnutí / Závěr Dimitrios Vikelas, obchodník a významný vzdělanec, absolvoval kariéru typickou pro členy velkých obchodnických rodin řecké diaspory ve 2. pol. 19. stol. Vikelas vnímal svět obchodu jako svět urozenosti : svět s privilegii, povinnostmi, odpovědností, svět založený na výchově, tradici a cti; svět, který dává svým členům hrdost a důstojnost ekonomické nezávislosti. Pro úspěšného obchodníka byl nezbytný kodex chování, schopnosti a povahové přednosti. Ideální typ obchodníka či podstata (ουσία) skutečného obchodníka však zahrnovala nejen talent, ale také nadšení a oddanost práci, přičemž tato otázka byla úzce spojena s inklinováním k určitému typu zaměstnání. Systém vzájemné pomoci a spolupráce v rodině, jedno z nejdůležitějších kritérií úspěchu a blahobytu řeckých podniků v 19. stol., se ukázal jako velmi cenný nejen v případech velkých národních či mezinárodních krizí nebo v případě osobního neúspěchu, ale také když byli členové rodiny, kteří uspěli a vynikli v jiných oblastech, přivedeni do rodinného podniku kvůli většímu zabezpečení, bohatství a ekonomické nezávislosti. Vývoj na národní a mezinárodní scéně byl přijímán v rámci národních idejí. Ideál svobody a nenávist k tyranům se pěstovaly prostřednictvím výchovy a tradice a byly ovlivňovány evropským osvícenstvím a zásadami francouzské revoluce. Řecké národní povstání bylo pro Vikelase úzce spojeno s národní pamětí a s kolektivní pamětí rodiny. Vypuknutí povstání znamenalo pro širší rodinu ztráty na životech, útěk do bezpečí, mnoho zastávek na různých místech a v různých zemích, uprchlický život, ztrátu majetku a život v chudobě. Mladší generace rodinnou historii přejímala a chovala v úctě, přičemž věrnost a oddanost rodině tvořily nerozlučitelné pouto. Důsledkem řeckého národního povstání bylo současně přerušení obchodních aktivit a způsobu života tradičních řeckých obchodnických rodin (obchodní sítě, komunikace, mobilita, kosmopolitismus). Nejdůležitější mezinárodní politický vývoj v západní Evropě a na Východě byl Vikelasem pojímán nejen v rámci výchovy ke svobodě a v rámci tradice, ale také realisticky a skepticky v rámci spíše konzervativního postoje, který vyplýval z jeho pozice člena obchodní komunity. Třebaže Dimitrios Vikelas nikdy nezpochybnil národní ideál a jako intelektuál a vzdělanec pracoval intenzivně na podpoře národní otázky, je faktem, že Řekové žijící v zahraničí měli ve srovnání s Řeky žijícími v Řecku spíše konzervativní způsob vnímání politické skutečnosti a národních idejí. Problematika ekonomického rozvoje, silné národní ekonomiky, míru a svobodného obchodu proniká do Vikelasových myšlenek a textů. Budoucnost Východu, jak uvádí, patří státu s prosperující ekonomikou. Vikelas hluboce věřil ve význam vědění a výchovy pro proměnu stavu národa zevnitř, ale také v prioritu politické a ekonomické stability, míru, ekonomického rozvoje a blahobytu. Jeho názory a hodnoty se soustředily na stabilitu ve společnosti, politice a ekonomice, na silnou vládu, veřejný pořádek, mír a blahobyt. Zosobňovaly konzervativní charakter a způsob myšlení obchodního světa. Přeložila Kateřina Bočková Loudová Bibliografie Dimitrios Vikelas: Životopis jednoho obchodníka AGRIANDONI CH. Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, Athina ANASTASOPOULOS A. Building alliances: A Christian merchant in eighteenth-century Karaferye. Oriente Moderno 25/1, 2006, BALANOS D. Δημήτριος Βικέλας. Νέα Εστία 38, 1945, , BITROS G., PEPELASIS MINOGLOU I. Entrepreneurship and market order: Some historical evidence. Munich Personal RePEc Archive, paper no. 573, 2007, DERTILIS G. Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση , Athina DITSA Μ. Εισαγωγή. In: Μ. Ditsa (ed.). Δ. Βικέλας, Λουκής Λάρας, Athina EXERTZOGLOU H. The Development of a Greek Ottoman Bourgeoisie: Investment Patterns in the Ottoman Empire, In: D. Gondicas, Ch. Issawi (eds.). Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy and Society in the Nineteenth Century, Princeton NJ 1999, GILBAR G. The Muslim big merchant-entrepreneurs of the Middle East, Die Welt des Islam 43/1, 2003, CHARLAFTI TZ. Ιστορία της ελληνόκτητης ναυτιλίας, 19 ος 20 ός αιώνας, Athina CHIONIDIS G. Η αρχοντική οικογένεια της Βέροιας των Μπικέλλα-Βικέλα, Veria CHIONIDIS G. Ο Δημήτριος Βικέλας και ο δεσμός του με τη Βέροια. 150 χρόνια από τη γέννησή του, , Thessaloniki ISSAWI CH. Introduction. In: D. Gondicas, Ch. Issawi (eds.). Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy and Society in the Nineteenth Century, Princeton NJ 1999, KARDASIS V. Σύρος: Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου, , Athina KARDASIS V. Έλληνες ομογενείς στη Νότια Ρωσία, , Athina KARDASIS V. Ο Ελληνισμός του Ευξείνου Πόντου, Athina LETSAS A. Δημήτριος Βικέλας, Thessaloniki MELAS L. Ηπειρωτικές μελέτες. Μία οικογένεια, μία ιστορία, Athina MOULLAS P. Εισαγωγή. In: Idem (ed.). Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Α. Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Athina OIKONOMOU A. Τρεις άνθρωποι. Συμβολή εις την ιστορίαν του ελληνικού λαού, Τόμος 2, Δημήτριος M. Βικέλας , Athina PANAJOTOPOULOS Β. Η βιομηχανική επανάσταση και η Ελλάδα In: K. D. Grothusen (ed.). Εκσυγχρονισμός και βιομηχανική επανάσταση στα Βαλκάνια τον 19 ο αιώνα, Athina PAPADOPOULOS Ν. Ερμής ο Κερδώος, ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια, Venetia PEPELASIS MINOGLOU I. Ethnic Minority Groups in International Banking: Greek Diaspora Bankers of Constantinople and Ottoman State Finances ca Financial History Review 9/2, 2002,

16 Αriadni Moutafidou SACHINIS A. Παλαιότεροι πεζογράφοι, Athina SKOPETEA E. Το πρότυπο βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα, , Athina SYNGROS A. Απομνημονεύματα, τόμ. 1, Athina TERDIMOU Μ. Χρονολόγιο Δημήτριου Βικέλα, Iraklio TZIOVAS D. The Other Self. Selfhood and Society in Modern Greek Fiction, Lanham, MD TZIOVAS D. Indigenous Foreigners: The Greek Diaspora and Travel Writing ( ). In: D. Tziovas (ed.). Greek Diaspora and Migration since Society, Politics and Culture, Farnham 2009, VIKELAS D. Η ζωή μου. Παιδικαί αναμνήσεις. Νεανικοί χρόνοι, Athina VIKELAS D. Λουκής Λάρας. Εd. Μ. Ditsa, Athina VIKELAS D. Άπαντα,. Ed. A. Angelou, τόμ. 1 8, Athina VIKELAS D. Λουκής Λάρας: Αυτοβιογραφία γέροντος Χίου, Athina WEBER M. The protestant ethic and the spirit of capitalism, London Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα NIΚΟΛΑΟΣ ΖΑΓΚΛΑΣ Όταν ξεκίνησα να γράφω την εισήγησή μου συνειδητοποίησα από την πρώτη κιόλας στιγμή τη δυσκολία του εγχειρήματος, καθώς τα 40 λεπτά δεν επαρκούν για να αναφερθεί κάποιος σε έναν συγγραφέα που κατέχει μια από τις πιο εξέχουσες θέσεις τόσο στη μακρόχρονη ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας όσο και στην ακόμη σχετικά νέα επιστήμη της βυζαντινολογίας. Ο Θεόδωρος Πρόδρομος είναι κυρίως γνωστός για το ποιητικό του έργο, αφού είναι ένας από τους πιο σημαντικούς αλλά και πολυγραφότερους βυζαντινούς ποιητές με μια παρακαταθήκη που ξεπερνά τους στίχους. Θα πρέπει ωστόσο να αναφέρουμε ότι το συγγραφικό έργο του Προδρόμου δεν περιορίζεται μόνο στον έμμετρο λόγο, καθώς του αποδίδονται επίσης περίπου 30 επιστολές, 1 θεολογικά έργα, όπως μια εξήγηση στους κανόνες του Κοσμά και του Ιωάννη του Δαμασκηνού 2 έργο που έτυχε μάλιστα ιδιαίτερα μεγάλης διάδοσης τόσο στη βυζαντινή όσο και στη μεταβυζαντινή περίοδο καθώς και ένας βίος του Αγίου Μελετίου του Νέου 3 επίσης, έργα φιλοσοφικής φύσεως, όπως ο ακόμη ανέκδοτος σχολιασμός στο δεύτερο βιβλίο της πραγματείας Ἀναλυτικὰ Ὕστερα του Αριστοτέλη 4 έργα σατιρικά, 5 μια γραμματική 6 καθώς και ένα από τα πιο γνωστά και σημαντικά μυθιστορήματα του 12 ου αιώνα: Τὰ κατὰ Ροδάνθην καὶ Δοσικλέα. 7 Η ποικιλία και ο πλούτος του έργου του μας επιτρέπει λοιπόν να προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα και να τον χαρακτηρίσουμε ως έναν από τους πιο «ολοκληρωμένους» βυζαντινούς λογίους. Σκοπός της εισήγησής μου είναι να προσφέρω μια σφαιρική εικόνα τόσο για τον ίδιο τον ποιητή όσο και για το ποιητικό του έργο. Η ομιλία μου χωρίζεται σε τρία μέρη στο πρώτο, θα αναφέρω μερικά βασικά βιογραφικά στοιχεία για τον Πρόδρομο. Στο δεύτερο μέρος, θα αναφερθώ στο ποιητικό του έργο, και πιο συγκεκριμένα στο θεματικό περιεχόμενο των ποιημάτων του, σε κάποια βασικά μοτίβα και σε κάποιες καινοτομίες που εισήγαγε ο Πρόδρομος στον ποιητικό λόγο. Θα κλείσω την ομιλία μου με μια πολύ σύντομη αναφορά στη χειρόγραφη παράδοση του συγγραφικού του έργου καθώς και στο λεγόμενο «προδρομικό ζήτημα». 1 ο μέρος: Βιογραφικά στοιχεία Παρότι η ζωή και η δράση του Προδρόμου έχουν υπάρξει αντικείμενο αρκετών μελετών, δε θα μπορούσαμε να πούμε πως η εικόνα που έχουμε για τον ποιητή είναι ξεκάθαρη. 1 HÖRANDNER 1974, και OP DE COUL 2009, HÖRANDNER 1974, Ibid., 45 αρ Ibid., 48 αρ Ibid., αρ Ibid., 49 αρ Ibid., 55 αρ. 163 και MARCOVICH

17 Nικόλαος Ζάγκλας Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα Η βασική αιτία είναι ότι τις περισσότερες φορές αναγκαζόμαστε να βασίσουμε τα συμπεράσματά μας σε σκόρπιες, αποσπασματικές και πολύ συχνά διφορούμενες σε σχέση με το νόημά τους αναφορές που βρίσκουμε είτε στο ποιητικό του έργο είτε σε έργα άλλων σύγχρονων συγγραφέων του 12 ου αιώνα. Για παράδειγμα, ενώ γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι ο Πρόδρομος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, καθώς το αναφέρει ο ίδιος σε ένα από τα ποιήματά του, 8 δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη χρονολογία γέννησής του. Στις αρχές του 20 ου αιώνα ο Παπαδημητρίου, ένας από τους πρώτους ερευνητές του προδρομικού έργου, τοποθέτησε τη χρονολογία γέννησης του ποιητή ανάμεσα στα 1070 και Η πρότασή του όμως απορρίφθηκε από άλλους μελετητές, οι οποίοι με πειστικά επιχειρήματα μετέθεσαν χρονικά τη γέννηση του ποιητή γύρω στο Ο Hörandner, ο οποίος είναι ο εκδότης του μεγαλύτερου μέρους του ποιητικού έργου του Προδρόμου, αλλά ταυτόχρονα και ο καλύτερος γνώστης του, τοποθέτησε τη γέννηση του ποιητή στο 1100 ± 4 χρόνια, υποστηρίζοντας ότι ο Πρόδρομος ίσως να ήταν λίγο νεότερος από το δάσκαλό του Στέφανο Σκυλίτζη, του οποίου η χρονολογία γέννησης μπορεί να τοποθετηθεί με απόλυτη βεβαιότητα στο έτος Αν λάβουμε υπ όψιν μας ως κριτήριο τη δυνατή φιλία που αναπτύχθηκε ανάμεσα στους δύο άνδρες, μπορούμε με σχετική ασφάλεια να πούμε ότι η διαφορά ηλικίας ανάμεσα στον Σκυλίτζη και στον Πρόδρομο ήταν μικρή. Πιστεύω, όμως, ότι η διαφορά ηλικίας από τον έτερο δάσκαλό του Μιχαήλ Ιταλικό θα πρέπει να ήταν αρκετά μεγαλύτερη, καθώς ο τελευταίος (γεννημένος το 1090) σε μία επιστολή του προς τον Πρόδρομο αναφέρει χαρακτηριστικά: περιμένουσι γὰρ οἱ γεραίτεροι τὰς τῶν νεοτέρων προσαγορείας, ἔπειτα κἀκεῖνοι προσαγορεύουσι. 12 Βάσει, λοιπόν, αυτής της αναφοράς, και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το πρώτο ποίημά του χρονολογείται στο έτος 1122, 13 μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Πρόδρομος θα πρέπει να γεννήθηκε λίγο μετά το Ibid., 551 στ. 36 (Χαῖρε, φίλη γενέτειρα, τί μοι, φίλε θυμέ, πατάσσεις;). 9 PAPADIMITRIOU 1902, Ακόμα μεγαλύτερη ασάφεια επικρατεί πάντως ως προς τη χρονολογία θανάτου του ποιητή. Σύμφωνα με τον Hörandner, ο θάνατός του θα πρέπει να τοποθετηθεί ανάμεσα στο 1156 και 1158/1159, 15 καθώς το τελευταίο χρονολογημένο ποίημά του είναι ένας έμμετρος επιτάφιος λόγος για το Μιχαήλ Παλαιολόγο, ο οποίος πέθανε κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας στην Ιταλία στο τέλος του 1155 ή στις αρχές του 1156 (αρ. ποιημ. LXVI LXVII), ενώ, την ίδια στιγμή, σε ένα ποίημα του Μαγγανείου Προδρόμου, το οποίο χρονολογείται στα 1158/59, ο Πρόδρομος μνημονεύεται ως νεκρός. 16 Αντίθετα, ο Kazhdan τοποθετεί το θάνατο του ποιητή αρκετά αργότερα, και πιο συγκεκριμένα προς το τέλος της δεκαετίας του 1160 ή ακόμα και προς το τέλος της επόμενης δεκαετίας. Ο Kazhdan χρησιμοποιεί τρία επιχειρήματα για να στηρίξει την υπόθεσή του πρώτον, στο γνωστό ποίημα για το αδελφάτο, ο Μαγγάνειος δεν αναφέρεται στον Θεόδωρο Πρόδρομο αλλά πιθανότατα στον παππού του. 17 Δεύτερον, ο Πρόδρομος έγραψε κατά παραγγελία του Ανδρονίκου Καματηρού, που βρέθηκε στο προσκήνιο από το 1157 μέχρι τη δεκαετία του 70, ένα επίγραμμα για μια εικόνα της Θεοτόκου (αρ. ποιήμ. LVII). Και τρίτον, η ύπαρξη μιας έμμετρης μονωδίας για τον Αλέξιο Κοντοστέφανο, ο οποίος έζησε τουλάχιστον μέχρι το 1166 ή ακόμα και μέχρι το Παρόλο που ο Hörandner χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο ποίημα ως νόθο, κυρίως, εξαιτίας της χρονολογίας σύνθεσής του, 18 ο Kazhdan διαφωνεί μαζί του και το κατατάσσει στα αυθεντικά ποιήματα του Προδρόμου. 19 Θα πρέπει βέβαια να τονίσουμε ότι τα προαναφερθέντα επιχειρήματα του Kazhdan δεν είναι καθόλου πειστικά και μπορούν εύκολα να αντικρουστούν. 20 Όσον αφορά το πρώτο επιχείρημα, ο Hörandner σε μια βιβλιοκρισία του έχει ήδη αποδείξει ότι η συγκεκριμένη αναφορά έχει να κάνει με τον ίδιο τον ποιητή και όχι με κάποιον άλλο. 21 Δεύτερον, ο Ανδρόνικος Καματηρός γεννήθηκε περίπου το και προερχόταν από μια πολύ ισχυρή οικογένεια, 23 είναι πολύ πιθανό επομένως να είχε παραγγείλει το συγκεκριμένο επίγραμμα αρκετά νωρίτερα. Επιπλέον, ο Καματηρός ήδη από το 1155 έφερε το αξίωμα του ἐπὶ τῶν δεήσεων, 24 δεν αποκλείεται λοιπόν εκείνη τη χρονική στιγμή να θέλησε με το συγκεκριμένο επίγραμμα να ευχαριστήσει τη Θεοτόκο. Τέλος, σχετικά με το τρίτο επιχείρημα του Kazhdan, ο Βάρζος, ο οποίος έχει ασχοληθεί επισταμένα με τη γενεαλογία 10 PETIT 1903, 1 14, κυρίως από σ. 3 και εξής. Πρβλ. επίσης KURTZ 1904, HÖRANDNER 1974, BROWNING 1962, 286. Πρβλ. επίσης την αγγλική μετάφραση: it is the older ones that await to be addressed by the younger ones PAPAIOANNOU 2007, HÖRANDNER 1974, Αν μάλιστα αποδεχθούμε ότι το ποίημα του Majuri γράφτηκε από τον Πρόδρομο, τότε ο στίχος 20 (ἀλλ ἀπ αὐτῆς τῆς βρεφικῆς καὶ πρώτης ἡλικίας) του συγκεκριμένου ποιήματος μας βοηθάει ακόμα περισσότερο στο να υποστηρίξουμε ότι ο Πρόδρομος γεννήθηκε λίγο μετά το 1100 αφού αναφέρει ότι έγραψε τα πρώτα ποιήματα για την οικογένεια των Κομνηνών σε πολύ νεαρή ηλικία βλ. MAJURI 1919, 399. Όσον αφορά την πατρότητα του συγκεκριμένου ποιήματος, θα πρέπει να αναφέρουμε την ύπαρξη κάποιων λέξεων και φράσεων που απαντούν μόνο σε ποιήματα του Προδρόμου. Για παράδειγμα, στον στ. 28 η λέξη πορφυράνθητος (νεολογισμός) χρησιμοποιείται έξι φορές στο ποιητικό έργο του Προδρόμου, ενώ δεν υπάρχει σε άλλο κείμενο του 12 ου αιώνα, παρά μόνο δύο φορές στο έργο του Μανουήλ Φιλή. Επίσης, στον στ. 3 η λέξη ἀγλάϊσμα δεν απαντά σε άλλο ποιητικό έργο του 12 ου αιώνα παρά μόνο σε ένα ιστορικό ποίημα του Προδρόμου (αρ. ποιήμ. XLV, στ. 384). 15 HÖRANDNER 1967, 96 και HÖRANDNER 1974, 22 και HÖRANDNER 1967, 96. Για το κείμενο βλ. BERNARDINELLO 1972, 71 στ Σύμφωνα με μια άλλη υπόθεση, ο Μαγγάνειος σε αυτό το σημείο αναφέρεται στον Ιωάννη τον Πρόδρομο βλ. BEATON 1987, HÖRANDNER 1974, ΚAZHDAN, FRANKLIN 1984, και O Migliorini στην εισαγωγή της διδακτορικής του διατριβής έχει ασκήσει κριτική στο συγκεκριμένο κεφάλαιο του Kazhdan βλ. MIGLIORINI 2010, XI XVI. 21 HÖRANDNER 1988, 469. Πρβλ. επίσης KULHÁNKOVÁ 2011, BUCOSSI 2009, Ibid., BURY 1911, 77 78, OIKONOMIDES 1972, 322 και KAZHDAN 1991,

18 Nικόλαος Ζάγκλας Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα των Κομνηνών, τοποθετεί το θάνατο το Αλέξιου Κοντοστέφανου στο έτος αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο Πρόδρομος τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο θα ήταν περίπου 75 χρόνων. Η υπόθεση του Kazhdan αποδυναμώνεται ακόμη περισσότερο, αν λάβουμε μάλιστα υπ όψιν μας ότι ο Πρόδρομος έπασχε από ευλογιά, μια πολύ σοβαρή ασθένεια για την οποία κάνει λόγο τόσο στο ποιητικό όσο και στο επιστολογραφικό του έργο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του Η έλλειψη πληροφοριών και η αοριστία για τη ζωή του Προδρόμου δεν περιορίζεται όμως στα χρονικά όρια δραστηριότητας του ποιητή. Εξίσου λίγες είναι οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας για την οικογένεια του ποιητή, το στενό και ευρύτερο περιβάλλον του, καθώς και για την εκπαίδευση που έλαβε. Σε δύο μόνο σημεία του ποιητικού του έργου αναφέρει ότι ο πατέρας του έφερε το ίδιο όνομα, 26 ενώ σε ένα άλλο ποίημα τον χαρακτηρίζει ως έναν άνθρωπο μορφωμένο και πολυταξιδεμένο. 27 Κάποιες επιπλέον πληροφορίες για την οικογένειά του μπορούμε να εντοπίσουμε στο ιστορικό ποίημα LIX, όπου ο Πρόδρομος υπερασπίζεται τον εαυτό του εναντίον κάποιου Βαρύ, καθώς ο τελευταίος τον είχε κατηγορήσει ως αιρετικό. Στον στίχο 186 του συγκεκριμένου ποιήματος αναφέρει ότι και ο παππούς του λεγόταν Πρόδρομος, ενώ στους επόμενους δύο στίχους κάνει λόγο για κάποιο θείο του, ο οποίος λεγόταν Χριστὸς και κατείχε κάποιο υψηλό εκκλησιαστικό αξίωμα στην ευρύτερη περιοχή της Ρωσίας. Πολλοί μελετητές μάλιστα τον έχουν ταυτίσει με το μητροπολίτη Κιέβου Ιωάννη Β, 28 ενώ ο Kazhdan με τον επίσκοπο Σμολένσκ που έδρασε περί τα μέσα του 12 ου αιώνα. 29 Και στις δύο περιπτώσεις όμως τα επιχειρήματα των μελετητών στερούνται απτών αποδεικτικών στοιχείων, με αποτέλεσμα να παραμένουν απλές υποθέσεις. Όπως αναφέρθηκε ήδη, δάσκαλοί του ήταν ο Στέφανος Σκυλίτζης, ο οποίος πριν γίνει μητροπολίτης Τραπεζούντας υπήρξε δάσκαλος στο ορφανοτροφείο του Αγίου Πέτρου και Παύλου, 30 καθώς και ο μετέπειτα μητροπολίτης Φιλιππούπολης Μιχαήλ Ιταλικός. Κάποιες βασικές πληροφορίες για τη μόρφωσή του αντλούμε από το ποίημα XXXVIII, όπου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ξεκίνησε με την τέχνη της γραμματικής, την οποία μάλιστα παρομοιάζει με μια απέραντη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Στη συνέχεια πέρασε στα στενά αλλά και ορμητικά νερά της ρητορικής, ενώ στο τέλος τον δέχθηκε ο ωκεανός της φιλοσοφίας. 31 Βέβαια, τη μεγαλύτερη απόδειξη για το εύρος της μόρφωσής του αποτελούν τα ίδια τα έργα του, καθώς εκεί βρίσκουμε αναρίθμητες παραπομπές τόσο σε κλασικούς όσο και σε βυζαντινούς συγγραφείς. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωρίζουν ο Όμηρος, οι τραγικοί ποιητές, ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, ο Γεώργιος Πισίδης, ο Χριστόφορος Μυτιληναίος, και φυσικά τα κείμενα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. 32 Τέλος, το ερώτημα κατά πόσο ο ίδιος Πρόδρομος υπήρξε δάσκαλος έχει προκαλέσει ενδιαφέρουσες συζητήσεις μεταξύ των μελετητών. Ο Browning, βάσει μιας επιστολής του Προδρόμου προς το δάσκαλό το Μιχαήλ Ιταλικό, υποστήριξε ότι ο Πρόδρομος διέμενε στο ορφανοτροφείο των αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου που τον 12 ο αιώνα αποτέλεσε τμήμα της λεγόμενης Πατριαρχικής σχολής. 33 Αναφέρει μάλιστα ότι ο Πρόδρομος δίδαξε εκεί είτε ως γραμματικός είτε ως μαΐστωρ τῶν ῥητόρων. 34 O Hörandner, από την άλλη πλευρά, αντιμετώπισε με σκεπτικισμό την πρόταση του Browning, και χρησιμοποιώντας ως βάση τη χρονολογία συγγραφής αυτής της επιστολής δεκαετία του 1140 αναφέρει ότι ο Πρόδρομος, λόγω της σοβαρότητας της ασθένειάς του, πιθανότατα απλώς διέμενε στο ορφανοτροφείο χωρίς απαραίτητα να διδάσκει. 35 Παρόλα αυτά υπάρχουν αρκετά στοιχεία μερικά από τα οποία τα αναφέρει και ο Hörandner 36 που μαρτυρούν τη διδακτική δραστηριότητα του Προδρόμου. Πρώτα απ όλα, υπάρχουν αρκετές αναφορές στο ποιητικό του έργο θα αναφέρω, για παράδειγμα, το ιστορικό ποίημα LXXI προς τον αυτοκρατορικό γραμματέα Θεόδωρο Στυπιώτη, όπου ο Πρόδρομος ξεκινάει το ποίημα ως εξής: Ὦ βέλτιστε γραμματικῶν καὶ μαθητῶν καὶ φίλων. Στους στίχους μάλιστα 7 15 του ίδιου ποιήματος θυμίζει στον πρώην μαθητή του ότι τον δίδαξε σχεδογραφία, γραμματική και ποίηση, και πως για τον Στυπιώτη τα λόγια του ήταν τροφή και νερό, ενώ τα αυτοκρατορικά εγκώμια τον συνάρπαζαν. Παρόμοιες αναφορές υπάρχουν και σε έργα άλλων συγγραφέων του 12 ου αιώνα: π.χ. ο Νικήτας Ευγενιανός σε μια μονωδία του για τον Πρόδρομο γράφει: γλῶτταν (sc. Πρόδρομος) ἀσόφους σοφίζουσαν. 37 Ένα ακόμη στοιχείο αποτελεί η συγγραφή μιας γραμματικής το έργο αυτό μπορεί να είναι αφιερωμένο στη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, αλλά αυτό δεν αποκλείει την πιθανότητα στη συνέχεια να χρησιμοποιήθηκε και ως σχολικό εγχειρίδιο. 38 Το πιο πειστικό ίσως στοιχείο αποτελεί η ενασχόληση του ποιητή με τη σχεδογραφία, όπως αυτή αποτυπώνεται με την παραγωγή του έργου Σχέδη τοῦ μυός, 39 αλλά και μιας σειράς άλλων σχεδών. 40 Τέλος, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το εύρος και ο πλούτος του συγγραφικού του έργου είχαν καταστήσει τον Πρόδρομο έναν από τους πιο περιζήτητους δασκάλους του 12 ου αιώνα. 32 Πρβλ. το ευρετήριο στην έκδοση του Παπαγιάννη για τα τετράστιχα για την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. 25 BARZOS 1984, HÖRANDNER 1974, 201, στ. 1 2 και 465, στ Ibid., 378, στ Ibid., ΚAZHDAN, FRANKLIN 1984, BROWNING 1963, 25 και εξής. Βλ. επίσης MILLER 2003, κυρίως Ο Πρόδρομος αναφέρεται στη συγκεκριμένη ακολουθία (γραμματική ρητορική φιλοσοφία) και στο έργο του: Περὶ τοὺς διὰ πενίαν βλασφημοῦντας τὴν πρόνοιαν (PG 133, ), αλλά και σε έναν λόγο προς τον Πατριάρχη Ιωάννη Θ Αγαπητό βλ. MANAfiS 1974, , σειρές PAPAGIANNIS 1997, BROWNING 1962, BROWNING 1963, 22 και εξής. 35 HÖRANDNER 1974, Ibid PÉTIT 1902, , κυρίως 452, ZAGKLAS 2011, HÖRANDNER 1974, 52. Πρβλ επίσης PAPADIMITRIOU 1969, και PAPATHOMOPOULOS 1979, HÖRANDNER 1974, SCHIRÒ 1949, GALLAVOTTI 1983, 3 35, και VASSIS ,

19 Nικόλαος Ζάγκλας Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα 2 ο μέρος: Το ποιητικό έργο του Προδρόμου Ο Hörandner στην εισαγωγή της έκδοσής του για τα ιστορικά ποιήματα έχει συντάξει έναν αναλυτικό κατάλογο για το σύνολο του προδρομικού έργου στον κατάλογο αυτό κεντρική θέση κατέχουν τα 113 αυθεντικά ποιητικά του έργα, 41 τα οποία μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: α) τα ιστορικά ποιήματα, β) τα θεολογικά ποιήματα, γ) τα σατιρικά ποιήματα και δ) μια ομάδα ποιημάτων των οποίων η θεματική ποικίλλει. Αυτά τα 113 διασωθέντα ποιήματα αποτελούν αναμφισβήτητα την καλύτερη απόδειξη για τη γόνιμη δράση του ποιητή μας. Φυσικά, στην πλούσια ποιητική του παραγωγή συνέβαλε και το γεγονός ότι ο Πρόδρομος ήταν ένας «επαγγελματίας ποιητής», αυτό που περιγράφεται ακόμη ακριβέστερα με το γερμανικό όρο Auftragsdichter. Ο Πρόδρομος βέβαια δεν αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα, καθώς οι περισσότεροι ποιητές ειδικά από τις αρχές του 12 ο αιώνα συνηθίζουν να λαμβάνουν για τα έργα τους ως αντάλλαγμα κάποιου είδους αμοιβή, η οποία μπορεί να είναι χρηματικής φύσεως ή κάποια επιφανής και επικερδής θέση τόσο στη δημόσια όσο και στην εκκλησιαστική διοίκηση της αυτοκρατορίας. 42 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας σχέσης εξάρτησης ανάμεσα στους διανοούμενους της εποχής και τους παραγγελιοδότες των έργων τους, την οποία, μάλιστα, θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως μια σχέση προστάτη και προστατευομένου. 43 Σε αυτό το παγιωμένο σύστημα πρέπει να εισήχθη και ο Πρόδρομος μετά το πέρας των σπουδών του, πιθανότατα από το δάσκαλό το Μιχαήλ Ιταλικό, ο οποίος ανήκε ήδη στον κύκλο της Ειρήνης Δούκαινας. 44 Από το 1122 μάλιστα και εξής η αυτοκρατορική οικογένεια των Κομνηνών αποτελεί τον κύριο παραγγελιοδότη των ποιημάτων του, καθώς 55 από τα 113 ποιήματα είναι αφιερωμένα σε κάποιο από τα μέλη της. 45 Τα περισσότερα απ αυτά τα ποιήματα είναι αφιερωμένα στον αυτοκράτορα Ιωάννη Β Κομνηνό ( ). Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι ο Πρόδρομος αποτέλεσε «τον προσωπικό ποιητή» του αυτοκράτορα Ιωάννη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι ανήκε στον πολύ στενό κύκλο του. Όσον αφορά τη θεματική αυτών των έργων, ο ποιητής στα περισσότερα απ αυτά εξυμνεί κάποια στρατιωτική επιτυχία του αυτοκράτορα εναντίον των βαρβάρων. Το γεγονός αυτό συνδέεται με τον έντονο μιλιταρισμό της δυναστείας των Κομνηνών και κατ επέκταση με το ιδιαίτερο βάρος που δίνεται στην ανάδειξη των στρατιωτικών αρετών του εκάστοτε αυτοκράτορα. 46 Σε κανένα σημείο του ποιητικού του έργου δεν βλέπουμε, για παράδειγμα, τον ποιητή να θαυμάζει τον αυτοκράτορα για τη φιλομάθειά του ή για το πόσο δίκαιος ήτανε. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ακόμα 41 HÖRANDNER 1974, BROWNING 1980, 152. Πρβλ. επίσης BEATON 1987, Για τη σχέση ποιητών και προστατών στο 12 ο αιώνα βλ. MAGDALINO 1993, για τους αιώνες 7 ο με 10 ο πρβλ. LAUXTERMANN 2003, MAGDALINO 1993, Τα συγκεκριμένα ποιήματα μαζί με άλλα 24 ανήκουν στην κατηγορία των ιστορικών ποιημάτων βλ. HÖRANDNER 1974, HÖRANDNER 1974, Βλ. επίσης KAZHDAN, WHARTON EPSTEIN 1985, και σε περιπτώσεις, όπου άμεσος σκοπός του ποιήματος δεν είναι να εξυμνήσει κάποια συγκεκριμένη στρατιωτική επιτυχία του αυτοκράτορα, υπάρχει σαφής αναφορά στα στρατιωτικά κατορθώματά του. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ενδεικτικά ένα επιτάφιο ποίημα (αρ. ποιήμ. ΧΧΙΧ) προς τιμήν του Ιωάννη, στο οποίο δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις στρατιωτικές αρετές και ικανότητες του αυτοκράτορα, καθώς στους 13 από τους 52 στίχους ο ποιητής αναφέρεται ονομαστικά στις πόλεις και στα έθνη που υπέταξε και υποδούλωσε. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο τονίζεται ιδιαίτερα στα ποιήματα του Προδρόμου για τον Ιωάννη Β Κομνηνό, είναι το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας γεννήθηκε στην πορφύρα. Τον αποκαλεί τουλάχιστον πενήντα φορές πορφυρογέννητο, ενώ πλούσιο και πρωτότυπο είναι και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί όταν αναφέρεται στο γεγονός αυτό: πορφυρόβλαστος, πορφυρανθής, πορφυράκτινος, πορφυραυγής και πορφυρογεννής. Τέλος, όπως έχει ήδη επισημανθεί από άλλους μελετητές, ο Πρόδρομος χρησιμοποιώντας κάποια συμβατικά μέσα των αυτοκρατορικών εγκωμίων παρομοιάζει συνήθως τον Ιωάννη είτε με τον ήλιο είτε με λιοντάρι. 47 Η θεματική του προδρομικού έργου δεν περιορίζεται όμως στον αυτοκράτορα Ιωάννη και στις στρατιωτικές επιτυχίες του. Στο ποίημα XIII που φέρει τον τίτλο: Εἰς γάμον βασιλικὸν παιάνις τοῖς δήμοις, ο Πρόδρομος έγραψε για τον γάμο μιας εκ των θυγατέρων του αυτοκράτορα Ιωάννη. Περίπου την ίδια θεματική έχει και το ποίημα με τίτλο: Εἰσιτήριοι ἐπὶ τῇ νυμφευθείση ἐξ Ἀλαμανῶν τῷ πορφυρογεννήτῳ κῦρ Μανουὴλ καὶ σεβαστοκράτορι (αρ. ποιήμ. ΧΧ), όπου ο ποιητής καλωσορίζει τη μελλοντική γυναίκα του Μανουήλ Κομνηνού ( ) Bertha-Ειρήνη του Sulzbach. 48 Ο ποιητής αφορμάται επίσης από το θάνατο μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας: π.χ. το ιστορικό ποίημα με τίτλο: Ἐπιτάφιοι τῇ μακαρίτιδι βασιλίσσῃ Ῥωμαίων κυρᾷ Εἰρήνῃ ὡς ἀπὸ τῆς κειμένης (αρ. ποιήμ. VII) είναι ένας επιτάφιος λόγος για την Ειρήνη της Ουγγαρίας, τη σύζυγο του αυτοκράτορα Ιωάννη Β Κομνηνού. Βέβαια, ο μεγαλύτερος αριθμός επιτάφιων ποιημάτων είναι και πάλι αφιερωμένος στον αυτοκράτορα Ιωάννη. Δεν θα μπορούσαν, φυσικά, να λείπουν από το προδρομικό έργο και ποιήματα για τις γεννήσεις μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, όπως, για παράδειγμα, το ποίημα για τη γέννηση του σεβαστοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού (αρ. ποιήμ. XLII). Τέσσερα από τα ιστορικά ποιήματα (αρ. ποιημ. ΧLIV XLVIII) του Προδρόμου σχετίζονται με τη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, η οποία θεωρείται η πιο σημαντική προστάτιδα των γραμμάτων το 12 ο αιώνα. 49 Η αφιέρωση αυτών των τεσσάρων ποιημάτων, καθώς και μιας γραμματικής μας επιτρέπουν μάλιστα να τον τοποθετήσουμε στο λεγόμενο «κύκλο», τον οποίο είχε δημιουργήσει η Ειρήνη και στον οποίο ανήκαν μερικοί από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς της εποχής, όπως ο Μαγγάνειος Πρόδρομος, ο Ιωάννης Τζέτζης, ο Κωνσταντίνος Μανασσής και ο Ιάκωβος Μοναχός. Μια άλλη σημαντική ομάδα αποτελείται 47 Βλ. HÖRANDNER 1974, και JEffREYS 2011, Ibid., Για τη σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη βλ. BARZOS 1984, I, JEFFREYS 1994, και RHOBY 2009,

20 Nικόλαος Ζάγκλας Θεόδωρος Πρόδρομος: ένας λόγιος ποιητής του 12 ου αιώνα από ποιήματα που απευθύνονται σε διάφορους υψηλόβαθμους αξιωματούχους, όπως στον ορφανοτρόφο Αλέξιο Αριστηνό (αρ. ποιήμ. LVI), το λογοθέτη Στέφανο Μελή (αρ. ποιήμ. LXVIII LXX), και σε πρώην μαθητές του, όπως το γραμματικό Θεόδωρο Στυπιώτη (αρ. ποιήμ. LXXI LXXIII). Αυτά τα ποιήματα μας προσφέρουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για την επισφαλή κοινωνική και οικονομική θέση του Προδρόμου, καθώς γίνεται φανερό ότι ο ποιητής δεν είχε άμεση πρόσβαση στο παλάτι και γι αυτό τον λόγο έπρεπε συχνά να απευθυνθεί στους προστάτες του ούτως ώστε να λάβει την αμοιβή του. Ο Πρόδρομος δεν δίστασε, όμως, να κάνει λόγο για τη φτώχεια του και στα ποιήματα τα οποία απευθύνονται στον ίδιο τον αυτοκράτορα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ιστορικό ποίημα ΧV, όπου ο ποιητής παραπονιέται στον Ιωάννη Κομνηνό αναφέροντας ότι ενώ ο αυτοκράτορας διεξάγει επιτυχώς πολέμους εναντίον των βαρβάρων, δεν πράττει το ίδιο με τον εχθρό του ποιητή που δεν είναι άλλος από την πενία του. 50 Τα συγκεκριμένα χωρία, στα οποία ο ποιητής παραπονιέται για τη φτώχεια του και τη δεινή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει, είναι διάσπαρτα στο προδρομικό έργο, ενώ είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο ο Πρόδρομος χαρακτηρίζεται από αρκετούς μελετητές ως ο πατέρας της επαιτικής ποίησης. 51 Μεγάλη είναι η συνεισφορά του ποιητή και στη θεολογική ποίηση. Την πρώτη θέση κατέχουν τα Τετράστιχα για την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. 52 Στο συγκεκριμένο ποιητικό έργο ο Πρόδρομος σε 293 ζεύγη τετραστίχων (ένα σε δωδεκασύλλαβο και ένα σε εξάμετρο), καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της διήγησης τόσο της Παλαιάς όσο και Καινής Διαθήκης, χωρίς όμως να διστάζει να συμπεριλάβει και γεγονότα, τα οποία δεν ανήκουν στη διήγηση της Βίβλου, όπως, λ.χ. η Κοίμηση της Θεοτόκου. 53 Εκτός από τα Τετράστιχα για την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, ο Πρόδρομος αφιέρωσε και μια σειρά τετραστίχων στους πατέρες της εκκλησίας: Γρηγόριο Ναζιανζηνό, Μέγα Βασίλειο και Ιωάννη Χρυσόστομο. 54 Επίσης, σώζονται πολυάριθμα ποιήματα επιγράμματα για τη Θεοτόκο, το Χριστό, καθώς και για ένα πλήθος αγίων, όπως τον άγιο Γεώργιο, την αγία Βαρβάρα, τον άγιο Δημήτριο κλπ., ενώ, όπως μαρτυρούν και οι τίτλοι μερικών επιγραμμάτων, κάποια απ αυτά χρησιμοποιήθηκαν και σε διάφορα αντικείμενα τέχνης για παράδειγμα, ο αριθμός 130 από τον κατάλογο του Hörandner αφορά ένα επίγραμμα που χαράχθηκε σε μια εικόνα της Θεοτόκου. 55 Τέλος, ένα ζεύγος θεολογικών ποιημάτων μαρτυρούν τις καινοτομίες που εισήχθησαν στην τέλεση της βυζαντινής λειτουργίας το 12 ο αιώνα. Πρόκειται για τα ποιήματα με τον αριθμό HÖRANDNER 1974, και 133 μια προσεκτική ανάγνωση των δύο τελευταίων στίχων των δύο αυτών ποιημάτων αποκαλύπτει πως πρόκειται για «έμμετρους προλόγους» (recited metrical prefaces), 56 οι οποίοι απαγγέλλονταν σε εκκλησιαστικό περιβάλλον πριν από κάποιο ομιλητικό ή αγιολογικό έργο. Τα δύο προδρομικά μάλιστα ποιήματα αποτελούν την πρώτη μαρτυρία για τη συγκεκριμένη πρακτική, η οποία διήρκεσε περίπου δύο αιώνες (ως τα μέσα του 14 ου αιώνα). 57 Πριν αναφερθώ στη χειρόγραφη παράδοση του προδρομικού έργου, θα ήθελα να κάνω μια τελευταία παρατήρηση σε σχέση με το ποιητικό έργο του. O ποιητής προσπάθησε να εισαγάγει στα ποιήματά του στοιχεία από άλλα λογοτεχνικά είδη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο αριθμός 120 από τον κατάλογο του Hörandner, όπου μεταξύ άλλων, εμπεριέχεται και ένα ποίημα 12 ελεγειακών διστίχων προς τιμήν του Αποστόλου Παύλου. Ο Πρόδρομος γνωρίζοντας πολύ καλά το επιστολογραφικό έργο του Παύλου του αφιερώνει ένα ποίημα το οποίο σε αρκετά σημεία θυμίζει έντονα μια βυζαντινή επιστολή (στ. 20 φίλη κεφαλή, στ. 3 ἐμὸν ἦτορ Παῦλε, στ. 4 φίλτρῳ ὑπ ἀμβροσίῳ θυμὸν ἁλισκόμενος, στ. 21 ἀλλά με ὀξὺς ἔσωθι βιάσκεται ἰὸς ἐρώτων). 3 ο μέρος: Α. Χειρόγραφη παράδοση: Η μεγάλη διάδοση τόσο του ποιητικού όσο και του πεζού έργου του Προδρόμου είναι δεδομένη ο Hörandner, ο πρώτος που μελέτησε επισταμένα τη χειρόγραφη παράδοση του προδρομικού έργου, μας προσφέρει έναν κατάλογο με 465 χειρόγραφα, τα οποία χρονολογούνται από το 12 ο ως και το 19 ο αιώνα, 58 και στα οποία σώζονται ένα ή και περισσότερα προδρομικά έργα. Ο αριθμός αυτός μάλιστα αυξάνεται όλο και περισσότερο με τη δημοσίευση νέων κριτικών εκδόσεων των προδρομικών έργων. Για παράδειγμα, ο Παπαγιάννης στην έκδοση του για τα τετράστιχα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης εντόπισε 53 νέα χειρόγραφα που δεν αναφέρονται στον κατάλογο του Hörandner, 59 ενώ είναι ενδεικτικό ότι ο Lauxtermann στη βιβλιοκρισία του για την έκδοση του Παπαγιάννη πρόσθεσε ακόμα δύο χειρόγραφα. 60 Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ποίημα Εἰς τὰς ἀρετὰς καὶ κακίας 61 σύμφωνα με τον κατάλογο του Hörandner, το ποίημα μας παραδίδεται σε οκτώ χειρόγραφα παρόλα αυτά έχω ήδη εντοπίσει 17 νέα χειρόγραφα. 62 Και στα δύο προαναφερθέντα παραδείγματα αποτυπώνεται ξεκάθαρα ότι ο ήδη μεγάλος αριθμός χειρογράφων του καταλόγου του Ηörandner εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα. Αυτό σημαίνει ότι ο Πρόδρομος ήταν ένας από τους πιο διαδεδομένους συγγραφείς τόσο κατά 51 EIDENEIER , 140 πρβλ. επίσης KULHÁNKOVÁ 2010, PAPAGIANNIS LAUXTERMANN 1999, Για τα τετράστιχα στον Γρηγόριο Ναζιανζηνό βλ. D AMBROSI Ο ίδιος μάλιστα προετοιμάζει και μια νέα κριτική έκδοση για τα τετράστιχα στους Μέγα Βασίλειο και Ιωάννη Χρυσόστομο. 55 Το συγκεκριμένο ποίημα παραμένει ακόμη ανέκδοτο βλ. HÖRANDNER 1974, 48. Σκοπεύω να το εκδώσω μαζί με κάποια άλλα προδρομικά ποιήματα στο πλαίσιο της διδακτορικής μου διατριβής με τίτλο: Studies in the poetical work of Theodoros Prodromos: A critical edition of selected poems with introduction and commentary (επιβλέποντες καθηγητές: Andreas Rhoby, Theodora Antonopoulou, Andreas E. Müller). 56 ANTONOPOULOU 2010, Ibid., Ibid., PAPAGIANNIS 1997, LAUXTERMANN 1999, HÖRANDNER 1974, Για τον ολοκληρωμένο κατάλογο των χειρογράφων βλ. RHOBY, ZAGKLAS 2011,