ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ & ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ & ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ. Μάθημα: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΙV

Transcript

1 ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ & ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ & ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Μάθημα: ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΙV Τίτλος εργασίας: Το κίνημα του Ντανταϊσμού και οι επιρροές του στο κίνημα των Καταστασιακών Ονοματεπώνυμο: Ελένη Ποντίκη Α.Μ: Αθήνα 2014

2 Κάθε νέο κίνημα στη τέχνη είναι απότοκο μιας ιστορικής εποχής και συνέχεια κινημάτων που προηγήθηκαν. Μαζί με τις επινοήσεις και τις νέες ιδέες οι καλλιτέχνες υιοθετούν στοιχεία από προγονικά κινήματα και οι δράσεις τους παρουσιάζουν ομοιότητες με αντίστοιχες του παρελθόντος. Οι Καταστασιακοί συνδέονται με το Νταντά που και αυτό με τη σειρά του πήρε στοιχεία από το Φουτουρισμό. Οι Ντανταϊστές απάντησαν στον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο ενώ οι Καταστασιακοί λειτούργησαν μέσα στον Ψυχρό πόλεμο. Το Νταντά, κατά τον André Breton, είναι ψυχική κατάσταση. 1 Πολλές πράξεις ιστορικά μπορούν να χαρακτηριστούν ντανταϊστικές πριν την επίσημη θεώρησή του ως κίνημα το Φεβρουάριο του Αναπτύσσεται αρχικά στη Ζυρίχη και παράλληλα στη Νέα Υόρκη. Η ουδετερότητα κατά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο της Ελβετίας και η απόσταση των ΗΠΑ ψυχολογικά και γεωγραφικά, αποτέλεσαν το κατάλληλο έδαφος. Αηδιασμένοι από τη σφαγή του Παγκοσμίου Πολέμου του 1914, εμείς στη Ζυρίχη αφοσιωθήκαμε στις τέχνες. Ενώ τα όπλα βροντούσαν σε άλλα σημεία, εμείς τραγουδούσαμε, ζωγραφίζαμε, φτιάχναμε κολάζ και γράφαμε ποιήματα με όλο μας το είναι. Ψάχναμε μια τέχνη βασισμένη στα θεμελιώδη στοιχεία, που να γιατρέψει τη τρέλα της εποχής μας, και μια νέα τάξη πραγμάτων που θα επανέφερε την ισορροπία ανάμεσα στον παράδεισο και την κόλαση. Είχαμε μια ακαθόριστη προαίσθηση ότι κάποια μέρα γκάνγκστερ διψασμένοι για δύναμη θα μεταχειρίζονταν την ίδια την τέχνη σαν ένα μέσο για να νεκρώσουν το πνεύμα των ανθρώπων. Hans Arp 2 Το Νταντά εξαπλώνεται και σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις με πιο σημαντικούς σταθμούς το Βερολίνο, το Ανόβερο, την Κολωνία και καταλήγει στο Παρίσι όπου δίνει τη σκυτάλη στο Σουρεαλισμό. Γνωρίσματα των Ντανταϊστών είναι η επαναστατικότητα, η επιθετικότητα προς την αστική τάξη, η προκλητικότητα μέσω κατορθωμάτων και οι ενέργειες ενάντια στη τέχνη. Στη Ζυρίχη το Νταντά αναπτύσσεται τη περίοδο Άνθρωποι από διαφορετικές χώρες καταφεύγουν στη πόλη για να μη συμμετάσχουν στο πόλεμο. Ανάμεσα τους ο γερμανός ποιητής και στοχαστής Hugo Ball και η Emmy Hennings. Το 1916 ιδρύουν το Cabaret Voltaire, ένα σημείο συνάντησης της λογοτεχνίας κυρίως, με τη μουσική, το τραγούδι, το χορό και τις εικαστικές τέχνες, μέσα από μια διαδικασία συμμετοχική. Τα βασικά μέλη είναι οι ρουμάνοι Tristan Tzara και Marcel Janco, ο γερμανός Richard Hülsenbeck και ο αλσατός Hans Arp. Στο Cabaret Voltaire συνθέτουν και απαγγέλλουν συγχρονικά ποιήματα 1 Στάγκος, Νίκος. Έννοιες της μοντέρνας τέχνης. Αθήνα: ΜΙΕΤ. 2010, σελ Ρίχτερ, Χανς. Νταντά. Αθήνα: Υποδομή. 1983, σελ.32. 1

3 σε διάφορες γλώσσες, παίζουν θορυβιστική μουσική και νέγρικους ρυθμούς, κατασκευάζουν αφίσες, μάσκες και γλυπτά από ευτελή υλικά. Παράλληλα γράφονται μανιφέστα και τυπώνεται το Cabaret Voltaire. ΓΙΑ ΝΑ ΦΤΙΑΞΕΤΕ ΕΝΑ ΝΤΑΝΤΑΪΣΤΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ Πάρτε μια εφημερίδα Πάρτε ένα ψαλίδι Διαλέξτε από την εφημερίδα ένα άρθρο στο μέγεθος του ποιήματος που θέλετε να κάνετε. Κόψτε με το ψαλίδι το άρθρο. Κατόπιν κόψτε προσεκτικά τις λέξεις που αποτελούν το άρθρο και βάλτε τις μέσα σε μια τσάντα. Ταρακουνήστε μαλακά τη τσάντα κατόπιν αρχίστε να βγάζετε από την τσάντα τη μια λέξη μετά την άλλη. Αντιγράψτε τες ευσυνείδητα με τη σειρά που βγήκαν από τη τσάντα. Το ποίημα θα σας μοιάζει. Και να που γίνατε ένας απείρως πρωτότυπος συγγραφέας με μια χαριτωμένη ευαισθησία, έστω κι αν δεν σας καταλαβαίνει το άξεστο κοπάδι. Tristan Tzara 3 Οι πρώτοι Ντανταϊστές, άνθρωποι διαφορετικοί μεταξύ τους, κάποιες φορές οδηγούνται σε αντιφάσεις και παρεξηγήσεις. Η πατρότητα του όρου Νταντά είναι ένα θέμα διαφωνίας. Ο Hülsenbeck υποστηρίζει πως ανακάλυψε τη λέξη μαζί με τον Ball ανοίγοντας ένα λεξικό στη τύχη ενώ ο Tristan Tzara διεκδικεί τη πατρότητά της μαζί με τον Arp. Νταντά δεν σημαίνει τίποτα. Tristan Tzara 4 Νταντά στα ρουμανικά και τα ρώσικα είναι η διπλή κατάφαση, στα γαλλικά σημαίνει ξύλινο αλογάκι, στα γερμανικά δηλώνει αφέλεια, στην αφρικανική διάλεκτο Κρού είναι η ουρά της ιερής αγελάδας και στα ιταλικά ο κύβος και η μητέρα. Οι Ντανταϊστές έχοντας σκανδαλώδη συμπεριφορά, φαίνονται μάλλον πιο επικίνδυνοι από τους Ρώσους που βρίσκονται στη Ζυρίχη ετοιμάζοντας την επανάσταση, με αποτέλεσμα το Cabaret Voltaire να διακόψει τη λειτουργία του. Το 1917 εγκαινιάζεται η Gallery Dada από τον Tristan Tzara και τον Hugo Ball και εκδίδεται το έντυπο Dada. Το Νταντά δεν προσχεδιάζει, οι 3 Γκαίηλ, Μάθιου. Νταντά και Υπερρεαλισμός. Αθήνα: Καστανιώτης. 1999, σελ Ρίχτερ, Χανς. Νταντά. Αθήνα: Υποδομή. 1983, σελ.48. 2

4 καλλιτέχνες λειτουργούν ελεύθερα, πειραματίζονται με τη τυπογραφία και το κολάζ, απορρίπτουν την παράδοση και συνθέτουν αφηρημένα φωνητικά ποιήματα. Η αφαίρεση ακολουθείται και στα εικαστικά έργα, σε συνδυασμό με το τυχαίο και το εφήμερο που πραγματώνονται ακόμα και με τη καταστροφή των έργων. Το Νταντά είναι ένα σήμα κινδύνου για τη παρακμή των αξιών, της κοινωνίας, της τέχνης, της ηθικής, που μεταχειρίζεται ως μέσα του τα ίδια τα συμπτώματα που παρατηρεί στον κόσμο, το αυθαίρετο, το τυχαίο, το θόρυβο, το χάος. Οι Ντανταϊστές επιτρέπουν το αυθόρμητο στη τέχνη και εμπαίζουν τα πάντα ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό, στοχεύοντας στην διόρθωση των ελαττωμάτων μέσω της αυτογνωσίας. Ο Ντανταϊσμός στη Ζυρίχη εξελίσσεται. Ο Ball αποσύρεται, ο Tzara γίνεται ηγέτης του κινήματος και το 1918 καταφθάνει ο Francis Picabia με το πλανόδιο περιοδικό του 391. O Ball πίστευε στον άνθρωπο, ο Tzara στον εαυτό του, ο Arp στη τέχνη, ο Picabia δεν πιστεύει σε τίποτα. Την ίδια περίοδο ντανταϊστικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται στη Νέα Υόρκη. Η ευρωπαϊκή τέχνη έχει εισαχθεί από τον Alfred Stieglitz, ο Arthur Cravan είναι ο άναρχος, νιχιλιστής, αυτοκαταστροφικός πρόδρομος των Ντανταϊστών και η αντι-τέχνη διαμορφώνεται από τον Marcel Duchamp, τον Man Ray και τον Francis Picabia. Τη περίοδο αυτή εξόριστοι ευρωπαίοι καλλιτέχνες βρίσκουν καταφύγιο στη Νέα Υόρκη. Η τέχνη θεωρείται άχρηστη και οι καλλιτέχνες προτείνουν την αντικατάστασή της με προσωπική δράση. Ο αντιδημιουργός Duchamp εισάγει τα ready-made και ειρωνεύεται τη κενότητα του κόσμου. Ο επινοητής Man Ray μεταμορφώνει και απελευθερώνει τα αντικείμενα από τη χρήση τους. Ο καταστροφέας Picabia φτιάχνει μηχανικά σχέδια. Κρήνη, Marcel Duchamp, Κυκλοφορούν τα ντανταϊστικά περιοδικά 391, The Blind Man, Rongwrong και New York Dada. Η Νταντά διάθεση εμφανίζεται και σε άλλα είδη τέχνης όπως τα σκίτσα του Marius de Zayas και η μουσική του Edgar Varèse. Στο Βερολίνο το Νταντά εμφανίζεται τη περίοδο και έχει πιο πολιτικοποιημένη μορφή. Μετά από τέσσερα χρόνια σφαγής, με πλήθος απωλειών σε ανθρώπινες ζωές, η Γερμανία αντιμετωπίζει οικονομική κρίση. Η κατάσταση είναι ζοφερή. 3

5 The Match Seller, Otto Dix, Οι Ντανταϊστές δεν στηρίζουν τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, βρίσκονται πιο κοντά στους εξεγερμένους του δρόμου, στις κομμουνιστικές πρακτικές και στην αναρχία. Κατακρίνουν την εξουσία, περιφρονούν τις αρχές της και προσπαθούν να διαχειριστούν την ξαφνική ελευθερία και τις δυνατότητές της. Τα έντυπά τους απαγορεύονται και επανακυκλοφορούν με άλλο όνομα. Ντανταϊστές του Βερολίνου είναι ο Richard Hülsenbeck ή Weltdada, ο Raoul Hausmann ή Dadasoph, o John Heartfield ή Dadamonteur, o George Grosz ή Propagandada, ο Johannes Baader ή Oberdada, η Hannah Höch. Στη λέσχη των Ντανταϊστών μπορεί οποιοσδήποτε να γίνει ισότιμο μέλος, χωρίς υποχρεώσεις, ανεξάρτητα με το επάγγελμά του ή την εθνικότητά του. Το φωτομοντάζ είναι η νέα τεχνική που αναπτύσσεται στο Βερολίνο ιδιαίτερα από τον John Heartfield, που στρέφετε εναντίον του ναζιστικού καθεστώτος. Φωτογραφίες, σκίτσα, αποκόμματα από τον τύπο και παλιά γράμματα αποτελούν το υλικό. Fathers and Sons, John Heartfield,

6 Τα τυπογραφικά στοιχεία τοποθετούνται άναρχα, σε διαφορετικά μεγέθη. Η πόλη γίνετε θέμα για τους Ντανταϊστές, δημιουργούνται θορυβιστικά, συγχρονικά και στατικά ποιήματα και τα έργα πολλές φορές καταστρέφονται αφού εκπληρώσουν το ρόλο τους. Το 1920 διοργανώνεται στο Βερολίνο η 1 η Διεθνής Γιορτή του Νταντά. Τα έντυπα που κυκλοφορούν είναι το Der Dada, το Pleite, το Jedermann sein eigner Fussball, το Die rosa Brille και το Das Bordell. Οι πολίτες θεωρούν τους Ντανταϊστές αγκιτάτορες των Σοβιετικών αλλά και οι κομμουνιστές είναι επιφυλακτικοί απέναντι τους. Στο Ανόβερο το Νταντά εκφράζεται λιγότερο πολιτικά από τον Kurt Schwitters που δεν γίνεται δεκτός στη λέσχη του Βερολίνου. Χρησιμοποιεί άχρηστα χαρτιά σε συνδυασμό με εικόνες κλασσικών ζωγραφικών πινάκων, τυπώνει το Merz, ταξιδεύει και κατασκευάζει εγκαταστάσεις μεγάλων διαστάσεων. Το Νταντά στη Κολωνία έχει κύριο εκφραστή τον Max Ernst και βρίσκεται πιο κοντά στο φροϋδικό Παρίσι παρά στο πολιτικοποιημένο Βερολίνο. Τα αλλόκοτα οράματα του Ernst υλοποιούνται με τις τεχνικές του κολάζ και του φροτάζ. Χρησιμοποιείται υλικό που έχει απορριφθεί ή τυχαίο, δίνεται προσοχή στα έργα που δημιουργεί η παιδική ματιά, οποιοσδήποτε μπορεί να θεωρηθεί δημιουργός και τυπώνονται τα περιοδικά Der Ventilator και Die Schammade. Στο Παρίσι το Νταντά εμφανίζεται με καθυστέρηση, τη περίοδο Η νίκη της Γαλλίας στο πόλεμο πιστώνεται στη συντηρητική πολιτική ηγεσία με αποτέλεσμα τον δεξιό προσανατολισμό της χώρας. Οι συγγραφείς επικρατούν των εικαστικών με πρωταγωνιστή τον André Breton ενώ συγκεντρώνονται εκεί και καλλιτέχνες από τις πόλεις που το κίνημα έχει ήδη σβήσει. Οι περιφρόνηση για τη ζωή και το θάνατο, η εναντίωση σε κάθε ιεραρχία και τάξη πραγμάτων είναι χαρακτηριστικά του παρισινού Νταντά. Τα έντυπα Cannibale, Z, Proverbe, Littérature περιέχουν μανιφέστα και εξερευνούν τη γλώσσα και τα νοήματά της. Διοργανώνονται εκδρομές και εικονικά αυτοσχέδια γεγονότα. Η ντανταϊστική οπτική εμφανίζεται στο κινηματογράφο με το Ballet mécanique του Fernand Léger. Dada Νο. 6 Dada Νο. 7 Poem, Man Ray, 1924 Σταδιακά μέλη του κινήματος αποχωρούν και μετά από αλλεπάλληλες ασυμφωνίες, ανακοινώνεται το τέλος του Νταντά. Ο Breton κινείται προς τον 5

7 σουρεαλισμό και το τελευταίο παρακλάδι του κινήματος είναι το Instantaneisme Dada του Picabia που ασχολείται με την αξία του στιγμιαίου. Portrait of a fool, Philippe Soupault, 1921 Ο ντανταϊσμός θέλησε να καταργήσει την τέχνη χωρίς να την πραγματοποιήσει ο σουρεαλισμός θέλησε να πραγματοποιήσει την τέχνη χωρίς να την καταργήσει. Η κριτική θέση που επεξεργάστηκαν οι καταστασιακοί, έδειξε ότι η κατάργηση και η πραγματοποίηση της τέχνης είναι οι αδιαχώριστες όψεις ενός και του αυτού ξεπεράσματος της τέχνης. Guy Debord 5 Το 1915 οι Ντανταϊστές κατηγορούν το δυτικό κόσμο. Το 1957 οι Καταστασιακοί κατηγορούν τον καπιταλισμό. Η χρηματιστηριακή κρίση στις ΗΠΑ το 1929, ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος, οι εμφύλιες διαμάχες σε διάφορες χώρες, η σταλινική εξέλιξη της οκτωβριανής επανάστασης, ο πόλεμος της Αλγερίας, η ανέγερση του τείχους του Βερολίνου διαμορφώνουν το ενδιάμεσο ιστορικό πλαίσιο. Η κοινωνία στη Γαλλία αλλάζει. Οι εργαζόμενοι αποκτούν ελεύθερο χρόνο και η μαζική πληροφόρηση τους προτρέπει να αποκτήσουν νέες καταναλωτικές 5 Ντεμπόρ, Γκυ. Η κοινωνία του θεάματος. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος. 1967, σελ.139 6

8 συνήθειες. Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση επεκτείνεται και νέα επαγγέλματα δημιουργούνται. Ο σουρεαλισμός βρίσκεται σε παρακμή και η εμπορικότητα αλλοτριώνει τους εκπροσώπους του. Γεννιούνται νέα κινήματα στη τέχνη μεταξύ των οποίων και οι Λεττριστές του Isidore Isou. Οι Λεττριστές έχουν επηρεαστεί από το Νταντά, σπάνε το λόγο σε γράμματα, συνδυάζουν πολλαπλά μέσα επικοινωνίας για καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας, παρεμβαίνουν σε δημόσιες εκδηλώσεις για να εκφράσουν τις ιδέες τους. Η ομάδα είναι διεθνιστική και τα μέλη της οργανώνουν συνεστιάσεις όπως οι Ντανταϊστές της Ζυρίχης. Ο Guy Debord το κεντρικό πρόσωπο των Καταστασιακών περνά από τους Λεττριστές του Isou και το 1952 δημιουργεί τη Letterist International (LI), πρόδρομο της Situationist International (SI). Στα έντυπα International Lettriste και Potlatch πρωτοεμφανίζονται οι βασικές ιδέες των Καταστασιακών: η ψυχογεωγραφία (phychogeography), η περιπλάνηση (dérive), η ιδιοποίηση (détournement) και η ενιαία πολεοδομία (unitary urbanism). The naked city. G. Debord Η Situationist International ιδρύεται το Ο παρεμβατισμός των Ντανταϊστών και ιδιαίτερα η στράτευση του Νταντά του Βερολίνου είναι στοιχεία που επανεμφανίζονται στους Καταστασιακούς. Η πόλη, ο δρόμος, η επίδραση του περιβάλλοντος, οι συναντήσεις, η εικόνα του κόσμου κινούμενη και ακίνητη, η ανακύκλωση του υλικού και η μεταστροφή του, η δημιουργία από τον καθένα, απασχολούν και τους Καταστασιακούς μετά τους Ντανταϊστές. Τα ready-made βρίσκουν συνέχεια στη ζωγραφική με το μέτρο του Pinot-Gallizio και οι βανδαλισμοί έργων τέχνης από τον Asger Jorn θυμίζουν το L.H.O.O.Q του Duchamp. Οι Καταστασιακοί βρίσκονται απέναντι στη τέχνη, στο κράτος, στην θρησκεία και δεν διστάζουν να αυτοκαταστραφούν όπως οι Ντανταϊστές. Ένας 7

9 σωστός Καταστασιακός οφείλει να είναι αντί-καταστασιακός όπως το Νταντά είναι αντί-τέχνη. Συνθήματα Μάης 68 Η Situationist International παραμένει πάντα ένας μικρός πυρήνας λίγων ανθρώπων διαφορετικών ιδιοτήτων, με έδρα το Παρίσι. Ο Guy Debord, η Michèle Bernstein, ο Asger Jorn, ο Constant, o Giuseppe Pinot-Gallizio, ο Raoul Vaneigem ανήκουν στο κίνημα. Το 1958 τυπώνουν το IS. IS No.11 Οι συνευρέσεις των μελών, η συγγραφή κείμενων που περιγράφουν τα πιστεύω τους, η αναρχικές ιδέες, τα έντυπα, οι διαφωνίες και τα σχίσματα παραπέμπουν στη λειτουργία των Ντανταϊστών. Το κολλάζ λόγου και εικόνας, οι αυτοσχέδιες εκδηλώσεις με συμμετοχή του κοινού, η πρόκληση και η επίθεση στην υπάρχουσα τέχνη επανεμφανίζονται. Η κατασκευή καταστάσεων θα αλλάξει τον κόσμο όπως ήθελε και το Νταντά. 8

10 Κόμικς από το Η κοινωνία του θεάματος του Γκυ Ντεμπόρ Το 1962 ένα μέρος των Καταστασιακών αποχωρεί από τη Situationist International. Είναι η καλλιτεχνική κοινότητα που πειραματίζεται στη πράξη με τις ιδέες που υποστηρίζονται. Η ομάδα που παραμένει και ηγείται του κινήματος θεωρεί τέχνη την καθημερινή ζωή και στρέφεται περισσότερο στη πολιτική θεωρία. Η κοινωνία του θεάματος του Guy Debord και Η επανάσταση της καθημερινής ζωής του Raoul Vaneigem είναι τα δύο βασικά κείμενα του κινήματος. Η εξέγερση του Μάη του 68 στηρίζεται στους Καταστασιακούς. Το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν τους εμπιστεύεται. Αφίσα Μάης 68 Οι ιδέες των Καταστασιακών εκπροσωπούνται και σε άλλες χώρες πέρα από τη Γαλλία, όμως ο αριθμός των μελών του κινήματος φθίνει και το 1972 ο Guy Debord ανακοινώνει το τέλος του. 9

11 Art is dead, but the student is necrophiliac. Mustapha Khayati 6 6 Ford, Simon. The Situationist International: a user s guide. London: Black Dog. 2005, σελ

12 Βιβλιογραφία Lemoine, Serge. Dada. Paris: Art Dada Wells, Liz. Εισαγωγή στη φωτογραφία. Αθήνα: Πλέθρον Στάγκος, Νίκος. Έννοιες της μοντέρνας τέχνης. Αθήνα: ΜΙΕΤ Ντεμπόρ, Γκυ. Η κοινωνία του θεάματος. Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος Ρίχτερ, Χανς. Νταντά. Αθήνα: Υποδομή Γκαίηλ, Μάθιου. Νταντά και Υπερρεαλισμός. Αθήνα: Καστανιώτης Ford, Simon. The Situationist International: a user s guide. London: Black Dog DADA Companion. Διαθέσιμο στη: [Ημερομηνία πρόσβασης: 1/5/2014] The International Dada Archive. Διαθέσιμο στη: [Ημερομηνία πρόσβασης: 1/5/2014] The Situationist International. Διαθέσιμο στη: [Ημερομηνία πρόσβασης: 4/5/2014] Situationist international online. Διαθέσιμο στη: [Ημερομηνία πρόσβασης: 4/5/2014] 391 : archive. Διαθέσιμο στη: [Ημερομηνία πρόσβασης: 1/5/2014] 11