ΔΗΜΗΤΡΑ ΤΣΑΤΣΟΥ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΦΟΡΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΑ ΤΣΑΤΣΟΥ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΦΟΡΕΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 «Όταν λέγω πως το καλύτερο κράτος στο οποίο οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη: Εκείνη που ορίζεται όχι μόνον από την κυκλοφορία του αίματος και από άλλες κοινές σε όλα τα ζώα λειτουργίες, αλλά προπαντός από τον λόγο και από την αυθεντική ψυχική αρετή και ζωή». (Σπινόζα, Π.Π. κεφ. V, παρ. 5). 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΠΟΙΗΜΑΤΑ... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΜΠΑΡΟΥΧ ΣΠΙΝΟΖΑ... 7 ΒΙΟΣ...7 ΈΡΓΑ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ I) ΟΥΤΟΠΙΣΤΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΠΑΘΗ II) Ο ΠΡΑΚΤΙΚΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ...22 III) Η ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ - ΠΡΑΞΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ I) Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ II) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ...35 III) ΠΕΡΙ «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ» - ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΣΠΙΝΟΖΑ -ΧΟΜΠΣ - ΛΟΚ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ I) ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ II) Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ III) Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΟΠΩΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΤΑΙ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΗΘΙΚΗ» ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ...54 IV) Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ ΣΤΟΝ ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΣΠΙΝΟΖΑ I) ΤΟ ΜΟΝΑΡΧΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ II) ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ III) ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ IV) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ Ο ΣΠΙΝΟΖΑ...81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

4 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΣΠΙΝΟΖΑΣ Πράος ανθρωπάκος είτανε, με κλονισμένη υγεία, μα εκεί που δούλευε, γυαλιών μαστορευτής για μάτια, τη θεία ουσία την έβαλε σε τύπους μέσα τόσο καθάριους και χειροπιαστούς, που τρόμαξε τον κόσμο. Έδειχνεν ο σοφός αυτός με λόγια απλά πώς είταν και το καλό και το κακό γερόντων παραμύθια κ οι τάχα ελεύθεροι θνητοί νευρόσπαστα συρμένα με τις κλωστές που τις βαστούν τα χέρια της Ανάγκης. Θαύμαζε την Αγία Γραφή πάντα μ ευλάβειαν όμως κ εκεί δεν ήθελε το Θεό να ιδή έξω από τη Φύση, για τούτο και η Συναγωγή με λύσσα του αντιστάθη. Μακριά κι απ τη Συναγωγή, γυαλιών για κιάλια εργάτης, Τους αστρονόμους να μετρούν, βοηθούσε, τους πλανήτες. Είτανε πράος ανθρωπάκος ο Βαρούχ Σπινόζας. (Sully Prudhomme) (μτφρ. Κωστή Παλαμά) «Κατὰ δύο τρόπους ὁ ἄνθρωπος ποὺ αἰσθάνεται τὴν ἀξία του καὶ τὴ δύναμή του μπορεῖ νὰ λυτρωθῆ ἀπὸ τὴν τυρρανία τῶν μικρῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν μικρῶν πραγμάτων: ἢ νὰ πράττῃ τὰ μεγάλα, καθὼς οἱ ἥρωες, καθὼς οἱ Ναπολέοντες, ἢ νὰ στοχάζεται τὰ μεγάλα, καθὼς οἱ ποιηταί καὶ οἱ φιλόσοφοι, ἕνας Σαιξπῆρος, ἕνας Σπινόζας». (Γκαίτε) Spinoza next, to hide his black design, And to his Side th unwary to incline, For Heav n his Ensigns treacherous displays, Declares for God, while he that God betrays; For whom he s pleas d such Evidence to bring. As saves the Name, while it subverts the Thing. As much you pull Religion s altars down, By owning all Things God, as owning none. (Richard Blackmore, Creation 1712) 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τις πολιτικές απόψεις του Μπαρούχ Σπινόζα, όπως αυτές εκφράστηκαν μέσα από την Πολιτική και την Θεολογικο- Πολιτική του Πραγματεία, αλλά και το έργο Ηθική. Οι ιδέες του Ολλανδού φιλοσόφου του 17 ου αιώνα παραμένουν επίκαιρες και αναλλοίωτες στο πέρασμα του χρόνου, ακριβώς γιατί θέλησε να προσεγγίσει και να περιγράψει την πολιτική κατάσταση υπό το πρίσμα της ανθρώπινης υπόστασης και των θετικών και αρνητικών παθών που τη χαρακτηρίζουν. Ξεκινά, θα λέγαμε, από τη μελέτη του ατόμου και φτάνει στη μελέτη του συνόλου της κοινωνίας περιγράφοντας τα προβλήματα που αναφύονται μέσα σ αυτή. Για να υπερβαθούν τα προβλήματα αυτά ή έστω να περιοριστούν, για το Σπινόζα, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε την ψυχοσύνθεση των ανθρωπίνων υποκειμένων, αν και αυτή ποικίλει όχι μόνο κατά άτομο αλλά πολλές φορές και εντός του ίδιου του υποκειμένου. Η σχέση ατόμου και κοινωνίας είναι μια σχέση κυκλικής αλληλεξάρτησης που, κατά τον φιλόσοφο, πρέπει να αποδεχτούμε και να εναρμονιστούμε μ αυτήν, προκειμένου να βρεθεί η χρυσή τομή που θα μας οδηγήσει σε μια ισορροπία δυνάμεων. Η ισορροπία αυτή είναι δυνατό να επέλθει μέσα από τη δημοκρατία, την ευνομία και την ευρυθμία του κράτους. Οι πολίτες πρέπει πρωτίστως να αισθάνονται ασφαλείς και ελεύθεροι μέσα σε αυτό, για να μπορούν έτσι να λειτουργούν σωστά και να αποδίδουν το μέγιστο των δυνάμεών τους, με απώτερο σκοπό την ατομική και συλλογική ευημερία. Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να εκφράσω τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου στους καθηγητές μου, για τη συνολική τους στήριξη στις προσπάθειές μου καθ όλη τη διάρκεια του μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών μου. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή κο Σωκράτη Δεληβογιατζή, ο οποίος υπήρξε πολύτιμος αρωγός μου και με ενέπνευσε με τις ωραίες παραδόσεις του. Επίσης, ευχαριστώ την καθηγήτρια κα Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου και τον επίκ. καθηγητή κο 5

6 Παναγιώτη Δόικο. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον λέκτορα κο Στυλιανό Δημόπουλο καθώς και τον επίκ. καθηγητή του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ. κο Άρη Στυλιανού. Εδώ, οφείλω να επισημάνω ότι η εργασία μου είχε ως έρεισμα και υπόβαθρο τις ανέκδοτες έως τώρα πανεπιστημιακές παραδόσεις του κου Στυλιανού. Πολλά κομμάτια των σημειώσεων των μαθημάτων του έχουν συμπεριληφθεί στην εργασία μου, όπου παραπέμπω συχνά. Επίσης, ευχαριστώ την υποψήφια διδάκτορα φιλοσοφίας του Α.Π.Θ. κα Μαρίζα Δημητρακοπούλου, για την προθυμία της να με διαφωτίσει σε ουσιαστικά ζητήματα. 6

7 Μπαρούχ Σπινόζα (Baruch Spinoza) Βίος Ο Βενέδικτος ντε Σπινόζα ή περισσότερο γνωστός ως Μπαρούχ Σπινόζα (24 Νοεμβ Φεβρ. 1677) γεννήθηκε στους κόλπους της εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ της Ολλανδίας. Καταγόταν από ιουδαίους γονείς, εμπόρους, που προέρχονταν από την Ισπανία και την Πορτογαλία και είχαν μεταναστεύσει από την ισπανική πόλη Εσπινόζα εξού και το επώνυμό του στην Ολλανδία. Τον καιρό εκείνο, οι Εβραίοι διώκονταν στην Ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία, Πορτογαλία), καθώς με το διάταγμα του 1492 ο Φερδινάρδος και η Ισαβέλλα της Ισπανίας τους υποχρέωναν να γίνουν καθολικοί. Απ την Ισπανία, λοιπόν, αρχίζει ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα Εβραίων, οι οποίοι δε δέχονται να αλλαξοπιστήσουν και διασκορπίζονται σε όλη την Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη και με τους προγόνους του Σπινόζα, που εγκαταστάθηκαν στο Άμστερνταμ. Την εποχή του Σπινόζα η Ολλανδία χαρακτηρίζεται για το φιλελευθερισμό της. Είναι μικρή αλλά πολύ ανεπτυγμένη, ευημερούσα χώρα, πλούσια σε οικονομικοκοινωνικό και πνευματικό - πολιτισμικό επίπεδο. Είναι, ο 17 ος αιώνας, ο «χρυσός αιώνας της Ολλανδίας». Ο Σπινόζα μεγάλωσε ως εβραιόπουλο. Πήγε σε εβραϊκό σχολείο και ξεχώριζε ως μαθητής. Για λίγα χρόνια αναγκάστηκε να συντομεύσει τις σπουδές του για να βοηθήσει στην επιχείρηση του πατέρα του. (Η μητέρα του πέθανε όταν ο Σπινόζα ήταν 6 ετών και ο πατέρας του όταν ήταν 22). Η κοινότητά του διέβλεπε σ αυτόν έναν ελπιδοφόρο νέο στην περιοχή της Θεολογίας και τον προόριζαν για ραββίνο. Οι ελεύθερες ιδέες του όμως περί ανεξιθρησκίας, ελεύθερης σκέψης και λόγου αναφορικά με τη θρησκεία και την ιστορική κριτική της Αγίας Γραφής, όπως αποκρυσταλλώθηκαν στην 7

8 Θεολογικοπολιτική Πραγματεία του, τον οδήγησαν σε σύγκρουση με τους ραββίνους. Ούτε οι απειλές, ούτε η απόπειρα δωροδοκίας και φόνου μπόρεσαν να μεταβάλλουν τις ιδέες του. Γι αυτό, σε ηλικία 24 ετών, το 1656, αφορίστηκε από την εβραϊκή συναγωγή. 1 Υπάρχει μάλιστα και ένα ζήτημα για το ποια ήταν η μητρική του γλώσσα: Στο σπίτι του μιλούσαν πορτογαλικά με στοιχεία εβραϊκής γλώσσας. Η επίσημη γλώσσα της εβραϊκής κοινότητας του Άμστερνταμ ήταν η ισπανική, όμως μιλούσαν και ολλανδικά για να συνεννοούνται με τους Ολλανδούς. Επίσης, γνώριζε αρχαία εβραϊκά γιατί αυτά μάθαινε στο σχολείο αλλά και γερμανικά. Αφορισμένος, αποφασίζει το 1660 να μεταναστεύσει πρώτα στο Ρίνσμπουργκ, ένα μικρό χωριουδάκι της Χάγης όπου και ζει σαν ερημίτης. Έπειτα πηγαίνει στο Βόομπουργκ, χωριό που βρίσκεται πιο κοντά στη Χάγη και τα τελευταία χρόνια της ζωής του εγκαθίσταται στην πόλη της Χάγης. Εκεί, είχε γνωριμίες με τη φιλελεύθερη παράταξη, την ηγετική ελίτ της χώρας. Παράλληλα με τις μελέτες του, προκειμένου να κερδίζει τα προς το ζην, στίλβωνε φακούς για την όραση, για μικροσκόπια και τηλεσκόπια. Είχε μάλιστα ταλέντο σε αυτή τη δουλειά και θεωρούνταν απ τους καλύτερους τεχνίτες στην κατασκευή φακών. Δεν ήταν μόνο μέσο βιοπορισμού αυτό που έκανε αλλά τον ενδιέφερε και επιστημονικά. Στη Χάγη έμαθε και λατινικά, σε μια σχολή. Έτσι μπαίνει στο κλίμα της νέας φιλοσοφίας που κυριαρχούσε εκείνο τον καιρό, δηλαδή στη φιλοσοφία του Ντεκάρτ. Έρχεται σε επαφή με 1 Τηλ. Σκουζές, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 238 Σβάιτσερ, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 375 Θ. Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας, σσ Λήμμα Baruch Spinoza, « Spinoza» Π. Δόικος, Σπινόζα - Φαντασία, Γνώση και Προφητεία, σσ Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. St. Nadler, Spinoza - A life, σσ Ζαν-Μισέλ Μπενιέ, Ιστορία της νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, (ελλ. μτφρ. Κ. Παπαγιώργης), σσ Anthony Kenny, Σπινόζα και Μονισμός, στο Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, (μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη), σ. 205 Άκης Γαβριηλίδης, Η δημοκρατία κατά του φιλελευθερισμού, σσ Alain, Spinoza, σσ H.G. Hubbeling, Spinoza s Methodology, σσ Ι.Σ. Χριστοδούλου, Ο Σπινόζα και η βούληση, σσ Αγησίλαος Ντόκας, Φιλοσοφικό λεξικό, σσ Μ. Ροζεντάλ, Π. Γιουντίν, Πλήρες μικρό φιλοσοφικό λεξικό, (ελλ. μτφρ. Πολ. Στεφάνου), σσ Έλλη Λαμπρίδη, Εισαγωγή στη φιλοσοφία Ι, σσ

9 τον Καρτεσιανισμό, μαθαίνει την καρτεσιανή φιλοσοφία, γράφει τα κείμενά του στα λατινικά. 2 Ο Σπινόζα έζησε βίο μονήρη, δεν παντρεύτηκε ποτέ. Δεν έχουμε πληροφορίες για την προσωπική του ζωή. Λέγεται μόνο πως κάποτε ερωτεύθηκε την κόρη ενός δασκάλου του, την οποία όμως παντρεύτηκε ένας συμμαθητής του. Αν και απομονωμένος και αποκλεισμένος κοινωνικά διατηρούσε επαφή με στενό κύκλο μαθητών, θαυμαστών, φίλων, γνωστών, έδινε διαλέξεις, αλληλογραφούσε Επιθυμώντας να διατηρήσει πλήρως τη φιλοσοφική του ανεξαρτησία και την πνευματική του ελευθερία, απέκρουσε τις χρηματικές αρωγές των φίλων του και αποποιήθηκε τη θέση καθηγητού φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, η οποία του προσφέρθηκε το Το όνομα του Σπινόζα, που κατηγορήθηκε ως άθεος, αποκατέστησαν ποιητές όπως ο Γκαίτε, καθώς και θεολόγοι όπως ο Χέρδερ και ο Σλάϊερμάχερ, εκ των οποίων ο τελευταίος τον αποκαλεί άγιο. Ο Ολλανδός φιλόσοφος πέθανε στη Χάγη, σε ηλικία 44 ετών από φυματίωση καθώς ήταν άνθρωπος με ασθενική κράση. 3 2 Όπ.π. (Βλ. παραπομπή 1) Στοιχεία βιογραφίας, στην Ουτοπία, τ. 61, 2004, σσ J. Cohn, Πρωτοπόροι Φιλόσοφοι, (ελλ. μτφρ. Γ.Ν. Παλαιολόγου), σσ Fred. Pollock, Spinoza, σ. 18 κ.ε. R.J. Delahunty, Spinoza, σσ (ix-xii) Roger Scruton, Spinoza (A very sort introduction), σ. 1 κ.ε. 3 Τηλ. Σκουζές, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 238 Σβάιτσερ, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 375 Βλ. επίσης Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, τομ. 55, σσ Πρβλ. και Κ. Παλαμάς, Σπινόζας, στην Κυριακή του Ελεύθερου Βήματος, τ. 13, 1927, σσ , για τις επιδράσεις που άσκησε ο Σπινόζα σε ορισμένους ποιητές και φιλοσόφους. Αναφέρεται χαρακτηριστικά πως «για τον Γκαίτε ο Σπινόζα είναι ο θείος και ασύγκριτα θρησκευτικός νους». 9

10 Έργα Στη διάρκεια του σύντομου βίου του ο Σπινόζα έγραψε σημαντικό και πλούσιο έργο. Σε ηλικία 31 ετών γράφει το έργο: «Οι αρχές της φιλοσοφίας του Καρτέσιου» (1663) για να διδάξει έναν μαθητή του. Αυτό ήταν και το μόνο βιβλίο που δημοσίευσε επώνυμα. Στο Ρίνσμπουργκ, εργάστηκε πάνω στην πραγματεία «Περί της βελτίωσης της κατανόησης» και σε μια «Σύντομη Πραγματεία περί του Θεού, του Ανθρώπου και της Ευημερίας του», κείμενα που αντιπροσωπεύουν την αρχική του προσπάθεια να θέσει τα θεμέλια των μεταφυσικών, επιστημολογικών και ηθικών του απόψεων. Το τελευταίο σώθηκε μόνο σε ολλανδική μετάφραση, από σημειώσεις μαθητών του. Το έργο του «Ηθική», που αποτελεί το φιλοσοφικό του αριστούργημα, είναι γραμμένο σαν γεωμετρία (με ορισμούς, αξιώματα, θεωρήματα και πορίσματα) και μας δίνει όλο το φιλοσοφικό του σύστημα. Το δούλευε 15 έτη. Κάποια στιγμή, ενώ έγραφε επί 6 έτη την Ηθική, σταματά το γράψιμο για να ολοκληρώσει την «Θεολογικο-Πολιτική Πραγματεία», διότι εκείνη την περίοδο κινδύνευαν οι αρχές της ανεκτικότητας και η ολλανδική δημοκρατία από φιλομοναρχικούς και φανατικούς θεολόγους. Με το έργο του αυτό, που δημοσιεύεται ανώνυμα το 1670, επιτίθεται στην επίσημη εκκλησία. Ερμηνεύοντας τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης προσπαθεί να δείξει ποια πρέπει να είναι η θρησκεία εκείνη που ν αγκαλιάζει όλους τους ανθρώπους και να μην τους διχάζει και ότι η εκκλησία πρέπει να υποτάσσεται στο κράτος. Λέει ότι η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα. Ο Σπινόζα είναι ο μόνος θεωρητικός του 17 ου αιώνα, ο οποίος τάσσεται υπέρ της δημοκρατίας. Μετά την ολοκλήρωση αυτού του έργου, τελειώνει την Ηθική του. Οι φίλοι του τον προειδοποιούν να μην τη δημοσιεύσει, διότι θα διωχθεί λόγω της πολιτικής εκτροπής που έχει συντελεστεί. Έχει δηλαδή ανατραπεί η φιλελεύθερη παράταξη, σκοτώνεται ο πρωθυπουργός, τον οποίο ο Σπινόζα γνώριζε προσωπικά και επανέρχεται η συνταγματική μοναρχία (ο πρίγκιπας της Οράγγης). Αυτή η πολιτική αλλαγή και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται επηρεάζει τον Σπινόζα, ο οποίος όντας πλέον πιο ώριμος, ξανασκέφτεται τα 10

11 προβλήματα της πολιτικής και αρχίζει να γράφει την «Πολιτική Πραγματεία». Αυτό το έργο έμεινε ημιτελές και είναι γραμμένο στα λατινικά. Το ξεκίνησε το Νοέμβριο του 1675 και τον Φεβρουάριο του 1677 πέθανε. Έχει 10 κεφάλαια και το 11 ο κεφάλαιο που μιλά για τη δημοκρατία έχει μείνει ανολοκλήρωτο. Η πραγματεία του δημοσιεύτηκε από φίλους του, μαζί με άλλα αδημοσίευτα κείμενά του, συμπεριλαμβανομένης μιας επιτομής της «Εβραϊκής γραμματικής». 4 Συμπεραίνουμε λοιπόν πως ο Σπινόζα αν και δεν ήταν καθαρά πολιτικός φιλόσοφος (με το φιλοσοφικό του σύστημα προσπάθησε να ερμηνεύσει τον κόσμο, το Θεό, τον άνθρωπο), είχε κάποια σχέση με τους πολιτικούς. Ενδιαφερόταν άμεσα για την πολιτική κατάσταση, τους νόμους, το κράτος, την κοινή ζωή μέσα στα πλαίσια της εύρεσης της αλήθειας. Αυτό το αποδεικνύει με τις δύο σημαντικές, πολιτικού περιεχομένου πραγματείες που έγραψε. 5 4 Όπ.π. (Βλ. παραπομπές 1, 2 και 3) Βλ. επίσης J. Cohn, Πρωτοπόροι Φιλόσοφοι, (ελλ. μτφρ. Γ.Ν. Παλαιολόγου), σσ St. Hampshire, Spinoza, Κεφ. V, σ. 177 H.G. Hubbeling, Spinoza s Methodology, σσ O Hubbeling αναφέρει πως «ο Σπινόζα, είναι ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές στην ιστορία της νεότερης, δυτικής φιλοσοφίας. Παρά το γεγονός ότι η αξία της ενασχόλησής του με την πολιτική φιλοσοφία και το κράτος δεν είναι της ίδιας εμβέλειας με την επιρροή που άσκησε στη μεταφυσική, στη θεωρία για το Θεό, στη σχέση ψυχής (πνεύματος) και σώματος, κάποιοι Ιουδαίοι στοχαστές δίνουν έμφαση στη σημαντική προσφορά του Σπινόζα στην ανάπτυξη των δημοκρατικών ιδεών. Ο Joseph Dunner, για παράδειγμα, τον τοποθετεί πάνω από τον Locke αναφορικά στο ζήτημα αυτό. Ο L. Feuer καθιστά τον Σπινόζα τον πρώτο δημοκρατικό, πολιτικό φιλόσοφο. O Hubbeling, βέβαια, αμφισβητεί τη σπουδαιότητα του Σπινόζα στον τομέα αυτό. Παρ όλα αυτά, ο Σπινόζα έχει μια σημαντική θέση στην ιστορία της πολιτικής σκέψης. Επιπρόσθετα, ήταν ένας σημαντικός σύνδεσμος μεταξύ των θεωριών του Hobbes και του Locke. Επηρεάστηκε μάλιστα πολύ από τον Hobbes, αλλά δεν τον ακολούθησε στις απολυταρχικές ιδέες του. Ο Σπινόζα ήταν δημοκρατικός αλλά πρωταρχικά αγωνίστηκε για τις αρχές που μπορούν να ενισχύσουν την ελευθερία, την ευτυχία και τη σταθερότητα σε κάθε τύπο κράτους. Κύριος σκοπός του στη θεωρία του περί κράτους ήταν να επιτύχει μια ισορροπία δυνάμεων. Πολύ πιθανή είναι μια έμμεση επίδρασή του στον Locke, μέσω ολλανδικών κύκλων». 11

12 Παράθεση του «μεσαιωνικού» τύπου κειμένου του αφορισμού του Σπινόζα, το οποίο ήταν αρκετά τρομακτικό. Παρατίθενται κάποιες απ τις σπουδαιότερες φράσεις από το βιβλίο «Πρωτοπόροι Φιλόσοφοι» του J. Cohn (σελ. 100). «Κατὰ τὴν ἀπόφασιν τῶν ἀγγέλων καὶ τὴν κρίσιν τῶν ἁγίων, μὲ τὴν συναίνεσιν τοῦ ἁγίου θεοῦ καὶ ὁλοκλήρου τῆς κοινότητος ἠμῶν, ἀφορίζομεν, ἀποδιώκομεν, καταρώμεθα καὶ ἀναθεματίζομεν τὸν Baruch d Espinosa»Καταραμένος νὰ εἶναι οὗτος κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς ἡμέρας, καταραμένος νὰ εἶναι οὗτος καὶ κατὰ τὴν νύκτα καταραμένος κατὰ τὴν κατάκλισίν του καὶ καταραμένος κατὰ τὴν ἔγερσίν του καταραμένος κατὰ τὴν ἔξοδόν του καὶ καταραμένος κατὰ τὴν εἴσοδόν του. Εἴθε νὰ μὴν τὸν συγχωρήση ποτὲ ὁ θεός Διατάσσομεν ἴνα μηδεὶς παρέχη χάριν τινὰ εἰς αὐτόν ἴνα μηδεὶς μένη μαζύ του ὑπὸ τὴν αὐτὴν στέγην ἢ ἐντὸς διαστήματος τεσσάρων πήχεων ἴνα μηδεὶς ἀναγνώση ἔργον συντεθὲν ἢ γραφὲν παρ αὐτοῦ». 12

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ i) Ουτοπιστές φιλόσοφοι και ανθρώπινα πάθη. Ο Σπινόζα, στο πρώτο κεφάλαιο της Πολιτικής Πραγματείας θέτει τις αρχές επί των οποίων θα βασιστεί η πραγμάτευση του αντικειμένου του. Αποτελεί δηλαδή, το πρώτο κεφάλαιο, ένα είδος εισαγωγής στο έργο του. Εκεί θέτει το πλαίσιο του τι σημαίνει να γράφει κανείς περί πολιτικής από τη σκοπιά του φιλοσόφου, του θεωρητικού. Αν και πολύ συμπυκνωμένο, θίγει σημαντικά θέματα μέσα σε λίγες γραμμές. Έχει επιπλέον και πορίσματα της προηγούμενής του φιλοσοφίας ως προς τα πάθη και την πολιτική (π.χ. στην αρχή της 5ης παραγράφου παραπέμπει στην Ηθική του). Η πολιτική θεωρία του Σπινόζα λαμβάνει υπόψη τα ανθρώπινα πάθη, τα οποία θέλει να κατανοήσει και να περιγράψει. Δεν είναι ηθικολόγος, αλλά ρεαλιστής πολιτικός θεωρητικός ή φιλόσοφος. 1 Επιτίθεται με δριμύτητα εναντίον των φιλοσόφων, των οποίων η θεωρία, όπως λέει, θα μπορούσε να λειτουργήσει μόνο στο νησί της Ουτοπίας ή στον χρυσό αιώνα των ποιητών, όπου δηλαδή θα ήταν εντελώς άχρηστη. 2 Αποκαλεί έτσι τις θεωρίες τους χίμαιρα, αφού είναι ανεδαφικές και δεν θα ήταν ποτέ δυνατό να εφαρμοστούν στην πραγματικότητα. Η χίμαιρα στον Σπινόζα δε συνιστά παρά «ένα λεκτικό πλάσμα, διότι δεν υπάρχει ούτε στη νόηση, ούτε στη φαντασία. Αποτελεί μόνο μια λεκτική έκφραση και κάτι που δεν μπορεί να λογαριαστεί με τους τρόπους του όντος, γιατί είναι απλώς ένα 1 Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), Κεφ. Ι, παρ. 1 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), Κεφ. Ι, παρ

14 μη ον». Δηλαδή, η χίμαιρα δεν είναι απλά αντιφατική προς την ύπαρξη, αλλά κυρίως δεν υπάρχει γι αυτήν η έννοια ενός εξωτερικού αντικειμένου. 3 Οι φιλόσοφοι, χωρίς να εξαιρεί κανέναν, έχουν γράψει διάφορες θεωρίες, οι οποίες κατά τον Σπινόζα έχουν όλες έναν κοινό παρονομαστή: την ουτοπία, το ανεφάρμοστο των θεωριών αυτών και δεν έχουν σχέση με την πράξη, την πρακτική εφαρμογή. Έχουν φτιάξει συγκροτημένα θεωρητικά έργα αλλά τελείως εξωπραγματικά. Η κύρια διαφωνία του με τους φιλοσόφους έγκειται στην αντίληψή τους για τα πάθη. «Οι φιλόσοφοι αντιλαμβάνονται τα πάθη που μας βασανίζουν ως διαστροφές (vitia) στις οποίες οι άνθρωποι ενδίδουν από δική τους υπαιτιότητα. Γι αυτό και συνηθίζουν να τα περιγελούν, να τα οικτίρουν, να τα στηλιτεύουν ή να τα καταριώνται. Πιστεύουν ότι έτσι επιτελούν έργο θεάρεστο και αγγίζουν την υπέρτατη σοφία, ενώ εξυμνούν με χίλιους τρόπους μια ανθρώπινη φύση που δεν υπάρχει πουθενά και κατακεραυνώνουν με τους λόγους των την πραγματική». 4 Η θέση των φιλοσόφων σε σχέση με τα πάθη, περιλαμβάνει δύο ασύμβατες εικόνες του ανθρώπου, μια κακή, διαστροφική, ένοχη και μία εξιδανικευμένη. Επιπλέον, αυτό που υπάρχει κατηγορείται από εκείνο που δεν υπάρχει (εξιδανικευμένη φύση). Ψευδής εικόνα όπου το πραγματικό έχει τεθεί εντός παρενθέσεως και ο πραγματικός άνθρωπος έχει εκμηδενιστεί. Αυτό συμβαίνει επειδή αντιλαμβάνονται τους ανθρώπους όχι όπως είναι, αλλά όπως αυτοί θα ήθελαν να είναι. Οι φιλόσοφοι/θεολόγοι λένε ότι ο άνθρωπος οφείλει να αγαπά τους άλλους. Όταν δεν συμβαίνει αυτό, τον κατηγορούν για διαστροφή, για κακία. Η ανθρώπινη φύση είναι καλή, όμως για διάφορους λόγους διαφθείρεται. «Τα πάθη που μας βασανίζουν» είναι τα θλιμμένα πάθη που μας τυραννούν. Είναι η κακία, το μίσος, ο φθόνος, ο εγωισμός, η ζήλια, η τεμπελιά, η φιλαργυρία. Ο Σπινόζα θεωρεί ότι τα πάθη υπάρχουν στον 3 Σπινόζα, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, (ελλ. μτφρ. Βασιλική Γρηγοροπούλου), παρ Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), Κεφ. Ι, παρ

15 άνθρωπο από φυσική αναγκαιότητα και από την ίδια την δύναμη όπως και τα άλλα πράγματα, και επομένως έχουν ορισμένες αιτίες από τις οποίες κατανοούνται και συγκεκριμένες ιδιότητες που αξίζει να μελετηθούν. Ο άνθρωπος πρέπει να μάθει από θλιμμένα να τα μετατρέπει σε ενεργητικά πάθη. 5 Άρα λοιπόν πρέπει: 1. Να τα κατανοήσουμε, όπως μαθαίνουμε γεωμετρία ή μετεωρολογία. Πρέπει να κατανοήσουμε το μηχανισμό των παθών μας. Στην Ηθική προσπαθεί ακριβώς να εξηγήσει πώς λειτουργούν τα πάθη. 2. Να τα καταπολεμήσουμε, επιδιώκοντας τη χαρά, την ενέργεια. Να προσπαθήσουμε να γίνουμε πιο δυνατοί, πιο αυτόνομοι και ανεξάρτητοι, να μην αγόμαστε και φερόμαστε από τα πάθη, από εξωτερικά γεγονότα και αιτίες. Όταν θλιβόμαστε για κάτι χάνουμε δύναμη, λέει ο Σπινόζα. Με την εξωτερική μας δύναμη θα πρέπει να προσπαθούμε ακόμη και ένα ατυχές γεγονός να το μετατρέπουμε σε κάτι θετικό, ενεργητικό ή να αποδεχόμαστε ότι έτσι έχουν τα πράγματα. Δεν πρέπει να στενοχωριόμαστε και να είμαστε μίζεροι διότι αυτό είναι άτοπο και δεν οδηγεί πουθενά. 6 Σε αντίθεση με τον Ρουσσώ, που λέει ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός, και τον Χομπς που ισχυρίζεται ότι ο άνθρωπος είναι κακός για τον άλλο άνθρωπο, ο Σπινόζα λέει ότι ο άνθρωπος είναι και θεός και λύκος για το συνάνθρωπό του. Οι άνθρωποι έχουν τα πάθη τους, λειτουργούν με αυτά, αλλά δεν είναι καταδικασμένοι να μείνουν εκεί. Μπορούν να έχουν και ενεργητικά πάθη (χαρά, έρωτα, αγάπη, αλληλεγγύη, μεγαλοψυχία). Υπάρχει εξάλλου και ο Λόγος που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τα πάθη μας και να τα μεταστρέψουμε σε παράγοντες υπέρ της δύναμής μας. 5 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ. 151 Διεξοδικότερη μελέτη για τα αρνητικά και θετικά πάθη κάνει και ο Harry Austryn Wolfson, The philosophy of Spinoza, vol. II, σ. 208 κ.ε. 6 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σσ Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. Πρβλ. και Anthony Kenny, Αναγκαιότητα, ελευθερία και απελευθέρωση στο Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, (μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη), σσ «Τα πάθη ή αλλιώς τα παθητικά συναισθήματα, όπως είναι ο φόβος και ο θυμός, είναι ασυνέπειες της δράσης εξωτερικών δυνάμεων στο σώμα μας. Γεννώνται από ανεπαρκείς ιδέες. Τα ενεργητικά συναισθήματα, απορρέουν από το πώς αντιλαμβάνεται ο νους την ανθρώπινη κατάσταση στο σύμπαν. Το συναίσθημα που είναι πάθος, παύει να είναι πάθος αφ ης στιγμής σχηματίσουμε μια σαφή και ευκρινή ιδέα του». 15

16 Αναγνωρίζει ωστόσο ότι «ο δρόμος τον οποίο διδάσκει ο Λόγος είναι εξαιρετικά δύσκολος», υπονοώντας τη διαδρομή του στην Ηθική. 7 Οι φιλόσοφοι λένε ότι οι άνθρωποι υποκύπτουν στα πάθη από δική τους υπαιτιότητα. Είναι στο χέρι του καθενός να είναι λάγνος ή να αδικεί. Εάν λοιπόν οι άνθρωποι δεν μπορούν να εφαρμόσουν ένα τέλειο πολιτικό σύστημα, που οι φιλόσοφοι δημιούργησαν, αυτό οφείλεται σε δικό τους φταίξιμο ή κακία και πρέπει να αλλάξουν. Οικτίρουν τους ανθρώπους (στον Σπινόζα ο οίκτος είναι μίσος), τους περιγελούν, τους στηλιτεύουν, τους χλευάζουν και τους κατακεραυνώνουν (με τη θεολογική σημασία του όρου: τους καταριώνται). Απ την άλλη εγκωμιάζουν μια ανθρώπινη φύση που είναι ανυπόστατη. Βασικό λάθος τους όμως είναι ότι δε συνέλαβαν ποτέ μια πολιτική που να μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη. Όπως προαναφέρθηκε, ο Σπινόζα θέτει μια κοινή αρχή εξήγησης των παθών και ως πράξεων και ως αντιλήψεων. Προσεγγίζει τα πάθη με όρους δύναμης. Η κοινή αυτή δύναμη είναι το conatus, το οποίο υπάρχει στην ψυχή όλων των ανθρώπων εκ φύσεως. Το conatus ορίζεται ως "η αέναη προσπάθεια με την οποία κάθε άνθρωπος τείνει να εμμένει στο είναι του, να σκέφτεται και να ενεργεί". 8 Είναι με άλλα λόγια η ίδια η δύναμη της επιθυμίας. Η προσπάθεια των ατόμων να αυξήσουν τη δύναμή τους τα οδηγεί άλλοτε σε συμμαχίες αναμεταξύ τους και άλλοτε σε συγκρούσεις. Θα 7 Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), Κεφ. Ι, παρ. 5 Επίσης βλ. Anthony Kenny, Αναγκαιότητα, ελευθερία και απελευθέρωση, στο Ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, (μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη), σ «Το κλειδί προς την ηθική πρόοδο είναι η εκτίμηση της αναγκαιότητας όλων των πραγμάτων. Θα πάψουμε να νιώθουμε μίσος για τους άλλους, αν συνειδητοποιήσουμε ότι οι πράξεις τους είναι καθορισμένες από τη φύση. Η εκτίμησή μας για το όλο αναγκαίο φυσικό σχήμα των πραγμάτων "υπό το φως της αιωνιότητας" (Subspecies aeternitatis) είναι ταυτόχρονα και διανοητική αγάπη για το Θεό, αφού Θεός και φύση είναι ένα, και όσο πιο πολύ κατανοεί κανείς τον Θεό, τόσο πιο πολύ τον αγαπά και ταυτόχρονα κατανοεί και αγαπά πιο πολύ και τον εαυτό του» Βλ. ακόμα: Σπινόζα, Ηθική, (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου), Κεφ. IV, Θ. 35. (Σχόλιο), όπου ο Σπινόζα επιχειρεί να στηρίξει τη θεωρία των συναισθημάτων και της κοινωνικότητας, προκειμένου να τεκμηριώσει ένα επιχείρημα του homo homini Deus, το οποίο μπορεί ταυτόχρονα να προσφέρει φιλοσοφικό τόπο σε ένα επιχείρημα υπέρ της δημοκρατίας. Για το ίδιο θέμα της αλτρουϊστικής ηθικής και της δημοκρατικής νομιμοποίησης στον Rousseau, βλ. και Γιώργος Πάσχος, Πολιτική δημοκρατία και κοινωνική εξουσία, σ. 203 κ.ε. 8 Σπινόζα, Ηθική, (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου),Κεφ. IV, Ορ. 8 Βλ. ακόμα A.G. Wernham, Spinoza-The Political Works, σ. 125 για την έννοια του conatus H.A. Wolfson, The phisolophy of Spinoza, Vol. II, σ. 203 κ.ε. Βλ. Επίσης St. Hampshire, Freedom of Mind (and other essays), σσ για τη δύναμη του conatus κάθε ατόμου, είτε ως φυσικού οργανισμού, είτε ως σκεπτόμενης ύπαρξης. 16

17 μπορούσαμε εδώ να πούμε πως το γεγονός ότι οι άνθρωποι αδυνατούν να θεραπεύσουν μόνοι τους τα πάθη και τις αδυναμίες τους συμπίπτει ενδεχομένως με την αναγκαιότητα της ύπαρξης της πολιτικής. Η χρήση των ρημάτων 3 ου ενικού προσώπου από τον φιλόσοφο (θεωρείται, πιστεύεται, αποτελεί πεποίθηση) εκφράζει μία "κοινή γνώμη" (αν και ο όρος δεν έχει διαμορφωθεί τον 17 ο αιώνα, είναι προϊόν του 19 ου και 20 ου αιώνα). Εκφράζει μία γενική πεποίθηση, μία άποψη ολόκληρης της κοινωνίας απέναντι στη δραστηριότητα των φιλοσόφων. Έχει περάσει δηλαδή η άποψη ότι οι φιλόσοφοι είναι ουτοπικοί. Εδώ τίθεται ένα πρόβλημα: ο Σπινόζα αναφέρεται σε όλους τους φιλοσόφους; Το γεγονός μάλιστα, ότι καταφέρεται εναντίον τους, παρόλο που και ο ίδιος είναι φιλόσοφος, δηλαδή κατασκευαστής εννοιών, υποθέτουμε ότι ανοίγει το δρόμο να τεθούν και οι δικές του φιλοσοφικές θέσεις και έννοιες υπό κριτικό έλεγχο. 9 Μάλλον φαίνεται να εμπίπτουν όλοι οι φιλόσοφοι, ως προς την πολιτική τους φιλοσοφία, σε αυτή την κατηγορία. Ως προς την ηθική τους όμως, δε λέει όλοι οι φιλόσοφοι, αλλά οι φιλόσοφοι, ως επί το πλείστον, δηλαδή οι περισσότεροι απ αυτούς. Δεν συμβαίνει όλοι να έχουν μία ηθική που είναι σάτιρα. Εδώ φαίνεται να εξισώνει φιλοσόφους πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους. Αν εξαιρέσουμε τους αρχαίους στους οποίους δεν αναφέρεται τόσο πολύ θα δούμε ότι αναφέρεται σε φιλόσοφους πιο κοντινούς σ αυτόν, που όμως έχουν κάποια κοινά σημεία με τους αρχαίους. Κατά την άποψη του καθηγητή Αρ. Στυλιανού, αναφέρεται σίγουρα στον Thomas More (ο οποίος έγραψε και το βιβλίο Utopia). Αυτός μπορεί να θεωρηθεί επίγονος του Πλάτωνα που και εκείνος κατηγορήθηκε για ουτοπία ως προς την πολιτική του θεωρία (ιδανική συγκρότηση της πολιτείας από την Ιδέα του Αγαθού) αλλά και των σοφιστών. Επιπρόσθετα, μιλά για τον Θωμά τον Ακινάτη, ο οποίος είναι επίγονος του Αριστοτέλη. Η πολιτική του 9 Ετιέν Μπαλιμπάρ, Ο Σπινόζα και η Πολιτική, (ελλ. μτφρ. Αρ. Στυλιανού), σ. 83 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ

18 Ακινάτη, αν και αυτός πραγματιστής, βασίζεται στη χριστιανική θρησκεία. Κατηγορεί τους ανθρώπους για τις αμαρτίες. 10 Υπάρχει όμως πέρα από τους ουτοπιστές και Θωμιστές στην πολιτική φιλοσοφία και μια άλλη σχολή φιλοσοφική που είναι πιο ρεαλιστική, πραγματιστική σχολή την οποία δύσκολα καταλαβαίνουμε γιατί ο Σπινόζα την ταυτίζει με τους υπόλοιπους φιλόσοφους. Ο φιλόσοφος αυτός είναι ο Χομπς από τον οποίο ο Σπινόζα έχει εμπνευστεί αρκετά πράγματα στην πολιτική του θεωρία. Ο Χομπς θεμελιωτής της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας είναι το άκρον άωτον των προαναφερθέντων φιλοσόφων. Εντελώς πραγματιστής και ρεαλιστής έως κυνικός, αποτελεί το υπόδειγμα του «κτητικού ατομισμού», όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Alexandre Matheron. 11 Ο Χομπς περιγράφει τις ανθρώπινες σχέσεις σαν σχέσεις αγριμιών μέσα στη ζούγκλα. Λέει ότι ο άνθρωπος κινείται από εγωιστικά συμφέροντα και προσπαθεί να επιβιώσει, να αυτοσυντηρηθεί και να αυξήσει την κυριαρχία του μέσα στον κόσμο. Παρατηρούμε εδώ μια σύγκλιση μεταξύ των θεωριών του Χομπς και του Μακιαβέλι. Ο Μακιαβέλι (15 ος - 16 ος αιώνας) που θεωρείται ως πρότυπο αμοραλιστή, πραγματιστή και κυνικού συγγραφέα περιγράφει τα πράγματα τελείως ωμά, όπως ακριβώς παρουσιάζονται. Δίδει έμφαση στο είναι και όχι στο τι πρέπει να υπάρχει, στο ιδανικό. Στον Χομπς είναι αποδεκτό και δεδομένο πως ο καθένας έχει την ελευθερία να χρησιμοποιεί όση δύναμη θέλει και χρειάζεται αλλά και κάθε μέσο που κρίνεται προσφορότερο για την επίτευξη ενός σκοπού. 12 Στο σημείο αυτό θα παραθέταμε και τη φράση «τόση 10 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ζωντανό δίκαιο και φυσικό δίκαιο, σ. 328 Φρανσουά Σατελέ, Η φιλοσοφία, τ. Α (ελλ. μτφρ. Κ. Παπαγιώργης), σ. 323 κ.ε. Βλ. χαρακτηριστικά και Νέλλη Τσουγιοπούλου-Σαβεριάδου, Η ουτοπία του Thomas More, στο Φιλοσοφία και Πολιτική, σσ Βλ. Joseph Canning, Aquinas, στο Political Thinkers from Socrates to the Present, σ. 112 κ.ε. Ν. Ματσούκας, Ιστορία της Φιλοσοφίας, σσ και σ. 346 περί του Θωμά Ακινάτη. Βλ. επίσης Ν. Ματσούκας, Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας, σσ Al Matheron, Individu et Communauté chez Spinoza, σ Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, τόμος Α', κεφ. XIV. 18

19 βία, όση χρειάζεται για την επίτευξη του σκοπού προς τον οποίο πρέπει απαραιτήτως να κατατείνει» από τον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι. 13 Ανακύπτει όμως τώρα ένα δεύτερο ερώτημα, δηλαδή, γιατί ο Σπινόζα δεν εξαιρεί τον Χομπς από τους φιλοσόφους που ψέγει; (Τον μόνο που αναγνωρίζει και εκτιμάει μέσα στην Πολιτική του Πραγματεία είναι ο Μακιαβέλι, για τον οποίο σε δύο σημεία της φτιάχνει έναν έπαινο. Αυτόν δεν τον περιλαμβάνει ούτε στους φιλοσόφους, ούτε στους πολιτικούς). Δε βλέπουμε λοιπόν εύλογα, εκ πρώτης όψεως πώς ταυτίζεται η ουτοπία, το ιδανικό μοντέλο του Th. More με τον απόλυτο ρεαλισμό του Χομπς. Αναρωτιόμαστε γιατί ο Σπινόζα κάνει αυτές τις ταυτίσεις όλων των προγενέστερων πολιτικών φιλοσόφων. Η αρχή της εξήγησης βρίσκεται στα τριτοπρόσωπα ρήματα που χρησιμοποιεί (θεωρείται, πιστεύεται). Αυτό μας φανερώνει ότι όσα λέει ανταποκρίνονται στο εσωτερικό μιας δεδομένης, θεωρητικής, περιρρέουσας ατμόσφαιρας, μιας κοινής γνώμης που τα δέχεται. Στο εσωτερικό μιας δεδομένης αντίληψης που έχει διαμορφωθεί, εκείνα που διαχωρίζουν τους εν λόγω στοχαστές μεταξύ τους είναι δευτερεύοντα και λιγότερο ισχυρά εν σχέσει προς εκείνα που τους ενώνουν, που τους κατατάσσουν στο ίδιο στρατόπεδο. Και ο Χομπς εντάσσεται στο σχήμα των φιλοσόφων που δεν έχουν ρεαλιστική αντιμετώπιση της πολιτικής. Από την άποψη της σπινoζικής οπτικής γωνίας όλοι αυτοί δεν ξεφεύγουν από ένα κοινό σχήμα: Δεν ξεχωρίζουν την ηθική απ την πολιτική. Ακόμη και ο Χομπς, που είναι τόσο ρεαλιστής δεν ξεπερνά το κλασικό σχήμα ότι ο μονάρχης ή ο βασιλιάς πρέπει να γίνει ο πιο ενάρετος, ότι πρέπει δηλαδή να 13 Μακιαβέλι, Ηγεμόνας, (μτφρ. Ζώζη Ζωγραφίδου-Καραχάλιου), κεφ. VIII, σ. 70 Βλ. επίσης Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ζωντανό δίκαιο και φυσικό δίκαιο, σ «Υπήρξε μια θεωρία, πρέπει να επισημανθεί, που διεστρέβλωσε την κλασική έννοια του "γενικού καλού" όπως είχε διαμορφωθεί από τον Αριστοτέλη και τον Θωμά τον Ακινάτη. Η θεωρία αυτή αρνείται την ύπαρξη απαραβίαστων δικαιωμάτων του ανθρώπου, αποδίδει στο κράτος μεταφυσικές ιδιότητες ή ανώτερη ηθική αποστολή και τονίζει ότι το "γενικό καλό" συμπίπτει με το κρατικό συμφέρον. Για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος αυτού επιτρέπεται κάθε μέσο και επιβάλλεται κάθε θυσία των μελών της κοινωνίας. Η θεωρία αυτή που αναπτύχθηκε κυρίως από τον Machiavelli ( ) και έγινε δεκτή με βελτιωμένη μορφή από τον Fitche, τον Hegel και άλλους, είχε ευρύτατη διάδοση στην πρακτική ζωή και εφαρμόσθηκε από πολλούς ηγέτες αυταρχικών καθεστώτων, οι οποίοι χρησιμοποίησαν την έννοια του "γενικού συμφέροντος" ή του "κοινού καλού", για να εξυπηρετήσουν τα προσωπικά ιδιοτελή συμφέροντά τους και τα συμφέροντα της κυβερνώσας ομάδας». 19

20 έχουμε μια αριστοκρατία των πιο ενάρετων ανθρώπων. Μάλιστα, ο Χομπς, όπως και ο Θ. Ακινάτης, δεν ξεφεύγει τελείως από τη θέση που λέει ότι ένα απ τα βασικά χαρακτηριστικά των κυβερνώντων πρέπει να είναι η σύνεσις (φρόνησις). 14 Παρ όλα αυτά, ο Σπινόζα όταν ομιλεί περί φιλοσόφων αναφέρεται κυρίως στον Θωμά τον Ακινάτη. Μάλιστα, υπάρχουν κάποια σημεία που φανερώνουν ότι ο Σπινόζα έχει στο νου του τον Θωμά τον Ακινάτη όταν επιχειρηματολογεί. Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ταιριάζουν με την πολιτική θεωρία του τελευταίου. Για παράδειγμα, στον Ακινάτη υπάρχει μια θεωρία για τα πάθη που είναι ηθικώς μεμπτά. Γι αυτά μιλά ο Σπινόζα όταν λέει «τα πάθη που μας βασανίζουν». Τα πάθη διατείνεται ο Ακινάτης όταν είναι εκτός ελέγχου του Λόγου είναι ηθικώς απορριπτέα. Η λέξη «διαστροφές» είναι καλά επιλεγμένη και παραπέμπει επίσης σε κείμενά του: Σε κάθε πράγμα υπάρχει διαστροφή όταν αυτό βρίσκεται σε αντίθεση με τη φύση του. Η φύση κάθε πράγματος καθορίζεται σε σχέση με τον τελικό του σκοπό, το τέλος του (αριστοτελικού τύπου έμπνευση). 15 Επίσης, με την πρόταση «στις οποίες οι άνθρωποι ενδίδουν από δικό τους φταίξιμο», υπαινίσσεται τη θεωρία του Θ. Ακινάτη, στον οποίο υπάρχει η θεολογική αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να κάνει την αμαρτία. Υπάρχει ελευθερία επιλογής και επομένως είναι δικό του το φταίξιμο εάν αμαρτάνει. 16 Η περιγραφή, λοιπόν, του Σπινόζα για το τι κάνουν οι φιλόσοφοι ισχύει σίγουρα για τον Θ. Ακινάτη, τον Th. More αλλά και τον Καρτέσιο. Ο Καρτέσιος δέχεται όλη τη θεωρία της ελεύθερης βούλησης. Ο Χομπς όμως, 14 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. 15 Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Ζωντανό δίκαιο και φυσικό δίκαιο, σσ «Σύμφωνα με τη θεωρία του Θ. Ακινάτη, σκοπός του ανθρώπινου και του φυσικού δικαίου αλλά κατ επέκταση και του θεϊκού είναι η πραγματοποίηση της κοινής ευτυχίας όλων των ατόμων (ελευθέρων, δούλων, ξένων κ.λ.π.) που ζουν σε μια χώρα». Για το φυσικό δίκαιο, πρβλ. παρακάτω στο 2 ο κεφ. Al. Matheron, Individu et Communaté chez Spinoza, σ Για το Σπινόζα, λέει ο Matheron, μέσα και σκοπός είναι το ίδιο, δεν διαχωρίζονται. Γι αυτό δε μπορούμε να ξεφύγουμε από τη σφαίρα του φυσικού δικαίου. 16 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. 20

21 που δεν ταιριάζει στην κατηγορία των προηγουμένων, όπως και ο Σπινόζα, είναι ντετερμινιστής και πιστεύει ότι το σύμπαν κινείται από αιτίες. Όλες αυτές οι φράσεις όπως: Περιγελούν, οικτίρουν, στηλιτεύουν, καταριώνται, συνίστανται σε ιδέες που αναπτύσσονται από τους οπαδούς του Ακινάτη και αποτελούν αυτό που ο Σπινόζα θα ονομάσει θεολογικό μίσος. Υπάρχει ένα μίσος των θεολόγων προς τους ανθρώπους όταν οι τελευταίοι είναι χαρούμενοι με αποτέλεσμα οι θεολόγοι να θέτουν περιορισμούς Στο ίδιο. 21

22 ii) Ο πρακτικισμός των πολιτικών. Στις δύο πρώτες παραγράφους του πρώτου κεφαλαίου της Πολιτικής Πραγματείας, ο Σπινόζα είπαμε ότι εξηγεί τι σημαίνει «πολιτική» και τι ενδιαφέρει τον ίδιο ως προς την πολιτική θεωρία. Δίνει ένα ιστορικό της πολιτικής φιλοσοφίας (μέχρι την εποχή του). Αυτό το ιστορικό συνίσταται στο ότι χωρίζει τους συγγραφείς, που έχουν γράψει περί πολιτικής σε δύο ομάδες, σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Τους φιλοσόφους, για τους οποίους έγινε λόγος, και τους πολιτικούς. Όσον αφορά τους φιλοσόφους, αναφέρεται από τον Σπινόζα στην πρώτη παράγραφο ότι οι πρώτοι αντί να κάνουν μια πολιτική οντολογία (δηλ. μία περιγραφή της πολιτικής πραγματικότητας), αντιθέτως, εμπίπτουν σε μια πολιτική δεοντολογία (δίνουν έμφαση στο πρέπον, στο τι πρέπει να υπάρχει). Επίσης, η θεωρία τους δεν συνάδει με την πράξη, γι αυτό και δεν είναι καθόλου χρήσιμη. 18 Με ηπιότερο τόνο, στη δεύτερη παράγραφο, μιλά για τους πολιτικούς συγγραφείς, που έχουν οι ίδιοι ασκήσει εξουσία. Συγκεκριμένα, στην αρχή αναφέρει πως οι πολιτικοί περισσότερο κρίνονται «επιτήδειοι» και στήνουν παγίδες στους ανθρώπους παρά «σοφοί» ή φροντίζουν για τα συμφέροντά τους. Συντηρούν μια εικόνα για την ανθρώπινη φύση η οποία είναι πάντα ίδια και γεμάτη διαστροφές. Επίσης, για να προλάβουν την ανθρώπινη κακία χρησιμοποιούν τεχνάσματα τα οποία είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης εμπειρίας, και καθοδηγούνται από το κράτος του φόβου παρά από τη λογική. 19 Παρότι ο Σπινόζα ασκεί κριτική και σ αυτούς ως προς τη στρατηγική που χρησιμοποιούν, συμφωνεί περισσότερο μαζί τους από όσο με τους φιλοσόφους, αφού οι πολιτικοί δεν δίδαξαν τίποτε αποκομμένο από την πρακτική. Οι πολιτικοί δεν έχουν κάποια συγκροτημένη θεωρία, αλλά το 18 Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ Όπ.π., κεφ. Ι, παρ. 2. «Για το λόγο αυτό, ότι δηλαδή οι ίδιοι εξουσιάζονται από το φόβο και δρουν με βάση το προσωπικό τους συμφέρον, στα μάτια των θεολόγων φαντάζουν ως αντίπαλοι της θρησκείας και ακατάλληλοι να κυβερνήσουν στα δημόσια αξιώματα». 22

23 αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής γνώσης, της εμπειρίας, είναι να έχουν καταλήξει σε ορισμένα σωστά κατά βάσιν πρακτικά διδάγματα, αν και πολύ περιορισμένης εμβέλειας. Δεν έχουν καμιά συστηματική θεωρία, ξέρουν όμως κάποια πράγματα εμπειρικά και τα εφαρμόζουν. 20 Οι πολιτικοί είναι πιο ρεαλιστές απ τους φιλοσόφους. Διδάσκουν μερικά πράγματα σωστά και μπορεί να τους πάρει κανείς υπόψη του. Μειονεκτούν όμως ως προς το συλλογισμό, το υπόβαθρο, τη θεωρία, γιατί τους λείπει η απόδειξη και η θεμελίωση. Ένα άλλο αρνητικό τους είναι ότι έχουν περιορισμένη οπτική γωνία και έτσι δεν καταλαβαίνουν πολλά πράγματα, πέφτουν σε έναν στείρο εμπειρισμό. Έχουν κανόνες για το πώς να κυβερνάς, τους οποίους αντλούν μέσα από την πράξη. Δεν κάνουν, όμως πραγματικά πολιτική θεωρία, δεν αποδεικνύουν τις αρχές τους, δεν στηρίζουν με λογικά επιχειρήματα όλα αυτά που γνωρίζουν. Με άλλα λόγια, λένε μεν σωστά πράγματα αλλά εργαλειακού τύπου. Δεν σου εξηγούν, γιατί πρέπει να κάνεις κάτι συγκεκριμένο. Παρ όλα αυτά, όταν οι πολιτικοί γράφουν βιβλία (εγχειρίδια), τα βιβλία αυτά είναι πιο σωστά από εκείνα των φιλοσόφων, διότι στηρίζονται στην εμπειρία και δεν είναι εξωπραγματικά, αντιρεαλιστικά. 21 Στην παράγραφο 3 του πρώτου κεφαλαίου της Πολιτικής Πραγματείας ο Σπινόζα αναφέρει την εξής φράση: «αλλά οξυδερκέστατοι άνδρες, πανούργοι ή επιτήδειοι, θεσμοθέτησαν την κοινή αυτή νομοθεσία και διαχειρίστηκαν τις δημόσιες υποθέσεις». Οι άνθρωποι, για να ζήσουν, χρειάζονται κάποιο κοινό πλαίσιο. Αυτό το πλαίσιο το θεσμοθέτησαν οξυδερκέστατοι άνδρες που όμως όλοι ήταν πανούργοι, επιτήδειοι (τους χαρακτηρίζει αρνητικά). Φτάνει στο συμπέρασμα ότι ιδανικά πολιτεύματα δεν υπάρχουν, ούτε υπάρχουν πολιτικές λύσεις που να μην έχουν δοκιμασθεί κάποια χρονική στιγμή από τους ανθρώπους, που υπήρξαν οξυδερκέστατοι όλων. Είναι δύσκολο, λοιπόν, να συλλάβουμε κάτι νέο, χρήσιμο για μια κοινότητα ανθρώπων, που να μην έχει δοκιμαστεί στο παρελθόν και που να 20 Στο ίδιο. 21 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ. 155 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. 23

24 μην προέκυψε από την τύχη, την περίσταση ή τη διάνοια ορισμένων ανθρώπων. 22 Η αναφορά στους οξυδερκέστατους άνδρες γίνεται για τους πολιτικούς που την εποχή του Σπινόζα ονομάζονται "μακιαβελικοί" (κίνημα πολιτικών ιδεών, που αντιπροσωπεύεται από πολύ κυνικούς διαχειριστές της εξουσίας). Υπάρχει μία ομάδα ατόμων, κυρίως σύμβουλοι, παρατρεχάμενοι βασιλέων που, χωρίς να είναι του ίδιου θεωρητικού μεγέθους με τον Μακιαβέλι, γράφουν βιβλία υποστηρίζοντας ότι η πολιτική συνίσταται στην εύρεση κανόνων και μυστικών διακυβέρνησης ενός κράτους καθώς και στην εύρεση του τρόπου του να κρατάς έναν λαό υποταγμένο. Είναι δηλαδή μία λογική διαχείρισης της εξουσίας με ψέματα, κόλπα και απάτες που όμως αποτέλεσε τον πυρήνα μιας πολιτικής θεωρίας (μικροπολιτική διαχείριση). Εκείνη την εποχή, οι άνθρωποι αυτοί έχουν πέσει σε γενική ανυποληψία, τους κατηγορούν για αμοραλισμό (είναι τεχνοκράτες της εξουσίας χωρίς ηθικούς φραγμούς και όρια). Ωστόσο, οι λεγόμενοι μακιαβελικοί, αν και δεν εξυπηρετούν το γενικό συμφέρον, είναι ένα ισχυρό ρεύμα. Ο Σπινόζα δεν συντάσσεται με αυτούς, αλλά τους αναγνωρίζει ορισμένες αρετές (κρίνονται περισσότερο αρμόδιοι, εν συγκρίσει με τους φιλόσοφους, για τη διακυβέρνηση ενός κράτους). 23 Τόσο όμως οι φιλόσοφοι, όσο και οι πολιτικοί, αν και μέσω διαφορετικών διαδρομών, καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα, δηλαδή στη διατήρηση του χάσματος ανάμεσα στην εξουσία και το λαό. Ο πρακτικισμός των πολιτικών μπορεί να θεωρηθεί εξίσου αδιέξοδος με τις χίμαιρες των φιλοσόφων Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ Όπ.π., κεφ. Ι, παρ. 2 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. St. Hampshire, Spinoza, σσ Όπως παρατηρεί ο St. Hampshire «ο Μακιαβέλι γράφει πάντα από την πλευρά του κράτους και της διακυβέρνησης ως ένα παιχνίδι, κατά το οποίο κάποιος μπορεί να επιτύχει ή να αποτύχει ενώ ο Σπινόζα γράφει από την άποψη του ατόμου, για το οποίο η κυβέρνηση και η οργανωμένη κοινωνία είναι αδιαφιλονίκητα, μέσα για την ελευθερία του παρά μια δικλείδα ασφαλείας ενάντια στην αναρχία και την καταπίεση». 24 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ

25 iii) Η πρόθεση του Σπινόζα για μια υπέρβαση της αντίθεσης θεωρίας - πράξης. Μέσα από την παρουσίαση δύο αντίθετων κατηγοριών (φιλοσόφων και πολιτικών), ο Σπινόζα φτιάχνει μια συμπυκνωμένη, συνοπτική ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας όπου φαίνεται να απορρίπτει όλους τους προηγουμένους του. Αφού κάνει μια αντίστιξη μεταξύ των δύο κατηγοριών που έγραψαν περί πολιτικής, θα μιλήσει έπειτα για το τι προτίθεται να κάνει ο ίδιος. Συγκεκριμένα, θα πει πως θέλει να γράψει για την πολιτική με έναν τρόπο που να συγκεράζει τη θεωρία και την πράξη. Προσπαθεί να γράψει ένα βιβλίο όπου η πολιτική θα αντιμετωπίζεται σαν μία επιστήμη και όπου θα πρέπει όσο το δυνατόν πιο στενά η θεωρία να συνδέεται με την πράξη. Επιχειρεί μια υπέρβαση της αντίθεσης μεταξύ εξωπραγματικής θεωρίας (που κάνουν οι φιλόσοφοι) και εμπειρισμού δίχως αρχές, δίχως πλεύσεις και σταθερές γραμμές (από την πλευρά των πολιτικών). Ο ίδιος, αν και στηρίζεται στην εμπειρία, δεν είναι εμπειριστής δεν εμπιστεύεται μόνο τις αισθήσεις ή μόνο την εμπειρία. Πιστεύει στο λόγο, είναι εν πολλοίς ορθολογιστής. Προσπαθεί, έτσι, να θεμελιώνει ορθολογικά, με επιχειρήματα τα όσα θέλει να προβάλλει. 25 Αντλεί από την ιστορική, πολιτική εμπειρία χρήσιμα δεδομένα, αλλά δεν αρκείται μόνο στην εμπειρία, διότι αν μέναμε δεν θα μπορούσαμε να την επεξεργαστούμε. Ο εμπειριστής δίχως θεωρία και αρχές είναι ο πολιτικός άνδρας "του κυβερνάν" όπως τα φέρνει η συγκυρία και που εάν κάτι πάει στραβά δεν κατορθώνει να το αντιμετωπίσει, λόγω έλλειψης συνολικότερου σχεδίου. Η πολιτική στην περίπτωση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιο, δεν έχει σχέδιο. Βλέπουμε έτσι ότι ο Σπινόζα δίνει το προβάδισμα στην εμπειρία, αλλά δεν την αντιλαμβάνεται με τον τρόπο που την αντιλαμβάνονται οι πολιτικοί. 25 Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ. 4 Βλ. επίσης Δ. Πατέλης Από τον καρτεσιανό ορθολογισμό στον υπερορθολογισμό του Σπινόζα, στην Ουτοπία, τ. 61, 2004, σσ St. Hampshire, Spinoza, σ

26 Όπως διαπιστώθηκε, από τις θεωρίες των φιλοσόφων λείπει το αντικείμενο της πολιτικής, δηλαδή η εμπειρία ή πράξη. Από την άλλη, οι πολιτικοί ασχολούνται μόνο με την εμπειρία ή πράξη, αλλά χωρίς τους όρους συγκρότησής της, τους οποίους ανιχνεύει η κριτική σκέψη. Δηλαδή, λείπει το υποκείμενο της πράξης. 26 Ο Σπινόζα διακρίνει εδώ ένα αδιέξοδο. Στην Ηθική του, «η δύναμη της σκέψης ισούται με τη δύναμη της αποτελεσματικής πράξης». 27 Η σκέψη προϋποθέτει την πράξη, δεν την επινοεί. Η ιδέα προϋποθέτει το πράγμα ή την πράξη. Συνεπώς, εκείνο που χρειάζεται να αλλάξει δεν είναι πρωταρχικά η ιδέα αλλά το ίδιο το πράγμα, και μάλιστα μέσα από το ίδιο, από τη δική του δύναμη. Για τον Σπινόζα η ίδια η πράξη δείχνει τα προβλήματά της, αλλά και υποδεικνύει τους τρόπους για τη λύση τους. Διότι η πράξη είναι ταυτοχρόνως και σκέπτεσθαι. Αντιλαμβανόμαστε βέβαια ότι δεν αναφέρεται σε μια οποιαδήποτε πράξη, αλλά σε εκείνη η οποία υφίσταται και ως κριτική σκέψη. 28 Ως εκ τούτου, βλέπουμε ότι το προνόμιο της κριτικής ικανότητας δεν ανήκει αποκλειστικά στο σκεπτόμενο υποκείμενο. Η θεωρία συμπεριφέρεται ως πράξη, μεσολαβούμενη από την κριτική δύναμη. Έτσι, η κριτική δύναμη της θεωρητικής σκέψης θα πρέπει να συστοιχεί με τη δύναμη της αποτελεσματικής πράξης (ενιαίο υποκείμενο θεωρίας και πράξης, το οποίο ενεργεί ενώ σκέφτεται και σκέφτεται ενώ ενεργεί). 29 Ο Σπινόζα, εκφράζοντας τις προσωπικές του θέσεις, θα πει πως η εμπειρία, η πράξη έχει δείξει όλες τις μορφές πολιτικής οργάνωσης που μπορούν να υπάρξουν, να συλληφθούν καθώς επίσης και όλα τα μέσα χειραγώγησης του πλήθους (ώστε να συγκρατείται εντός ορισμένων ορίων). Δεν θα πει, λοιπόν, ο ίδιος κάτι το πρωτάκουστο, το καινοφανές, δε θα δώσει ένα καθαρά θεωρητικό μοντέλο, που δεν το έχουν σκεφθεί κάποιοι άνθρωποι στο παρελθόν. Υποστηρίζει ότι όλους αυτούς τους αιώνες της πολιτικής 26 Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ Σπινόζα, Ηθική, (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου), κεφ. ΙΙ, Θ Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ Βασιλική Γρηγοροπούλου, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, σ

27 ιστορίας, τα πολιτεύματα, τις νομοθεσίες, τις έχουν επιβάλλει άνθρωποι επιτήδειοι, έξυπνοι, πανούργοι, βασιλιάδες, άνθρωποι που έχουν εντρυφήσει σε αυτά τα θέματα. Θα ήταν επομένως παράλογο να σκεφθούμε ότι έχει ξεφύγει από όλους αυτούς ένα καλό μοντέλο διαχείρισης της εξουσίας. Ο Σπινόζα είναι πεπεισμένος ότι η ζωή, η ιστορία, η εμπειρία μας έχει δείξει όλες τις βιώσιμες μορφές οργάνωσης του κράτους. Δεν πιστεύει ότι μπορεί να βρεθεί κάτι τόσο ιδανικό που να μην έχει δοκιμασθεί ιστορικά, πρακτικά, εμπειρικά. 30 Το εύλογο ερώτημα που προκύπτει εδώ είναι: Αφού η εμπειρία μας έχει δείξει όλες τις βιώσιμες μορφές πολιτικής ζωής, τότε ο Σπινόζα τι παραπάνω έχει να μας προσφέρει; Ο Σπινόζα ξεκινά από την πραγματική ανθρώπινη φύση, θέλοντας να συναγάγει τα πορίσματά του απ αυτήν. Θέλει δηλαδή σαν μαθηματικός να προσεγγίσει την πολιτική, να δει τα ανθρώπινα πάθη ως φυσικές ιδιότητες, που ανήκουν στον άνθρωπο, και όχι ως διαστροφές. Τα πάθη εξετάζονται ως φυσικά φαινόμενα, τα οποία είναι αναπόφευκτο να συμβούν, έχουν αναγκαία προέλευση αλλά και ορισμένες αιτίες που τα παράγουν. 31 Έτσι, τη χαρά, τη λύπη, τη φιλοδοξία των ανθρώπων τα εξετάζει ο Σπινόζα όπως εξετάζουν οι μετεωρολόγοι τη βροχή, το χαλάζι, το χιόνι, την ηλιοφάνεια. Όπως κάποια καιρικά φαινόμενα, έτσι και ορισμένα ανθρώπινα πάθη, πολλές φορές είναι δυσάρεστα. Ωστόσο δεν τα θεωρούμε διαστροφές της φύσης αλλά φυσικά φαινόμενα με αναγκαίες αιτίες. Γι αυτό προτείνει μια πολιτική θεωρία που λαμβάνει υπόψη της την ανθρώπινη παθολογία. Η ανθρώπινη φύση, είναι αυτή που βλέπουμε στην καθημερινότητα με τα πάθη της Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ Βλ. στο ίδιο Βλ. επίσης Μ. Δαφέρμος, Ο Σπινόζα και η ψυχολογία στην Ουτοπία, τ. 61, 2004, σσ Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ. 4 Σπινόζα, Ηθική, (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου), κεφ. ΙΙΙ, Θ. 59 «Κινούμαστε κατά ποικίλους τρόπους από εξωτερικές αιτίες και ταραζόμαστε όπως τα κύματα της θάλασσας, που κινούνται από αντίθετους ανέμους, αγνοώντας τι θα μας συμβεί και ποια τύχη μας περιμένει» Μ. Δαφέρμος, Ο Σπινόζα και η ψυχολογία, στην Ουτοπία, τ. 61,

28 Το να θέλει ο Σπινόζα να ενώσει τη θεωρία με την πράξη, είναι κάτι πρωτότυπο για τον 17 ο αιώνα, είναι μια νέα προβληματική, που προβάλλει με την Πολιτική Πραγματεία του. Δεν είναι δηλαδή κάτι το συνηθισμένο και τετριμμένο, αφού δεν έχουμε άλλα κείμενα πριν τον Σπινόζα, στα οποία να δηλώνεται ρητώς από το συγγραφέα ότι θέλει να γράψει μία πολιτική θεωρία που να ακουμπά στην πράξη. 33 Έχουμε βέβαια τον Χομπς, τον Μακιαβέλι που λένε κάτι παρόμοιο. Ωστόσο, αυτή καθ εαυτή είναι μια καινούργια ιδέα, δεν έρχεται από τους αρχαίους. Οι όροι πράξη, θεωρία, θεωρητική πρακτική, έρχονται μετά τον Χέγκελ, κυρίως με τον Μαρξ, που έχει αναλύσει βαθιά τη σχέση θεωρίας πράξης. 33 Αρ. Στυλιανού, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, 2002, Α.Π.Θ. 28

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ i) Η μετάβαση από τη φυσική στην πολιτική κατάσταση. Μία ακόμη θεωρητική πρωτοτυπία του Σπινόζα προβάλλει με τη χρήση του όρου «φυσικό δίκαιο». 1 Κάθε φυσικό πράγμα μπορεί να εννοηθεί πλήρως, είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Και αυτή η δύναμη που κάνει τα πράγματα να υπάρχουν και να ενεργούν δεν είναι άλλη από την ίδια την αιώνια δύναμη του Θεού. Έτσι, κατανοούμε εύκολα τι είναι το δίκαιο της φύσης. Προσπαθώντας ο Σπινόζα να ορίσει το δίκαιο (jus) λέει ότι αυτό ταυτίζεται με τη δύναμη (potentia), το δικαίωμα του να κάνω κάτι (αξιωματικού τύπου ταύτιση εξίσωση). 2 Η ταύτιση όμως αυτή δε σχετίζεται με τις γενικότερες θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις στο κοινωνικό σύνολο. Δεν υπάρχει κατ αυτόν απόλυτο καλό ή κακό. Υπάρχει καλή ή κακή συνέπεια για το αντικείμενο που θα υποστεί τη δύναμη ενός άλλου αντικειμένου. Αλλά δεν 1 Η θεωρία του Φυσικού δικαίου συνίσταται: 1. Στον Φυσικό νόμο, 2. Στη φυσική κατάσταση, 3. Στο κοινωνικό συμβόλαιο βλ. Άρης Στυλιανού, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, σσ , περί απαγόρευσης Φυσικού δικαίου και απόρριψη διάκρισης μεταξύ είναι και δέοντος Β.Α. Κύρκος, Η θεωρία του φυσικού δικαίου στην αρχαία Σοφιστική και στο Σπινόζα, στο Φιλοσοφία και πολιτική, Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, 1982, σσ Ο Β. Κύρκος αναφέρει πως «ο Spinoza, έχει μια ολοκληρωμένη θεωρία περί φυσικού δικαίου, η οποία στηρίζεται σε ψυχολογικές αναλύσεις αλλά και κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, έχει ανθρωπολογικό χαρακτήρα. Με το ίδιο πνεύμα βλέπει ο Spinoza και τη φύση του νόμου: ο νόμος συνδέεται είτε με την αναγκαιότητα που επιβάλλει η φύση είτε από τη βούληση των ανθρώπων η οποία όμως δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη από το γενικό φυσικό νόμο, γιατί ο άνθρωπος είναι ένα μέρος της δυνάμεως της φύσης (pars potentiae naturae) [ ]. Έτσι συναρτά το φυσικό δίκαιο με τη δύναμη της φύσεως (καθώς και με το φυσικό νόμο), αλλά η δύναμη της φύσεως είναι η ίδια η δύναμη του Θεού (naturae enim potentia ipsa dei potentia est)». Βλ. επίσης Roger Scruton, Spinoza (A very short introduction), σσ , για το φυσικό νόμο και το φυσικό δίκαιο. 2 Άκης Γαβριηλίδης, Η δημοκρατία κατά του φιλελευθερισμού, σσ , βλ. ορισμό φυσικού νόμου και δικαίου Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (μτφρ. Αρ. Στυλιανού), κεφ. Ι, παρ. 3. «Κάθε φυσικό πράγμα έχει εκ φύσεως τόσο δίκαιο όση έχει και δύναμη να υπάρχει και να ενεργεί, διότι η δύναμη αυτή δεν είναι άλλη από την ίδια τη δύναμη του Θεού, η οποία είναι απολύτως ελεύθερη» A.G. Wernham, Spinoza - The Political Works, σ. 125 Γ. Μανιάτης, Ο Σπινόζα και η πολιτική φιλοσοφία, στην Ουτοπία, τ. 61, 2004, σ. 95, όπου γίνεται αναφορά στο φυσικό δίκαιο. Michael Della Rocca, Spinoza s metaphysical psychology, στο The Cambridge Companion to Spinoza, σσ