Τσικολάτας Α. (2011) Διερεύνηση της Δυνατότητας Εφαρμογής των Αρχών της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας στην Εκπαίδευση. Πάτρα

Transcript

1 Εκπαίδευσης. Διερεύνηση της Δυνατότητας Εφαρμογής των Αρχών της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας στο Χώρο της Τριτοβάθμιας Ελληνικής Εκπαίδευσης. Τσικολάτας Αλέξανδρος, Αναπληρωτής Εκπαιδευτικός, ΠΕ18.03 Λογιστών - ΜΒΑ Περίληψη Η τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι δυνατόν να εκληφθεί ως χώρος άσκησης διοίκησης ο οποίος παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με άλλους χώρους, αλλά εμφανίζει και αρκετές ιδιαιτερότητες που καθιστούν απαραίτητες την κατάλληλη προσαρμογή των αρχών της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας. Απαιτείται λοιπόν να γίνει αναζήτηση των ιδιαιτεροτήτων αυτών καθώς και των αλλαγών και εργαλείων που θα εφαρμοστούν. Abstract Higher education can be seen as an area of management activity which has similarities with other places, but displays several features that make it necessary to properly adapt the principles of Total Quality Management. It is therefore necessary to search these particularities as well as changes and tools to be applied. 1. Εισαγωγή Η σπουδαιότητα της αποτελεσματικής οργάνωσης και διοίκησης για την επιτυχημένη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος και ιδιαίτερα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αναγνωρίζεται ανέκαθεν αλλά ιδιαίτερα στη χώρα μας η αναγνώριση αυτή δεν υπερέβη το επίπεδο των εξαγγελιών και των προθέσεων. Τελευταία μόνο φαίνεται να κερδίζει έδαφος η άποψη για την αναγκαιότητα εισαγωγής των αρχών του μάνατζμεντ στη διοίκηση της εκπαίδευσης. Βασική αιτία για αυτή την αναβάθμιση του ενδιαφέροντος και της σημασίας που τους αποδίδεται είναι τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών που αναδεικνύουν τις αρχές αυτές σε βασικούς συντελεστές για την πραγματοποίηση των σκοπών της εκπαίδευσης και ταυτόχρονα σε κυρίαρχο στοιχείο της ποιότητας της παρεχομένης εκπαίδευσης, στο βαθμό που μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία προϋποθέσεων που διευκολύνουν την εκπαιδευτική διαδικασία. Η αναβάθμιση του ενδιαφέροντος οφείλεται όμως και στο ότι η οργάνωση και λειτουργία με βάση τις αρχές του σύγχρονου μάνατζμεντ θεωρήθηκε βασικό εργαλείο εξορθολογισμού και αποδοτικότερης αξιοποίησης των πόρων που διατίθενται για τη δημόσια εκπαίδευση Αποσαφήνιση όρων - Θεωρία 2.1 Ο όρος Διοίκηση Διοίκηση είναι η εξειδικευμένη ανθρώπινη δραστηριότητα που γίνεται στο πλαίσιο μιας οργανωμένης συλλογικής προσπάθειας (οργανισμό, δημόσια υπηρεσία, επιχείρηση, συνεταιρισμό) και επιδιώκει την πραγματοποίηση, στον καλύτερο δυνατό βαθμό, κάποιου κοινού σκοπού (έργο, παροχή υπηρεσιών, πωλήσεις) με την αξιοποίηση των διαθέσιμων μέσων, μέσα από λειτουργίες, όπως είναι ο προγραμματισμός, η οργάνωση, η διεύθυνση, ο συντονισμός και ο έλεγχος Ο όρος Ποιότητα 1 Κατσαρός Ιωάννης (2008), Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης, Αθήνα 2 Θεοφανίδης Στ. (1985), Θεωρία και Τεχνική της Κοινωνικής Λογιστικής, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση 1

2 Εκπαίδευσης. Ποιότητα είναι η σύσταση ενός πράγματος ή το σύνολο ενός χαρακτηριστικών ενός πράγματος που το κάνουν να διαφοροποιείται από τα ομοειδή του 3. Η διασφάλισή της απαιτεί κριτήρια, προσδοκίες, αποτίμηση και αξιολόγηση. Είναι το βασικό κριτήριο αξιολόγησης και επιλογής ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, παράγοντα δηλαδή αγοραστικής συμπεριφοράς. Διασφάλιση ποιότητας κατ επέκταση είναι το σύνολο των προγραμματισθέντων ή συστηματικών ενεργειών και διαδικασιών που είναι απαραίτητες για να εξασφαλιστεί ότι ένα προϊόν πληροί ορισμένες προδιαγραφές (ML, ISO) Ο όρος Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Διοίκηση Ολικής Ποιότητας είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων και των μεθόδων που εφαρμόζονται από όλους που μετέχουν σε έναν οργανισμό με στόχο την ικανοποίηση του πελάτη και τη ταυτόχρονη ενεργοποίηση του δυναμικού του οργανισμού της επιχείρησης με το μικρότερο δυνατό κόστος 5. Η συμμόρφωση του προϊόντος στις απαιτήσεις του πελάτη (Phillip Crosby). Αν το προϊόν είναι η εκπαίδευση, τότε εννοεί να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες και οι ανάγκες του μαθητή. Η ικανοποίηση των αναγκών του πελάτη Συνεχής και συνεπής προσπάθεια για τη βελτίωση των προϊόντων και των υπηρεσιών (Deming). Γίνεται ανακάλυψη και ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών και όχι των απαιτήσεων του μαθητή. 3. Iστορική Eξέλιξη Στον 19 ο αιώνα οι τεχνίτες είχαν την ευθύνη για την ποιότητα παραγωγής, δεν άφηναν να βγουν στην αγορά ελαττωματικά προϊόντα ώστε να ικανοποιούνται όλοι οι πελάτες της αγοράς. Τον 20ό αιώνα, στην διαδικασία παραγωγής μπήκε ο θεσμός της επιθεώρησης που τον ασκούσαν οι εργοδηγοί ή οι επιθεωρητές του έργου. Το μοντέλο θέλει όλο το σύστημα να εργάζεται με την μέγιστη απόδοση στο χαμηλότερο κόστος και οι εσωτερικοί και εξωτερικοί πελάτες να είναι ικανοποιημένοι. Το σύστημα αυτό είναι πελατοκεντρικό, κοιτά δηλαδή την ικανοποίηση του πελάτη και όχι στοχοκεντρικό που κοιτά δηλαδή να επιτυγχάνονται οι στόχοι που θέτει κάθε οργανισμός. Έτσι, υπάρχει υγιείς συνεργασία και καλή ηγεσία. Επιπλέον εξασφαλίζεται ο έλεγχος ποιότητας (1950 και μετά, επιβεβαίωση ποιότητας βάσει προδιαγραφών - επανορθώσεις) και έπειτα η διασφάλιση ποιότητας (το προϊόν πληροί ορισμένες προδιαγραφές, 1987 ISO). Στη ΔΟΠ δεν υπάρχει εσωτερικός ανταγωνισμός για την επίτευξη των αποτελεσμάτων αλλά η συνεργασία. 4. Αρχές ΔΟΠ Αυτή αναγνωρίζεται από κάποιες αρχές με τις οποίες πρέπει να πλαισιώνεται όπως είναι η συνεχής βελτίωση, όπου το σύστημα ανταγωνίζεται διαρκώς τον εαυτό του. Επιπλέον, η δέσμευση της ηγεσίας, όπου ηγέτης είναι και ο πρύτανης και ο καθηγητής και ο φοιτητής σε μια ομάδα. Η ομαδική εργασία και η υπευθυνότητα (κουλτούρα), συνοχή και συνεργασία μεταξύ φοιτητών ή τμημάτων ή καθηγητών. Να γίνεται αξιολόγηση και βαθμολόγηση ομάδων, όχι μόνο φοιτητών χωριστά. Η συμμετοχή και η ανάπτυξη (εκπαίδευση, επιμόρφωση) των εμπλεκομένων, δια βίου εκπαίδευση και ο καθηγητής να ενσωματώνει καινοτόμα εργαλεία στην τάξη. Η χρήση εργαλείων και τεχνικών (γνώση). Ο έλεγχος ανταγωνιστικότητας (benchmarking), την καινοτομία κάποιου άλλου καθηγητή ή πανεπιστημίου να την παίρνουν οι αρμόδιοι και να την βελτιώνω και προσαρμόζουν στην αίθουσά τους. Η ανατροφοδότηση (διορθωτικές ενέργειες), μείωση των αποκλίσεων. 3 Φυρίππης Εμμανουήλ, Αναπληρωτής Καθηγητής Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών 4 5 2

3 Εκπαίδευσης. Κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν κάποια χαρακτηριστικά των εμπλεκομένων που λαμβάνουν χώρα στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης: Προϊόν είναι ο φοιτητής, το εκπαιδευτικό λογισμικό, το πανεπιστημιακό εγχειρίδιο, οι σημειώσεις. Πρέπει να καθοριστεί ποιο είναι το προϊόν για να δεχθεί και την βελτίωσή του. Χρήστης. Αυτός που χρησιμοποιεί το προϊόν. Για παράδειγμα ο απόφοιτος του λυκείου αποτελεί το προϊόν του πανεπιστημίου. Διαβλέπουμε έτσι πως είναι όλοι υπόλογοι για τους χρήστες που παραδίδουν στην επόμενη βαθμίδα. Οι φοιτητές αυτοί έπειτα μπορεί να αλλάξουν περιβάλλον, να συνεχίσουν τις σπουδές στο εξωτερικό και για το λόγο αυτό υπάρχει συνευθύνη για την ποιότητά τους. Πελάτης (εξωτερικός ο γονέας, το πανεπιστήμιο, εσωτερικός είναι ο φοιτητής, οι καθηγητές, η διεύθυνση, οι γονείς ανάλογα την σχέση που έχουν με τη σχολή). Αξία προϊόντος. Το προϊόν της εκπαίδευσης δυστυχώς δεν αναγνωρίζεται όσο θα έπρεπε από την κοινωνία. Χρειάζεται προάσπιση και προβολή της αξίας του προϊόντος αν θεωρούμε πως έχει ουσιαστική αξία. Τελειότητα προϊόντος, να έχει τέλεια μορφή, να πιστεύει ο καθηγητής στους φοιτητές του, όχι στην αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Δεν υπάρχουν εργαζόμενοι ταχυτήτων στην ΔΟΠ, όλοι πρέπει να φτάσουν το επίπεδο αριστείας. Παραγωγικότητα, Απόδοση, Αποτελεσματικότητα. Να διατηρείται κλίμα υψηλών προσδοκιών από τους καθηγητές για όλους τους φοιτητές. Όλοι οι φοιτητές είναι σε θέση να κατακτήσουν βασικές επιστημονικές δεξιότητες και πρέπει να τους διαθέτεται επαρκής χρόνος. Επίσης να γίνεται συχνός και συστηματικός έλεγχος της προόδου των φοιτητών, με στόχο τη βελτίωση της ατομικής επίδοσης αλλά και της διδασκαλίας. Να διατηρείται, όσο είναι εφικτό, θετικό επικοινωνιακό πλαίσιο ανάμεσα στην οικογένεια, τον φοιτητή και το πανεπιστήμιο. Οι γονείς υποστηρίζουν την αποστολή του σχολείου και βοηθούν αποφασιστικά στην πραγμάτωσή της. Αναμφισβήτητα, οι «πρώτες ύλες» πρέπει να είναι ποιοτικές για να έχουμε ένα άριστο προϊόν. Οι προμηθευτές πρέπει να είναι στο πλευρό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, υπουργείο παιδείας, ο φοιτητής, το οικογενειακό του περιβάλλον, να εξυπηρετεί και να συνεργάζεται με τον καθηγητή. Εξάλλου η ποιότητα σχεδιάζεται και δεν είναι ποτέ τυχαία Προβλήματα εφαρμογής ΔΟΠ Τα βασικά προβλήματα εφαρμογής της ΔΟΠ στην τριτοβάθμια ελληνική εκπαίδευση εντοπίζονται κυρίως στα εξής: Διακρίνεται μια έλλειψη σταθερότητας του σκοπού που τίθεται κάθε φορά σε κάθε πανεπιστήμιο. Ο σκοπός δε πρέπει να μεταβάλλεται στην πορεία του χρόνου. Κατ επέκταση, δίνεται έμφαση στα βραχυπρόθεσμα οφέλη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και όχι στα μακροπρόθεσμα. Επίσης, σήμερα δεν υπάρχει αξιολόγηση της απόδοσης, εσωτερική αξιολόγηση, στα ελληνικά πανεπιστήμια. Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν καθορισμένοι και σαφείς στόχοι, δεν υπάρχει και η ερώτηση του τι έχει κατορθώσει το πανεπιστήμιο σε σχέση με τον στόχο. Είναι κοινά αποδεκτό πως η ΔΟΠ έχει υπερβολικό κόστος, παράγοντας κάθε κολλήματος μιας αλλαγής πλεύσης. Επιπλέον, χρησιμοποιείται ένα ιεραρχικό μοντέλο, κάτι που στη ΔΟΠ δεν θα έπρεπε να υπάρχει ή τουλάχιστον να είναι τόσο αυστηρό. Γνώμη και αποφάσεις καλό είναι να λαμβάνονται από όλους και η ψήφος τους να έχει την ίδια βαρύτητα. Να μη δίνεται τόση έμφαση στο προϊόν αλλά στον πελάτη ή χρήστη του. Επιπλέον, δεν πρέπει να υπάρχει περιορισμένη σύνδεση των βαθμίδων εκπαίδευσης μεταξύ τους, η ΔΟΠ εξετάζει το προϊόν που παραλαμβάνει από την δευτεροβάθμια εκπαίδευση και είναι υπόλογη για το προϊόν που παραδίδει στην επόμενη βαθμίδα ή στην αγορά εργασίας. Επιπλέον πρόβλημα είναι ότι τα πανεπιστήμια δεν ελέγχουν τους οικονομικούς πόρους τους, δεν υπάρχει καλή κατανομή. 6 Joseph Moses Juran (December 24, 1904 February 28, 2008) γνωστός σύμβουλος ποιότητας 3

4 Εκπαίδευσης. Επισημαίνεται πως οι εκπαιδευτικοί δεν αισθάνονται την ανάγκη για αλλαγές λόγω της επαγγελματικής ρουτίνας που πολλές φορές τους διακατέχει, αρνούνται να δοκιμάσουν αλλαγές διότι φοβούνται το άγνωστο. Στην περίπτωση που επιχειρήσουν να αλλάξουν κάτι δεν θα είναι μόνο οι αξιολογητές αλλά και οι αξιολογούμενοι. Αναφορικά με την εσωτερική λειτουργία της ΔΟΠ, τα πανεπιστήμια δεν αναζητούν τις ανάγκες των εσωτερικών πελατών φοιτητών τους, υπάρχει αναποτελεσματική διεύθυνση και ηγεσία και το όραμα δεν είναι ξεκάθαρο. Ο στόχος που θέτει το πανεπιστήμιο ή η σχολή ή ο καθηγητής να μπορεί να μετασχηματίσει το πανεπιστήμιο και να συμπαρασύρει τους καθηγητές στην αλλαγή. Όμως με την έλλειψη επικοινωνίας, κινήτρων και συνεργασίας κάτι τέτοιο γίνεται δύσκολο. Είναι αυτονόητο ότι η εφαρμογή της ΔΟΠ στο τριτοβάθμιο εκπαιδευτικό σύστημα προϋποθέτει την αναθεώρηση και τον μετασχηματισμό του ως προς τα βασικά χαρακτηριστικά που εντοπίστηκαν παραπάνω. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι είναι απαραίτητη η αλλαγή βασικών διαδικασιών και η υιοθέτηση νέων πρότυπων διαδικασιών. 6. Πώς θα εισαχθεί η ΔΟΠ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση Αρχικά πρέπει να γίνει ενημέρωση και να πληροφορηθούν όλοι για το λόγο που γίνονται οι αλλαγές και για τα προσδοκώμενα οφέλη. Έτσι θα υπάρξει δέσμευση για εισαγωγή της ΔΟΠ από όλους, κάτι που είναι το επιθυμητό. Πριν από όλα όμως πρέπει να γίνει μια s.w.o.t. analysis των δυνατών, αδύναμων σημείων, των ευκαιριών και των απειλών ενός τέτοιου εγχειρήματος, ώστε να προβλεφθούν τυχών θέματα που θα δυσχεράνουν την ΔΟΠ. Αφού γίνει κατανοητή η ανάγκη εφαρμογής της ΔΟΠ, πρέπει να συνταχθούν ομάδες βελτίωσης ποιότητας, ένας προγραμματισμός εισαγωγής (πλάνο), χρονοδιάγραμμα, planning ώστε να είναι βιώσιμη και στο μέλλον. Για να είναι τα πανεπιστήμια ποιοτικότερα, πρέπει να αναρωτιούνται αν είναι στις προσδοκίες του να μετακινηθεί ο φοιτητής στο εξωτερικό για περαιτέρω σπουδές, αν το προϊόν που παραδίδουν είναι ποιοτικό, τι εφόδια του λείπουν, να προβλέπουν τις ανάγκες του, να υπάρχει ανατροφοδότηση. Απαιτείται επίσης, αποτελεσματική ηγεσία. Κοινό όραμα για την αποστολή του πανεπιστημίου, μέσω του οποίου δεσμεύεται για την κατανομή και ανάληψη ευθυνών, για τις διδακτικές προτεραιότητες και τις διαδικασίες αξιολόγησης. Καλό είναι να υπάρχει η συμμετοχή φοιτητών, γονιών και προσωπικού για την κατανόηση των αξιών και την αύξηση προσδοκιών. Συγκριτικά χαρακτηριστικά εκπαιδευτικού οργανισμού ποιότητας 7 Εκπαιδευτικός οργανισμός ποιότητας Συνήθης εκπαιδευτικός οργανισμός Προσανατολισμός στην ικανοποίηση των Προσανατολισμός στις εσωτερικές δυνατότητες αναγκών των πελατών του οργανισμού Προσανατολισμός στην πρόληψη των Προσανατολισμός στην αντιμετώπιση προβλημάτων προβλημάτων Στρατηγικό σχέδιο ποιότητας που περιλαμβάνει Βραχυπρόθεσμες πολιτικές δράσης το όραμα, την αποστολή και τις πολιτικές ποιότητας Προσδιορισμός πρότυπων ποιότητας για όλες Ανυπαρξία προτύπων ποιότητας τις μονάδες του εκπαιδευτικού οργανισμού Αφοσίωση και δέσμευση του ανώτερου Το ανώτερο μάνατζμεντ εποπτεύει και ελέγχει μάνατζμεντ στη φιλοσοφία της ποιότητας τα αποτελέσματα της δράσης Επένδυση στην εκπαίδευση ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού Κοινωνικό κεφάλαιο Η εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού υπολογίζεται ως κόστος Συμμετοχή όλων των ανθρωπίνων πόρων στη Γίνεται διάκριση αυτών που αποφασίζουν και 7 Πετρίδου Ε. (2002), Διοίκηση ποιότητας στην εκπαίδευση. Διοικητική ενημέρωση 4

5 Εκπαίδευσης. βελτίωση της ποιότητας Συνεχείς αξιολογήσεις, μετρήσεις και εκτιμήσεις των προσπαθειών βελτίωσης της ποιότητας Η ποιότητα θεωρείται στοιχείο της κουλτούρας του οργανισμού Αντιμετώπιση των εργαζομένων ως πελατών που πρέπει να ικανοποιούνται οι ανάγκες τους αυτών που εκτελούν Ελλιπείς διαδικασίες επαναπληροφόρησης Η ποιότητα θεωρείται ως θετικό αποτέλεσμα της εκπαιδευτικής διαδικασίας Αντιμετώπιση των εργαζομένων βάσει της ιεραρχικής δομής 7. Συμπεράσματα Η ΔΟΠ αποτελεί μοχλό πίεσης για την ποιότητα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση ούτως ή άλλως, ακόμη και όταν δεν επιτυγχάνονται όλες οι αρχές της. Η ΔΟΠ αποτελεί ένα δυνατό εργαλείο ή δείκτη αποτελεσματικότητας των πανεπιστημίων. Η ΔΟΠ μπορεί να εισαχθεί στην τριτοβάθμια εκπαίδευση διότι λειτουργεί σχετικά αυτόνομα και μπορεί να αποτελέσει καλό εργαλείο στο πλαίσιο αυτοαξιολόγησης. Βασικό πρόβλημα, πέρα των αναφερθέντων, στην τριτοβάθμια εκπαίδευση αποτελούν οι εκλογές για την ανάδειξη των αρχών διοίκησης του πανεπιστημίου. Αυτές οι δημοκρατικές και πλουραλιστικές διαδικασίες δημιουργούν τεράστια προβλήματα. Ο καθηγητής πρέπει να αφιερώνεται στην έρευνα και όχι στην διοίκηση των ανθρωπίνων πόρων, ακινήτων, προϋπολογισμών, επενδύσεων. Και αυτό διότι δεν είναι επιθυμητό αλλά και δε μπορεί ένα άτομο, ένας καθηγητής, να ασκεί και διοίκηση και έρευνα και εκπαίδευση. Βιβλιογραφία Αθανασούλα Ρέππα Α. (2001), Κατάρτιση και επιμόρφωση των στελεχών της εκπαίδευσης στο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα, Οργάνωση και Διοίκηση σχολικών μονάδων, Αθήνα Ανδρέου Α. Παπακωνσταντίνου Γ. (1990), Οργάνωση και διοίκηση του εκπαιδευτικού συστήματος, Αθήνα: Έξαντας Ζαβλάνος Μ. (2003), Η ολική ποιότητα στην εκπαίδευση, Αθήνα: Σταμούλη Θεοφανίδης Στ. (1985), Θεωρία και Τεχνική της Κοινωνικής Λογιστικής, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση Κατσαρός Ιωάννης (2008), Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης, Αθήνα Πετρίδου Ε. (2002), Διοίκηση ποιότητας στην εκπαίδευση, Διοικητική ενημέρωση 22 Σαϊτης Χ. (1997), Μάνατζμεντ ολικής ποιότητας: μια νέα μεθοδολογία για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος διοίκησης της εκπαίδευσης. Διοικητική ενημέρωση 9 Φυριππης Εμμανουήλ (2010), σημειώσεις σεμιναρίου Διοίκηση της Εκπαίδευσης, ΚΕΔΕΚ, Χατζηπαναγιώτου Παρ. (2010), σημειώσεις σεμιναρίου Διοίκηση της Εκπαίδευσης, ΚΕΔΕΚ, Σύντομο Βιογραφικό Σημείωμα Ο Αλέξανδρος Τσικολάτας είναι απόφοιτος του τμήματος Λογιστικής του ΑΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο στη Διοίκηση Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πατρών. Έχει παρακολουθήσει διάφορα ετήσια σεμινάρια, επιμορφώσεις, εξειδικεύσεις και έχει συμμετάσχει με εισηγήσεις σε αρκετά συνέδρια με ποικίλο περιεχόμενο. Σήμερα εργάζεται ως Αναπληρωτής καθηγητής σε Ειδικό Σχολείο. 5