ΑΘΗΝΑ- ΣΠΑΡΤΗ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Transcript

1 ΑΘΗΝΑ- ΣΠΑΡΤΗ ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ NIKOΛAOΣ KAΛTΣAΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι πολύ δύσκολο να επιχειρηθεί και να πραγματοποιηθεί, σε μια έκθεση σχετικά περιορισμένης έκτασης, η παρουσίαση των δύο σημαντικότερων πόλεων-κρατών του αρχαίου ελληνικού κόσμου, της Αθήνας και της Σπάρτης. Πολύ περισσότερο να περιγραφoύν και να σχολιασθούν διεξοδικά τόσο η ιστορία και τα επιτεύγματά τους, όσο και οι μεταξύ τους σχέσεις και ο ρόλος που αυτές διαδραμάτισαν στα ελληνικά πράγματα σε επίπεδο πολιτικό, κοινωνικό και πνευματικό από την αρχαϊκή περίοδο έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Για όλα αυτά εξάλλου έχει καταναλωθεί πολύ μελάνι και χαρτί από τους ιστορικούς και τους αρχαιολόγους για να γραφούν πλήθος επιστημονικών άρθρων, μελετών και συγγραμμάτων. Βεβαίως, την ιστορία της κλασικής Ελλάδας, η οποία περιστρεφόταν συχνά γύρω από την Αθήνα και τη Σπάρτη, είχαν καταγράψει άλλοτε με περισσότερη κι άλλοτε με λιγότερη ακρίβεια και αντικειμενικότητα ήδη οι σύγχρονοί τους της εποχής εκείνης ιστορικοί, όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών, ενώ την εικόνα της κοινωνίας και της πολιτείας παρουσιάζουν εν πολλοίς τα συγγράμματα των φιλοσόφων, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Τα αρχαιολογικά δεδομένα από την άλλη πλευρά μαρτυρούν και αναπαριστούν σε πολύ μεγάλο βαθμό το μεγαλείο κυρίως της Αθήνας, αλλά και της Σπάρτης, από την περιοχή της οποίας τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι πολύ λίγα σε σχέση με τον πλούτο των αττικών. Η διατήρηση πολλών από τα λαμπρά οικοδομήματα της κλασικής Αθήνας και τα κινητά ευρήματα από ανασκαφές σε όλη την αττική γη, καλύπτουν ικανοποιητικά τις γνώσεις μας για την τέχνη και την ακμή αυτής της πόλης, που αναμφίβολα αποτέλεσε το κέντρο, τουλάχιστον το πνευματικό, ολόκληρου του αρχαίου κόσμου. Για τη Σπάρτη, αντίθετα, οι περιορισμένες σχετικά ανασκαφικές έρευνες στους δημόσιους χώρους της πόλης αφ ενός και η απουσία μνημειακών έργων αφ ετέρου, δεν βοηθούν ώστε η εικόνα που αποκομίζουμε να είναι ανάλογη της φήμης της, όπως τη γνωρίζουμε από τις πηγές. Και ενώ σε όλα σχεδόν τα αρχαιολογικά μουσεία ο επισκέπτης θα συναντήσει πλήθος αττικών έργων, τα λακωνικά, διάσπαρτα και ολιγάριθμα, δεν παρέχουν μια ολοκληρωμένη ή έστω σχετικά ικανοποιητική εικόνα της καλλιτεχνικής δραστηριότητας της πόλης αυτής. Είμαι πεπεισμένος, ότι για πρώτη φορά σε τούτη την έκθεση συγκεντρώνεται ένας τόσο σημαντικός αριθμός λακωνικών έργων, κάθε είδους, και μάλιστα δίπλα σε αντίστοιχα σύγχρονά τους αττικά, χωρίς να επιχειρεί κανείς με τον τρόπο αυτό να δείξει ότι και οι δύο πόλεις έχουν το ίδιο βάρος όσον αφορά την τέχνη. Η έκθεση καλύπτει χρονολογικά την αρχαϊκή περίοδο και τον 5ο αι. π.χ., το διάστημα δηλαδή κατά το οποίο η Αθήνα και η Σπάρτη πρωταγωνιστούσαν δυναμικά στα ελληνικά πράγματα. Θεωρήθηκε σκόπιμο να προταχθεί μια μικρή εισαγωγική ενότητα με λίγα ευρήματα από τη γεωμετρική περίοδο και από τις δύο πόλεις, προκειμένου να δοθεί το στίγμα των απαρχών της δημιουργίας της πόλεως-κράτους, του κυριότερου χαρακτηριστικού πολιτικού σχήματος της αρχαίας Ελλάδας. Όπως είναι γνωστό, μετά την πτώση και το μαρασμό των μυκηναϊκών βασιλείων και τη μακρά περίοδο πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, μετακινήσεων πληθυσμών και μετά την εγκατάστασή τους είτε στα πρώην μυκηναϊκά κέντρα είτε σε άλλες περιοχές, τα πράγματα κατασταλάζουν κατά τον 8ο αι. π.χ., που μπορεί να θεωρηθεί μια από τις εξέχουσες χρονικά στιγμές του ελληνισμού. Την εποχή αυτή αρχίζει να διαμορφώνεται η πόλη-κράτος, καθιερώνεται το ελληνικό αλφάβητο, βασισμένο στο φοινικικό, για τη γραφή της ελληνικής γλώσσας, δημιουργείται το ελληνικό πάνθεο με την καταγραφή των μύθων από τον Ησίοδο, ο Όμηρος συνθέτει τα δύο μεγάλα έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ενώ το 776 π.χ. ιδρύονται οι Ολυμπιακοί Αγώνες ως πανελλήνιοι αγώνες που τελούνταν στο ιερό του =ιός στην Ολυμπία. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η φυσιογνωμία, η ανάπτυξη και η ακμή των δύο πόλεων κατά την αρχαϊκή εποχή, δηλαδή από το τελευταίο τέταρτο του 7ου έως τις αρχές του 5ου αι. π.χ. Σε αυτή τη μεγάλη ενότητα εκτίθενται κάθε είδους έργα που χρονολογούνται κυρίως στον 6ο αι. π.χ., γλυπτά, αγγεία, έργα μεταλλοτεχνίας, ελεφαντουργίας, μικροτεχνίας και νομίσματα. Στην Αθήνα, οι νομοθετικές ρυθμίσεις του Σόλωνα, ο οποίος ήταν επώνυμος άρχων το 594/3 π.χ., σηματοδοτούν την αρχή μιας νέας εποχής για την πόλη της Παλλάδας, ενώ

2 παράλληλα παρατηρείται μεγάλη ανάπτυξη σε όλους τους τομείς της τέχνης. Λίγο αργότερα, στα χρόνια της «τυραννίας» του Πεισίστρατου και των γιων του ( π.χ.), χτίζονται στην Ακρόπολη μεγάλοι ναοί που κοσμούνται με επιβλητικές αετωματικές γλυπτές συνθέσεις. Στη γλυπτική καθιερώνεται ο τύπος του κούρου και της κόρης, πολλά παραδείγματα των οποίων έχει δώσει έως σήμερα η Αττική, είτε από νεκροταφεία, όπου παρόμοια έργα αποτελούσαν σήματα τάφων των μελών αριστοκρατικών οικογενειών, είτε από ιερά, όπως αυτό της Ακρόπολης, όπου είχαν αφιερωθεί πολλά τέτοια αγάλματα, ιδιαίτερα κορών. Τον ανταγωνισμό και την επίδειξη ισχύος των αριστοκρατικών οικογενειών της Αθήνας μαρτυρούν και τα επιβλητικά επιτύμβια μνημεία, οι στήλες. Η πολυτέλεια μάλιστα των πολυδάπανων αυτών τέχνεργων είχε φτάσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο κύριος μεταρρυθμιστής του αθηναϊκού πολιτεύματος και ιδρυτής της δημοκρατίας, ο Κλεισθένης (508/7 π.χ.), σύμφωνα με την πληροφορία του Κικέρωνα, απαγόρευσε με νόμο την κατασκευή τους. Στην αγγειογραφία η Αττική για τουλάχιστον 150 χρόνια θα έχει το μονοπώλιο των αγορών όλων των ελληνικών πόλεων, παρουσιάζοντας μια μοναδική παραγωγή. Από τα μέσα του 6ου έως και τα πρώτα χρόνια του 4ου αι. π.χ. στα εργαστήρια των Aθηναίων κεραμέων θα εξελιχθεί η μελανόμορφη τεχνική και θα εφευρεθεί ο ερυθρόμορφος ρυθμός, αλλά και η τεχνική του λευκού βάθους. Εδώ θα αναδειχθούν εξαιρετικοί και μεγάλοι ζωγράφοι, τα έργα των οποίων θα γίνουν περιζήτητα στις πλούσιες αγορές της Μεγάλης Ελλάδας. Θέματα από τη θρησκευτική, αλλά και την καθημερινή ζωή θα κοσμήσουν τα σώματα των αγγείων, μεγάλων και μικρών, για να ευφραίνουν τους συμποσιαστές, αλλά και τους θεούς στους οποίους αφιερώνονταν ή να συνοδεύουν τους νεκρούς στον τάφο. Το θεματολόγιο της αττικής αγγειογραφίας είναι ανεξάντλητο, με παραστάσεις εμπνευσμένες από την ελληνική μυθολογία, από τον αθλητισμό, τα συμπόσια, από τον πόλεμο με εικόνες οπλιτών, καθώς επίσης και από την καθημερινή ζωή με γαμήλιες και νεκρικές σκηνές, ακόμα και παιδιά στο καθημερινό τους ανέμελο παιχνίδι. Είναι ένας θαυμαστός κόσμος που αντανακλά την ελευθερία της σκέψης και της πράξης, που εξαίρει το άτομο μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Παράλληλα με τη μνημειακή γλυπτική και την αγγειογραφία, έργα μικροτεχνίας, όπως τα χάλκινα ειδώλια θεών, αθλητών, ζώων, αλλά και χάλκινα αγγεία και σκεύη, παραγωγές των αττικών εργαστηρίων, ανατίθενται στο ιερό της Παρθένου Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης. Η Αθήνα είναι από τις πρώτες πόλεις που θα κόψει νομίσματα για τις οικονομικές συναλλαγές της καθιερώνοντας ένα σημαντικό σύστημα το οποίο θα ακολουθήσουν και άλλες ελληνικές πόλεις. Τα αργυρά τετράδραχμα με την κεφαλή της προστάτιδας της πόλης, της Αθηνάς, στη μια όψη και του ιερού πουλιού-συμβόλου της, της γλαύκας, στην άλλη, θα καθιερωθούν ως τύπος μέχρι και τον 1ο αι. π.χ. και θα κατέχουν σημαντική θέση ως «διεθνές» νόμισμα μαζί με τις χελώνες της Αίγινας και τους πώλους της Κορίνθου. Η εικονογραφία της αθηναϊκής νομισματοκοπίας δεν ήταν αμέτοχη των γεγονότων που δόξασαν την πόλη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα αργυρά δεκάδραχμα που κόπηκαν μετά τη νίκη του Κίμωνα εναντίον των Περσών κατά τη ναυμαχία στον Ευρυμέδοντα ποταμό το 466 π.χ. Μνημειακά οικοδομήματα και γλυπτά δεν φαίνεται, προς το παρόν τουλάχιστον, να συνηθίζονται στη λακωνική γη τόσο, όσο στην Αθήνα. Όχι γιατί οι Λάκωνες δεν ήσαν ικανοί τεχνίτες, ούτε επειδή δεν ήσαν ανοιχτοί σε εξωτερικά καλλιτεχνικά ρεύματα. Απλώς, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το επιβλητικό και το πλούσιο ήταν έξω από την κοσμοθεωρία τους, όπως αυτή διαμορφωνόταν από τη γενικότερη παιδεία τους, την πολιτεία και τη νομοθεσία. Θα τολμούσε κανείς να πει ακόμα ότι οι Σπαρτιάτες περιορίζονταν στα απολύτως απαραίτητα και σε δημιουργίες που είχαν σχέση μόνο με τις θεότητες και τη λατρεία των προγόνων, η οποία στη Σπάρτη σημειώνει ιδιαίτερη ανάπτυξη. Οι Σπαρτιάτες εξάλλου δεν κατασκευάζουν πολυτελή επιτύμβια μνημεία, όπως οι Αθηναίοι, και δεν αναγράφουν το όνομα του νεκρού σε στήλη, παρά μόνο όσων έπεσαν στον πόλεμο ή των γυναικών που πέθαναν στη γέννα. Από τα δημόσια και λατρευτικά οικοδομήματα που αναφέρονται από τις πηγές και ιδιαίτερα από τον περιηγητή του 2ου αι. μ.χ. Παυσανία, έχουν αποκαλυφθεί στη Σπάρτη ορισμένα μόνο, οπωσδήποτε μικρότερα σε μέγεθος από τα αθηναϊκά, όπως οι ναοί της Χαλκιοίκου Αθηνάς, της Ορθίας Αρτέμιδος και ο θρόνος του Απόλλωνα στις Αμύκλες, έργο του Βαθυκλή από τη Μαγνησία της Μικράς Ασίας, το οποίο μαρτυρεί την εγκατάσταση Ιώνων καλλιτεχνών στη Σπάρτη. =εν θα πρέπει, πάντως, να λησμονείται και το γεγονός ότι η Σπάρτη δεν ήταν πολεοδομικά οργανωμένη ως πόλη, αλλά διατηρώντας το παλαιό σύστημα κατοίκησης κατά κώμας αποτελούνταν από τέσσερις οικισμούς. Είναι, επίσης, γνωστό ότι δεν απέκτησε ποτέ τείχη, παρά μόνο κατά την ελληνιστική εποχή. Την ικανότητα των Λακώνων τεχνιτών να κατασκευάζουν εξαίρετα έργα μεταλλοτεχνίας κατά την αρχαϊκή περίοδο, πολλά από τα οποία εξάγουν, μαρτυρεί ένας σημαντικός αριθμός χάλκινων ειδωλίων λακωνικών εργαστηρίων, που έχουν βρεθεί σε διάφορα ιερά, τοπικά και πανελλήνια, όπως της Ολυμπίας, της =ωδώνης, της Αθήνας και άλλων, όπου είχαν αφιερωθεί από τους πιστούς και τώρα παρουσιάζονται στην έκθεση. Εκτός

3 από τα συγκεκριμένα ευρήματα, κάποιες αρχαίες πηγές μαρτυρούν την ανάπτυξη και τη φήμη της τέχνης της κατεργασίας του χαλκού στη Λακωνία, όπως είναι η αναφορά του Ηροδότου (Ι,70) για τον περίφημο χάλκινο κρατήρα που δώρισαν οι Σπαρτιάτες στο βασιλιά της Λυδίας Κροίσο ως επισφράγισμα των μεταξύ τους καλών σχέσεων. Αλλά και στην κεραμική η Σπάρτη παρουσιάζει σημαντική παραγωγή. Η λακωνική κεραμική, με όλες τις ιδιαιτερότητές της, είτε ως προς τα σχήματα των αγγείων είτε ως προς τη διακόσμηση, κατέκτησε σημαντική θέση, μαζί με την αττική και την κορινθιακή, κατά την αρχαϊκή περίοδο. Οι λακωνικές κύλικες, με μυθολογικές ή άλλες παραστάσεις, είναι άξιες θαυμασμού, ενώ ο λεγόμενος τύπος Droop θεωρείται δημιούργημα των λακωνικών εργαστηρίων. Ερωτήματα προκύπτουν, ωστόσο, για το τι συνέβαινε στον τομέα της κεραμικής στη Σπάρτη κατά την κλασική περίοδο. Τα λιγοστά γνωστά δείγματά της φανερώνουν απομιμήσεις αττικών ερυθρόμορφων έργων, αλλά φαίνεται επίσης ότι γενικά η παραγωγή ήταν σχετικά περιορισμένη. Σημαντική είναι και η ανάπτυξη της επεξεργασίας του ελεφαντόδοντου, κάτω από ανατολικές επιδράσεις, με εξαίρετα έργα μικροτεχνίας, πολλά από τα οποία έχουν βρεθεί στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος στη Σπάρτη. Ένας μικρός αριθμός από αυτά παρουσιάζονται στην έκθεση. Οι δύο επόμενες ενότητες της έκθεσης αναφέρονται στον 5ο αι. π.χ. και κυρίως στις σχέσεις της Aθήνας και της Σπάρτης αναφορικά με δύο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, στα οποία πρωταγωνίστησαν. Πρόκειται για τους Περσικούς πολέμους, όπου και οι δύο πόλεις διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο, και για τον ανταγωνισμό και τη σύγκρουσή τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Έως τα τέλη του 6ου αι. π.χ. ολόκληρος ο ελληνικός κόσμος είχε φτάσει στη μεγάλη του ακμή με τις αποικίες και την εξάπλωσή του από τις Ηράκλειες στήλες (Γιβραλτάρ) μέχρι τις ακτές της Εγγύς Ανατολής και από τα βόρεια παράλια της Αφρικής μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις η Σπάρτη και η Αθήνα ήταν οι μεγαλύτερες δυνάμεις. Στο εσωτερικό τους, ωστόσο, υπήρχαν προβλήματα κυρίως πολιτικά. =εν μπορεί να μην αναρωτιέται κανείς για το ποια θα ήταν η συνέχεια των πραγμάτων, αν δεν παρουσιαζόταν ο εξωτερικός κίνδυνος, οι Πέρσες, εναντίον των οποίων οι αμυντικοί πόλεμοι διαμόρφωσαν και την πορεία της ελληνικής ιστορίας, αλλά και της Ευρώπης. Το όραμα του Ξέρξη για τη δημιουργία μιας μεγάλης αυτοκρατορίας, οδήγησε την Αθήνα και τη Σπάρτη, παρά τις πολιτικές διαφορές τους και ωθούμενοι από το αίσθημα της εθνικής συνείδησης και της ελευθερίας, να συσπειρώσουν γύρω από αυτές τις ελληνικές πόλεις και να αντιμετωπίσουν νικηφόρα τις δύο περσικές εκστρατείες. Η αναχαίτιση των Περσών στον Μαραθώνα από τους Αθηναίους υπό τον Μιλτιάδη το 490 π.χ., η αυτοθυσία του Σπαρτιάτη Λεωνίδα με τους 300 στις Θερμοπύλες το 480 π.χ., η νικηφόρα για τους Αθηναίους ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.x. και ο θρίαμβος των Σπαρτιατών στη μάχη των Πλαταιών υπό τον Παυσανία το 479 π.χ., είναι από τις λαμπρότερες στιγμές της ελληνικής ιστορίας και κατ επέκταση της ευρωπαϊκής. Επακόλουθο της ευνοϊκής τροπής των πραγμάτων υπήρξε οι δύο πρωτοστατούσες πόλεις να αποκτήσουν αίγλη και να ισχυροποιήσουν τη θέση τους. Τα λίγα, αλλά τόσο σημαντικά ευρήματα από τον τύμβο των Αθηναίων στον Μαραθώνα και τα βέλη από τη μάχη των Θερμοπυλών, που εκτίθενται εδώ, αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες αυτών των γεγονότων. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, η προσπάθεια των δύο πόλεων για επικράτηση ανάμεσα στις άλλες ελληνικές πόλεις εκδηλώνεται όλο και πιο δυναμικά. Η ίδρυση της πανελλήνιας συμμαχίας για την πιθανή μελλοντική αντιμετώπιση του εχθρού, των Περσών, θα δώσει την ευκαιρία στους Αθηναίους, με την ασύγκριτη ναυτική τους δύναμη, να τη μετατρέψουν σε ηγεμονία. Από την άλλη μεριά, η οργάνωση της Πελοποννησιακής συμμαχίας από τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι ήταν αναμφίβολα η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στην ξηρά, οδήγησε αναπόφευκτα στην πόλωση και τη δημιουργία δύο ρευμάτων στα ελληνικά πράγματα. Από κει και πέρα η σύγκρουση των δύο μεγάλων δυνάμεων ήταν θέμα χρόνου και αναμενόταν απλώς η αφορμή. Αυτός ο εμφύλιος, ουσιαστικά, πόλεμος άρχισε το 431 π.χ. και, με κάποια διαλείμματα, διήρκησε έως το 404 π.χ. με νίκη της Σπάρτης και των συμμάχων της. Λίγα είναι τα ευρήματα που σχετίζονται άμεσα με τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου και που εκτίθενται εδώ. =ύο σημαντικές επιγραφές αναφέρονται στη συνθήκη μεταξύ Αθηναίων και Κερκυραίων και στη συνεισφορά χρημάτων στην Πελοποννησιακή συμμαχία από τις φιλικά σε αυτήν διακείμενες πόλεις. Τα αγγεία από τον κοινό τάφο που ανακαλύφθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, μαρτυρούν το λοιμό που έπληξε την πόλη στη διάρκεια του πολέμου. Η έκθεση τελειώνει με αυτό το τόσο σημαντικό γεγονός, από το οποίοι βγήκαν εξαντλημένες και οι δύο πόλεις. Στο εξής η μεν Αθήνα, έχοντας χάσει την οικονομική και τη ναυτική της δύναμη, θα εξακολουθήσει να είναι το μεγαλύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό

4 κέντρο της αρχαιότητας, η δε Σπάρτη, διατηρώντας τη στρατιωτική της δύναμη, θα παίζει κάποιο ρόλο ισορροπίας στις μεταξύ των ελληνικών πόλεων διενέξεις. Ουσιαστικά όμως η όλη κατάσταση προετοιμάζει τη διάλυση του σχήματος πόλεως-κράτους, την ενεργή ανάμειξη του βασιλιά Φιλίππου και την ανάληψη της ηγεσίας των ελληνικών δυνάμεων από τον Μέγα Αλέξανδρο για την εκστρατεία όλων των ελληνικών πόλεων στην Ανατολή, πλην των Λακεδαιμονίων. Η ιστορία των Αθηνών από τον 8ο έως τα τέλη του 5ου αι. π.x. ΓIANNHΣ A. ΛΛOΣ Οι απαρχές: συνοικισμός και αυτοχθονία Οι απαρχές της πόλης που επρόκειτο να εξελιχθεί στο σημαντικότερο κέντρο του αρχαίου ελληνικού κόσμου μας είναι λίγο γνωστές. Κατά την παράδοση, που βασίζεται σε μεταγενέστερους χρονογράφους, όπως ο Ερατοσθένης, η Αθήνα πριν από την πρώτη χιλιετία π.χ. αποτελείτε από δώδεκα διάσπαρτες πόλεις και κυβερνάτε από βασιλείς. Ένας από αυτούς, ο Θησέας, συνοίκισε τις πόλεις σε μία και γι αυτό και οι αρχαίοι συγγραφείς τον θεωρούσαν θεμελιωτή της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Είναι μάλλον απίθανο ένας βασιλιάς να κατάφερε να ενοποιήσει τις διάσπαρτες κοινότητες και πιο πιθανό είναι ο συνοικισμός να έλαβε χώρα σταδιακά κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων (10ος-8ος αι. π.χ.) για να συμπεριλάβει ολόκληρη τη νοτιοανατολική απόληξη της κεντρικής Ελλάδας, δηλαδή την περιοχή της Αττικής, χλμ. σε έκταση περίπου. Ίσως η τελευταία πόλη που προσαρτήθηκε να ήταν της Ελευσίνας. Κατά την παράδοση, η Ελευσίνα είχε κάποτε διεξάγει πόλεμο κατά της Αθήνας, όπου ο Ίων, ο πρόγονος των Ιώνων, αναδείχθηκε σε πολέμαρχο των Αθηναίων και τους οδήγησε σε νίκη. Ο Ηρόδοτος πίστευε ότι οι τέσσερις αρχαίες Ιωνικές φυλές των Αθηνών, Αιγικορείς, Αργαδείς, Γελέοντες και Όπλητες, έφεραν τα ονόματα των γιων του Ίωνα. Η πληροφορία είναι αμφίβολη, αλλά ενδεικτική της πεποίθησης ότι οι Αθηναίοι ήταν αυτόχθονες και η Αττική η αρχαιότερη γη της Ιωνίας. Το πολίτευμα του 7ου αι. π.x., η συνωμοσία του Κύλωνα και οι νόμοι του?ράκοντα Σύμφωνα με την Αθηναίων Πολιτεία, το αρτιότερο αρχαίο σύγγραμμα που διαθέτουμε για την εξέλιξη και λειτουργία του αθηναϊκού πολιτεύματος, έργο του Αριστοτέλη ή κάποιου μαθητή του, ο παντοδύναμος βασιλιάς σταδιακά παραχώρησε μερικές από τις εξουσίες του στον πολέμαρχο και τον επώνυμο άρχοντα. Η ετήσια θητεία του τελευταίου ξεκίνησε με τον Κρέοντα στα 683/2 π.x., ενώ αργότερα ένα σώμα έξι θεσμοθετών ανέλαβε την καταγραφή και διαφύλαξη των θεσμών. Οι εννέα αυτοί άρχοντες εκλέγονταν με βάση την αριστοκρατική καταγωγή και τον πλούτο, πιθανόν από την εκκλησία του δήμου. Με τη λήξη της ετήσιας θητείας τους επάνδρωναν την πανίσχυρη Bουλή του Αρείου Πάγου, επιφορτισμένη με τη διαφύλαξη των νόμων και του πολιτεύματος. Περί τα 640 π.χ., ένας Ολυμπιονίκης ονόματι Κύλων αποπειράθηκε με τη βοήθεια του τυράννου των Μεγάρων, Θεαγένη, να καταλύσει το πολίτευμα και να επιβάλει τυραννία καταλαμβάνοντας την Ακρόπολη. Το πραξικόπημα απέτυχε και οι συνωμότες, εκτός του ίδιου του Κύλωνα και του αδερφού του που κατάφεραν να ξεφύγουν, κατέφυγαν στο βωμό της Αθηνάς ως ικέτες. Αυτό όμως δεν στάθηκε ικανό να τους σώσει και η ευθύνη για την ανίερη εξόντωση των συνωμοτών έπεσε στον επώνυμο άρχοντα Μεγακλή του αριστοκρατικού γένους των Αλκμεωνιδών. Οι μιασμένοι εξορίστηκαν, αλλά το αποκαλούμενο Κυλώνειον άγος θα συνοδεύει τους Αλκμεωνίδες για περισσότερο από έναν αιώνα. Μέσα σε αυτό το κλίμα εμφύλιας διαμάχης πρέπει ίσως να εντάξουμε τη νομοθεσία του?ράκοντα, που

5 χρονολογείται στη δεκαετία του 620 π.x. Ο μόνος νόμος που μας σώζεται σε αντίγραφο του τέλους του 5ου αι. π.χ., είναι αυτός περί ανθρωποκτονίας, ο οποίος ξεχώριζε την εκούσια από την ακούσια πράξη και έθετε φραγμό στην άνομη καταδίωξη των ανθρωποκτόνων. Οι νόμοι του Σόλωνα Ο Σόλων διετέλεσε επώνυμος άρχων στα 594/3 π.χ. και κατά την Αθηναίων Πολιτεία το πολίτευμα που θέσπισε σήμανε την αρχή της δημοκρατίας. Από τις ισχνές πληροφορίες που διαθέτουμε, καταλαβαίνουμε ότι οι νόμοι του Σόλωνα κάλυπταν όλους τους τομείς της δικαιοσύνης με βασική αρχή τον καθορισμό δίκαιων ορίων ανάμεσα στους πολίτες, πλούσιους και φτωχούς, έτσι ώστε να αποφεύγονται οι έριδες και να αποκατασταθεί η κοινωνική ισορροπία. Μέχρι τότε μεγάλο ποσοστό των φτωχών Αθηναίων ήταν εκτήμοροι, δηλαδή υποχρεώνονταν να δίνουν το 1/6 της σοδειάς στους αριστοκράτες γεωκτήμονες και να δανείζονται με ενέχυρο την ελευθερία τους. Ο Σόλων, στα έμμετρα ποιήματά του που διασώζουν η Αθηναίων Πολιτεία και ο Πλούταρχος, κατηγορεί την αριστοκρατική τάξη με την απληστία και την υπεροψία της για τα δεινά των Αθηνών. Απελευθέρωσε αυτούς που είχαν ήδη υποδουλωθεί λόγω χρεών και απαγόρευσε στο εξής το δανείζειν επί τοις σώμασιν. Επιπλέον, προχώρησε στην κατάργηση των χρεών (χρε ν aποκοπή), ένα προφανώς εφάπαξ μέτρο που οι αρχαίοι ονόμασαν σεισάχθεια. Ένα ακόμα μέτρο οικονομικού χαρακτήρα που αποδίδεται στον Σόλωνα είναι η αύξηση των μέτρων, των σταθμών και του νομίσματος που σχετίζεται με τις νέες κοινωνικές τάξεις. Πράγματι, ο Σόλων αναθεώρησε την παραδοσιακή διαίρεση που βασιζόταν στην καταγωγή και μόνο διαιρώντας τους Αθηναίους σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με τη σοδειά: τους πεντακοσιομεδίμνους (αυτούς που παρήγαγαν 500 μεδίμνους ο μέδιμνος ήταν μονάδα μέτρησης του σταριού), τους ιππείς (με εισόδημα τουλάχιστον 300 μεδίμνων), τους ζευγίτες (με εισόδημα τουλάχιστον 200 μεδίμνων) και, τέλος, τους θήτες. Οι εννέα άρχοντες προέρχονταν από την τάξη των πεντακοσιομεδίμνων, ενώ οι θήτες δεν είχαν δικαίωμα να καταλάβουν πολιτικό αξίωμα. Η Bουλή του Αρείου Πάγου παρέμεινε φύλακας των νόμων, αλλά τώρα ο Σόλων θέσπισε και τη Bουλή των τετρακοσίων, που απαρτιζόταν από 100 μέλη από κάθε φυλή και είχε προβουλευτικό ρόλο, δηλαδή προετοίμαζε τις υποθέσεις που θα συζητούνταν από το σύνολο των πολιτών στην εκκλησία του δήμου. Η Αθηναίων Πολιτεία αποδίδει στον Σόλωνα δύο ακόμα δημοτικώτατες μεταρρυθμίσεις: το δικαίωμα του καθενός να καταγγείλει κάποιον που αδικείται και το δικαίωμα της έφεσης κατά απόφασης αξιωματούχου σε λαϊκό δικαστήριο. Η πρώτη αναδείκνυε την έννοια του δημόσιου δικαίου (εφόσον δεν ήταν μόνο ο αδικούμενος που είχε το δικαίωμα να προσφύγει στη δικαιοσύνη), ενώ η δεύτερη μεταβίβαζε δικαστικές εξουσίες στο λαό. Έτσι, και κατά την έκφραση της Αθηναίων Πολιτείας, ο δήμος έγινε κύριος της πολιτείας. Η τυραννία των Πεισιστρατιδών Κατά μεγάλο μέρος οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα απέτυχαν, κυρίως υπό την πίεση της αριστοκρατικής παράταξης. Την αποδημία του Σόλωνα ακολούθησαν εμφύλιες διαμάχες μεταξύ των τριών φατριών ( στάσεων ) της Αττικής, των Παραλίων, των Πεδιακών και των?ιακρίων. Ο Πεισίστρατος, που ηγείτο των?ιακρίων, δηλαδή των κατοίκων της βόρειας και βορειοανατολικής Αττικής, κατάφερε να εδραιωθεί στην εξουσία γύρω στα 546 π.x. ύστερα από τρεις προσπάθειες. Κατά μία άποψη (η χρονολόγηση της τυραννίας των Πεισιστρατιδών παραμένει ένα προβληματικό θέμα), ο Πεισίστρατος τυράννευσε μεταξύ του 546 και του 528, ενώ οι γιοι του μέχρι το 510 π.x. Ο Θουκυδίδης γράφει ότι οι Πεισιστρατίδες σεβάστηκαν τους υπάρχοντες θεσμούς, με τη μόνη διαφορά ότι φρόντιζαν να εξασφαλίζουν τη συμμετοχή ενός από αυτούς στο σώμα των εννέα αρχόντων, έτσι ώστε να αποκτήσουν σταδιακά τον έλεγχο της Bουλής του Αρείου Πάγου. Επίσης, ο Πεισίστρατος εισήγαγε το θεσμό των δικαστών κατά δήμους, οι οποίοι γύριζαν την Αττική για να εκδικάσουν υποθέσεις, στην προσπάθειά του να κρατήσει το λαό στην ύπαιθρο, μακριά από το άστυ. Στο εξωτερικό μέτωπο, ο Πεισίστρατος ακολούθησε πολύ δραστήρια πολιτική με την εξασφάλιση αθηναϊκών κτήσεων κοντά στον Ελλήσποντο, την εδραίωση της αθηναϊκής παρουσίας στο κεντρικό Αιγαίο και τη σύσφιξη των σχέσεων με άλλες ισχυρές πόλεις της Ελλάδας. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής εντάσσονται ενέργειες, όπως ο αποικισμός της Θρακικής Χερσονήσου, θέσης-κλειδί σε σχέση με το ζωτικό θαλάσσιο εμπορικό δρόμο του Ελλησπόντου, η κατάληψη του Σιγείου στην είσοδο του Ελλησπόντου, η κατάληψη της Νάξου και η εγκατάσταση εκεί του τυράννου Λύγδαμη, ο πρώτος καθαρμός της?ήλου, ιερού νησιού των Ιώνων, και ο προσεταιρισμός πόλεων, όπως η Θήβα, η Ερέτρια και το Άργος. Την επιτυχημένη διακυβέρνηση του Πεισίστρατου ακολούθησε η στυγνή και βάναυση πολιτική του γιου του Ιππία. Εκμεταλλευόμενοι τη λαϊκή δυσαρέσκεια, οι Λακεδαιμόνιοι απέστειλαν δύο διαδοχικές εκστρατείες στην Αττική με σκοπό την κατάλυση της τυραννίας του Ιππία και στόχο την εξάπλωση της Πελοποννησιακής συμμαχίας. Ο σκοπός επιτεύχθηκε, αλλά οι επεκτατικές βλέψεις των Λακεδαιμονίων και του βασιλιά τους Κλεομένη θα αναχαιτισθούν δια παντός λίγα χρόνια αργότερα.

6 Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη Μετά την κατάλυση της τυραννίδος, ξέσπασε σύγκρουση μεταξύ του Κλεισθένη και του Ισαγόρα, εκπροσώπων των δύο ισχυρότερων πολιτικών μερίδων της εποχής. Ο Κλεομένης ενεργά υποστήριξε τον ολιγαρχικό Ισαγόρα και επιχείρησε να καταλύσει τη Bουλή, αλλά τελικά ο Κλεισθένης επικράτησε. Το παράδοξο είναι ότι κατά την Αθηναίων Πολιτεία ο Αλκμεωνίδης Κλεισθένης θέσπισε τις μεταρρυθμίσεις του στα 508/7 π.x. επί Ισαγόρου άρχοντος. Το πλέον ανατρεπτικό του μέτρο ήταν η αντικατάσταση των τεσσάρων παραδοσιακών φυλών από δέκα νέες. Γι αυτό το σκοπό διαίρεσε την Αττική σε τρεις περιοχές, το άστυ, την παραλία και τη μεσόγαια, και 30 μέρη (δέκα ανά περιοχή) που ονόμασε τριττύες. Καθεμιά από τις δέκα φυλές αποτελούνταν από τρεις τριττύες, μία από το άστυ, μία από την παραλία και μία από τη μεσόγαια. Κάθε τριττύς περιλάμβανε έναν αριθμό δήμων, το σύνολο των οποίων έφθανε τουλάχιστον τον 4ο αι. π.x. τους 139. Το μέγεθος των δήμων ποίκιλλε, γι αυτό και ο αριθμός των δήμων ανά τριττύα δεν ήταν σταθερός, αλλά έτσι καταμερισμένος ώστε οι τριττύες, και κατ επέκταση οι φυλές, να έχουν παρόμοιο πληθυσμό. Η συμμετοχή ενός Αθηναίου πολίτη σε συγκεκριμένο δήμο και κατά επέκταση σε συγκεκριμένη φυλή εξαρτιόταν από τον τόπο κατοικίας του όταν εφαρμόστηκε η μεταρρύθμιση, αλλά στο εξής ήταν κληρονομική. Οι φυλές ρύθμιζαν τη στρατιωτική οργάνωση και τις υποψηφιότητες για τις αρχές της πόλης. Κάθε χρόνο η εκκλησία του δήμου επέλεγε δέκα στρατηγούς, έναν από κάθε φυλή. Ο αθηναϊκός οπλιτικός στρατός επιστρατευόταν με την ανάρτηση δέκα καταλόγων ονομάτων, ένα για κάθε φυλή, και διαιρείτο σε δέκα μέρη υπό δέκα ταξιάρχους. Οι εννέα άρχοντες και ο γραμματέας των θεσμοθετών κληρώνονταν από τους εκατό υποψηφίους που πρότειναν οι δέκα φυλές. Πενήντα μέλη από κάθε φυλή συνιστούσαν τη Bουλή των 500 που τώρα αντικατέστησε τη σολώνεια Bουλή των 400, με ετήσια θητεία. Κάθε φυλή ασκούσε την πρυτανεία για το 1/10 του έτους, και τουλάχιστον στον 4ο αι. π.x. οι εκάστοτε πρυτανεύοντες συγκαλούσαν τη Bουλή καθημερινά και την εκκλησία του δήμου τέσσερις φορές. Το σημαντικότερο έργο της Bουλής των 500 ήταν να ετοιμάζει τα προβουλεύματα για την εκκλησία του δήμου, η οποία και λάμβανε τις τελικές αποφάσεις για τα σημαντικότερα θέματα της πόλης. Κανένα θέμα δεν μπορούσε να συζητηθεί στην εκκλησία, εάν δεν είχε πρώτα εγκριθεί από τη Bουλή. Στην εκκλησία του δήμου, που συνερχόταν στην Πνύκα, συμμετείχαν όλοι οι ενήλικες άρρενες πολίτες. Αρχή των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη ήταν η ισονομία και σκοπός τους η ανάμειξη του σώματος των Αθηναίων πολιτών και η πραγματική ενοποίηση της Αττικής. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Αθηναίων Πολιτεία, δημοτικωτέρα πολf τeς Σόλωνος aγένετο πολιτεία. Επιπλέον, ο συγγραφέας αποδίδει στον Κλεισθένη και το νόμο περί οστρακισμού, που τέθηκε για πρώτη φορά σε εφαρμογή στα 488/7 π.x. Στα Πολιτικά του Αριστοτέλη ο οστρακισμός παρουσιάζεται ως δημοκρατικό μέτρο για να ανακόψει αυτούς που γίνονταν επικίνδυνα ισχυροί για την πόλη. Ο όρος προκύπτει από τα όστρακα που χρησιμοποιούσαν οι πολίτες για να χαράζουν τα ονόματα αυτών που ήθελαν να εξοριστούν. Κάθε χρόνο στην έκτη πρυτανεία η εκκλησία ερωτάτο εάν επιθυμούσε οστρακοφορία ή όχι. Για να γίνει οστρακοφορία έπρεπε να συγκεντρωθούν τουλάχιστον ψήφοι. Εάν συγκεντρώνονταν, τότε η οστρακοφορία γινόταν κατά την όγδοη πρυτανεία. Αυτός που θα συγκέντρωνε τα περισσότερα όστρακα εξοριζόταν για δέκα χρόνια, αλλά η περιουσία του δεν δημευόταν. Στην τελευταία δεκαετία του 6ου αι. π.x. και εν μέσω των σαρωτικών πολιτειακών μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη, τοποθετείται και η διένεξη μεταξύ Μεγάρων και Αθηνών για την κατοχή της Σαλαμίνας. Η υπόθεση παραπέμφθηκε σε διαιτησία και ήταν οι Σπαρτιάτες που επιδίκασαν το νησί στους Αθηναίους. Η Σαλαμίνα δεν ενσωματώθηκε ποτέ στην Αττική, αλλά οι Αθηναίοι έστειλαν κληρούχους στο νησί. Η Ιωνική εξέγερση και τα Μηδικά Οι πρώτες δύο δεκαετίες του 5ου αι. π.x. σημαδεύτηκαν από την περσική εισβολή, όπου η ανάμειξη των Αθηνών ήταν καταλυτική, όπως καταλυτικός ήταν και ο αντίκτυπος των Περσικών πολέμων στην εξέλιξη των Αθηνών και την ισορροπία δυνάμεων στην Ελλάδα. Όλα ξεκίνησαν στα 499 π.x. με την επανάσταση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, Καρίας και Κύπρου εναντίον της Περσικής αυτοκρατορίας. Οι Αθηναίοι ενίσχυσαν τους εξεγερμένους Ίωνες με 20 πλοία, αλλά ο Ιωνικός στόλος συνετρίβη από τους Πέρσες στη ναυμαχία της Λάδης στα 494 π.χ. Τρία χρόνια αργότερα, ο?αρείος έστειλε κήρυκες στις ελληνικές πόλεις για να ζητήσουν γη και ύδωρ. Όλα τα νησιά και πολλές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας ενέδωσαν, με φωτεινές εξαιρέσεις την Αθήνα και τη Σπάρτη. Στα 490 π.x. η εκστρατευτική δύναμη των Περσών υπό τον?άτη και τον Αρταφέρνη συγκεντρώθηκε στην Κιλικία. Από εκεί προχώρησε στην Ιωνία, τη Σάμο, τις Κυκλάδες, την Κάρυστο και την Ερέτρια για να αποβιβασθεί στην πεδιάδα του Μαραθώνα υπό την καθοδήγηση του Πεισιστρατίδη Ιππία. Οι

7 Αθηναίοι στρατηγοί με εξέχον μέλος τον Μιλτιάδη αποφάσισαν να μην περιμένουν στην Αθήνα, αλλά να βαδίσουν στον Μαραθώνα. Η όλη δύναμη υπό τους δέκα στρατηγούς και τον πολέμαρχο Καλλίμαχο, αριθμούσε περί τους άνδρες, ενώ το μέγεθος της περσικής στρατιάς, που δεν παραδίδεται από τον Ηρόδοτο, υπολογίζεται από νεότερους μελετητές περί τους , συμπεριλαμβανομένου του ιππικού. Ο Φειδιππίδης στάλθηκε στη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια, αλλά η σπαρτιατική δύναμη έφθασε μία μέρα μετά τη διεξαγωγή της μάχης. Η νίκη των Αθηναίων και των συμμάχων τους ήταν εκπληκτική και απαθανατίστηκε σε πίνακες που ο Παυσανίας είδε και περιέγραψε στην Ποικίλη στοά των Αθηνών. Στην Αθήνα η νίκη του Μαραθώνα ενίσχυσε τη δημοκρατική παράταξη εις βάρος της αριστοκρατίας, καθώς υποψίες για προδοσία στράφηκαν εναντίον αριστοκρατικών κύκλων της πόλης και εξέχοντα μέλη τους οστρακίστηκαν μεταξύ του 487 και 483 π.x. Η νίκη στον Μαραθώνα αναχαίτισε προσωρινά την περσική προέλαση, αλλά ο Ξέρξης που διαδέχθηκε τον?αρείο στον περσικό θρόνο διψούσε για εκδίκηση και μεταξύ του 485 και 481 π.x. προετοιμάστηκε μαζική εισβολή στην Ελλάδα. Σε απάντηση οι Αθηναίοι, με εισήγηση του Θεμιστοκλή, κατασκεύασαν 200 τριήρεις, το μεγαλύτερο στόλο της Ελλάδας, ενώ οι πόλεμοι μεταξύ των πόλεων σταμάτησαν. Ένας από αυτούς ήταν και ο πόλεμος της Αθήνας με την Αίγινα, αποτέλεσμα της εμπορικής αντιπαλότητας των δύο πόλεων. Ο πόλεμος διεξάγετο κατά διαστήματα για δύο δεκαετίες υπό τη μορφή αμοιβαίων επιδρομών. Στο συνέδριο των ελληνικών πόλεων του 481 π.x., οι σύνεδροι ανέθεσαν την αρχηγία στους Σπαρτιάτες. Οι πρώτες προσπάθειες να αναχαιτισθεί ο περσικός στρατός και στόλος που έπλεε παράλληλα έγιναν στις Θερμοπύλες και το Αρτεμίσιο αντίστοιχα. Η αυτοθυσία του βασιλιά Λεωνίδα και των 300 Σπαρτιατών του στα στενά των Θερμοπυλών προκειμένου να καθυστερήσουν την περσική προέλαση είναι μια από τις λαμπρότερες στιγμές της ελληνικής ιστορίας. Η ναυμαχία του Αρτεμισίου δεν είχε αποφασιστική έκβαση και οι Έλληνες υπό την καθοδήγηση των Αθηναίων παρέταξαν το στόλο τους στα στενά της Σαλαμίνος, όπου τα περιθώρια ελιγμών του περσικού στόλου ήταν περιορισμένα. Η ναυμαχία της Σαλαμίνος (περί τα τέλη Σεπτεμβρίου 480 π.x.) ήταν λαμπρή όσο και αναπάντεχη νίκη για τους Έλληνες και ειδικά θρίαμβος των Αθηναίων που είχαν συμβάλει με τις περισσότερες τριήρεις. Το τελειωτικό χτύπημα δόθηκε το επόμενο έτος στην πεδιάδα των Πλαταιών, αυτή τη φορά χάρη στην πολεμική κατάρτηση των Σπαρτιατών, οπότε και οι Πέρσες εγκατέλειψαν οριστικά τα σχέδιά τους για κατάκτηση της Ελλάδας. Ο Πίνδαρος αναφέρει τις μάχες στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές ως θριάμβους της Αθήνας και της Σπάρτης αντίστοιχα. Πράγματι οι νίκες αυτές επιβεβαίωσαν αφ ενός την αθηναϊκή κυριαρχία στη θάλασσα με τελική έκβαση το σχηματισμό της?ηλιακής συμμαχίας, και αφ ετέρου τη σπαρτιατική κυριαρχία στην ξηρά με αποτέλεσμα την περαιτέρω ενίσχυση της Πελοποννησιακής συμμαχίας. Η σύσταση της?ηλιακής συμμαχίας και η Αθηναϊκή ηγεμονία Λίγους μήνες μετά τη σαρωτική νίκη στη Σαλαμίνα, ο ελληνικός στόλος έπειτα από πρόσκληση των Ιωνικών πόλεων έπλευσε προς τις Μικρασιατικές ακτές και αποβιβάστηκε στη Μυκάλη, όπου και πέτυχε ακόμα μία νίκη κατά των Περσών. Κατά την επιστροφή του στόλου, οι Αθηναίοι αποφάσισαν μόνοι τους να κινηθούν εναντίον της Σηστού στη Θρακική Xερσόνησο. Μετά από πολιορκία κατέλαβαν την πόλη απελευθερώνοντάς την από τους Πέρσες. Λίγο αργότερα, η Αθήνα ανέλαβε την αρχηγία του ελληνικού στόλου και συνέχισε την απελευθέρωση ελληνικών περιοχών που βρίσκονταν υπό περσικό ζυγό. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Θουκυδίδης, με το πρόσχημα της εξακολούθησης του πολέμου εναντίον των Περσών οι Αθηναίοι σύστησαν το 478 την αποκαλούμενη?ηλιακή ή Α Αθηναϊκή συμμαχία. Έδρα της συμμαχίας ήταν η?ήλος, το ιερό νησί του Απόλλωνα, και οι πόλεις-μέλη συνεισέφεραν είτε σε πλοία είτε σε χρήματα που υποτίθεται ότι θα χρησιμοποιούνταν για τη ναυπήγηση πλοίων εναντίον των Περσών. Γρήγορα όμως οι εισφορές έγιναν μόνο χρηματικές και σταδιακά η συμμαχία διογκώθηκε και εξελίχθηκε σε Αθηναϊκή ηγεμονία. Στο αποκορύφωμά της η συμμαχία αριθμούσε τουλάχιστον 238 μέλη και ο φόρος που συγκεντρωνόταν ετησίως άγγιζε το υπέρογκο ποσό των 400 ταλάντων, δηλαδή αττικών δραχμών, όταν το ημερομίσθιο ενός εργάτη ήταν 1 δραχμή. Στα 454 π.x., το συμμαχικό ταμείο μεταφέρθηκε από τη?ήλο στην Ακρόπολη των Αθηνών και έκτοτε η Αθήνα κρατούσε το 1/60 του φόρου για την Αθηνά Πολιάδα την αποκαλούμενη απαρχή. Οι δύο στήλες με τους καταλόγους των απαρχών, όπου αναγράφονται οι πόλεις και οι εισφορές τους ανά έτος, βρέθηκαν σε δεκάδες θραύσματα στην Aκρόπολη των Αθηνών. Τα ποσά που συγκεντρώθηκαν χρηματοδότησαν το τεράστιο οικοδομικό πρόγραμμα του Περικλή. Προκειμένου μάλιστα να αυξηθούν τα έσοδα της πόλης, οι Αθηναίοι επέβαλαν αργότερα σε όλες τις συμμαχικές πόλεις τη χρήση των δικών τους μέτρων, σταθμών και νομίσματος. Παραδειγματική τιμωρία περίμενε τις πόλεις που αποστατούσαν από τη συμμαχία, όπως συνέβη στην περίπτωση της Νάξου, της Θάσου και της Σάμου. Η καταστολή των αποστασιών συνήθως ενέπλεκε καταστροφή των τειχών, παράδοση του στόλου και καταβολή χρηματικής αποζημίωσης, και συνοδευόταν από εγκατάσταση Αθηναίων κληρούχων στα εδάφη των

8 εμπλεκόμενων πόλεων. Ο Α Πελοποννησιακός πόλεμος Η θεαματική αύξηση της δύναμης των Αθηνών μοιραία την οδήγησε σε σύγκρουση με τη Σπάρτη και στην κατάλυση των συνθηκών του 481 π.x. Αφορμή ήταν η συμμαχία της Αθήνας με το Άργος που βρισκόταν σε πόλεμο με τη Σπάρτη. Ο πόλεμος που ακολούθησε, γνωστός ως Α Πελοποννησιακός, διήρκεσε κατά διαστήματα από το 460 έως το 446 π.x. Οι Αθηναίοι φρόντισαν να συνάψουν συνθήκη και με τα Μέγαρα, αποσπώντας τα από την Πελοποννησιακή συμμαχία. Αυτό τους έφερε αντιμέτωπους όχι μόνο με τους Λακεδαιμόνιους, αλλά και με τους Κορίνθιους, δεδομένου ότι τώρα οι Αθηναίοι είχαν πρόσβαση στον Κορινθιακό κόλπο. Κατά τη διάρκεια του μακρόχρονου πολέμου οι Αθηναίοι προσπαθούσαν αφ ενός να ασκήσουν την επιρροή τους στην κεντρική Ελλάδα εμποδίζοντας έτσι την πελοποννησιακή διείσδυση, και αφ ετέρου να αποκτήσουν βάσεις στην ίδια την Πελοπόννησο για να πλήξουν τη συμμαχία. Το θέρος του 446 π.x. η Εύβοια αποστάτησε από τους Αθηναίους και οι Μεγαρείς εξεγέρθηκαν εναντίον τους, ενώ πελοποννησιακή δύναμη έφθασε στην Ελευσίνα και λεηλάτησε το Θριάσιο πεδίο. Αυτά τα γεγονότα υποχρέωσαν την Αθήνα να υπογράψει τριακονταετή συνθήκη με την Πελοποννησιακή συμμαχία. Το ότι πολλά δημόσια κτίρια των Αθηνών, εντός και πέριξ της Ακροπόλεως, άρχισαν να κτίζονται εκείνη την περίοδο φανερώνει ότι οι Αθηναίοι μάλλον υπολόγιζαν στη διάρκεια αυτής της ειρήνης. Εν τω μεταξύ, η Αθήνα είχε καταφέρει μετά από μακρά πολιορκία να καταλάβει την Αίγινα, την οποία και υποχρέωσε να καταστρέψει τα τείχη της, να παραδώσει το στόλο της και να καταβάλει φόρο στη συμμαχία. Η ολοκλήρωση της αθηναϊκής δημοκρατίας Η θεαματική αύξηση της δύναμης των Αθηνών οδήγησε στην εδραίωση και διεύρυνση της δημοκρατίας. Στα 462/1 π.x. ο Εφιάλτης παραχώρησε αρκετές από τις εξουσίες της Bουλής του Αρείου Πάγου στη Bουλή των 500, το?ήμο και τα δικαστήρια. Αυτά ήταν τα κυρίαρχα όργανα του αθηναϊκού κράτους, όπου μπορούσε να συμμετάσχει κάθε πολίτης. Αυτό όμως το καθεστώς της άμεσης δημοκρατίας προϋπέθετε ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό πολιτών. Ίσως αυτό είναι που οδήγησε τον Περικλή να εισάγει στα 451/50 π.x. νόμο, σύμφωνα με τον οποίο η πολιτεία θα δινόταν στο εξής μόνο σε εκείνους που είχαν και τους δύο γονείς Αθηναίους. Μια από τις βασικές αρμοδιότητες της Bουλής των 500 ήταν η δοκιμασία, δηλαδήη εξέταση των αξιωματούχων που επρόκειτο να συγκροτήσουν τη Bουλή του επόμενου έτους, καθώς και των εννέα αρχόντων. Η Bουλή ήταν υπεύθυνη και για τις ευθύνες, δηλαδή την κρίση των περισσότερων αρχόντων άμα τη λήξει της θητείας τους, ενώ το έργο τους επικυρωνόταν ενώπιον ολόκληρου του δήμου, κατά την κύρια εκκλησία, έτσι ώστε κάθε πολίτης να έχει την ευκαιρία να καταγγείλει τυχόν παρανομία ή κακοδιαχείριση. Οι αποφάσεις τόσο της Bουλής όσο και της Eκκλησίας δεν ήταν τελεσίδικες, αλλά μπορούσε ο κατηγορούμενος να προσφύγει στα δικαστήρια. Ο Β Πελοποννησιακός πόλεμος και η προσωρινή κατάλυση της δημοκρατίας Κατά τον Θουκυδίδη, τον ιστορικό του μεγάλου Πελοποννησιακού πολέμου, η πραγματική αιτία της κατάλυσης των τριακονταετών σπονδών ήταν η αύξηση της δύναμης των Αθηνών. Οι αφορμές για το ξέσπασμα του πολέμου ήταν τα γεγονότα στην Κέρκυρα και την Ποτείδαια στα 433/2 π.x., που έφεραν και πάλι την Αθήνα αντιμέτωπη με την Κόρινθο

9 ιδρυτικό μέλος της Πελοποννησιακής συμμαχίας. Στη σύνοδο της συμμαχίας που συγκλήθηκε στη Σπάρτη το φθινόπωρο του 432 π.x. δεν ήταν μόνον οι Κορίνθιοι που πίεζαν για την κήρυξη του πολέμου, αλλά και οι Μεγαρείς, τους οποίους οι Αθηναίοι είχαν αποκλείσει από τις αγορές και τα λιμάνια της δικής τους συμμαχίας. Κατά τη διάρκεια του Αρχιδάμειου πολέμου ( π.x.) που θεωρήθηκε η πρώτη φάση του Πελοποννησιακού πολέμου, η τακτική των Αθηναίων ήταν οι επιδρομές στην Πελοπόννησο διά θαλάσσης απαντώντας στις χερσαίες εισβολές των Πελοποννησίων στην Αττική. Η μεγαλύτερη επιτυχία των Αθηναίων ήταν αναμφισβήτητα η νίκη που πέτυχαν κατά των Πελοποννησίων στον κόλπο της Πύλου και στο νησάκι της Σφακτηρίας, όπου και συνέλαβαν μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων (425/4 π.x.). Η καταστροφή ήταν ένα σοβαρό πλήγμα για το γόητρο της Σπάρτης, ενώ οι Αθηναίοι διατήρησαν φρουρά στην Πύλο για πολλά χρόνια, και από εκεί προέβαιναν τακτικά σε λεηλατικές επιδρομές στη Λακεδαίμονα. Οι Σπαρτιάτες με τη σειρά τους είχαν καταλάβει την Αμφίπολη και άλλες πόλεις της Χαλκιδικής. Αυτά τα γεγονότα και ο θάνατος των δύο πολεμοχαρών ηγετών της εποχής, του Αθηναίου Κλέωνα και του Σπαρτιάτη Βρασίδα, οδήγησαν τελικά στη σύναψη συνθήκης την άνοιξη του 421 π.x., γνωστής ως ειρήνης του Νικία. Αρχήτηςσυνθήκης, που ήταν για 50 χρόνια, ήταν ότι καθεμία παράταξη έπρεπε να επανορθώσει αυτά που είχε καταλάβει κατά τη διάρκεια του πολέμου με κάποιες εξαιρέσεις. Υπό την πίεση όμως συμμάχων πόλεων, και δη των Βοιωτών, οι όροι της συνθήκης δεν εφαρμόσθηκαν με συνέπεια η Νικίειος ειρήνη να καταλυθεί σύντομα. Στα 416 π.x. οι Αθηναίοι εκστράτευσαν εναντίον της Μήλου που μαζί με τη Θήρα ήταν τα μόνα νησιά των Κυκλάδων που δεν ανήκαν στη?ηλιακή συμμαχία. Μετά την άρνηση των Μηλίων να προσχωρήσουν στη συμμαχία, οι Αθηναίοι έκτισαν τείχη γύρω από την πόλη και την πολιόρκησαν μέχρι που οι Μήλιοι παραδόθηκαν άνευ όρων. Η τιμωρία που τους επιβλήθηκε ήταν φοβερή και ενδεικτική του στυγνού αθηναϊκού ιμπεριαλισμού: οι ενήλικες εκτελέστηκαν, οι γυναίκες και τα παιδιά υποδουλώθηκαν και 500 Αθηναίοι έποικοι εγκαταστάθηκαν στο νησί. Ένα χρόνο αργότερα, οι Αθηναίοι θα εμπλακούν στη μεγαλύτερη υπερόρια εκστρατεία που επιχείρησαν ποτέ και που θα αποβεί μοιραία για την έκβαση του πολέμου και το μέλλον της πόλης τους. Αφορμή ήταν ο πόλεμος μεταξύ της Εγέστας και του Σελινούντα που υποστηριζόταν από τις Συρακούσες. Οι Εγεσταίοι απευθύνθηκαν στην Αθήνα για βοήθεια βάσει αμυντικής συνθήκης που είχαν στο παρελθόν συνάψει, ενώ οι Συρακούσες ζήτησαν τη βοήθεια της Σπάρτης και της Κορίνθου. Η αθηναϊκή δύναμη υπό τους Αλκιβιάδη, Νικία και Λάμαχο έφθασε στις Συρακούσες και άρχισε να πολιορκεί την πόλη, όταν οι Αθηναίοι ανακάλεσαν τον Αλκιβιάδη για να τον δικάσουν ως υπεύθυνο για ιεροσυλία πριν τον απόπλου του αθηναϊκού στόλου. Ο Αλκιβιάδης, ο ικανότερος των τριών στρατηγών, κατάφερε να δραπετεύσει και κατέφυγε στη Σπάρτη οπότε και έθεσε τον εαυτό του στις υπηρεσίες των Πελοποννησίων. Αυτό έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην έκβαση του πολέμου και την πανωλεθρία των Αθηναίων. Πολλοί σκοτώθηκαν και οι Συρακούσιοι έστειλαν τους περίπου αιχμαλώτους να δουλέψουν υπό απάνθρωπες συνθήκες στα λατομεία. Η σικελική καταστροφή είχε αντίκτυπο τόσο στην ίδια την πόλη όσο και στους κόλπους της?ηλιακής συμμαχίας. Οι Αθηναίοι άλλαξαν το πολίτευμά τους σε ολιγαρχικό, αναθέτοντας τη διακυβέρνηση σε σώμα εύπορων ανδρών, με το σκεπτικό ότι αυτοί δεν χρειάζονταν μισθό κι έτσι τα λειτουργικά έξοδα της πολιτείας θα μειώνονταν. Όμως στην πραγματικότητα την εξουσία ανέλαβε ένα σώμα 400 ανδρών που θεωρητικά θα προετοίμαζε το πολίτευμα των πεντακισχιλίων. Αντ αυτού οι 400 εξελίχθηκαν σε ένα αυταρχικό σώμα που κυβέρνησε τέσσερις μήνες με ασυδοσία και τρόμο για να εκπέσει στο τέλος υπό το βάρος της λαϊκής δυσαρέσκειας. Στους κόλπους της συμμαχίας μετά τη σικελική καταστροφή και υπό την ενθάρρυνση των Πελοποννησίων και των Περσών αρκετές πόλεις αποστάτησαν και μόνο μερικές κατάφερε η Αθήνα να ανακτήσει. Η ανάκληση του Αλκιβιάδη αναπτέρωσε προσωρινά τις αθηναϊκές ελπίδες με αποκορύφωμα τη ναυμαχία της Κυζίκου (410 π.x.), όπου ο Αλκιβιάδης κατέλαβε το σύνολο του πελοποννησιακού στόλου. Έως το τέλος του 408 π.x. οι Αθηναίοι είχαν καταφέρει να ανακτήσουν τον έλεγχο της νευραλγικής περιοχής του Ελλησπόντου και της Προποντίδας.?ύο χρόνια αργότερα ο Κόνων θα αποδειχθεί άξιος συνεχιστής του Αλκιβιάδη, που στο μεταξύ είχε πέσει για ακόμα μια φορά θύμα κομματικών διενέξεων, και θα νικήσει τον πελοποννησιακό στόλο στις Αργινούσες. Οι Πελοποννήσιοι όμως υπό την ηγεσία του Λύσανδρου και με υποστήριξη των Περσών μπόρεσαν να ανατρέψουν την κατάσταση και να συντρίψουν ολοκληρωτικά τον αθηναϊκό στόλο στους Αιγός Ποταμούς (405 π.x.). Η διά ξηράς και θαλάσσης πολιορκία των Αθηνών που ακολούθησε ανάγκασε τους Αθηναίους να συνθηκολογήσουν την άνοιξη του 404 π.x. με ταπεινωτικούς όρους: υποχρεούνταν να γκρεμίσουν τα Μακρά Τείχη (τα τείχη που συνέδεαν την Αθήνα με τον Πειραιά), να παραιτηθούν από όλες τις υπερπόντιες κτήσεις τους, να ανακαλέσουν τους εξόριστους, και να παραδώσουν το στόλο τους εκτός από 12 πλοία, αλλά μπορούσαν να κρατήσουν τουλάχιστον

10 τη χώρα τους. Επίσης, ήταν υποχρεωμένοι στο εξής να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τους Σπαρτιάτες και να τους ακολουθούν στις χερσαίες και θαλάσσιες επιχειρήσεις τους. Περί το τέλος του θέρους του 404 π.x., ο Λύσανδρος επιστρέφει στην Αθήνα και προτρέπει τους Αθηναίους στην εκκλησία του δήμου να διαλέξουν ένα σώμα τριάντα ανδρών για να συντάξουν ένα σύνταγμα που θα ρύθμιζε τον πολιτικό βίο. Αντ αυτού όμως διορίζουν τα μέλη της Bουλής των 500 και τις άλλες αρχές ως εδόκει αυτοίς. Επιπλέον προσλαμβάνουν ως βοηθούς δέκα άρχοντες του Πειραιά, έντεκα φύλακες του δεσμωτηρίου και 300 υπηρέτες μαστιγοφόρους, κατακτώντας έτσι τον πλήρη έλεγχο της πόλης. Το όλο σχήμα θύμιζε τη σπαρτιατική πολιτεία, με τη γερουσία των τριάντα ανδρών (συμπεριλαμβανομένων των δύο βασιλέων) και τους 300 άνδρες της σπαρτιατικής βασιλικής φρουράς. Μετά από οκτώ μήνες στυγνής διακυβέρνησης, οι δημοκρατικοί υπό την ηγεσία του Θρασύβουλου θα καταφέρουν να εκδιώξουν τους τυράννους και να επαναφέρουν τη δημοκρατία. Επιλεγμένη βιβλιογραφία Bury - Cook - Adcock Hignett Meier Powell Raaflaub Rhodes Η τοπογραφία της Αθήνας από τη Γέννηση της Πόλης-Κράτους έως τον Πελοποννησιακό Πόλεμο EΛIΣABET ΣΠAΘAPH Αι τε λιπαραι και ιοστέφανοι και αοίδιμοι, Eλλάδος ερεισμα, Κλειναι Aθηναι $αιμόνιον πτολίεθρον... Πίνδαρος Η Αθήνα, μήτρα ενός μοναδικού και αξεπέραστου πολιτισμού, είναι μια πόλη που ζει αδιάκοπα μέσα στο χρόνο. Περισσότερα από χρόνια αριθμεί η ζωή της. Ιδρυμένη σε προνομιούχο θέση, στο νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης, στο κέντρο της ανατολικής ηπειρωτικής Ελλάδας, στην Αττική, είχε την τύχη να βρίσκεται σε μια περιοχή απλόχερα προικισμένη από τη φύση. Χτισμένη στο νότιο άκρο του «αθηναϊκού πεδίου», σε μικρή απόσταση, μόλις πέντε χιλιομέτρων, από την ακτή του Σαρωνικού κόλπου, περιβάλλεται στις τρεις πλευρές της από τέσσερις οροσειρές, την Πάρνηθα, την Πεντέλη, τον Υμηττό και τον Αιγάλεω, ενώ στην τέταρτη απλώνεται η θάλασσα του Σαρωνικού με τα δύο κοντινά στην πόλη λιμάνια, το Φάληρο και τον Πειραιά, που ανέδειξαν την πόλη της Παλλάδας σε ναυτική δύναμη πρωταρχικής σημασίας. $ιάσπαρτοι χαμηλοί λόφοι στο εσωτερικό της πεδιάδας της, ο Λυκαβηττός και ο Αρδηττός μακρύτερα από το κέντρο της, οι λόφοι των Νυμφών και του Μουσείου, καθώς και η Πνύκα στα νοτιοδυτικά της και, τέλος, ο Άρειος Πάγος πλησιέστερα στο κέντρο της, που το αποτελεί ο λόφος της Ακρόπολης, ποικίλλουν το τοπίο. Τρία ποτάμια-χείμαρροι, ο Κηφισός

11 στα βορειοδυτικά της, ο Ιλισός νότια και ανατολικά, και ο Ηριδανός που τη διασχίζει από τον Λυκαβηττό προς τα δυτικά, καθώς και δύο μικροί παραπόταμοι, ο Κυκλοβόρος και ο Σκύρος, συμπλήρωναν τη φυσική της διάταξη. Το ήπιο κλίμα και το διαυγές φως που την περιβάλλει συμπληρώνουν την αρμονία της φύσης γύρω της. Το φυσικό περιβάλλον της με τη μορφή του, τις αναπλάσεις του εδάφους, τις αετωματικές γραμμές των βουνών της, την αρμονική σύνταξη των λόφων της με τις πεδιάδες και το θαυμαστό διάκοσμο των ακτών της, οδήγησε το πνεύμα του πανάρχαιου λαού της να δημιουργήσει το υψηλότερο δείγμα πολιτισμού. Έχοντας για πρότυπο την εικόνα της γης του, ο κάτοικός της ύψωσε στο χώρο σύνολα ισορροπημένα, συνέθεσε σχήματα και περιγράμματα σύμφωνα με την κλίμακα του τοπίου, ώστε η συμμετρία τους να αδελφώνεται με το φυσικό περιβάλλον και να αποτελεί μία ενότητα με τη γη, τους λόφους και τον αιθέρα: ανήγαγε δηλαδή το έργο του στη ρυθμική του τοπίου. Η αρχιτεκτονική μορφή των μνημείων της και η πολεοδομική σύνθεση της πόλης είναι απόλυτα προσαρμοσμένες προς το φυσικό της τοπίο. Το πρόσωπο της αρχαίας πόλης αποκαλύπτεται από τα εικονογραφικά τεκμήρια που υπάρχουν ζωντανά στα μνημεία που σήμερα κοσμούν την πόλη και από τις ανασκαφικές έρευνες που διενεργούνται συστηματικά στην Αθήνα την τελευταία πεντηκονταετία. Απτές μαρτυρίες της δραστηριότητας του ανθρώπου στο χώρο, μας δίνουν παράλληλα και την ιστορία της πόλης. Ο τρόπος που είναι σχεδιασμένα τα δημόσια κτίρια, καθώς και οι κατοικίες, ο τρόπος που είναι χαραγμένη η πόλη, σκιαγραφεί κάθε φορά τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, το πολιτικό-πολιτειακό καθεστώς, το πολιτιστικό επίπεδο, το είδος και την ποιότητα της ζωής των κατοίκων της. Από τη στιγμή που ο χώρος των Αθηνών πρωτοκατοικείται, ο λόφος της Ακρόπολης θα αποτελέσει το κέντρο της πόλης, η οποία θα αναπτυχθεί στις υπώρειές του, επάνω σε ένα κάναβο κύκλων και ακτίνων που θα τους ακολουθήσουν οι αρχαιότατες οδοί της πόλης. Σύμφωνα με τη μορφολογία του εδάφους, από τους προϊστορικούς χρόνους θα χαραχθούν οι βασικές οδικές αρτηρίες που διασχίζουν την πεδιάδα ακολουθώντας τις φυσικές στενές διόδους της ανάμεσα στα βουνά που την περιβάλλουν, απαραίτητες για την επικοινωνία της με τους υπόλοιπους οικισμούς της Αττικής και την Ελλάδα. Πολυάριθμοι ήταν οι προϊστορικοί οικισμοί στην Αττική και ένας από αυτούς ήταν η Αθήνα. Οι πρώτοι κάτοικοι, τους οποίους η παράδοση ονομάζει Πελασγούς, εγκαταστάθηκαν σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα επάνω και στις πλαγιές της Ακρόπολης, κατά την τελευταία περίοδο της νεολιθικής εποχής ( π.χ.). Έκτοτε η ζωή της πόλης είναι συνεχής. Η πόλη σταδιακά επεκτείνεται προς τα νότια, όπου στο λόφο του Ολυμπιείου, κοντά στον Ιλισό, υπήρχε άλλη εγκατάσταση κατοίκων. Οι Ίωνες έφτασαν στην Αττική στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας. Είναι αυτοί που θα αποτελέσουν το φορέα του νέου πολιτισμού στις επόμενες φάσεις της πρωτοελλαδικής, μεσοελλαδικής και κυρίως της υστεροελλαδικής εποχής, δηλαδή της μυκηναϊκής ( π.χ.). Η εμφάνιση των Μυκηναίων στον ελλαδικό χώρο βρίσκει τους Αθηναίους να έχουν ήδη σχηματίσει ένα σε αρκετά μεγάλη έκταση πόλισμα. Κατά το 15ο και το 14ο αι. π.χ. η πόλη επεκτείνεται προς τα νότια της Ακρόπολης, όπως μαρτυρούν τα νεκροταφεία κατά μήκος των οδικών αξόνων. Οι Αθηναίοι κατοικούσαν «κατά κώμας», δηλαδή σε μικρές ομάδες κατοικιών γύρω στην Ακρόπολη και στους λόφους του Μουσείου και του Ολυμπιείου κοντά στον Ιλισό, όπου είχαν ιδρύσει πανάρχαια ιερά. Στις αρχές του 13ου αι. π.χ. η Αθήνα αναπτύσσεται σημαντικά. Το παλαιό πόλισμα γίνεται έδρα άνακτος και επάνω στην Ακρόπολη οικοδομείται το ανάκτορό του, καθώς και τα διοικητικά κτίρια και οι κατοικίες των αρχόντων των διαφόρων γενών που συγκυβερνούσαν την πόλη. Η θέση της Αθήνας και ο ισχυρός βράχος της Ακρόπολης, ο οποίος σε όλες τις περιόδους της ζωής της αποτελεί το κέντρο της, συντελούν στο να προτιμηθεί η Αθήνα ως κέντρο όλων των οικισμών της Αττικής. Στο β μισό του 13ου αι. π.χ. τειχίζεται για πρώτη φορά ο βράχος με την ανέγερση του πελασγικού τείχους, χαρακτηρισμός που το συνδέει με τους Πελασγούς που ήταν εγκατεστημένοι κάτω από την Ακρόπολη. Εκτός από την προστασία που παρείχε, είχε ως στόχο να συμπεριλάβει την πηγή του Ασκληπιείου στη νότια κλιτύ και την πηγή της Κλεψύδρας στη βόρεια, καθώς και τις δευτερεύουσες προσβάσεις και τα ιερά ολόγυρα στο βράχο. Για την υπεράσπιση της κύριας εισόδου στη δυτική πλευρά υψώθηκε προμαχώνας, στη θέση του κατοπινού πύργου της Νίκης. Σε ένα μυθικό ήρωα, τον Θησέα, οφείλει η Αθήνα την ίδρυσή της. Πρώτος αυτός στα μέσα του 13ου αι. π.χ. «μέγα και θαυμαστόν έργον εις νουν βαλόμενος», όπως γράφει ο Πλούταρχος, «συνώκισε τους την Αττικήν κατοικούντες εις εν άστυ, την τε πόλιν Αθήνας προσηγόρευσε και Παναθήναια θυσίαν εποίησε κοινήν.». Σύμφωνα με την παράδοση, ο Θησέας επέτυχε τη συνένωση όλων των αττικών κωμών και συνένωσε όλα τα τοπικά Πρυτανεία σε ένα «κοινό», το οποίο ιδρύθηκε στο χώρο της πρώτης, δηλαδή της αρχαιότερης Αγοράς, η οποία αργότερα θα ονομάζεται Αγορά του Θησέα σε αντίθεση προς τη νεότερη Αγορά του Σόλωνα. Εικόνα της παλαιότατης πόλης των Αθηνών μάς δίνει ο Θουκυδίδης στο

12 δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του, περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια την τοπογραφία της πόλης και τα μνημεία που υπήρχαν κατά την εποχή αυτή. Από την εποχή του Θησέα η πόλη γενικά διαχωρίζεται σε δύο τμήματα: στην Ακρόπολη, η οποία ονομαζόταν κατά τους ιστορικούς χρόνους συνήθως και Πόλις, και στην Κάτω Πόλη, η οποία κυρίως ονομάζεται Άστυ και περιλαμβάνει την Αγορά και την υπόλοιπη πόλη με τις ιδιωτικές κατοικίες. Την έκταση του Άστεως δεν γνωρίζουμε, ούτε τη μορφή των ιδιωτικών κατοικιών σε αυτή την εποχή. Συγκροτημένο νεκροταφείο εμφανίζεται κατά την υστεροελλαδική εποχή στη μετέπειτα Αγορά του Σόλωνα. Οι περισσότεροι τάφοι σε αυτή τη θέση ανήκουν στην περίοδο π.x. και είναι δύο ειδών: λαξευτοί θαλαμοειδείς και απλοί λακκοειδείς με άφθονα κτερίσματα. Το 12ο αι. π.χ. η λεγόμενη «κάθοδος των $ωριέων» που συγκλόνισε τον ελλαδικό χώρο δεν άφησε ίχνη στην Αθήνα. Για τούτο οι Αθηναίοι δικαιολογημένα υπερηφανεύονταν ότι ήταν αυτόχθονες. Ο ηθελημένος θάνατος του βασιλιά Κόδρου που σύμφωνα με την παράδοση έσωσε την πόλη από τους εισβολείς θα σημάνει το τέλος της βασιλείας και την αρχή των πολιτικών μεταλλαγών που μακρόχρονα, αλλά σταθερά οδήγησαν στην εγκαθίδρυση της αθηναϊκής δημοκρατίας. Έξω από την πόλη, στα νότια της Ακρόπολης, εκεί όπου θανατώθηκε ο Κόδρος, οι Αθηναίοι ανήγειραν για να τον τιμήσουν το Ιερό του Νηλέα, του Κόδρου και της Βασίλης. Η Ακρόπολη από τότε αφιερώνεται στην προστάτιδα της πόλης θεά Αθηνά, παραμένει όμως πάντοτε ισχυρό οχυρό για την ασφάλεια της πόλης. Η ανάγκη για προφύλαξη της δυτικής πρόσβασης της Ακρόπολης οδήγησε στην κατασκευή μιας σειράς οχυρωματικών περιβόλων στους υπομυκηναϊκούς (12ος-11ος αι. π.χ.) και στους γεωμετρικούς χρόνους (10ος-8ος αι. π.χ.). Μεταξύ των περιβόλων υπήρχαν πύλες και είναι προφανές ότι από αυτές το οχυρωματικό αυτό έργο πήρε την ονομασία «Εννεάπυλο». Από την εποχή αυτή ολόκληρη η πολιτική ζωή συγκεντρώνεται στην Αγορά που πυρήνα της αποτελεί η Αγορά του Θησέα. Συνεχώς όμως και μέχρι τα τέλη του 7ου αι. π.χ., αναπτύσσεται και εμπλουτίζεται με νέα δημόσια κτίρια και ιερά. Σύμφωνα με τις φιλολογικές και τις επιγραφικές μαρτυρίες, καθώς και τα ανασκαφικά δεδομένα, η θέση της καθορίζεται στις υπώρειες του βράχου της Ακρόπολης και κάτω από το επίπεδο του Περιπάτου. Ξεκινά από το Ιερό της Πανδήμου Αφροδίτης που κατάλοιπά του έχουν αποκαλυφθεί νότια του Πύργου της Αθηνάς Νίκης, στη δυτική πλευρά της Ακρόπολης, συνεχίζεται σε όλη τη βόρεια και απολήγει στην ανατολική πλευρά, όπου το Σπήλαιο της Αγλαύρου, του οποίου η θέση ταυτίστηκε το 1980 από ενεπίγραφη στήλη, ψήφισμα του Αθηναϊκού $ήμου προς τιμήν της ιέρειας της Αγλαύρου, του 247/6 π.χ. Η Αγορά περιείχε τα ακόλουθα ιερά και δημόσια κτίρια: Στη δυτική πλευρά ανάμεσα στο Εννεάπυλο και τον Άρειο Πάγο: το ιερό της Πανδήμου Αφροδίτης και τον περίβολο, όπου συναθροίζονταν στους παλαιότερους χρόνους η Εκκλησία του δήμου, καθώς και τα ιερά: του Αιγέα, της Πειθούς, του $ιός Φιλίου και του $ιός Μειλιχίου, της Γης Κουροτρόφου και της $ήμητρας Χλόης, το Κυλώνειο, καθώς και το Βουζύγειο. Το ονομαστό δικαστήριο του Αρείου Πάγου βρισκόταν επάνω στον ομώνυμο λόφο. Σε όλη την έκταση της βόρειας πλευράς χαμηλότερα από το επίπεδο του Περιπάτου και τα σπηλαιώδη ανοίγματα, όπου τα αρχαία ιερά του Απόλλωνος Υποακραίου, του $ιός και το Ανάκειο (ιερό των $ιοσκούρων) έως το Αγλαύρειο στην ανατολική κλιτύ, τοποθετούνται τα πιο αξιόλογα διοικητικά κτίρια, όπως το Πρυτανείο, όπου έκαιγε η ιερή φλόγα της Εστίας και δειπνούσαν με δημόσια δαπάνη οι Άρχοντες και όσοι προσέφεραν μεγάλες υπηρεσίες στο κράτος, το Βουκολείο κοντά στο Πρυτανείο, διοικητήριο του άρχοντος βασιλέως, το Επιλύκειο για τον Πολέμαρχο, καθώς και το Θεσμοθετείο, όπου θεσμοθετούσαν οι έξι νομοθέτες. Ο ακριβής καθορισμός των θέσεων των οικοδομημάτων που μεταξύ τους θα πρέπει να αναζητηθεί και το Θησείο, στο οποίο αργότερα εναποτέθηκαν από τον Κίμωνα τα οστά του ήρωα, δεν είναι εύκολος, επειδή όλη σχεδόν η περιοχή καλύπτεται σήμερα από τα σπίτια της Πλάκας. Μετά το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου, στους τρεις και πλέον αιώνες, της επόμενης γεωμετρικής που συνήθως ονομάζονται «σκοτεινοί αιώνες», η Αθήνα αναδεικνύεται σε σημαντικό εμπορικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Τότε, προς τον 8ο αι. π.χ. μπορούμε να πούμε ότι συντελείται μια μεγάλη αλλαγή στο πολιτειακό καθεστώς και περνάμε από τα μυκηναϊκά γένη στη δημιουργία της πόλης, μιας πόλης που η ελληνική έννοιά της είναι πολιτική και όχι υλική. Με το συνοικισμό του Θησέα οι κατά κώμες κατανεμημένη αγροτική ζωή του πληθυσμού μετατρέπεται και σταθερά οδεύει μετά τη συνένωσή της σε συνοικισμό, στη δημιουργία μιας πόλης-κράτους, όπου κυριαρχεί το σύστημα του διαχωρισμού της σε δήμους. Ελάχιστα είναι τα ίχνη που έχουν απομείνει από τον οικιστικό ιστό της πόλης αυτής της εποχής: ένας περιορισμένος αριθμός φρεάτων στα δυτικά της Ακρόπολης, τα ερείπια μιας ελλειψοειδούς οικίας ή ιερού στη βόρεια κλιτύ του Αρείου Πάγου και ικανός αριθμός φρεάτων σε όλη την έκτασή της μετέπειτα Αγοράς του Σόλωνα. Το νεκροταφείο όμως που έχει δημιουργηθεί στο χώρο της, από την υπομυκηναϊκή και την πρωτογεωμετρική περίοδο ( π.χ.) επεκτείνεται μέχρι το $ίπυλο του Κεραμεικού και καλύπτει όλη την έκταση της

13 Αγοράς μέχρι το $ίπυλο. Οι πλούσιοι τάφοι του $ιπύλου, καθώς και οι τάφοι προς νότον της Θόλου στην Αγορά, αλλά και σε άλλα σημεία της πόλης, κυρίως επάνω στους οδικούς άξονες, μέσα και έξω από την πόλη, αποδεικνύουν με τα ταφικά θαυμαστά τους αγγεία, σήματα στους τάφους, την ανάπτυξη της Αθήνας στη μακριά αυτή περίοδο. Έως το τέλος του 7ου αι. π.χ. που πλέον προσαρτίζεται στο αθηναϊκό κράτος η μεγάλη αντίπαλός του η Ελευσίνα, η πόλη παραμένει ίδια διατηρώντας την Ακρόπολη ως κύριο κέντρο της λατρείας της προστάτιδός της Αθηνάς αλλά και ως οχυρό, όπως και τα ιερά που είχαν ιδρυθεί σε κάθε κλιτύ της. $ιοικητικό αλλά και ιερό κέντρο παραμένει η Αγορά του Θησέα έως τα τέλη του 7ου αι. π.χ. Σταθμό για την ιστορία αλλά και την εξέλιξη της μορφής της πόλης αποτελεί ο 6ος αι. π.χ. Τρεις ηγετικές μορφές, ο πολιτικός και νομοθέτης Σόλων, ο τύραννος Πεισίστρατος και ο Κλεισθένης, ο θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας, θα σημαδέψουν με το έργο τους την τύχη και τη μορφή της Αθήνας. Η πρώτη προσπάθεια για την εφαρμογή ενός σχεδίου όπου κατανέμονται οι λειτουργίες της πόλης και οριοθετούνται οι χρήσεις της γης, γίνεται στις αρχές του 6ου αι. π.χ. Η Ακρόπολη παύει να αποτελεί οχυρό και γίνεται αποκλειστικά τόπος λατρείας, δηλαδή το θρησκευτικό κέντρο της πόλης. Σε αυτήν, από την εποχή του $ράκοντα και του Σόλωνα υπήρχε ένας πρώιμος ναός της Αθηνάς κοντά στο Ερέχθειο. Όμως η μεγάλη ακμή της αρχιτεκτονικής αρχίζει το 566 π.χ. όταν ο Πεισίστρατος καθιερώνει τη γιορτή των Παναθηναίων. Τότε ιδρύεται ο μεγάλος πρώιμος δωρικός ναός της Αθηνάς, γνωστός ως Εκατόμπεδος. Αργότερα, περίπου στα 530 π.χ. χτίζεται ο δεύτερος μεγάλος δωρικός ναός, ο γνωστός ως παλαιός ναός της Αθηνάς που τα θεμέλιά του σώζονται στη νότια πλευρά του Ερεχθείου. Αν και ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα έχουν σωθεί, ωστόσο τα αετωματικά γλυπτά, θεοί και ήρωες, δαίμονες και ζώα, πάνω σε πώρο ή σε μάρμαρο, μαζί με τις λυγερές χαμογελαστές κόρες, είναι αδιάψευστοι μάρτυρες της αθηναϊκής δύναμης σε τούτα τα χρόνια. Βορειότερα και σε χαμηλότερο επίπεδο από την Αγορά του Θησέα, μια νέα Αγορά ιδρύεται από τον Σόλωνα, η οποία καταλαμβάνει τον εκτεταμένο ομαλό χώρο στα ανατολικά του Αγοραίου Κολωνού ανάμεσα στον Άρειο Πάγο και τον Ηριδανό ποταμό. Ο χώρος της νέας Αγοράς θα αποτελέσει από τώρα και σε όλη τη διάρκεια της ζωής της αρχαίας πόλης το πολιτικό, διοικητικό και εμπορικό κέντρο της. Τον επίπεδο χώρο της διέσχιζε η κυριότερη οδός της πόλης, η οδός των Παναθηναίων, μια μεγάλη οδική αρτηρία που συνέδεε την Ακρόπολη με τους δήμους της Αττικής και την υπόλοιπη Ελλάδα. Εδώ οικοδομήθηκαν τα πρώτα κτίρια από τον Σόλωνα και αργότερα από τον Πεισίστρατο και τους διαδόχους του. Κοντά στο Ελευσίνιο που ίδρυσε ο Πεισίστρατος για τη λατρεία της $ήμητρας και της Κόρης βρισκόταν η μοναδική πηγή της πόλης, η Καλλιρρόη, που τα νερά της διοχέτευσε ο Πεισίστρατος στη γνωστή Εννεάκρουνο που ταυτίζεται με τη νοτιοανατολική κρήνη της Αρχαίας Αγοράς. Τα οικοδομήματα που ανεγέρθηκαν μέσα στην Αγορά από την εποχή του Σόλωνα έως την καταστροφή της πόλης από τους Πέρσες αναπτύχθηκαν περιμετρικά μιας κεντρικής πλατείας και ήταν: στη νότια πλευρά η Εννεάκρουνος και το δικαστήριο της Ηλιαίας, ενώ στη δυτική ο ναός του $ιός, του Πατρώου Απόλλωνος, το Μητρώο, το Βουλευτήριο και το Πρυτανικό που ονομάστηκε έτσι για να διακρίνεται από το Πρυτανείο της Αγοράς του Θησέα. Προς τα τέλη του 6ου αι. π.χ. κατασκευάστηκε για την αποχέτευση των ομβρίων υδάτων μεγάλη υπόνομος κατά μήκος της δυτικής πλευράς της Αγοράς που χυνόταν στον Ηριδανό. Η έκταση της Αγοράς καθοριζόταν από ορόσημα με την επιγραφή HΟΡΟΣ ΕΙΜΙ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ. Στο κέντρο της Αγοράς που έμεινε ελεύθερο από οικοδομήματα υπήρχε η Ορχήστρα,

14 όπου οι Αθηναίοι τελούσαν από τις αρχές του 6ου αι. π.χ. δραματικούς και μουσικούς αγώνες, ενώ οι θεατές παρακολουθούσαν γύρω από αυτήν καθισμένοι σε ξύλινες εξέδρες, τα ονομαζόμενα «ικρία». Στη θέση όπου ιδρύθηκε αργότερα το Tδείο του Αγρίππα, πρέπει να υπήρχε το Ιερό του $ιονύσου Ληναίου. Γυμνικούς και ιππικούς αγώνες τελούσαν στο τμήμα της οδού των Παναθηναίων που διέσχιζε διαγώνια σχεδόν την ελεύθερη πλατεία της Αγοράς από το Βωμό των $ώδεκα Θεών έως το Ελευσίνιο. Ο Βωμός των $ώδεκα Θεών ιδρύθηκε το 522/1 π.χ. και αποτελούσε το θεωρητικό κέντρο της πόλης από όπου μετρούσαν όλες τις εκτός των Αθηνών οδικές αποστάσεις, καθώς η θέση του βρισκόταν στον κόμβο που σχηματιζόταν από τις κυριότερες οδικές αρτηρίες της πόλης (εικ. 1). Βορειότερα από το Βωμό των $ώδεκα Θεών υπήρχε το Λεωκόριο που ιδρύθηκε σε ανάμνηση της θυσίας των τριών θυγατέρων του Λεώ για τη σωτηρία της πόλης από φοβερό λιμό. Από την εποχή αυτή τα όρια της πόλης συνεχώς επεκτείνονται, ενώ γύρω της οικοδομείται ο πρώτος οχυρωματικός περίβολος του άστεως. Η ύπαρξή του αναφέρεται σαφώς από τους αρχαίους συγγραφείς όμως μέχρι σήμερα δεν έχουν αποκαλυφθεί τα ίχνη του στις ανασκαφικές έρευνες ώστε να προσδιοριστεί η θέση του. Το σχήμα του ήταν κυκλικό γύρω από την Ακρόπολη «πόλιος τροχοειδέος άκρα κάρηνα», όπως αναφέρει ο Ηρόδοτος (7,140), και ήταν πολύ μικρότερος σε έκταση από ό,τι ο θεμιστόκλειος περίβολος, ο οποίος, όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης επεκτάθηκε κατά πολύ περισσότερο προς όλα τα μέρη της πόλης (1.89.3). Η πόλη παρόλο που επεκτείνεται και εξωραΐζεται, διατηρεί το χαρακτηριστικό «ακανόνιστο σύστημα» της ρυμοτομίας της, καθώς αναπτύσσεται ανάμεσα στους πανάρχαιους οδικούς άξονες που χαράχθηκαν από τους παλαιότερους χρόνους. Το ελεύθερο ακανόνιστο σύστημα που είχε καθιερωθεί να ονομάζεται αττικό εξαιτίας της ρυμοτομίας των οικισμών και δήμων της Αττικής, παραμένει ίδιο και στην Αθήνα μέχρι σήμερα. Η ζωή όμως της Αθήνας δεν περιοριζόταν μέσα στο άστυ. Πολλοί κάτοικοί της από την προϊστορική εποχή ήταν εγκατεστημένοι έξω από τα τείχη της, σε ωραιότατα προάστια. Εκεί κατά τον 6ο αι. π.x., από την εποχή του Πεισιστράτου, ιδρύθηκαν τα τρία ονομαστά Γυμνάσια των Αθηνών, η Ακαδημία βορειοδυτικά, το Λύκειο ανατολικά και το Κυνόσαργες νότια. Τα σπουδαιότερα ιερά έξω από την πόλη υπήρχαν κοντά στον Ιλισό, όπως το Ολυμπιείο, το Πύθιο, το ιερό της Γης, του Ηρακλή, της $ήμητρας και Κόρης, της Αρτέμιδας και της Αφροδίτης εν Κήποις. Ο πρώτος ναός που αφιερώθηκε στον $ία ιδρύθηκε σύμφωνα με το μύθο από τον $ευκαλίωνα στο ύψωμα στα νότια της πόλης, πολύ κοντά στον ποταμό Ιλισό. Από τον Πεισίστρατο ξεκίνησε η ανέγερση ενός πώρινου ναού από τους μεγαλύτερους που αφιερώθηκαν ποτέ στον Ολύμπιο $ία, αλλά παρέμεινε ημιτελής. Το τέμενος του Πυθίου Απόλλωνος, το οποίο ίδρυσε ο γιος του Πεισιστράτου Ιππίας, βρισκόταν νοτιότερα από το Ολυμπιείο. Από τις αρχές του 6ου αι. π.χ. οι Αθηναίοι έθαπταν τους νεκρούς τους έξω από τα τείχη της πόλης. Από τότε πρέπει να υπήρχε η διάταξη που καθορίζει την ταφή των νεκρών extra muros, την οποία διασώζει ο Κικέρων. Στο βορειοδυτικό άκρο της αρχαίας πόλης, στην κοιλάδα του Ηριδανού και έξω από τον οχυρωματικό περίβολο δημιουργήθηκε το πρώτο συγκροτημένο νεκροταφείο της πόλης στο β μισό του 6ου αι. π.χ. Πήρε το όνομα «Κεραμεικός» από το δήμο των Κεραμέων που εκτεινόταν βορειοδυτικά του Αγοραίου Κολωνού και στην Αρχαία Αγορά. Με το χάραμα του 5ου αι. π.χ. η πόλη της Παλλάδας θα γνωρίσει την πρώτη μεγάλη απειλή, τους Μηδικούς πολέμους. Μετά τη θριαμβευτική νίκη του Μιλτιάδη στον Μαραθώνα (490 π.χ.), οι αρχαίοι άρχισαν να οικοδομούν για τη θεά τους ένα πολύ μεγαλύτερο ναό στην ίδια ακριβώς θέση με τον Παρθενώνα, το λεγόμενο Προπαρθενώνα. Για την έδραση του νέου αυτού ναού δημιουργήθηκε ένα τεχνητό ομαλό έδαφος και απαιτήθηκε η κατασκευή ενός γιγαντιαίου θεμελίου με μέγιστο ύψος 11 μέτρα, ενώ γύρω στο περιβάλλον έδαφος συσσωρεύθηκαν τεράστιες επιχώσεις. Ακόμα, η οικοδόμηση ενός μνημειώδους Προπύλου αντάξιου του Προπαρθενώνα ξεκίνησε αλλά σταμάτησε το 485 π.χ. εξαιτίας της νέας απειλής των Περσών και των αμυντικών προετοιμασιών. Όμως όταν οι Πέρσες το 480 π.χ. όρμησαν στην Ακρόπολη, ξύλινα ήταν τα αυτοσχέδια τείχη που αποτέλεσαν την αμυντική γραμμή της, ώστε οι ναοί και όλα τα οικοδομήματα επάνω σε αυτήν να παραδοθούν στις φλόγες και μαζί τους και ο Προπαρθενώνας. Το ίδιο συνέβη και στα κτίρια της Αγοράς. Η πόλη ερειπώνεται, τα τείχη γκρεμίζονται. Η νικηφόρα όμως έκβαση του πολέμου στη Σαλαμίνα (480 π.χ.) και στις Πλαταιές (479 π.χ.) θα σημάνει την αρχή μιας νέας ανεπανάληπτης εποχής. Μέσα από τα ερείπια θα αναδυθεί μια νέα πόλη, αυτή που έμεινε στην ιστορία ως «Κλασικαί Αθήναι». Ο Θεμιστοκλής στην αρχή, ο Κίμων και ο Περικλής αργότερα, είναι οι εμπνευσμένοι πολιτικοί ηγέτες αυτής της περιόδου. Πρώτη φροντίδα των Αθηναίων μόλις επέστρεψαν στην πόλη τους ήταν η ανέγερση όσο το δυνατόν ταχύτερα, ενός νέου οχυρωματικού περιβόλου. Ο Θεμιστοκλής, διαβλέποντας ένα νέο κίνδυνο εκ μέρους των Λακεδαιμονίων, πρωτοστάτησε στην άμεση τείχιση της πόλης και το κατόρθωσε μέσα σε ένα χρόνο. Η έκταση της πόλης κατά την περίοδο αυτή

15 καθορίζεται από το νέο περίβολο, του οποίου πολλά τμήματα αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές ώστε να συμπληρώνεται εντελώς η περίμετρός του. Συγχρόνως με την οχύρωση των Αθηνών, ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους να συμπληρώσουν και την οχύρωση των λιμανιών του Πειραιά, την οποία ο ίδιος είχε ξεκινήσει το 493 π.χ. όταν ήταν επώνυμος άρχων, έχοντας από πολύ νέος αντιληφθεί τη σημασία που είχε για την ανάπτυξη της πόλης η θαλάσσια δύναμη. Η ολοκλήρωση του σχεδίου του πραγματοποιήθηκε αργότερα από τον Κίμωνα, με την ανέγερση των Μακρών Τειχών, του Φαληρικού και του Βόρειου Τείχους, με τα οποία εξασφαλίστηκε η αδιάκοπη και ασφαλής επικοινωνία του άστεως με τα λιμάνια του Πειραιά σε όλη τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (εικ. 2). Η πόλη τειχισμένη περιέκλειε έκταση περίπου τετραγωνικών μέτρων και επέτρεπε σε καιρό πολέμου την ασφαλή διαμονή των κατοίκων της υπαίθρου, καθώς και τη συγκέντρωση κοπαδιών και τροφίμων. Το 445 π.χ. για μεγαλύτερη ασφάλεια οικοδομήθηκε ύστερα από προτροπή του Περικλή το Νότιο τείχος, ανάμεσα στο Φαληρικό και στο Βόρειο. Έβαινε παράλληλα προς το Βόρειο και απείχε από αυτό 160 μέτρα, δηλαδή περίπου ένα στάδιο. Ανάμεσα στα δύο «σκέλη» του τείχους διερχόταν η οδός που ένωνε τις δύο πόλεις (εικ. 2). Οι οικοδομικές δραστηριότητες μέσα στην Αθήνα άρχισαν λίγο αργότερα και οι εργασίες εντάθηκαν μετά το 445 π.χ. όταν άρχοντας γίνεται ο Περικλής. Στα έργα του Λόγου και της Τέχνης αντικατοπτρίζεται σήμερα η πνευματική, καλλιτεχνική και πολιτική αναγέννηση που γνώρισε η πόλη σε εκείνα τα χρόνια. Η Ακρόπολη, το θρησκευτικό της κέντρο, γίνεται σύμβολο καλλιτεχνικής τελειότητας. Νέοι μεγαλοπρεπείς ναοί και βωμοί οικοδομούνται. Κατασκευάζονται και σε αυτήν ισχυρά τείχη που χρησιμεύουν και ως αναλήμματα για τη συγκράτηση των μεγάλων επιχώσεων που είχαν συγκεντρωθεί επάνω στο βράχο για να αυξηθεί η επιφάνειά του. Η φυσική μορφή του βράχου εγκαταλείπεται και σχηματίζονται διαδοχικά επίπεδα, άνδηρα, με λάξευση του βράχου ενισχυμένα με τις χωμάτινες επιχώσεις. Το άνδηρο του Παρθενώνα είναι το ψηλότερο και μεγαλύτερο (εικ. 3-4). Η ευρύτατη εφαρμογή των ανδήρων αποτελεί αθηναϊκή δημιουργία, συγκρίνεται όμως με τα αντίστοιχα περσικά. Γίνεται μια κατανομή του χώρου της Ακρόπολης σε ζώνες (βόρεια, κεντρική και νότια), όπου αντίστοιχα τοποθετούνται οι παλαιές λατρείες, ενώ οι νεότερες τοποθετούνται περιφερειακά. Ο νέος Παρθενώνας ανεγείρεται από τον Ικτίνο το 447 π.χ. στο ψηλότερο σημείο του Ιερού Βράχου και τελειώνει ένα χρόνο πριν από την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, το έτος 432 π.χ. Νέα Προπύλαια κατασκευάζονται από τον Μνησικλή το 437 π.χ. στη θέση των παλαιότερων, αλλά με διαφορετική κατεύθυνση στον άξονά τους. Ολοκληρώνονται τον ίδιο χρόνο με τον Παρθενώνα, δηλαδή το 432 π.χ. Το Ερέχθειο που συγκεντρώνει στο πολύμορφο κτίριό του όλες τις προγονικές λατρείες των Αθηναίων, οικοδομείται από τον Καλλικράτη το π.χ., καθώς και ο ναός της Αθηνάς Νίκης που ξεκινά το 427 και τελειώνει το 424 π.χ. Και τα δύο ανεγείρονται μέσα στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, γεγονός που αποδεικνύει ότι η οικοδομική δραστηριότητα επάνω στην Ακρόπολη δεν σταμάτησε κατά τη διάρκειά του. Η Χαλκοθήκη, το Ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, άλλα ιερά και βωμοί, καθώς και πλήθος αφιερωμάτων και αγαλμάτων, καλύπτουν το χώρο γύρω από το ναό της Αθηνάς και συνθέτουν τη νέα αρχιτεκτονική μορφή της Ακρόπολης. Το Εννεάπυλο εξαφανίζεται και στη θέση του δημιουργείται μια πλατιά οδός μήκους 60 μέτρων σε συνέχεια της οδού των Παναθηναίων, που καταλήγει στα Προπύλαια. Γύρω στην Ακρόπολη, κατά μήκος του Περιπάτου, επισκευάζονται τα παλαιά ιερά και κτίζονται διάφορα οικοδομήματα. Στη βόρεια πλευρά της, προσδιορίζεται το Ιερό της Αφροδίτης και του Έρωτα, σε δύο σπήλαια, το Ολυμπιείο και το Πύθιο, όπως και το Ιερό το αφιερωμένο στον Πάνα. Η γνωστή Κλεψύδρα μετατρέπεται στους χρόνους του Κίμωνα σε κρήνη. Στη νότια πλευρά της Ακρόπολης δημιουργείται σε αυτή την περίοδο το πνευματικό κέντρο της πόλης. Οικοδομείται το Tδείο του Περικλέους και ξεκινά η κατασκευή του $ιονυσιακού Θεάτρου, ενώ αργότερα, το 420 π.χ. ιδρύεται από τον ιδιώτη Τηλέμαχο το Ιερό του Ασκληπιού και της Υγείας δίπλα στην υπάρχουσα εκεί από τον 6ο αι. π.χ. κρήνη (εικ. 5). Ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες να οργανωθεί η Κάτω Πόλη. Το ενδιαφέρον στρέφεται στην Αγορά, το πολιτικό κέντρο της Αθήνας. Το σχέδιό της παίρνει μια πιο συγκεκριμένη μορφή, καθώς περιβάλλεται η ελεύθερη πλατεία της στις τέσσερις πλευρές από νέα οικοδομήματα και ναούς, ενώ παράλληλα επισκευάζονται και διατηρούνται τα παλαιότερα. Στη δυτική πλευρά της Αγοράς επάνω στο λόφο του Αγοραίου Κολωνού οικοδομείται ο ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης, γνωστός σήμερα ως Θησείο ( π.χ.). Σε χαμηλότερο επίπεδο στην πλευρά αυτή της Αγοράς έχουν οικοδομηθεί από βορρά προς νότο η Βασίλειος Στοά, έδρα του άρχοντα Βασιλέως και φυλακτήριο των νόμων, η Στοά του $ιός Ελευθερίου, το παλαιό Βουλευτήριο όπου φυλάσσονται τώρα τα αρχεία του κράτους και στεγάζεται το Ιερό της Μητέρας των Θεών, το νέο Βουλευτήριο και η Θόλος που κατασκευάστηκε το 470 π.χ. επάνω στα ερείπια του Πρυτανικού για τη φύλαξη των επίσημων

16 μέτρων και σταθμών και τη σίτιση των Πρυτάνεων. Ακόμα νοτιότερά της ιδρύθηκε το Στρατηγείο. Στη βόρεια πλευρά της Αγοράς είναι γνωστό ότι υπήρχαν οι ερμαϊκές στήλες, η Στοά των Ερμών και η περίφημη Ποικίλη Στοά, η μόνη που έχει αποκαλυφθεί έως σήμερα. Τα αποκαλυφθέντα οικοδομικά κατάλοιπα της ανατολικής πλευράς δεν έχουν προσδιοριστεί. Ένα μόνο από αυτά πρέπει να ήταν $ικαστήριο, λόγω των ευρημάτων. Στη νότια πλευρά της η πλατεία της Αγοράς έκλεινε με το Αργυροκοπείο, την Εννεάκρουνο, μία στοά με 16 επτάκλινα δωμάτια που χρησίμευαν ως εστιατόρια, την Ηλιαία και, τέλος, μία μεγαλοπρεπή κρήνη. Στα ανατολικά της Αγοράς, στη θέση της μετέπειτα Ρωμαϊκής, υπήρχε ο ναός του Άρη ( π.χ.) όμοιος με αυτόν του Ηφαίστου. Ο ναός αυτός σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία μεταφέρθηκε μέσα στην πλατεία της Αγοράς κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η Εκκλησία του $ήμου, πρωταρχικό όργανο της αθηναϊκής δημοκρατίας μεταφέρεται αυτά τα χρόνια στην Πνύκα, όπου θα παραμείνει για αιώνες. Στο νότιο άκρο της πόλης, κοντά στον Ιλισό ποταμό δεσπόζει στον 5ο αι. π.χ. ανάμεσα στα άλλα πανάρχαια ιερά, ο ναός της Αρτέμιδος Αγροτέρας, αργότερα εκκλησία της Παναγιάς στην Πέτρα, που δεν σώζεται πια σήμερα. Τα φημισμένα Γυμνάσια, η πλατωνική Ακαδημία, το Λύκειο και το Κυνόσαργες, που έπλασαν τους νέους και έθρεψαν τη φιλοσοφική σκέψη αναπτύσσονται στον περίγυρο της πόλης μέσα σε κήπους και άλση. Το πολεοδομικό όμως σχέδιο της Αθήνας, ακανόνιστο και με στενούς δρόμους, καθώς και η απλή αρχιτεκτονική των σπιτιών, ερχόταν σε αντίθεση με τη μεγαλοπρέπεια των ναών και των δημόσιων κτιρίων. «Θα απορούσε ο ξένος που θα έβλεπε για πρώτη φορά την Αθήνα», έγραφε στον 3ο αι. π.χ. ο $ικαίαρχος, «αν πράγματι αυτή ήταν η περίφημη πόλη των Αθηνών». Την εικόνα της κλασικής Αθήνας συμπληρώνουν τα πλούσια ευρήματα από τα νεκροταφεία που εκτείνονταν έξω από τα τείχη, κατά μήκος των οδών. $ίπλα στις πανάρχαιες πύλες, στο $ίπυλο και την Ιερά Πύλη, στο φημισμένο νεκροταφείο του Κεραμεικού και στο $ημόσιο Σήμα, σώζονται ακόμα τα περίλαμπρα μνημεία των τάφων των επωνύμων, αλλά και των απλών πολιτών της πόλης που κατά την εποχή αυτή υπήρξε «παίδευση» για όλη την Ελλάδα: «Ξυνελών τε λέγω την τε πάσαν πόλιν της Ελλάδος παίδευσιν είναι» (Θουκ. 2.41). Eπιλεγμένη βιβλιογραφία Boersma Gruben Harrison Harris - Cline Κορρές Λαμπρινουδάκης Lavedan Martin Martin Παπαχατζής Robertson Thompson - Wycherley Τραυλός Travlos Travlos H μνημειακή τοπογραφία της αρχαίας Σπάρτης EΛENH KOYPINOY-ΠIKOYΛA O Aθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης ( π.x.) στο πρώτο βιβλίο του έργου του για την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, παρέχει την παλαιότερη επιγραμματική, αλλά περιεκτική, περιγραφή της Σπάρτης, που ακόμη και σήμερα είναι επίκαιρη:

17 Λακαιδαιμονίων γαρ ει η πόλις ερημωθείη, λειφθείη δε τα τε ιερα και της κατασκευής τα εδάφη, πολλήν αν οιμαι απιστίαν της δυνάμεως παρελθόντος πολλού χρόνου τοις επειτα προς το κλέος αυτών είναι (καίτοι Πελοποννήσου των πέντε τας δύο μοίρας νέμονται, της τε ξυμπάσης ηγούνται και των έξω ξυμμάχων πολλών όμως δε ούτε ξυνοικισθείσης πόλεως ούτε ιεροις και κατασκευαίας πολυτελέσι χρησαμένης, κατά κώμας δε τω παλαιω της Ελλάδος τρόπω οικισθείσης, φαίνοιτ αν υποδεεστέρα), Αθηνάιων δε το αυτό τουτο παθόντων διπλασίαν αν την δύναμιν εικάζεσθαι από της φανεράς όψεως της πόλεως η έστιν. (Θουκ ). Aρκετούς αιώνες αργότερα, ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέφθηκε τη Σπάρτη στα μέσα του 2ου αι. μ.x., περιγράφοντάς την, παρότι αναφέρει μόνον τα μάλιστα άξια μνήμης, όπως ο ίδιος δηλώνει, αφιερώνει στην πόλη επτά κεφάλαια του τρίτου βιβλίου του ( , και ). O περιηγητής παρουσιάζει διεξοδικώς την Aγορά της πόλεως, την Aφεταΐδα οδό την κύρια αστική και συγχρόνως την παλαιότερη οδό της Σπάρτης και επιλέγοντας μόνον τα αξιολογώτατα περιδιαβαίνει την πόλη απαριθμώντας, και σε μερικές περιπτώσεις περιγράφοντας λεπτομερώς, περί τους 63 ναούς, ιερά και τεμένη, 7 ξόανα, 22 τάφους σημαντικών ανδρών, 20 ηρώα, 2 στοές, 24 αγάλματα θεών και ανδριάντες ηρώων και ολυμπιονικών, 7 βωμούς, 6 δημόσια οικοδομήματα, 2 Γυμνάσια, 1 κρήνη, και πλήθος άλλων χώρων, όπως τον Xορό, το Eλλήνιον, τον Πλατανιστά κ.ά. H Σπάρτη, που περιγράφει ο Παυσανίας, είναι η πλούσια και ανθηρή πόλη των ημερών του, δηλαδή των μέσων του 2ου αι. μ.x.: μία ευημερούσα πόλη με ζωντανές τις μνήμες του ένδοξου παρελθόντος της, εξαιτίας του οποίου τυγχάνει ευνοϊκής μεταχειρίσεως από πλευράς των Pωμαίων. H γλαφυρή περιγραφή του Παυσανία, ο σημαντικός ρόλος που διεδραμάτισε η Σπάρτη στην Iστορία και η ιδιαίτερη πολιτική φυσιογνωμία της, η οποία και την ανέδειξε σε αντίποδα της Aθήνας, αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες για τις οποίες η Σπάρτη προσέλκυσε το ενδιαφέρον των περιηγητών ήδη από το 15ο αιώνα. Aπό το 18ο αιώνα η επίσκεψη των ερειπίων της ένδοξης πόλεως αναδείχθηκε όχι μόνον σε πρωτεύον ζητούμενο στα δρομολόγια των περιηγητών ανά τον ελλαδικό χώρο, αλλά και το κύριο σημείο αναφοράς στις μελέτες των ερευνητών, που προσέγγισαν θεωρητικά τη μνημειακή τοπογραφία της. Περισσότερο συστηματική προσέγγιση του θέματος άρχισε το 19ο αιώνα και όλοι οι σημαντικοί περιηγητές αυτής της εποχής περιέλαβαν τα ερείπια της Σπάρτης μεταξύ των περιοχών της Πελοποννήσου, των οποίων ήταν αυτονόητη και επιβεβλημένη η επίσκεψη. Tότε εκδηλώνεται και το ενδιαφέρον για την ανασκαφή μνημείων της πόλεως φυσικά το πρώτο που προσέλκυσε την προσοχή ήταν το επιβλητικό ερείπιο ενός πιθανότατα ναϊκού οικοδομήματος, που η ντόπια παράδοση είχε ταυτίσει με τον τάφο του Λεωνίδα, το γνωστό έως σήμερα ως Λεωνιδαίο. Συγχρόνως, το νεοϊδρυμένο Eλληνικό Kράτος άρχισε να εκδηλώνει τη φροντίδα και το ενδιαφέρον του για τα μνημεία της πόλεως, αποστέλλοντας εκπροσώπους για την απογραφή των μνημείων, την καταγραφή των προβλημάτων και την αποσόβηση τυχόν ζημιών. O 20ός αιώνας χαρακτηρίστηκε από το ολοένα αυξανόμενο επιστημονικό ενδιαφέρον για τη Σπάρτη. Σημαντικά μνημεία της πόλεως που αναφέρονται από τον Παυσανία, όπως το ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς, το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας, ο Bωμός του Λυκούργου, το θέατρο κ.ά., ανασκάφηκαν κατά το α μισό του 20ού αιώνα και ταυτίστηκαν με ασφάλεια σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα. Aπό τα μέσα του 20ού αιώνα και εξής, μεγάλος αριθμός σωστικών ανασκαφών που διενεργούνται από την E Eφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων φέρνουν συνεχώς στο φως τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλεως τεκμηριώνοντας επιστημονικά την ανασύνθεση της μορφής της, επιβεβαιώνοντας παράλληλα, όσον αφορά ειδικά στα οικοδομήματά της, την πρόβλεψη του Θουκυδίδη. Tο οδοιπορικό του Παυσανία στη Σπάρτη αποτελεί σημαντική πηγή για τη μνημειακή τοπογραφία της πόλεως όχι μόνον στα μέσα του 2ου αι. μ.x. αλλά και παλαιότερα, ακόμη και από τις απαρχές της ιστορίας της (εικ. 1). O Παυσανίας παρουσιάζοντας τα μνημεία συνήθως αναφέρει και την ιστορία τους και σε πολλές περιπτώσεις τα συνδέει με ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα. Tο αναλυτικό οδοιπορικό του και οι σποραδικές πληροφορίες άλλων, παλαιότερών του, συγγραφέων, σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα, επιτρέπουν πλέον την έως ένα βαθμό ανασύνθεση της εικόνας της πόλεως. Tο πρώτο, κύριο, χαρακτηριστικό της Σπάρτης, που τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες αρχαίες ελληνικές πόλεις, είναι ότι έως την ύστερη ελληνιστική εποχή δεν ήταν πόλη με την έννοια του άστεως. Έως τότε παρέμεινε προσηλωμένη σε ένα παλαιό οικιστικό σχήμα, την κατά κώμες κατοίκηση, που είχε παύσει να ισχύει για τις υπόλοιπες πόλεις από τον 8ο αι. π.x. Tη Σπάρτη συγκροτούσαν τέσσερις γειτονικές μεταξύ τους κώμες, η Πιτάνη, οι Λίμνες, η Mεσόα και η Kυνόσουρα, που εκτείνονταν συνολικά σε μεγαλύτερη έκταση από όση καταλαμβάνει η σύγχρονη Σπάρτη. Oι κώμες ήταν ολοκληρωμένοι οικιστικοί πυρήνες, που είχαν ως κέντρο ένα ιερό. Tο σημαντικότερο ιερό της Πιτάνης ήταν το ιερό της Aθηνάς Xαλκιοίκου, ενώ των Λιμνών το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας. Eίχαν επίσης ίση συμμετοχή στην

18 πολιτική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή της πόλεως. Oι δύο κώμες των οποίων η θέση έχει ταυτισθεί με ασφάλεια είναι η Πιτάνη και οι Λίμνες, ενώ οι θέσεις της Kυνόσουρας και της Mεσόας δεν είναι βέβαιες. H Πιτάνη εκτεινόταν στο δυτικό και βορειοδυτικό τμήμα της πόλεως και περιελάμβανε και το λόφο όπου βρίσκεται το ιερό της Aθηνάς Xαλκιοίκου. Ήταν η κώμη όπου διέμενε η βασιλική οικογένεια των Aγιαδών και εκεί είδε ο Παυσανίας τους τάφους τους. Oι Λίμνες βρίσκονταν στο ανατολικό τμήμα της πόλεως με το ιερό της Aρτέμιδος Oρθίας στο νοτιότερο τμήμα τους. Ήταν η κώμη όπου διέμενε το βασιλικό γένος των Eυρυπωντιδών. H Kυνόσουρα και η Mεσόα εκτείνονταν αντίστοιχα στο νότιο και στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλεως. H πολεοδομική ενοποίηση των τεσσάρων κωμών ήταν μακρόχρονη διαδικασία, που άρχισε με τον τειχισμό των κωμών και του περιβάλλοντος χώρου τους κατά το β μισό του 3ου αι. π.x. H Σπάρτη απέκτησε μορφή άστεως ολοκληρώθηκε δηλαδή η πολεοδομική ενοποίησή της μόλις τον 1ο αι. π.x., όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα: τότε πλέον υφίσταται συγκροτημένη δόμηση, με συγκεκριμένη διάταξη των ιδιωτικών και δημόσιων οικοδομημάτων στο χώρο, και τότε δημιουργείται κανονικό οδικό, υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο. H πυκνή κατοίκηση της πόλεως κατά τη ρωμαιοκρατία ήταν η κύρια αιτία εξαλείψεως των περισσότερων πρωιμότερων οικιστικών και άλλων καταλοίπων, γεγονός που δυσχεραίνει τον ακριβέστερο προσδιορισμό της εκτάσεως και των ορίων των τεσσάρων αρχικών κωμών. Oι χώροι ταφής των κωμών βρίσκονταν στα όριά τους και παρέμειναν σε χρήση ακόμη και μετά από την κατασκευή του τείχους της πόλεως στο β μισό του 3ου αι. π.x. Oι πρώιμοι τάφοι, που αποκαλύπτονται στις ανασκαφές τα τελευταία χρόνια, αποτελούν σημαντικές ενδείξεις για τα όρια των κωμών κατά τους γεωμετρικούς χρόνους, αλλά και για τη διαφοροποίησή τους από τους αρχαϊκούς χρόνους και εξής. H κυριότερη αιτία της διατηρήσεως ελάχιστων τάφων των γεωμετρικών, αρχαϊκών και κλασικών χρόνων οφείλεται στην πυκνή κατοίκηση της τειχισμένης πλέον πόλεως κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. H τύχη όμως των παλαιών χώρων ταφής δεν πρέπει να αποδοθεί σε έλλειψη σεβασμού, αλλά, το πιθανότερο, σε αδυναμία αναγνωρίσεώς τους. Eίναι γνωστό ότι στη Σπάρτη έως και τα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια απαγορευόταν, σύμφωνα με τις επιταγές του Λυκούργου, η τοποθέτηση επιτύμβιας στήλης με αναγραφή του ονόματος του νεκρού εξαίρεση γινόταν μόνον για τους άνδρες που σκοτώθηκαν στον πόλεμο και τις γυναίκες που πέθαναν στη γέννα. Aυτός ο κανόνας ίσως λειτούργησε καταλυτικά όσον αφορά στη διατήρηση της μνήμης για την ιδιαιτερότητα των συγκεκριμένων χώρων. Mερικοί όμως τάφοι φαίνεται ότι έτυχαν σεβασμού και διατηρήθηκαν, επειδή στην κοινή συνείδηση είχαν συνδεθεί με μυθικούς ήρωες ή σημαντικούς ανθρώπους του απώτατου παρελθόντος της πόλεως: αποτελούσαν πλέον χώρους ιερούς όπου ασκούνταν λατρεία προς τους αφηρωισμένους προγόνους. Aυτοί ήταν οι τάφοι που είδε μέσα στη Σπάρτη ο Παυσανίας το 2ο αι. μ.x. και αυτούς κατέγραψε στο οδοιπορικό του ως τάφους μυθικών προσώπων ή και επωνύμων ανδρών. Mεγάλα οργανωμένα νεκροταφεία δημιουργήθηκαν στη Σπάρτη τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια κοντά σε θέσεις που αντιστοιχούν με πύλες του τείχους. Oι ανασκαφές έχουν ήδη φέρει στο φως δύο από αυτά: ένα βόρεια από την πόλη και ένα δεύτερο στα νοτιοδυτικά της. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η εύρεση ελληνιστικών τάφων μέσα στην έκταση που περιέλαβε το ελληνιστικό τείχος φανερώνει ότι η χρήση των χώρων ταφής των αρχικών κωμών δεν διακόπηκε με τον τειχισμό της Σπάρτης. H εκτός των τειχών της πόλεως ταφή, σε μεγάλα οργανωμένα νεκροταφεία, πρακτική που στην Aθήνα, για παράδειγμα, είχε εφαρμοσθεί ήδη από τη γεωμετρική εποχή, στη Σπάρτη καθιερώθηκε και γενικεύθηκε μόλις από την ύστερη ελληνιστική εποχή, όταν ολοκληρώθηκε η πολεοδομική ενοποίησή της.

19 Tο δεύτερο χαρακτηριστικό της Σπάρτης είναι ότι παρέμεινε ατείχιστη για το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορίας της. H απουσία τείχους απουσία που της προσέδωσε ήδη από την αρχαιότητα μυθική υπόσταση ερμηνεύεται από το γεγονός ότι η κύρια αμυντική γραμμή της πόλεως δεν ήταν, όπως σε άλλες πόλεις, τα τείχη του άστεώς της πολύ περισσότερο που στην περίπτωσή της δεν υπήρχε άστυ με την απόλυτη έννοια του όρου αλλά το σύνολο της επικράτειάς της, που λειτουργούσε ως καλά οργανωμένο στρατόπεδο. O τειχισμός των τεσσάρων κωμών και του ζωτικού χώρου τους ήταν σταδιακός και παρότι ξεκίνησε μάλλον προς τα τέλη του 4ου αι. π.x., με τη μορφή κατασκευής αμυντικών έργων, φαίνεται ότι ολοκληρώθηκε από τον Kλεομένη Γ ( π.x.) ως μέρος ευρύτερου αμυντικού προγράμματος. Σύμφωνα με την αρχαία γραμματεία και τα αρχαιολογικά δεδομένα, το 195 π.x. επί τυράννου Nάβιδος, τα τείχη επεκτάθηκαν προς νότο και επισκευάσθηκαν. Mετά την καταστροφή τους το 188 π.x. κτίσθηκαν εκ νέου το 183 π.x., ενώ μεγάλης εκτάσεως επισκευές φαίνεται ότι έγιναν κατά τη διάρκεια του 1ου αι. π.x. Oικοδομικά κατάλοιπα του τείχους έχουν ανασκαφεί ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα στο δυτικό άκρο της πόλεως, κατά μήκος της δεξιάς όχθης του Eυρώτα και στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλεως στην περιοχή της Πιτάνης. Tο τείχος είχε λίθινη κρηπίδα, επάνω στην οποία πατούσε ανωδομή από ωμές πλίνθους. Για την προστασία τους από τη βροχή καλύπτονταν από κεραμίδια, τα οποία ήταν ενσφράφιστα στη σφραγίδα αναγράφεται η ειδική χρήση τους, δαμόσιος τειχέων (δημόσιο, για τα τείχη), ενώ συχνά αναγράφεται και το όνομα του κατασκευαστή τους. Tο μεγαλύτερο μέρος της πορείας των ελληνιστικών τειχών, όπου δηλαδή δεν σώθηκαν ή δεν είναι ορατά επιφανειακά τα λείψανά τους, ιχνηλατήθηκε, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, με βάση τα διάσπαρτα στους αγρούς ενσφράγιστα κεραμίδια. H Aγορά, το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλεως, βρίσκεται στο εκτεταμένο πλάτωμα του λόφου, που σήμερα είναι γνωστό με το όνομα Παλαιόκαστρο (εικ. 2). H ίδρυση και η πολιτική λειτουργία της Aγοράς ήταν αποτέλεσμα σημαντικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών μετά την ολοκλήρωση, τον 8ο αι. π.x., του συνοικισμού, δηλαδή της πολιτικής ενοποιήσεως των κωμών. Παραλλήλως, η επιλογή της θέσεώς της μεταξύ των δύο σημαντικότερων κωμών, της Πιτάνης και των Λιμνών είναι ισχυρή ένδειξη για τη νέα θεσμική, πολιτική και κοινωνική κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά το συνοικισμό. Aπό τον περιηγητή Παυσανία αναφέρονται πολλά παλαιά οικοδομήματα και μνημεία, τα οποία ήταν ακόμη σε λειτουργία. Παρά το γεγονός ότι η Aγορά δεν έχει ανασκαφεί πλήρως και τα περισσότερα μνημεία της δεν έχουν ταυτισθεί, είναι δυνατόν να σκιαγραφηθεί αδρομερώς η οικοδομική εξέλιξή της. Tη μνημειακή μορφή της η Aγορά πρέπει να την έλαβε τον 6ο αι. π.x., εποχή ιδιαίτερης ακμής για τη Σπάρτη. Tότε κατασκευάστηκε πλήθος δημόσιων οικοδομημάτων και μνημείων στην Aγορά, απόρροια της οικονομικής ανθήσεως της πόλεως και του ηγεμονικού ρόλου της στην Πελοπόννησο. Στο α μισό του 6ου αι. π.x., κατασκευάστηκε, για παράδειγμα, η Σκιάς (το εκκλησιαστήριο) από τον Θεόδωρο τον Σάμιο, η οποία ήταν σε χρήση έως την εποχή της επισκέψεως του Παυσανία, ενώ το ίδιο χρονικό διάστημα κτίσθηκε από τον Eπιμενίδη τον Kρήτα ένα μεγάλο περιφερές οικοδόμημα με τα αγάλματα του Oλυμπίου Pιός και της Oλυμπίας Aφροδίτης. Tα σημαντικότερα όμως μνημεία που είδε ο Παυσανίας κατά την περιήγησή του στην Aγορά, και για το λόγο αυτό τα προτάσσει στην περιγραφή του, ήταν, με τη σειρά που τα παραθέτει, η Περσική Στοά και ο Xορός. H Περσική Στοά ήταν, αναφέρει ο Παυσανίας (3.11.3), το πιο επιβλητικό κτίριο της Aγοράς και είχε κατασκευασθεί από τα λάφυρα των

20 Περσικών πολέμων. Tη στοά αυτή, ως ιδιαίτερης μορφής αρχιτεκτόνημα, αναφέρει και ο Pωμαίος αρχιτέκτων Vitruvius (1ος αι. π.x.) στο έργο του De Architectura (1.1.6) ο θριγκός της στηριζόταν σε μαρμάρινα αγάλματα Περσών. H στοά πιθανότατα βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά της Aγοράς τα εντυπωσιακά ερείπια που ανασκάφηκαν εδώ τη δεκαετία του 1960 φαίνεται να ανήκουν στην Περσική Στοά. O Xορός βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της Aγοράς. Ήταν ο χώρος όπου κατά το λαμπρό εορτασμό των Γυμνοπαιδιών εορτή που καθιερώθηκε προς τιμήν του Aπόλλωνος μετά το 669 π.x. και τελούνταν ακόμη την εποχή που ο Παυσανίας επισκέφθηκε τη Σπάρτη οι νέοι της πόλεως χόρευαν γυμνοί γύρω από τα αγάλματα του Aπόλλωνος, της Aρτέμιδος και της Λητούς (Παυσ ). Aπό τη νότια πλευρά της Aγοράς και με κατεύθυνση προς νότο ξεκινούσε η παλαιότερη, επώνυμη, οδός της Σπάρτης, η Aφεταΐς. O Παυσανίας ( ) αναφερόμενος στο μυθολογικό παρελθόν της, παρέχει πληροφορία για την παλαιότητά της: η οδός ήταν ο στίβος στον οποίο αναμετρήθηκαν σε αγώνα δρόμου οι μνηστήρες της Πηνελόπης, για να επικρατήσει στο τέλος ο Oδυσσέας. Kατά μήκος της οδού υπήρχε το Eλλήνιον, χώρος συνεδριάσεως για λήψη αποφάσεων για την εκστρατεία κατά της Tροίας, μετά την αρπαγή της Eλένης, ή, αργότερα, για την αντιμετώπιση του Περσικού κινδύνου πλησιόχωρα, στο νοτιότατο άκρο της Aφεταΐδος βρίσκονταν οι τάφοι των Eυρυπωντιδών βασιλέων. H Aφεταΐς οδός δεν έχει ανασκαφεί, όμως η ταύτιση της διαδρομής της είναι ασφαλής αφού είναι πλέον γνωστό το σημείο εξόδου της από την Aγορά, η θέση του παρόδιου τεμένους του Tαιναρίου Ποσειδώνος, στο μέσον περίπου της προς νότον διαδρομής της, καθώς και η θέση απολήξεώς της στα νότια της πόλεως. Aπό το πλήθος των ναών, ιερών και τεμενών, που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας, δύο είναι τα σημαντικότερα και μακροβιότερα ιερά της Σπάρτης: το ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς (Παυσ ) και το ιερό της Oρθίας Aρτέμιδος (Παυσ ). Tο ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς βρίσκεται στην Aκρόπολη της Σπάρτης, δυτικά από την Aγορά, και αρχικά ήταν ιερό της Πιτάνης η Aθηνά εξελίχθηκε σε Πολιούχο θεά της πόλεως πιθανότατα μετά το συνοικισμό των Aμυκλών. Tο όνομα Xαλκίοικος ίσως οφείλεται στην επένδυση των ευτελούς κατασκευής τοίχων του ναού της θεάς με φύλλα χαλκού, που έφεραν ανάγλυφες μυθολογικές παραστάσεις, έργο του Σπαρτιάτη γλύπτη Γιτιάδα τον 6ο αι. π.x. ο ίδιος κατασκεύασε επίσης το χάλκινο άγαλμα της Aθηνάς και συνέθεσε ύμνο προς τιμήν της. Tο ιερό όμως είναι στην πραγματικότητα πολύ παλαιότερο, όπως πιστοποιείται όχι μόνον από τα αρχαιολογικά ευρήματα, μερικά από τα οποία ανάγονται στους μυκηναϊκούς χρόνους, αλλά και από τη σύνδεσή του, σύμφωνα με την αρχαία γραμματεία, με το μυθικό βασιλέα της Σπάρτης Tυνδάρεω, πατέρα της ωραίας Eλένης και των Pιοσκούρων, καθώς και με το νομοθέτη Λυκούργο. Στο ιερό αυτό διαδραματίστηκε το 466 π.x. και ένα τραγικό ιστορικό επεισόδιο που παραδίδει ο Θουκυδίδης. O Aγιάδης Παυσανίας, ο οποίος κατήγαγε την αποφασιστική νίκη κατά των Περσών στις Πλαταιές (479 π.x.) κατηγορήθηκε αργότερα για μηδισμό από τους Σπαρτιάτες εφόρους, οι οποίοι επικαλέστηκαν σχετικές καταγγελίες των Aθηναίων. H πραγματική όμως αιτία ήταν ότι ο Παυσανίας, άνδρας με βασιλικό αξίωμα, έδινε υποσχέσεις ελευθερίας στους είλωτες, γεγονός που προκαλούσε τουλάχιστον οργή στους εφόρους, αφού έθετε σε κίνδυνο την εδαφική κυριαρχία και την πολιτική υπόσταση της Σπάρτης. Προσπαθώντας να αποφύγει τη σύλληψή του ο Παυσανίας κατέφυγε στο ιερό της Xαλκιοίκου Aθηνάς, όπου, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης: οi δb τe παραυτίκα μbν στέρησαν τfe διώξει, μετa δb τοuτο τοu τε ο κήματος τeν uροφον aφεoλον καd τaς θύρας oνδον uντα τηρήσαντες αeτeν καd aπολαβόντες oσω aπyωκοδόμησαν, προσκαθεζόμενοί τε aξεπολιόρκησαν λιμy. καd μέλλοντος αeτοu aποψύχειν oeσπερ εrχεν aν τy ο κήματι, α σθόμενοι aξάγουσιν aκ τοu iεροu oτι oμπνουν uντα, καd aξαχθεdς aπέθανε παραχρeμα ( ). Στις ανασκαφές, που διενεργήθηκαν στο ιερό τις αρχές του 20ού αιώνα αποκαλύφθηκε τμήμα του περιβόλου, ίχνη θυσιών (στάχτες και οστά ζώων) και πλήθος αναθημάτων. Tα πενιχρά οικοδομικά λείψανα επιβεβαιώνουν το σχόλιο του Θουκυδίδη για την ταπεινότητα της κατασκευής ακόμη και των σημαντικών ιερών στη Σπάρτη. Tο σημαντικότερο όμως ιερό στην πόλη της Σπάρτης ήταν το ιερό της Oρθίας Aρτέμιδος. Bρίσκεται στην ανατολική άκρη της πόλεως, κοντά στη δεξιά/νότια όχθη του ποταμού Eυρώτα και ανασκάφηκε στις αρχές του 20ού αιώνα (εικ. 3). H λατρεία στο χώρο άρχισε, όπως μαρτυρούν τα ανασκαφικά ευρήματα ήδη από τον 9ο αι. π.x. Eκεί λατρευόταν αρχικά η πότνια θηρών, προδωρική θεότητα ανατολικής προελεύσεως. Aπό τα τέλη του 7ου αι. π.x., σε αδιατάρακτη ως προς τη συνέχισή της λατρεία, η παλαιά θεά ταυτίστηκε με την Aρτέμιδα, η οποία αναδείχθηκε στην πλέον σημαντική, μαζί με τον Aπόλλωνα, θεότητα της Σπάρτης. H σημερινή μνημειακή μορφή του ιερού είναι αποτέλεσμα πολλών μετατροπών και προσθηκών, που έγιναν κατά τη μακραίωνη διάρκεια λειτουργίας του. Στην αρχική του μορφή το ιερό αποτελούνταν από έναν απλό βωμό. Γύρω στο 700 π.x. κατασκευάστηκε ο πρώτος λίθινος βωμός, ο πρώτος ναός και ο πρώτος περίβολος. Γύρω στα π.x., ύστερα από