Περιεχόμενα. Εισαγωγή Μέρος Ι: Προσέχουμε τη συμπεριφορά μας Κεφάλαιο 1: Γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε;... 29

Transcript

1

2

3 Περιεχόμενα... Εισαγωγή...21 Σχετικά με αυτό το βιβλίο Οι συμβάσεις του βιβλίου Ανόητες υποθέσεις Πώς είναι οργανωμένο το βιβλίο Μέρος I: Προσέχουμε τη συμπεριφορά μας Μέρος II: Σκαλίζουμε τον εγκέφαλο Μέρος III: Σκέψη και συναίσθημα Μέρος IV: Γαβγίσματα και μάθηση Μέρος V: Προσωπικά θέματα και κοινωνική ψυχολογία Μέρος VI: Πώς καταλαβαίνουμε αν τρελαθήκαμε Μέρος VII: Θεραπευτική βοήθεια Μέρος VIII: Οι δέκα εντολές Τα εικονίδια του βιβλίου Πώς να συνεχίσετε από εδώ Μέρος Ι: Προσέχουμε τη συμπεριφορά μας...27 Κεφάλαιο 1: Γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε; Οι ψυχολόγοι της πολυθρόνας Μία από τις πολλές επιστήμες Το πλαίσιο των μεταθεωριών Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο Ο ρόλος του σώματος Ο ρόλος του πνεύματος Ο ρόλος των ανθρώπων Μην ξεχνάτε την κουλτούρα Παρακλάδια Κεφάλαιο 2: Θεωρίες μέσα από το χάος Εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου χωρίς δοκιμαστικούς σωλήνες Πώς διατυπώνεται μια καλή θεωρία Η αναζήτηση της αλήθειας... 41

4 14 Ψυχολογία για Πρωτάρηδες Μέρος ΙΙ: Σκαλίζουμε τον εγκέφαλο...45 Κεφάλαιο 3: Υλικό, λογισμικό, και νωπό υλικό Πίστη στη βιολογία Σαν καλοκουρδισμένη μηχανή: τα συστήματα του σώματος Ταξίδι στην περιφέρεια Νιώθετε νευρικοί; Το ενδοκρινικό σύστημα Σκουληκομυρμηγκότρυπα-ψυχοφαρμακολογία Καταπολέμηση της κατάθλιψης Ακούω φωνές Χαλάρωση Κεφάλαιο 4: Πλάσματα με συνείδηση Οι ορίζοντες της επίγνωσης Μεταβολή της συνείδησης Ευφορία με συνείδηση Τα μάτια σας βαραίνουν πολύ Ώρα για ζζζ Στη δουλειά γυμνοί: όνειρα Κεφάλαιο 5: Δείξτε λίγη ευαισθησία ομικά συστατικά: Οι αισθήσεις μας Πώς λειτουργούν οι αισθήσεις Όραση Ακοή Αφή Όσφρηση και γεύση Το τελικό προϊόν: αντίληψη Οργάνωση με αρχές Μέρος ΙΙΙ: Σκέψη και συναίσθημα...79 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας Τι έχετε στο μυαλό σας; Συνδεθείτε με τον υπολογιστή Επεξεργασία πληροφοριών Σύλληψη εννοιών Γυρίζουν τα γρανάζια Εισερχόμενες πληροφορίες Λένε ότι έρχεται πρώτη: η μνήμη Παιχνίδια με τις νοητικές λειτουργίες Εξερχόμενες πληροφορίες... 94

5 Περιεχόμενα 15 Κάνουμε τους έξυπνους Η θεωρία των δύο παραγόντων Τριαρχική θεωρία της νοημοσύνης του Sternberg Πολλαπλή νοημοσύνη Κεφάλαιο 7: Πώς αισθάνεστε γι αυτό; Παρακίνηση από το τηλέφωνο Εμπιστευτείτε το ένστικτό σας Αναγκαίο κακό Ενδιαφέρον για μοσχαρίσιο φιλέτο Τα φθηνότερα υπεραστικά μάς ανεβάζουν τη διάθεση Η θεωρία της αντίπαλης διαδικασίας Πώς να απαγγείλετε αναρίθμητα απαίσια ποιήματα: τα συναισθήματα Το σώμα έκανε το μυαλό ή το μυαλό το σώμα; Εκφραστείτε Πρόσωπο με πρόσωπο με δύο αγαπημένα συναισθήματα: αγάπη και θυμός Μέρος ΙV: Γαβγίσματα και μάθηση Κεφάλαιο 8: Οι σκύλοι του Παβλόφ Τα σάλια του σκύλου Εξαρτημένες αντιδράσεις και ερεθίσματα Ας κάνουμε απόσβεση Γενικεύσεις και διακρίσεις Οι κανόνες της κλασικής εξαρτημένης μάθησης Συνεχίζουμε με τη σύζευξη Πώς λειτουργούν όλα αυτά; Κεφάλαιο 9: Οι γάτες του Θορντάικ και οι αρουραίοι του Σκίνερ Παιχνίδια με τις γάτες του Θορντάικ Αρουραίοι με ενίσχυση Τα είδη των ενισχύσεων Ο κατάλληλος χρόνος για την ενίσχυση Κακός αρουραίος! Πολύ κακός! Εξάλειψη συμπεριφοράς Το πρόγραμμα των ενισχύσεων Πώς να αποφεύγετε τις κλήσεις με γενικεύσεις ιάκριση Μέρος V: Προσωπικά θέματα και κοινωνική ψυχολογία. 137 Κεφάλαιο 10: Αλλάζουμε διάθεση με τον Φρόιντ είξτε την προσωπικότητά σας Οι μοναδικές μας αναμνήσεις

6 16 Ψυχολογία για Πρωτάρηδες Το συνειδητό και το προσυνειδητό Το ασυνείδητο Το εκείνο, το εγώ, και το υπερεγώ Θέλω άρα υπάρχω Η ώρα του εγώ Η τελική κρίση Όλα για το σεξ! Από στόμα σε στόμα Μαμ, κακά και νάνι Θα παντρευτώ τη μαμά μου Τάιμ άουτ Κορύφωση της σεξουαλικότητας Αμύνομαι; εν αμύνομαι! Κεφάλαιο 11: Προσωπικότητα για βραβεία Αναγνωρίστε τους σπασίκλες Το Εγώ του Φρόιντ Χ. Χάρτμαν Ρόμπερτ Γουάιτ Άλφρεντ Άντλερ Η ψυχοκοινωνική θεωρία του Έρικσον Βασική εμπιστοσύνη δυσπιστία Αυτονομία ντροπή και αμφιβολία Πρωτοβουλία ενοχή Φιλοπονία κατωτερότητα Ταυτότητα και σύγχυση ταυτότητας Οικειότητα απομόνωση ημιουργικότητα στασιμότητα Ολοκλήρωση απόγνωση Αντικειμενότροπες σχέσεις Το συλλογικό ασυνείδητο του Γιουνγκ Μαθαίνουμε από τους άλλους Η αναπαράσταση του εαυτού μας Νοητικά σχήματα Σενάρια Αυτορρύθμιση Κεφάλαιο 12: Φυγή με το πρώτο πλοίο από το νησί της απομόνωσης Επίγνωση του εαυτού μας Επίγνωση του σώματός μας Ιδιωτικά θέματα Επίδειξη Παρουσιαστείτε Πώς σχηματίζεται η προσωπική ταυτότητα Πώς διαμορφώνεται η κοινωνική ταυτότητα Επιστρατεύστε λίγη αυτοεκτίμηση

7 Περιεχόμενα 17 Προσκόλληση Ακόμα και οι πίθηκοι τα βάφουν μαύρα Προσκόλληση με στυλ Ξεφάντωμα με συγγενείς και φίλους Γονείς με αυτοπεποίθηση Αγκαλιάστε τον εχθρό: αδέλφια Φιλική συμμετοχή Κεφάλαιο 13: Γνωρίζουμε τον εαυτό μας και τους άλλους Μας παρακολουθούν Αποκρυπτογράφηση των άλλων Εξηγηθείτε Επικοινωνία: ευκολότερη στα λόγια παρά στα έργα Ερωτήσεις Εξηγήσεις Ακούμε ιεκδίκηση Κεφάλαιο 14: Συμπεριφορά από λάστιχο: κοινωνική ψυχολογία Παίζουμε το ρόλο μας Ομάδες Συμμόρφωση Τα πάμε καλύτερα με λίγη βοήθεια Χαλαρά Ανωνυμία Σκεφτόμαστε σαν ένας Πειθώ Κακίες Χέρι βοήθειας Γιατί βοηθάμε; Πότε βοηθάμε; Ποιους βοηθάμε; Κεφάλαιο 15: Μεγαλώνουμε παρέα με την ψυχολογία Από τη σύλληψη ως τη γέννηση Χ + Υ = Αγόρι! Ένωση και διαίρεση σε μια νύχτα Από τις πάνες στα σαλάκια Η ντίσκο των μωρών: I will survive Κινητική ανάπτυξη Κίνηση Πνευματικά σχήματα Η αισθησιοκινητική μηχανή μας Μάθηση από τα συμφραζόμενα Πείτε αυτό που σκέφτεστε Κοινωνικές πεταλούδες που βγαίνουν από το κουκούλι

8 18 Ψυχολογία για Πρωτάρηδες Ώρα για σχολείο Με τα κραγιόνια στο χέρι Το στάδιο της προ-λογικής σκέψης Πάμε να παίξουμε στις κούνιες; Τα μαρτύρια της εφηβείας Το μαράζωμα της ήβης Γονείς; Ποιος τους χρειάζεται αυτούς; Μέρος VΙ: Πώς καταλαβαίνουμε αν τρελαθήκαμε Κεφάλαιο 16: Σύγχρονη παθολογική ψυχολογία Πώς κρίνουμε ποιος είναι φυσιολογικός Ταξινομία συμπτωμάτων και διαταραχών Η αντίληψη της πραγματικότητας Σχιζοφρένεια Αντιμετώπιση άλλων τύπων ψυχώσεων Μαύρες σκέψεις Μείζων κατάθλιψη ιπολική διαταραχή Φόβος Οι αιτίες της διαταραχής πανικού Θεραπεία της διαταραχής πανικού Κεφάλαιο 17: Πώς σκέφτονται οι εγκληματίες: δικαστική ψυχολογία Η συμβουλή των ειδικών Γιατί οι καλοί γίνονται κακοί Κοινωνιολογικές θεωρίες Βιολογικές και νευροψυχολογικές θεωρίες Ας πιάσουμε τους "σούπερ εγκληματίες" εγκληματικές ψυχοπαθητικές προσωπικότητες Κατά συρροήν δολοφόνοι ιαμόρφωση ψυχολογικού προφίλ ικαιολογία ή εξήγηση Ικανότητα προς καταλογισμό Επίκληση ανικανότητας προς καταλογισμό Θεραπεία, πρόληψη, και προστασία Μέρος VIΙ: Θεραπευτική βοήθεια Κεφάλαιο 18: Αξιολόγηση προβλημάτων με τα τεστ της ψυχής Τι πρόβλημα υπάρχει; Λήψη ιστορικού Εξέταση της ψυχικής κατάστασης

9 Περιεχόμενα 19 Έλεγχος κάτω από το καπό με ψυχολογικά τεστ Τυποποίηση Αξιόπιστα τεστ Έγκυρα τεστ Τύποι τεστ Κλινικά τεστ Εκπαιδευτικά τεστ/ τεστ σχολικής επίδοσης Τεστ προσωπικότητας Τεστ νοημοσύνης Νευροψυχολογικά τεστ Κεφάλαιο 19: Στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή Ποιος χρειάζεται ψυχανάλυση Τα είδη ψυχοθεραπείας αναλυτικά Ανοίγουμε το σεντούκι των θησαυρών Ψυχανάλυση Πρακτικά θέματα Ασθενείς με υπομονή Περνάμε στην ανάλυση Συνολική διαδικασία Μεταβίβαση στη νέα σχολή Φτάσαμε; Κεφάλαιο 20: Αλλάζουμε συμπεριφορά, αλλάζουμε σκέψη Απομάκρυνση κακών συμπεριφορών με συμπεριφορική ψυχοθεραπεία Κλασική εξαρτημένη μάθηση και συμπεριφορική θεραπεία Συντελεστική μάθηση και συμπεριφορική ψυχοθεραπεία Θεωρία κοινωνικής μάθησης και συμπεριφορική θεραπεία Αξιολόγηση του προβλήματος οκιμή διάφορων μεθόδων Πλένουμε το μυαλό μας με τη γνωσιακή θεραπεία Μαζί, αγαπημένες: συμπεριφορικές και γνωσιακές ψυχοθεραπείες Κεφάλαιο 21: Είναι δύσκολο να είσαι άνθρωπος: προσωποκεντρική, γκεστάλτ, και υπαρξιακή θεραπεία Κάτω από τα φώτα του προβολέα του ψυχοθεραπευτή Θεωρία του ανθρώπου Επανασύνδεση με θεραπεία Οργάνωση με γκεστάλτ Συνολική ανάγκη Υγιείς γκεστάλτ Επιτυχία με ψυχοθεραπεία Σε αρμονία με την ύπαρξή μας: υπαρξιακή ψυχοθεραπεία Βόλτα με τις εμμονές μας Στο εδώ και στο τώρα Ανάληψη ευθύνης

10 20 Ψυχολογία για Πρωτάρηδες Κεφάλαιο 22: Αντιμετώπιση του στρες και των ασθενειών Στρες και ορισμοί Στρες και τύποι Βαρεθήκατε να ανησυχείτε; Αντιμετώπιση του στρες Μαθαίνουμε να αντιμετωπίζουμε το στρες Όλα εκτός από το νεροχύτη: Πόροι στη διάθεσή μας Πέρα από το στρες: Η ψυχολογία της υγείας Πρόληψη Αλλαγές για την υγεία Παρέμβαση Μέρος VIIΙ: Οι δέκα εντολές Κεφάλαιο 23: Δέκα συμβουλές για καλή ψυχολογική υγεία Αποδεχθείτε τον εαυτό σας Προσπαθήστε να ξεπερνάτε, μάθετε να ξεχνάτε ιατηρήστε τις φιλίες και φροντίστε τις σχέσεις Αγωνιστείτε για ελευθερία και αυτοδιάθεση Βρείτε το σκοπό της ζωής σας και κυνηγήστε τους στόχους σας Αναπτερώστε τις ελπίδες και διατηρήστε την πίστη σας Βοηθήστε τους άλλους Αφοσιωθείτε Χαρείτε τα όμορφα πράγματα της ζωής Μη φοβάστε τις αλλαγές και παραμείνετε ευέλικτοι Κεφάλαιο 24: Δέκα εξαιρετικές ψυχολογικές ταινίες Η φωλιά του κούκου Το κουρδιστό πορτοκάλι πίθηκοι Συνηθισμένοι άνθρωποι Φόβος ενστίκτου Επιτέλους τι θα γίνει με τον Μπομπ; Το κορίτσι που άφησα πίσω Η σιωπή των αμνών Σίμπιλ Ψυχώ Ευρετήριο

11 Κεφάλαιο 6 Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας... Σ' αυτό το κεφάλαιο Σκεφτόμαστε τη σκέψη Ενεργοποιούμε τον υπολογιστή του μυαλού μας... Επεξεργαζόμαστε ιδέες Σκεφτόμαστε σαν τον Σποκ Πριν ασχοληθούμε με τον πολύπλοκο τομέα της ψυχολογίας που λέγεται σκέψη, ακολουθεί ένα μικρό εγκεφαλικό πείραμα. Φανταστείτε τον εαυτό σας ξαπλωμένο στο κρεβάτι, να έχετε μόλις ξυπνήσει μετά από έναν καλό νυχτερινό ύπνο. Τεντώνετε το χέρι για να κλείσετε το ενοχλητικό σας ξυπνητήρι, πετάτε τα σκεπάσματα στο πλάι, και πηγαίνετε στο μπάνιο. Τώρα αρχίζει το πειραματικό στάδιο. Όταν πηγαίνετε στο μπάνιο, ξεχνάτε γιατί είστε εκεί. Η απάντηση μπορεί να είναι προφανής, γιατί μόλις σηκωθήκατε από το κρεβάτι και πήγατε κατευθείαν στο μπάνιο, αλλά εσείς την έχετε ξεχάσει. Κοιτάζετε τριγύρω και δεν μπορείτε να καταλάβετε πού βρίσκεστε. Τίποτα δε φαίνεται γνώριμο και σας περιβάλλει ένας περίεργος κόσμος σχημάτων, μορφών, αντικειμένων, ήχων, και φωτός. Κοιτάζετε σε ένα αντικείμενο στο οποίο αντικατοπτρίζεται μια εικόνα κάποιου πράγματος, το οποίο δεν ξέρετε τι είναι. Είστε σε σύγχυση, αποπροσανατολισμένοι, και ουσιαστικά χαμένοι. Το μυαλό σας είναι εντελώς κενό. εν μπορείτε να σκεφτείτε κάποια λέξη για να ζητήσετε βοήθεια. Έχετε κολλήσει. Τι θα κάνετε; Αν το παράδειγμα σάς φαίνεται λίγο περίεργο ή κάπως αφηρημένο, υπάρχει λόγος. Αυτή η κατάσταση θα ήταν πολύ παράξενη. Τι θα γινόταν αν δεν μπορούσατε να σκεφτείτε; Ίσως το παράδειγμα του μπάνιου δείχνει τι θα γινόταν. ε θα αναγνωρίζατε τα αντικείμενα. ε θα μπορούσατε να λύσετε προβλήματα. ε θα μπορούσατε να επικοινωνήσετε. Θα είχατε μεγάλο πρόβλημα. ε θα ξέρατε ούτε πώς να βγείτε από το μπάνιο. Έχετε ακούσει ποτέ την έκφραση «Πνίγομαι σε μια κουταλιά νερό;» Σε αυτή την περίπτωση, δε θα μπορούσατε να βγείτε από την κουταλιά, ούτε από το μπάνιο. Σπάνια παρατηρούμε τη σκέψη μας. Είναι σαν μουσική που ακούγεται συνεχώς στο βάθος, αλλά δεν είναι ποτέ προφανής. Σκεφτόμαστε εντελώς αυτόματα και χωρίς προσπάθεια. Παλιά έπαιρνα το μυαλό μου ως κάτι δεδομένο και

12 82 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα σπάνια το παρατηρούσα. Η μόνη στιγμή που πρόσεξα το μυαλό μου ήταν όταν άρχισε να μη λειτουργεί καλά. Μάλλον δεν είχα καταλάβει τι είχα μέχρι που το έχασα. Αλλά πώς καταλαβαίνω ότι το μυαλό μου δε λειτουργεί, αν το έχω χάσει; Καλύτερα να αφήσουμε αυτό το θέμα για βραδινές φιλοσοφικές συζητήσεις στην τοπική καφετέρια. Για τους σκοπούς αυτού του κεφαλαίου, ας υποθέσουμε ότι όλοι έχουμε μυαλό και την ικανότητα να σκεφτόμαστε. Τι έχετε στο μυαλό σας; Τι ακριβώς είναι η σκέψη; Στη συνέχεια του κεφαλαίου, θα σας ζητήσω να αναλύσετε τις δικές σας διεργασίες της σκέψης, και έτσι καλό είναι να ξέρετε τι α- ναλύετε. Στην ψυχολογία, η σκέψη ή οι διεργασίες της σκέψης ονομάζονται νόηση ή γνωσιακές διεργασίες. Αντιστοιχούν στη νοητική επεξεργασία πληροφοριών και περιλαμβάνουν την απομνημόνευση, τους συλλογισμούς, την επίλυση προβλημάτων, τη σύλληψη εννοιών, και τη φαντασία. Η μελέτη της σκέψης είναι πολύ δύσκολο πράγμα. Γιατί; Γιατί είναι δύσκολο να τη δούμε! Αν άνοιγα ένα κρανίο και κοιτούσα μέσα, θα έβλεπα σκέψεις; Όχι, θα έβλεπα μια ζαρωμένη, γκριζοροδαλή μάζα (έναν εγκέφαλο, με άλλα λόγια). Στις πρώτες έρευνες της ψυχολογίας για τη σκέψη, οι ψυχολόγοι ζητούσαν από τους συμμετέχοντες να κάνουν κάτι που ονομάζεται ενδοσκόπηση. Ενδοσκόπηση είναι η παρατήρηση και η αναφορά των εσωτερικών εμπειριών ενός ανθρώπου από τον ίδιο. Οι ψυχολόγοι έδιναν στους συμμετέχοντες ένα απλό μαθηματικό πρόβλημα και τους ζητούσαν να κάνουν τους υπολογισμούς μιλώντας δυνατά. Αυτές οι ασκήσεις στόχευαν στην καταγραφή των βημάτων της διεργασίας της σκέψης. οκιμάστε το! Πάρτε ένα κομμάτι χαρτί και ένα μολύβι. Καλείστε να λύσετε την παρακάτω άσκηση αριθμητικής και να καταγράψετε κάθε βήμα που κάνετε: 47, ,989 Το αποτέλεσμα πρέπει να είναι 71,865. Αν δεν είναι αυτό, κανένα πρόβλημα: όλοι έχουμε τα αδύνατα σημεία μας. Και μάλιστα, αν καταλήξατε σε λάθος α- ποτέλεσμα, τότε η τεχνική της ενδοσκόπησης μπορεί να σας δείξει τι κάνατε λάθος. Αφιερώστε λίγη ώρα για να δείτε τα βήματα που ακολουθήσατε για να λύσετε την άσκηση. Μόλις συμμετείχατε σε ένα ψυχολογικό πείραμα και δεν πόνεσε καθόλου, σωστά; Με την τεχνική της ενδοσκόπησης, καταγράψατε τις διεργασίες της σκέψης που συνδέονται με μια σχετικά απλή άσκηση επίλυσης προβλήματος. Τώρα φανταστείτε πόσο δύσκολο θα ήταν να χρησιμοποιήσετε την ενδοσκόπηση για να αναλύσετε όλες τις σκέψεις σας. Θα ήταν πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατον. Ένας από τους λόγους που οι ψυχολόγοι δε χρησιμοποιούν πια αυτή την τεχνική είναι επειδή είναι υπερβολικά απλή. εν μπορεί να συλλάβει τις περίπλοκες διεργασίες της σκέψης. Σήμερα, οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν υπολογιστικά μοντέλα και άλλα περίπλοκα μέσα για να κάνουν έρευνες για τη σκέ-

13 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 83 ψη. Ένας άλλος λόγος που η ενδοσκόπηση έχασε τα σκήπτρα είναι επειδή οι σημαντικότερες πτυχές της σκέψης αυτές που τείνουμε να θεωρούμε δεδομένες δεν είναι άμεσα διαθέσιμες για αξιολόγηση. Όσο βαθιά στον εγκέφαλό μας και αν ψάχνουμε, ακόμα δεν έχουμε ανακαλύψει τα δομικά του στοιχεία αντιλαμβανόμαστε μόνο τα τελικά προϊόντα. Συνδεθείτε με τον υπολογιστή Μετά την εμφάνιση των σύγχρονων υπολογιστών, οι ψυχολόγοι και οι ερευνητές άρχισαν να εξετάζουν τις πράξεις που εκτελούν οι υπολογιστές, δηλαδή τις υπολογιστικές λειτουργίες τους, ως πιθανά μοντέλα της ανθρώπινης σκέψης. Ήταν μια σημαντική πρόοδος. Η χρήση του υπολογιστή ως μοντέλου που εξηγεί πώς πραγματοποιείται η σκέψη ονομάζεται υπολογιστικό μοντέλο του μυαλού (και της σκέψης). Η θεωρία είναι ταυτόχρονα σύνθετη και απλουστευτική: Ο εγκέφαλος και όλες οι περίπλοκες διεργασίες του, όπως η αντίληψη, η σκέψη, η επίλυση προβλημάτων κ.λπ., είναι διεργασίες επεξεργασίας πληροφοριών, άρα υπολογισμοί. Ο εγκέφαλος είναι μια μηχανή επεξεργασίας πληροφοριών. Επεξεργασία πληροφοριών Ο εγκέφαλος ακολουθεί τέσσερα βασικά βήματα όταν επεξεργάζεται πληροφορίες: 1. Οι πληροφορίες των ερεθισμάτων που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας φτάνουν στον εγκέφαλο (Βλέπετε τον Μάικλ Τζάκσον να κάνει μια χορευτική φιγούρα για πρώτη φορά.) 2. Αναλύεται η σημασία των πληροφοριών (Ο εγκέφαλός σας σκέφτεται «Τέλειο! Τρομερές φιγούρες.») 3. ημιουργούνται διάφορες πιθανές απαντήσεις. (Ο εγκέφαλός σας προσπαθεί να καταλάβει πώς χορεύει έτσι.) 4. Εκτελείται μια αντίδραση και παρακολουθείται η ανάδραση. (Πετάτε τα παπούτσια σας και δοκιμάζετε τη φιγούρα στο πάτωμα της κουζίνας.) Επομένως, η σκέψη είναι μια διεργασία που περιλαμβάνει την ανάλυση πληροφοριών. Τι είναι όμως οι «πληροφορίες»; Πρώτα από όλα, η σκέψη αφορά πάντα ένα ή περισσότερα πράγματα. Όταν σκέφτομαι, σκέφτομαι κάποιο αντικείμενο, ένα αυτοκίνητο, έναν άνθρωπο, ένα γεγονός και λοιπά. Τι είδους «πράγματα» ή αντικείμενα χρησιμοποιεί ένας υπολογιστής στους υπολογισμούς του; Σκεφτείτε μια αριθμομηχανή, ένα από τα συνηθέστερα είδη επεξεργαστών πληροφοριών. Τι είδους αντικείμενα χρησιμοποιεί για τους υπολογισμούς της; Αριθμούς και σύμβολα, σωστά; Η σκέψη είναι η επεξεργασία νοητικών συμβόλων ή συμβόλων της σκέψης. Τα σύμβολα της σκέψης είναι νοητικές αναπαραστάσεις αντικειμένων του κόσμου μας. Η επόμενη παράγραφος εξηγεί αυτό το θέμα.

14 84 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα Ο Άλαν Τούρινγκ [Turing] σκαρφίστηκε κάτι που ονομάστηκε δοκιμή Τούρινγκ. Ένα δημοφιλές παιχνίδι συναναστροφών εκείνη την εποχή ήταν να κρύβονται ένας άντρας και μία γυναίκα πίσω από διαφορετικές πόρτες. Οι καλεσμένοι επικοινωνούσαν μαζί τους με δακτυλογραφημένα σημειώματα. Στόχος ήταν να μαντέψουν σωστά ποιος ήταν ο άντρας και ποια η γυναίκα Η πρόκληση του Τούρινγκ με βάση τις απαντήσεις που έδιναν σε διάφορες ερωτήσεις. Ο Τούρινγκ πρότεινε η σύγκριση να γίνει μεταξύ υπολογιστή και ανθρώπου και αν οι «καλεσμένοι» δεν καταφέρουν να καταλάβουν αν απαντά στις ερωτήσεις υπολογιστής ή άνθρωπος, τότε πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο υπολογιστής παρουσιάζει ευφυΐα. Χαλαρώστε για λίγο, καθίστε άνετα, και φέρτε στο μυαλό σας την εικόνα ενός ροζ τριαντάφυλλου. Συγκεντρωθείτε για να δείτε καθαρά την εικόνα, με το πράσινο κοτσάνι και τα φύλλα, τα ροζ πέταλα, τα αγκάθια, κ.λπ. Προσπαθήστε να φανταστείτε το τριαντάφυλλο με λεπτομέρειες. Αν μπει κάποιος στο δωμάτιο ενώ γίνεται αυτό και σας ρωτήσει «Υπάρχει τριαντάφυλλο στο δωμάτιο;», τι θα απαντήσετε; Αν δεν υπάρχει τριαντάφυλλο, θα πείτε «όχι». Αλλά σκεφτείτε ότι ίσως και να υπάρχει τριαντάφυλλο στο δωμάτιο ή, τουλάχιστον, ότι βρίσκεται στο δωμάτιο επειδή έχετε στο μυαλό σας ένα τριαντάφυλλο. Ε- πομένως, αν ανοίξω το κρανίο και κοιτάξω στο κεφάλι σας, θα δω ένα ροζ τριαντάφυλλο, σωστά; Όχι βέβαια! Το τριαντάφυλλο «υπάρχει» μόνο σε συμβολική μορφή ή ως αναπαράσταση μέσα στο μυαλό σας. Όταν διαβάζετε τη λέξη «πόρτα» σε αυτή τη σελίδα, έχετε την εικόνα μιας πόρτας στο μυαλό σας. Σκέφτεστε μια «πόρτα». Πώς γίνεται αυτό; Συμβολική αναπαράσταση! Η λέξη «πόρτα» είναι ένα γλωσσολογικό νοητικό σύμβολο για το (συνήθως) ξύλινο, ορθογώνιο αντικείμενο που βρίσκεται στην πρόσοψη του σπιτιού σας. Η σκέψη αποτελείται από σύμβολα που αναπαριστούν πληροφορίες για τον κόσμο και τα αντικείμενά του, καθώς και από τρόπους χειρισμού αυτών των συμβόλων. Ο νοητικός χειρισμός των συμβόλων βασίζεται στο συνδυασμό, την ανάλυση, και ένα νέο συνδυασμό των συμβόλων σε περιπλοκότερες ακολουθίες ή συστήματα συμβόλων, τα οποία έχουν ένα νόημα. Ας δούμε ξανά τη λέξη «πόρτα». Αποτελείται από απλούστερα τμήματα που ονομάζονται γράμματα. Από το συγκεκριμένο συνδυασμό γραμμάτων αναδύεται η συγκεκριμένη λέξη και η εικόνα του αντικειμένου που ονομάζουμε «πόρτα». Αν αλλάξουμε τα γράμματα ή τη σειρά τους, μπορούμε να δημιουργήσουμε άλλες λέξεις, οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορετικά αντικείμενα και επομένως σε διαφορετικές σκέψεις. ιαπιστώνουμε ότι ακόμα και ένα απλό σύστημα όπως το αλφάβητο μπορεί να δώσει σχεδόν άπειρους συνδυασμούς μεγαλύτερων και περιπλοκότερων συμβόλων ή αναπαραστάσεων. Από πού προέρχονται αυτά τα σύμβολα; ημιουργούνται όταν αντιλαμβανόμαστε αντικείμενα στον κόσμο. Όταν βλέπω ένα τριαντάφυλλο, υπάρχει μια αντίστοιχη συμβολική αναπαράστασή του στο μυαλό μου,που ενεργοποιείται καθώς το σκέφτομαι.

15 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 85 Σύλληψη εννοιών Πότε ήταν η τελευταία φορά που βγήκατε με ένα φίλο μόνο για να μιλήσετε; Πήγατε σε καφετέρια; Μιλήσατε για τα πρόσφατα ειδύλλια και τις απογοητευτικές σχέσεις της ζωής σας; Μιλήσατε για την πολιτική ή τον καιρό; Ό,τι και αν είπατε, αναφερθήκατε σε κάποια έννοια. Έννοια είναι μια σκέψη ή μια ιδέα που αντιπροσωπεύει ένα σύνολο σχετικών ιδεών. Το «ειδύλλιο» είναι έννοια. Η «σχέση» είναι έννοια. Η «πολιτική» είναι έννοια. Ο «καιρός» είναι έννοια. Να θυμάστε ότι αυτές οι έννοιες αναπαριστώνται ως σύμβολα στα συστήματα επεξεργασίας πληροφοριών της σκέψης. Πώς φτάνουν ως εκεί; Μέσω της μάθησης. Οι έννοιες προκύπτουν, γεννιούνται, και διαμορφώνονται. Όταν τα αντικείμενα έχουν κοινά χαρακτηριστικά, ανήκουν στην ίδια έννοια. Κάποιες έννοιες είναι σαφώς ορισμένες, ενώ άλλες όχι. Ας δούμε τις παρακάτω λέξεις: Ουρά, Γούνα, όντια, Τέσσερα πόδια Τι περιγράφουν αυτές οι λέξεις; Μπορεί να είναι γάτα, σκύλος, λιοντάρι, ή αρκούδα. Το θέμα είναι ότι δεν μπορεί να απαντήσει κανείς με αυτές τις τέσσερις λέξεις μόνο. Λείπει μια πολύ σημαντική λεπτομέρεια, μια πληροφορία που καθορίζει με σαφήνεια την έννοια και τη διαχωρίζει από τις άλλες. Τώρα, ας δούμε αυτή τη λίστα λέξεων: Ουρά, Γούνα, όντια, Τέσσερα πόδια, Γαβγίζει Τι περιγράφουν τώρα; Μάλλον ένα σκύλο. Γιατί; Γιατί οι γάτες, τα λιοντάρια, και οι αρκούδες δε γαβγίζουν. Το χαρακτηριστικό «γαβγίζει» προσδιορίζει μόνο την έννοια «σκύλος». Το γάβγισμα είναι το προσδιοριστικό χαρακτηριστικό της έννοιας. Είναι μια ιδιότητα που πρέπει να υπάρχει για να κατηγοριοποιηθεί το αντικείμενο ως παράδειγμα της συγκεκριμένης έννοιας. είτε τις παρακάτω λέξεις: Φτερά, Ράμφος, Αυγά, Πετάει Τι περιγράφουν; Ένα πουλί; Για μια στιγμή. εν υπάρχουν τουλάχιστον δύο πουλιά που δεν πετούν; Για παράδειγμα, οι πιγκουΐνοι και οι στρουθοκάμηλοι. εν πετάνε, αλλά είναι πουλιά. Επομένως, το πέταγμα δεν είναι προσδιοριστικό χαρακτηριστικό των πουλιών, γιατί τα ζώα δε χρειάζονται αυτό το χαρακτηριστικό για να θεωρηθούν πουλιά. Ωστόσο, τα περισσότερα πουλιά πετούν, γι αυτό και αποκαλούμε το «πέταγμα» χαρακτηριστική ιδιότητα ή χαρακτηριστικό. Είναι μια ιδιότητα την οποία έχουν τα περισσότερα μέλη μιας εννοιολογικής ο- μάδας, αλλά όχι όλα. Σκεφτείτε μια καρέκλα. Προσπαθήστε να φανταστείτε και να δείτε την εικόνα μιας καρέκλας. Τώρα, περιγράψτε την. (Περιγράψτε τη σε κάποιον άλλο για να μη δείχνετε αστείοι ενώ περιγράφετε μια φανταστική καρέκλα στον εαυτό σας.) Η φανταστική καρέκλα πιθανότατα είναι από ξύλο, έχει τέσσερα πόδια, ένα ορθογώνιο ή τετράγωνο κάθισμα, και μια πλάτη που αποτελείται από δύο κατακόρυφα στηρίγματα σε κάθε πλευρά του καθίσματος και από δύο οριζόντιες σανίδες.

16 86 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα Αυτή είναι μια τυπική καρέκλα. Είναι συνηθισμένη. Και μάλιστα, μπορεί να θεωρηθεί πρότυπο καρέκλας. Ένα πρότυπο είναι το συνηθέστερο παράδειγμα α- ντικειμένου ή γεγονότος μιας συγκεκριμένης κατηγορίας. Είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της έννοιας. Στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής μας, τα χαρακτηριστικά μιας κατηγορίας συνδυάζονται βήμα-βήμα. Ξεκινάμε από τα απλά και τα συνδυάζουμε σε μεγαλύτερες ενότητες μέχρι που το εννοιολογικό δίκτυο πληροφοριών για τα αντικείμενα του κόσμου μας αποκτά τεράστια χωρητικότητα. Ωστόσο, όλοι γνωρίζουμε ότι η σκέψη είναι πολύ πιο περίπλοκη από την απλή κατανόηση της μιας λέξης. Μετά από λίγο καιρό, συνδυάζουμε τις μονολεκτικές έννοιες σε έννοιες της μιας πρότασης, μετά τις έννοιες της μιας πρότασης σε έννοιες της μιας παραγράφου, και λοιπά. Παρατηρήστε ότι αυτή η διαδικασία εξελίσσεται διαρκώς. Η πρόταση «ο πόλεμος είναι κόλαση» είναι παράδειγμα του συσχετισμού δύο εννοιών, του «πολέμου» και της «κόλασης». ημιουργούμε νοητικά μοντέλα συγκεντρώνοντας πολλές προτάσεις που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τι σχέση έχουν τα πράγματα μεταξύ τους. Ακολουθεί ένα παράδειγμα: Ο πόλεμος είναι κόλαση. Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένας πόλεμος. Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν κόλαση. Τα σχήματα είναι βασικές μονάδες κατανόησης που αναπαριστούν τον κόσμο και συνήθως είναι αποτέλεσμα της οργάνωσης των νοητικών μοντέλων σε μεγαλύτερες ομάδες. Ένα παράδειγμα είναι «Μερικοί στρατιώτες που πολέμησαν στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο παρουσίασαν ψυχολογικά τραύματα. Κάποιοι πιστεύουν ότι αυτό είναι αποτέλεσμα της ακραίας φύσης του πολέμου. Ορισμένοι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι ο πόλεμος είναι κόλαση.» Οι ιδιότητες συνδυάζονται και δημιουργούν έννοιες. Οι έννοιες συνδυάζονται σε προτάσεις. Πολλές προτάσεις μαζί δημιουργούν νοητικά μοντέλα. Τέλος, τα νοητικά μοντέλα συνδυάζονται σε σχήματα, τα οποία χρησιμοποιούνται ως βασικές μονάδες κατανόησης και αναπαριστούν τον κόσμο στη γλώσσα της σκέψης μας. Ένα παράδειγμα είναι η έννοια «βιβλίο». Συνδυάστε την έννοια του βιβλίου με μια άλλη, για παράδειγμα με το διάβασμα. Έπειτα, συνδέστε αυτές τις έννοιες με μια άλλη, όπως τη βιβλιοθήκη. Τώρα, έχετε τρεις έννοιες που συνδέονται μεταξύ τους: βιβλίο, διάβασμα, και βιβλιοθήκη. Από αυτές τις τρεις έννοιες μπορεί να αναδυθεί η πρόταση της μελέτης (σε αντίθεση με το διάβασμα ως χόμπι). Η μελέτη μπορεί να ενσωματωθεί σε μεγαλύτερες ενότητες, ή σχήματα, όπως το σχολείο ή η σχολική εκπαίδευση.

17 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 87 Γυρίζουν τα γρανάζια Η ανθρώπινη σκέψη εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο στον οποίο ζούμε και τις αναπαραστάσεις που δημιουργούμε. Τι παθαίνουν λοιπόν όλες αυτές τις έννοιες μόλις μπουν στο μυαλό μας; Σκεφτείτε το εξής: Κάθε δύο με τρεις μήνες, σε κάθε πανεπιστήμιο της χώρας συμβαίνει κάτι παράξενο. Αυτό το συμβάν είναι τόσο προβλέψιμο όσο η παλίρροια, οι φάσεις του φεγγαριού, ή τα φοιτητικά δάνεια. Κάθε φορά που γράφεται σε ένα μάθημα ένας φοιτητής στο οποίο διδάσκει ένας καθηγητής, συμβαίνει κάτι προβλέψιμο. Ο φοιτητής Γιάννης Παπαδόπουλος μπαίνει στην τάξη ή στο αμφιθέατρο, κοιτάζει προς την έδρα, βγάζει ένα σημειωματάριο και ένα στυλό, και περιμένει τον καθηγητή να αρχίσει να μιλάει για να κρατήσει σημειώσεις. Αυτή η επαναλαμβανόμενη διαδικασία ή ακολουθία γεγονότων είναι τέλειο παράδειγμα σεναρίου, που αντιπροσωπεύει ένα σχήμα της γνώσης του φοιτητή για το τι σημαίνει «κάνω μάθημα» ή «είμαι φοιτητής». Με ποιον τρόπο χρησιμοποιεί η σκέψη μας τις έννοιες (όπως «είμαι φοιτητής») για να περιφερόμαστε στον κόσμο μας και να λύνουμε τα καθημερινά μας προβλήματα; Αν η σκέψη είναι μια μορφή υπολογισμού και ο εγκέφαλος είναι ένας πανίσχυρος υπολογιστής, τότε πώς ακριβώς εκτελούνται αυτοί οι υπολογισμοί; Ξέρουμε ότι η νοητική μας γλώσσα αποτελείται από έννοιες, προτάσεις, νοητικά μοντέλα, και σχήματα, αλλά πώς καθοδηγούν τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας αυτές οι ομάδες ή τα οργανωμένα σύνολα εννοιών; Συνήθως, η σκέψη οργανώνεται και κατευθύνεται με γνώμονα τους στόχους. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι είναι λογική και ορθολογιστική. Η οργανωμένη σκέψη διέπεται από κανόνες και έχει ως στόχο την επίλυση διαφόρων προβλημάτων τα οποία όλοι μας αντιμετωπίζουμε καθημερινά. Και το νούμερο ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε κάθε μέρα; Η επιβίωση. Η σκέψη έχει στόχο και κατευθύνει τις πράξεις μας έτσι ώστε να πετύχουμε τους στόχους μας, δηλαδή να μείνουμε ζωντανοί! Πάρτε, για παράδειγμα, ένα μωρό. (Μην το πάρετε αγκαλιά, απλώς σκεφτείτε το.) Αν είμαι μωρό και πεινάω, θα κλάψω από ένστικτο και αντανακλαστικά. Επιτέλους, κάποιος αφήνει το τηλεκοντρόλ, έρχεται και μου φέρνει ένα μπιμπερό. Σε αυτό το σημείο, η σκέψη μου γίνεται πολύ σημαντική. Στην καλύτερη περίπτωση, κατανοώ τη σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά του κλάματος και το αποτέλεσμα ότι τρώω από το μπιμπερό. Ουσιαστικά, δημιουργώ τη σκέψη «Όταν κλαίω, κάποιος μού φέρνει ένα μπιμπερό.» Αυτός είναι ένας νέος «κανόνας» για μένα. Βασίζεται στην απλή λογική: Αν Α, τότε Β. Αν Α και Β, τότε Γ. Α (κλάμα) + Β (κάποιος μού φέρνει μπιμπερό) = Γ (σταματάει η πείνα) Στις ενότητες που ακολουθούν, παρουσιάζω τους βασικούς μηχανισμούς της σκέψης, που συχνά αποκαλούνται «αρχιτεκτονική της σκέψης». Είναι οι κανόνες που διέπουν τη σκέψη. Εκτός από την αναπαράσταση της γνώσης μας για τον κόσμο με τη μορφή εννοιών, η σκέψη απαιτεί και τα παρακάτω βασικά συστατικά:

18 88 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα Εισερχόμενες πληροφορίες: Αισθητηριακές πληροφορίες που προέρχονται από τον κόσμο μας ή από το ίδιο το μυαλό μας. Μνήμη: Ένα σύστημα απαραίτητο για την αποθήκευση της γνώσης. Οι πληροφορίες για τον κόσμο αποθηκεύονται στο μυαλό και τις αναμνήσεις μας. Τα γενέθλια, τα ονόματα, και άλλες πληροφορίες αποθηκεύονται στη μνήμη μας. Πράξεις: Κανόνες που καθορίζουν πώς χρησιμοποιείται το σύστημα της μνήμης (συλλογισμός, επίλυση προβλημάτων, και λογική ανάλυση). Ας δούμε την αναλογία των μαθηματικών: Aν έχω 100 αριθμούς αποθηκευμένους στη μνήμη μου και αντιμετωπίζω ένα αριθμητικό πρόβλημα, οι πράξεις καθορίζουν πώς θα λύσω το πρόβλημα. Εξερχόμενες πληροφορίες: «Προγράμματα» ενεργειών που λένε στον υπόλοιπο εγκέφαλο και το σώμα τι να κάνει μετά την εκτέλεση πράξεων στη σκέψη. Εισερχόμενες πληροφορίες Κατά τη νοητική επεξεργασία, οι εισερχόμενες πληροφορίες δεν αποτελούν κομμάτι της διαδικασίας της σκέψης. Στην πραγματικότητα, μιλάμε για την α- ντίληψη. Το στάδιο των εισερχόμενων πληροφοριών αφορά την «είσοδο» πληροφοριών για τον κόσμο μας στον εγκέφαλό μας. Ουσιαστικά, όλες οι πληροφορίες που βρίσκονται «εκεί έξω» πρέπει να μπουν στο μυαλό μας για να τις σκεφτούμε. Πώς γίνεται αυτό; Μέσω των αισθήσεων: η όραση, η ακοή, η αφή, η όσφρηση, και η γεύση παρέχουν όλες τις πληροφορίες. Οι αισθήσεις μάς παρέχουν τα δεδομένα που εισέρχονται στη σκέψη. Ό,τι βλέπουμε, ακούμε, αγγίζουμε, μυρίζουμε, και γευόμαστε από τον κόσμο γύρω μας γίνεται κομμάτι των διεργασιών της σκέψης. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερες λεπτομέρειες για την αντίληψη στο Κεφάλαιο 5. Λένε ότι φεύγει πρώτη: Η μνήμη Η σκέψη περιλαμβάνει το χειρισμό των νοητικών συμβόλων που αποθηκεύονται ως έννοιες, αναπαραστάσεις των αντικειμένων που συναντάμε στον κόσμο μας. Πού αποθηκεύονται αυτά τα νοητικά σύμβολα; Στη μνήμη! Η μνήμη διαθέτει τρία ξεχωριστά συστήματα αποθήκευσης: την αναγνωριστική, την βραχυπρόθεσμη, και τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς λειτουργεί η μνήμη, ας χρησιμοποιήσουμε μια μεταφορά. Φανταστείτε μια τράπεζα. Ξέρετε, εκεί που καταθέτουμε τα χρήματά μας. Τέλος πάντων, σκεφτείτε τη δική σας τράπεζα. Οι περισσότεροι έχουμε έναν τρεχούμενο λογαριασμό, αλλά όλοι γνωρίζουμε ότι υπάρχουν και άλλα είδη λογαριασμών. Καθένας από αυτούς κάνει κάτι διαφορετικό με τα χρήματά μας. Ουσιαστικά, η τράπεζα κρατάει τα χρήματά μας και τα εξασφαλίζει με διάφορους τρόπους χρησιμοποιώντας διάφορα είδη λογαριασμών. Οι τρεχούμενοι λογαριασμοί είναι συνήθως για καθημερινή και βραχυπρόθεσμη χρήση. Οι προθεσμιακοί λογαριασμοί είναι για μακροπρόθεσμη φύλαξη. Έτσι και η μνήμη μας αποθηκεύει πληροφορίες με διάφορους τρόπους.

19 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 89 Αναγνωριστική αποθήκευση Η αναγνωριστική μνήμη είναι ένα σύστημα που λειτουργεί σε κλάσματα του δευτερολέπτου και αποθηκεύει πληροφορίες που προέρχονται από τις αισθήσεις μας. Σας έχει συμβεί να κοιτάξετε τον ήλιο, να κλείσετε τα μάτια, και μετά να κοιτάξετε αλλού; Τι συνέβη; Εξακολουθείτε να βλέπετε έναν ήλιο στο μυαλό σας. Βραχυπρόθεσμη μνήμη Η βραχυπρόθεσμη μνήμη (ΒΜ) περιλαμβάνει τις πληροφορίες που είναι ενεργές στη συνείδησή μας τη δεδομένη στιγμή, δηλαδή τα πράγματα τα οποία συνειδητοποιούμε. Το φως πάνω στη σελίδα του βιβλίου, οι λέξεις που διαβάζουμε, το γουργουρητό στο στομάχι, και ο ήχος της κίνησης έξω από το παράθυρο, είναι όλα συνειδητά στοιχεία και αποθηκεύονται στη ΒΜ. Τα πράγματα που δε συνειδητοποιούμε μπορεί να περάσουν στη μακροπρόθεσμη μνήμη ή να λησμονηθούν. Πόσες πληροφορίες μπορεί να αποθηκεύσει η ΒΜ; Σύμφωνα με την πιο κοινή παραδοχή, αποθηκεύει επτά πληροφορίες, συν-πλην δύο. Αποκαλείται και «μαγικός αριθμός επτά» της χωρητικότητας της ΒΜ. Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί οι αριθμοί τηλεφώνων έχουν επτά ψηφία; Η απάντηση είναι ο μαγικός αριθμός επτά! Αυτό σημαίνει ότι μπορώ να έχω μόνο επτά λέξεις, επτά αριθμούς, ή επτά α- πλά στοιχεία στη ΒΜ; Όχι, γιατί χάρη σε μια διαδικασία που ονομάζεται συνένωση (chunking), μπορώ να αποθηκεύσω πολύ περισσότερες πληροφορίες. Ένα κλασικό παράδειγμα συνένωσης είναι η χρήση μνημονικών μεθόδων, δηλαδή η διάσπαση μιας μεγάλης πληροφορίας σε μικρότερες φράσεις, ώστε να τη θυμόμαστε ευκολότερα. Ένας εύκολος τρόπος να δημιουργήσετε μια μνημονική μέθοδο: αν έχετε μια λίστα πραγμάτων που θέλετε να απομνημονεύσετε, πάρτε τα πρώτα γράμματα κάθε λέξης της λίστας και δημιουργήστε μια εύκολη φράση με αυτές. Να κάτι που δεν ξεχνάω ποτέ και ας το έμαθα στη Β' Γυμνασίου: Μεθυσμένος Αιθίοπας προπονείται βουτώντας. Ξέρετε σε τι αντιστοιχεί; Στα πρώτα συνθετικά των ονομάτων των οργανικών ενώσεων, ανάλογα με τον αριθμό των ατόμων άνθρακα που περιέχουν: μεθ (ένα άτομο άνθρακα), αιθ (δύο άτομα), προπ (τρία άτομα), βουτ (τέσσερα άτομα). Η διάρκεια του συστήματος ΒΜ είναι περίπου 18 δευτερόλεπτα. Μπορούμε να παρατείνουμε τη διάρκεια παραμονής της πληροφορίας στη ΒΜ μόνο αν κάνουμε κάτι που ονομάζεται επανάληψη (rehearsal). Η επανάληψη είναι η διαδικασία της διαρκούς επαναφοράς ενός πράγματος στο μυαλό μας ή η αφήγησή του για να μην το ξεχάσουμε. Μακροπρόθεσμη μνήμη Όταν οι πληροφορίες της ΒΜ επαναλαμβάνονται για αρκετά μεγάλο διάστημα, καταλήγουν στο σύστημα μακροχρόνιας αποθήκευσης της μνήμης, δηλαδή στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Ουσιαστικά υπάρχουν δύο ξεχωριστοί τρόποι απόθεσης πληροφοριών στις «τράπεζες» της μακροπρόθεσμης μνήμης.

20 90 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα Επανάληψη συντήρησης: Μεταφέρει τις πληροφορίες από τη ΒΜ, με επανάληψη μέχρι τη δέσμευσή τους για μακροχρόνια αποθήκευση. Αναλυτική επανάληψη: Το μυαλό επεξεργάζεται τις πληροφορίες, ενσωματώνοντάς τις στις υπάρχουσες αναμνήσεις. Όταν οι πληροφορίες έ- χουν νόημα και συνδέονται με κάτι που γνωρίζουμε ήδη, τις ανακαλούμε ευκολότερα και τις ξεχνάμε δυσκολότερα. Η μακροχρόνια μνήμη διαιρείται σε τρεις βασικές κατηγορίες: Επεισοδιακή μνήμη: Τα γεγονότα και οι καταστάσεις που είναι μοναδικές εμπειρίες για κάθε άνθρωπο (γάμοι, γενέθλια, αποφοιτήσεις, τροχαία α- τυχήματα, κ.ο.κ.) Σημασιολογική μνήμη: Αντικειμενικές πληροφορίες όπως σημαντικές γιορτές, το όνομα του πρώτου προέδρου των ΗΠΑ, και ο αριθμός φορολογικού μητρώου ιαδικαστική μνήμη: Πληροφορίες για το πώς γίνονται διάφορα πράγματα, όπως το να κάνει κανείς ποδήλατο, να λύνει μαθηματικά προβλήματα, ή να δένει τα κορδόνια του Θεωρητικά, η ΜΜ έχει άπειρο μέγεθος και διάρκεια, γιατί οι ερευνητές δεν έ- χουν καταφέρει να μετρήσουν τη χωρητικότητά της. Να θυμάστε μόνο ότι είναι αρκετή για το σκοπό που τη θέλουμε. Αυτό ακούγεται κάπως παράξενο, αν σκεφτεί κανείς πόσες πολλές πληροφορίες φαίνεται να ξεχνάμε. Αν οι πληροφορίες βρίσκονται «κάπου εκεί μέσα», τότε γιατί τις ξεχνάμε; Το να ξεχνάμε πληροφορίες που είναι αποθηκευμένες στη ΜΜ σημαίνει ότι δεν μπορούμε να τις προσπελάσουμε και όχι ότι οι πληροφορίες δεν είναι πια εκεί. Όταν δεν καταφέρνουμε να ανακαλέσουμε κάτι από τη μνήμη μας, μας πλήττουν δύο είδη αποτυχίας προσπέλασης της μνήμης. Και τα δύο είδη συνδέονται με αδυναμία προσπέλασης της μνήμης, γιατί παρεμβαίνουν άλλες πληροφορίες. Αναδρομική παρεμβολή: υσκολευόμαστε να θυμηθούμε παλιότερες πληροφορίες γιατί μας εμποδίζουν οι νεότερες Προδραστική παρεμβολή: υσκολευόμαστε να θυμηθούμε νεότερες πληροφορίες γιατί μας εμποδίζουν οι παλιότερες Την επόμενη φορά που θα παρακολουθήσετε μια κωμωδία στην τηλεόραση προσπαθήστε να θυμηθείτε όλες τις λεπτομέρειες των πρώτων λεπτών, των μεσαίων λεπτών, και των τελευταίων λεπτών του προγράμματος. Ή, ακούστε μια διάλεξη και προσπαθήστε να θυμηθείτε τι ειπώθηκε στην αρχή, στη μέση, και στο τέλος της παρουσίασης. Μπορεί να παρατηρήσετε κάτι που οι ψυχολόγοι αποκαλούν φαινόμενο της σειριακής θέσης. Είναι ευκολότερο να θυμηθείτε πληροφορίες από την αρχή και το τέλος της εκπομπής ή της διάλεξης παρά από το μέσο. Γιατί συμβαίνει αυτό;

21 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 91 Σας έχουν ζητήσει ποτέ να ξεχάσετε κάτι; Δοκιμάστε αυτό: Ξεχάστε το τυρί. Έπιασε; Ξεχάσατε το τυρί ή στην πραγματικότητα σκεφτήκατε το τυρί; Όταν κάποιος σας λέει να ξεχάσετε κάτι, η ειρωνεία είναι ότι είναι Ξεχάστε το! αδύνατο να ξεχάσετε κάτι που σκέφτεστε. Η προτροπή «Ξέχασέ το» είναι ανώφελη. Αν κάποιος θέλει να ξεχάσετε κάτι, θα πρέπει να μην το αναφέρει καθόλου. Το φαινόμενο της σειριακής θέσης οφείλεται στο γεγονός ότι οι πληροφορίες στην αρχή της εκπομπής ή της σειράς μπαίνουν στη μακροχρόνια μνήμη, λόγω του χρόνου που περνάει. Οι πληροφορίες στο τέλος της εκπομπής μένουν στη βραχυπρόθεσμη μνήμη γιατί είναι πρόσφατες. Οι μεσαίες; Απλώς χάνονται. Παιχνίδια με τις νοητικές λειτουργίες Το τρίτο βήμα της διεργασίας της σκέψης αφορά την εφαρμογή των νοητικών λειτουργιών ή δραστηριοτήτων. ύο συνηθισμένοι τύποι νοητικών δραστηριοτήτων είναι η επίλυση προβλημάτων και ο συλλογισμός. Επίλυση προβλημάτων Η επίλυση προβλημάτων ακούγεται αρκετά απλή. Έχετε ένα πρόβλημα και το λύνετε. Θυμάστε την τηλεοπτική σειρά Μαγκάιβερ; Ο Μαγκάιβερ προσπαθούσε να λύσει ό,τι πρόβλημα συναντούσε στο δρόμο του. Μπορούσε να μετατρέψει μια οδοντογλυφίδα σε τζετ σκι ή μηχανισμό εκτόξευσης πυραύλου. Καθόμουν και τον παρακολουθούσα με θαυμασμό και μετά έβγαζα την πιστή μου εργαλειοθήκη και έκανα την τοστιέρα βίδες για να τη μετατρέψω σε δορυφορικό δέκτη τέσσερις ώρες αργότερα, είχα μπροστά μου ένα βουνό από εξαρτήματα και δεν μπορούσα πια να φτιάξω τοστ. Μάλλον ο Μαγκάιβερ είχε καλύτερες δυνατότητες επίλυσης προβλημάτων από μένα. Οι Newell και Simon (1972) είναι οι νονοί της θεωρίας της ψυχολογίας για την επίλυση προβλημάτων. Σχεδόν κάθε ερευνητική μελέτη για αυτό το θέμα αναφέρεται στο έργο τους. Μας έδωσαν τα βασικά βήματα της διαδικασίας επίλυσης προβλημάτων: 1. Η αναγνώριση της ύπαρξης ενός προβλήματος μοιάζει με τη θεωρία που λέει ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε έναν εθισμό ή το πρόβλημα του αλκοολισμού αν δεν παραδεχτούμε την ύπαρξή του. 2. ημιουργία μιας αναπαράστασης του προβλήματος που περιλαμβάνει την αρχική κατάσταση και τον τελικό στόχο 3. Εύρεση και αξιολόγηση των πιθανών λύσεων 4. Επιλογή πιθανής λύσης 5. Εκτέλεση της λύσης και αξιολόγηση της επιτυχίας ή της αποτυχίας

22 92 Μέρος ΙII: Σκέψη και συναίσθημα Αυτά τα βήματα μερικές φορές συνοψίζονται με το ακρωνύμιο IDEAL (Bransford και Stein, 1993): I identify (εντοπισμός του προβλήματος) D define (ορισμός και αναπαράσταση του προβλήματος) E explore (εξερεύνηση πιθανών στρατηγικών) A action (δράση) L look back (ανασκόπηση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων) Για την επίλυση προβλημάτων υπάρχουν τόσες στρατηγικές όσα είναι και τα προβλήματα, αν και οι περισσότεροι χρησιμοποιούμε τις ίδιες συνέχεια. Όλοι ξέρουμε να χρησιμοποιούμε τη δοκιμή και πλάνη για να λύσουμε ένα πρόβλημα. Έχω δει μικρά παιδιά να χρησιμοποιούν αυτή τη μέθοδο για να βάλουν τα σχήματα στις αντίστοιχες τρύπες. Πρώτα το παιδί παίρνει τον κύκλο και τον δοκιμάζει σε τρύπες όλων των σχημάτων μέχρι να βρει σε ποια ταιριάζει. Αυτή η στρατηγική δεν είναι καθόλου αποδοτική, αλλά μερικές φορές είναι το μόνο εργαλείο που έχουμε. Οι δοκιμές μπορούν να χρησιμοποιηθούν αν δεν υπάρχει σαφής προσδιορισμός του προβλήματος και όταν ένα μέρος του προβλήματος είναι να εντοπίσουμε το ίδιο το πρόβλημα. Ακολουθούν μερικές άλλες συνηθισμένες τεχνικές επίλυσης προβλημάτων: Ανάλυση μέσων-σκοπού: Αυτή η στρατηγική περιλαμβάνει την ανάλυση του προβλήματος σε μικρότερα, δευτερεύοντα προβλήματα που επιλύονται για να φτάσουμε στο τελικό αποτέλεσμα. Αντίστροφη πορεία: Αυτός ο τρόπος επίλυσης προβλημάτων είναι σαν να διασπάμε ένα αντικείμενο (ή ένα πρόβλημα) και να το συναρμολογούμε ξανά για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί. Καταιγισμός ιδεών (brainstorming): Μια τεχνική που περιλαμβάνει την εύρεση των περισσότερων δυνατών λύσεων για ένα πρόβλημα, χωρίς καμία επεξεργασία. εν έχει σημασία πόσο αβάσιμες, ανέφικτες, ανόητες, ή γελοίες είναι οι λύσεις απλώς τις συγκεντρώνουμε και τις απορρίπτουμε μόνο όταν δεν μπορούμε να σκεφτούμε άλλες πιθανές λύσεις. Σε αυτή την τεχνική θα μπορούσε να συμπεριληφθεί ακόμα και η ιδέα μου να χρησιμοποιήσει ο Σούπερμαν την παγωμένη ανάσα του για να σταματήσει την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη. Παρομοιώσεις και μεταφορές: Με αυτές τις στρατηγικές χρησιμοποιούμε ένα αντίστοιχο ή παρόμοιο πρόβλημα που έχει ήδη λυθεί για να λύσουμε ένα ανεξάρτητο ως τότε πρόβλημα. Η κρίση των πυραύλων στην Κούβα ήταν ένα πυρηνικό παιχνίδι τόλμης και αντοχής. Όποιος λύγιζε ή έκανε πίσω πρώτος έχανε. Ο πρόεδρος Κένεντι μάλλον ήταν πολύ καλός σε αυτό το παιχνίδι. Συλλογισμοί και λογική Υποτίθεται ότι οι συλλογισμοί και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων με λογικό τρόπο είναι δύο βασικές ικανότητες που ξεχωρίζουν τους ανθρώπους από τα ζώα. Σε περίπτωση που έχετε απορία, οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν

23 Κεφάλαιο 6: Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη μας 93 συλλογισμούς, τα ζώα όχι. Γνωρίζω ότι αυτό το γεγονός μπορεί να αμφισβητηθεί, ειδικά από όσους έχουν κατοικίδια και σκέφτονται ότι ο σκύλος τους ο Φίντο μπορεί να λύσει αριθμητικά προβλήματα γαβγίζοντας τις απαντήσεις, αλλά εμπιστευθείτε με. Θυμάστε τον Μίστερ Σποκ στα Ταξίδια στ Αστέρια [Star Trek]; Ακολουθούσε την ψυχρή λογική, αλλά ο Κάπτεν Κερκ πάντα κέρδιζε στο τέλος, με τις παθιασμένες και συναισθηματικές τους λύσεις. Η λογική και οι συλλογισμοί πήγαιναν περίπατο. Αλλά θυμηθείτε και ότι τα Ταξίδια στ Αστέρια ήταν απλώς μια τηλεοπτική σειρά. Η συλλογιστική μπορεί να οριστεί ως διεργασία της σκέψης που περιλαμβάνει την εξαγωγή συμπερασμάτων, τα οποία βασίζονται στην αλήθεια των προτάσεων που προηγούνται του συμπεράσματος. Οι προτάσεις αναφέρουν μια κατάσταση πραγμάτων όπως «Όλα τα πυροσβεστικά οχήματα είναι κόκκινα». Μια άλλη πρόταση μπορεί να είναι «Ο πατέρας μου χρησιμοποιεί πυροσβεστικό όχημα στη δουλειά του». Έτσι, ένα λογικό συμπέρασμα θα ήταν «Ο πατέρας μου χρησιμοποιεί κόκκινο όχημα στη δουλειά του». Ο συλλογισμός μάς βοηθά να καταλάβουμε αν το συμπέρασμά μας ισχύει ή αν είναι λογικό. Όταν τα επιχειρήματά μας είναι λογικά, ο συλλογισμός είναι σωστός. Είναι λογικό ότι ο πατέρας μου χρησιμοποιεί πυροσβεστικό όχημα στη δουλειά του, γιατί αυτό προκύπτει από τις προτάσεις. Αλλά τι θα γινόταν αν έλεγα: Όλα τα πυροσβεστικά είναι κόκκινα. Το όχημα του πατέρα μου είναι κόκκινο. Επομένως, το όχημα του πατέρα μου είναι πυροσβεστικό. Αυτό δεν είναι λογικό! Η πρώτη πρόταση δε λέει ότι όλα τα οχήματα είναι κόκκινα, λέει ότι μόνο τα πυροσβεστικά είναι κόκκινα. Έτσι, και άλλα οχήματα μπορεί να είναι κόκκινα, συμπεριλαμβανομένων των πυροσβεστικών. Ο πατέρας μου μπορεί να οδηγεί ένα κόκκινο Toyota. Η λογική είναι ένα μέτρο για να επαληθεύουμε τους συλλογισμούς μας. Όλα τα βασικά προβλήματα της συλλογιστικής έχουν δύο βασικά στοιχεία: Προτάσεις: Είναι προτάσεις για ένα αντικείμενο ή συμβάν που χρησιμοποιούμε για να στηρίξουμε ένα συμπέρασμα. Συμπεράσματα: Είναι οι θέσεις που προκύπτουν από τις προτάσεις. Οι θέσεις ισχύουν μόνον όταν προκύπτουν λογικά από τις προτάσεις. Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι συλλογισμών: Επαγωγικός: Στον επαγωγικό συλλογισμό, αρχίζουμε κάνοντας παρατηρήσεις (προτάσεις) για να συλλέξουμε αντικειμενικά στοιχεία που θα υποστηρίξουν (θα επικυρώσουν) ή θα ακυρώσουν ένα υποθετικά διατυπωμένο αποτέλεσμα ή κατάσταση (το συμπέρασμα). Ας δούμε τις επόμενες προτάσεις: Τη ευτέρα έβρεξε. Την Τρίτη έβρεξε. Άρα, συμπεραίνω ότι θα βρέξει την Τετάρτη. Αυτό είναι ένα παράδειγμα επαγωγικού συλλογισμού. Χρησιμοποιούνται παρατηρήσεις ή προτάσεις για να προβλέψουμε ένα τρίτο αποτέλεσμα. Νομίζω ότι ο μετεωρολόγος της περιοχής μου χρησιμοποιεί επαγωγικό

24