Νίκος Τζαβάρας Εναρκτήρια Ομιλία. Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, αγαπητοί συνάδελφοι. Αγαπητέ κύριε Έρλιχ

Transcript

1 δελτίο περιεχόμενα Επιστημονική εκδήλωση EΨE Το τραύμα Νίκος Τζαβάρας Εναρκτήρια Ομιλία Shmuel Erlich Τίνος είναι το τραύμα; Ατομικές, ομαδικές και κοινωνικές προοπτικές Δημήτρης Τζάκσον, Σπύρος Μητροσύλης, Κώστας Μπαζαρίδης, Μαρία Χατζηανδρέου, Φώτης Μπόμπος, Χρήστος Ζερβής, Γιάννης Βαρτζόπουλος Εισηγήσεις με θέμα το Τραύμα ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ Irma Brenman Pick Η διεργασία της αντιμεταβίβασης Παρουσίαση κλινικού υλικού: Σωτήρης Μανωλόπουλος ΚΩΣΤΑΣ ΖΕΡΒΟΣ Νίκος Λαμνίδης Η περίπτωση της Λίνας, μιας αλλοδαπής σε ψυχαναλυτική θεραπεία στην Αθήνα 23ο Συνέδριο Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας: Η ομάδα εργασίας για την ιδιαιτερότητα της ψυχαναλυτικής θεραπείας σήμερα ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ Gregorio Kohon Η αγάπη στη μεταβίβαση. Πρωτογενής ταύτιση και μητρικό μορφοείδωλο ΚΩΣΤΑΣ ΖΕΡΒΟΣ Το ενδοψυχικό και το διυποκειμενικό στη σύγχρονη ψυχανάλυση 16ο Διεθνές Φόρουμ Ψυχανάλυσης ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΑΝΙΑΔΑΚΗΣ Jacques Angelergues Ψυχαναλυτική εργασία σε θεραπευτικές συνεντεύξεις γονιώνβρέφους: Η Έμμυ, έντεκα μηνών, το κοριτσάκι που δεν πεινούσε ποτέ... ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ- ΑΡΙΣΤΕΑ ΣΚΟΥΛΙΚΑ της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Ιανουάριος - Φεβρουάριος - Μάρτιος 2011 [τεύχος 41] Επιστημονική εκδήλωση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Το τραύμα Δεκέμβριος 2010, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης Αφιερωμένη στην επέτειο των 100 χρόνων από την Ίδρυση της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης Νίκος Τζαβάρας Εναρκτήρια Ομιλία Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, αγαπητοί συνάδελφοι. Αγαπητέ κύριε Έρλιχ Σ Σας ευχαριστώ θερμά για τη συμμετοχή σας στη σημερινή μας εκδήλωση, σε μία εναρκτήριο εκδήλωση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας που πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη. Ένα πρώτο, εορταστικό έναυσμα για τη διοργάνωσή της αποτελεί η συμπλήρωση μιας εκατονταετίας από τη σύσταση της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της οποίας η σχεδιαζόμενη ίδρυση αναφέρεται αρχικώς στην επιστολή που απευθύνει ο Φρόυντ στον Ferenzi την πρωτοχρονιά του «Τι θα λέγατε για μια περισσότερο πειθαρχημένη οργάνωση με τη μορφή ενός συλλόγου και μιας μικρής συνοδευτικής εισφοράς; Έγραψα και στον Γιουνγκ δύο λέξεις υπαγορευμένες από την ίδια σκέψη» σημειώνει. Μόλις τρεις μήνες αργότερα είχε επιτευχθεί η ίδρυση της IPA, της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Βεβαίως αυτής της τομής στην Ιστορία της Ψυχανάλυσης την οποία επιφέρει η θεσμοποίηση ενός συντονιστικού οργάνου είχαν προηγηθεί μεγάλης σημασίας θεωρητικές και κλινικές εδραιώσεις μιας ανερχόμενης επιστήμης με συγκλονιστικές επιπτώσεις στον επαναπροσδιορισμό του ανθρώπινου ψυχισμού. Ο πολλαπλασιασμός των οπαδών της σε διαφορετικές χώρες πέραν του γερμανόφωνου πολιτισμικού κύκλου είχε καταστήσει προφανή την ανάγκη ενός διεθνούς διαλόγου εντός ενός οργανωμένου πλαισίου. Οι επόμενες δεκαετίες, μετά το 1910, δεν επεφύλαξαν ωστόσο στην ψυχαναλυτική κίνηση μόνον μία ραγδαία ανάπτυξη αλλά και την αιφνίδια, τραυματική της ανακοπή κατά τη διάρκεια του Εθνικοσοσιαλισμού που οδήγησε στον αφανισμό ή στο διωγμό ενός μεγάλου αριθμού ψυχαναλυτών, μεταξύ των οποίων και του ιδίου του Φρόυντ, κυρίως από τη Γερμανία και την Αυστρία. Ήταν περίοδος ενός δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 1

2 αδυσώπητου εκβαρβαρισμού και αντισημιτισμού, ο οποίος εξολόθρευσε εκατομμύρια Εβραίων, στρεφόμενος ταυτόχρονα ενάντια στη μοναδική συνδρομή των πνευματικών τους κατακτήσεων προς τον παγκόσμιο πολιτισμό. Το ότι η Θεσσαλονίκη γνωρίζει τις πολυσχιδείς προσφορές του εβραϊσμού στην ιστορική της διαδρομή όπως όμως και την ανελέητη καταστροφή που υπέστη στη διάρκεια του ολοκαυτώματος, υπήρξε ένα πρόσθετο κίνητρο για την Ψυχαναλυτική Εταιρεία να επιλέξει το «Τραύμα» ως θεματική της ημερίδος. Η έννοια του Τραύματος, που συνυφαίνεται με τις πρωταρχικές κλινικές εικόνες που απασχόλησαν τον Φρόυντ, διατρέχει τόσο την ερμηνεία σωματικών-ψυχικών νευρωτικών εκδηλώσεων όσο και βιωμάτων που εισβάλλουν στην ενδοψυχική υποκειμενική πραγματικότητα μέσω της ιστορικής συνθήκης. Ωστόσο παρά την τραγική διαδρομή της Ιστορίας της Ψυχανάλυσης, η Διεθνής Ψυχαναλυτική Εταιρεία, έχοντας επιβιώσει και ισχυροποιήσει την εμβέλειά της, εγείρει πλέον την αξίωση για την οικουμενική διεύρυνση του διαλόγου που διαμορφώνεται στο πλαίσιό της. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες καταβλήθηκαν ιδιαίτερες προσπάθειες για την ίδρυση ή επανίδρυση Εταιρειών σε ένα πλήθος κρατών στα οποία είτε είχε διακοπεί η εξέλιξη της ψυχανάλυσης ή των θεσμών της, όπως στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, είτε δεν είχαν υπάρξει ποτέ κατά το παρελθόν εκπαιδευτικά ινστιτούτα. Ένας από τους τρόπους που εφαρμόστηκαν παρακάμπτοντας έως ένα σημείο τους καθιερωμένους εκπαιδευτικούς όρους υπήρξε και παραμένει η shuttle analysis ή η συμπυκνωμένη ανάλυση condensed analysis κατά την οποία υποψήφιοι αναλυτές επισκέπτονται περιοδικά τον τόπο όπου εργάζεται ο διδακτικός αναλυτής ή αντιστρόφως διδάσκοντες αναλυτές προσέρχονται στην πόλη όπου δημιουργείται υπό την εποπτεία της Διεθνούς μία Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότης ΣΩTHPHΣ MANΩΛOΠOYΛOΣ Συντακτική Eπιτροπή Δελτίου APIΣTEA ΣKOYΛIKA, KΩΣTAΣ ZEPBOΣ, XPHΣTOΣ ZEPBHΣ, ΔHMHTPHΣ ΣAKEΛΛAPHΣ, ΣΠYPOΣ MHTPOΣYΛHΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας IΩANNA ΠANAΓIΩTOΠOYΛOY, IAKΩBOΣ KΛEΩΠAΣ Γλωσσική Eπιμέλεια EΛEYΘEPIA KOΨIΔA Γραμματεία ANNA APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , Eκδόσεις META, Πουλχερίας 4-6, Aθήνα , Tηλ.: , , νέα εταιρεία για τη διεξαγωγή σεμιναρίων, εποπτειών κτλ. Με αυτές τις αναφορές προδίδω έναν τρίτο λόγο για τη διεξαγωγή αυτής της συνάντησής μας στη Θεσσαλονίκη: Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία της οποίας όλα σχεδόν τα μέλη και όλοι σχεδόν οι εκπαιδευόμενοι βρίσκονται στην Αθήνα απεφάσισε να ανακοινώσει σήμερα την πρόθεσή της να διευκολύνει την ψυχαναλυτική εκπαίδευση συναδέλφων, οι οποίοι κατοικούν εντός της Ελλάδος αλλά εκτός Αθηνών ή έχουν ως τόπο παραμονή τους την Κύπρο, εκπονώντας ένα ανάλογο πρόγραμμα με εκείνο της αποκαλούμενης συμπυκνωμένης ανάλυσης, όπως δοκιμάστηκε με επιτυχία διακρατικά. Δίχως άλλο αποτελεί μία δυσάρεστη πραγματικότητα το γεγονός ότι μέλη της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας προσφέρουν το έργο τους με πρόσθετη εξαίρεση την Πάτρα εν τέλει μόνον στην Αθήνα. Είμαι δε χαρούμενος που τη στιγμή αυτή είναι κοντά μας ο κύριος Erlich, ένας διαπρεπής αναλυτής από το Ισραήλ, ο οποίος έχει ιδιαιτέρως συμβάλει στη μελέτη των εκπαιδευτικών μοντέλων που έχουν επικρατήσει στο πλαίσιο της Διεθνούς όπως και στην προώθηση της ψυχαναλυτικής παιδείας διά μέσου νέων εκπαιδευτικών πρακτικών. Πιστεύω πως γίνεται μάρτυρας μιας πρωτοβουλίας μας η οποία τον ενδιαφέρει και την οποία καλείται να συνδράμει. 2 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

3 Ας μου επιτρέψετε να στραφώ με συντομία στο περιεχόμενο της εκδήλωσής μας στο οποίο θα επικεντρωθούν οι εισηγήσεις που θα επακολουθήσουν όπως και η συζήτηση που θα αναπτυχθεί. Αν μεταξύ άλλων καταλήξαμε στην επιλογή του Ψυχικού Τραύματος ως ενός σημείου αναφοράς της συνάντησής μας, αυτό υπαγορεύτηκε από τον κεντρικό ρόλο που διεκδικεί στην ψυχαναλυτική θεώρηση αφενός για την κατανόηση ψυχοπαθολογικών καταστάσεων όπως αναπτύχθηκε ήδη τα τέλη του 19ου αιώνα, αφετέρου εξαιτίας της διαρκούς επικαιρότητας του Τραύματος στην ψυχαναλυτική σκέψη. Από την απαρχή της διατύπωσης των πρώτων συλλήψεων που αφορούν την ενδοψυχική διαδρομή του, σχεδόν όσες διαφορετικές ψυχαναλυτικές κατευθύνσεις αναφύησαν προσέθεσαν και συνεχίζουν να προσθέτουν νέες ή συμπληρωματικές προσεγγίσεις στην ερμηνεία τραυματικών γεγονότων. Δίχως αμφιβολία η συνεισφορά του Φρόυντ έγκειται ευθύς εξαρχής στην υπόδειξη πως οι ψυχικές διαταραχές οφείλουν να μην εκλαμβάνονται ως μία άμεση απόρροια φυσικών γεγονότων που έχουν επενεργήσει, αλλά να κατανοούνται και να αντιμετωπίζονται ως συνπροερχόμενες από τις ατομικές δυνατότητες επεξεργασίας τους. Ο εσωτερικός, ενδόμυχος κόσμος των βιωμάτων προκαθορίζει την έκταση του ψυχικού τραύματος. Βεβαίως ο Φρόυντ συνεχίζει στο έργο του να υπογραμμίζει τη σημασία επώδυνων, ισχυρών εξωτερικών γεγονότων ως αιτιωδών παραγόντων για ορισμένα ψυχικά φαινόμενα ή διαταραχές. Έτσι γύρω από την έννοια του ψυχικού τραύματος συμπλέκονται απορίες επανερχόμενου κλινικού ενδιαφέροντος για τη σχέση ανάμεσα στη Φαντασία και την Πραγματικότητα, ανάμεσα στην εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα αργότερα ανάμεσα στη χαρακτηρολογική δομή και την έκταση του τραύματος. Μολονότι το ενδιαφέρον για το τραύμα, την τραυματική νεύρωση ή την υστερία που συμπεριλαμβάνονται ως εστιακές προκλήσεις σε μία πρώτη φάση της εκδίπλωσης της ψυχαναλυτικής θεωρίας δεν παύει ποτέ ολοσχερώς να απασχολεί τους ερευνητές, εντούτοις όπως παρατηρεί ο Cremerius, η κατίσχυση της θεωρίας των ενορμήσεων παραγκωνίζει το Τραύμα ύστερα από τη σχετική λήθη στην οποία περιέρχεται η Θεωρία της Αποπλάνησης. Με την Ψυχολογία του Εγώ επιτυγχάνεται η αναγωγή της «μηχανικής του τραύματος» σε μία καθαρώς ψυχοοικονομική άποψη σύμφωνα με την οποία θραύεται η προστασία του Εγώ από τα ερεθίσματα (Reizschutz). Εντούτοις με την επικράτηση της Θεωρίας των Αντικειμενοτρόπων Σχέσεων ο Kernberg θα επανέλθει στην άποψη στο πλαίσιο μιας ομιλίας του στο Λιντάου το 1999 γίνεται απτή η τοποθέτησή του ότι σε ένα μεγάλο μέρος οριακών περιπτώσεων είναι δυνατό να ανιχνευθεί στη γενεσιουργό ρίζα τους ένας πραγματικός τραυματισμός, ένα αληθινό τραύμα, συχνά προερχόμενο από σεξουαλική κακοποίηση. Αντιστρόφως συγγραφείς όπως ο Kohut ή ο Grundberger που επιμένουν στην ανάδειξη των ναρκισσιστικών απαιτήσεων του υποκειμένου, περιγράφουν τη ναρκισσιστική πληγή του υποκειμένου ως μία αναπόδραστη συνθήκη που προέρχεται από την απώλεια της πρωταρχικής αρχαϊκής παντοδυναμίας του. Οπότε η οποιαδήποτε αντικειμενότροπη σχέση περικλείει εν δυνάμει την απειλητική εισβολή του αντικειμένου σ ένα Εγώ που δεν ανέχεται την πάντα υποκειμενικά εκτιμώμενη πλημμυρίδα των ερεθισμάτων. Η καταγραφή τους δεν επισημαίνεται με συγκριτικά ποσοτικά κριτήρια καθώς, στο ίδιο θεωρητικό πλαίσιο, η ευθραυστότητα, η ευαλωτότητα του Εαυτού συνάγεται κυρίως από προδιαθετικούς παράγοντες. Τέλος, ας σημειωθεί ότι τις τελευταίες δεκαετίες απασχόλησε ένα πλήθος ερευνητών το τραύμα ως συνέπεια του πολέμου και των διώξεων που κατέστησε έντονο το πρόβλημα της θεραπείας ατόμων που είχαν εκτεθεί σε ακραίες συνθήκες τραυματισμού. δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 3

4 Το τραύμα Θεσσαλονίκη 2010 Shmuel Erlich Τίνος είναι το τραύμα; Ατομικές, ομαδικές και κοινωνικές προοπτικές Ο ομιλητής στην εισαγωγή του ορίζει την έννοια και τη θέση του τραύματος στο πλαίσιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Θεωρεί ότι το τραύμα είναι μια από τις πιο στέρεες έννοιες στην ψυχαναλυτική ιστορία, καθώς εμπλέκει την εξωτερική πραγματικότητα και με αυτόν τον τρόπο αφήνει την υπόσχεση αντικειμενικότητας και επαληθευσιμότητας. Η προέλευση του όρου «τραύμα» είναι από την ιατρική, η οποία αναγνωρίζει διάφορα είδη τραύματος, μεταξύ των οποίων και το ψυχολογικό: συναισθηματική και ψυχολογική βλάβη, η οποία προκύπτει από μια ακραία ψυχοπιεστική και απειλητική για τη ζωή κατάσταση. Η ιατρική καταγωγή του όρου εξηγεί την ανάγκη χρήσης του προθέματος «ψυχο» όταν αναφερόμαστε στο τραύμα στην ψυχανάλυση. Έτσι μιλάμε για «ψυχοπαθολογία» ή για «ψυχικό τραύμα». Όμως, αυτό το πλαίσιο προέλευσης της έννοιας του ψυχικού τραύματος δηλώνει μια σχέση με την ιατρική η οποία είναι περισσότερο βαθιά από αυτήν μιας μεταφοράς η οποία βασίζεται σε έναν δάνειο όρο. Η έννοια του τραύματος μας συνδέει άμεσα με το δίλημμα ψυχή-σώμα. Το τραύμα πρωταρχικά παραπέμπει σε κάτι το σωματικό που έχει αντικειμενική βάση και με αυτήν την έννοια αναγνωρίζει στο αντικείμενο του τραύματος το θύμα. Καθώς ο όρος ενσωματώθηκε στην ψυχαναλυτική θεωρία, διατήρησε κάποια σημαντικά χαρακτηριστικά που σχετίζονταν με την προέλευσή του, με την έννοια της αναγνώρισης κάποιας αιτιολογικής λογικής, αυτή τη φορά σχετικά με την πρόκληση των νευρώσεων. Γνωρίζουμε τις μετατοπίσεις του Φρόυντ στη ροή του χρόνου, όσον αφορά την αιτιολογία του τραύματος. Από πρώιμες θέσεις του, όπου αναγνωρίζει μιαν εξωτερική, αντικειμενική αιτιότητα, όπως στις Μελέτες για την υστερία ( , σ. 6), σε μια όψιμη, όπου αναφέρεται ουσιαστικά σε μια υποκειμενική, ψυχική αιτιότητα (Μωυσής και Μονοθεϊσμός, 1939, σ. 72). Παρ όλες αυτές τις επανατοποθετήσεις, με την υιοθέτηση ενός ψυχολογικού μοντέλου ερμηνείας, φαίνεται ότι παραμένει στον Φρόυντ μια έντονη τάση για αιτιολογικές, θετικιστικού τύπου εξηγήσεις, με άξονα το δίπολο ψυχή-σώμα, στην προσπάθεια απαρτίωσης του τελευταίου σε μια ενότητα με συνοχή. Ταυτοχρόνως, η ιδιαίτερη τοποθέτηση για το τραύμα και τον τραυματισμό παραμένει ένα στοιχείο το οποίο συνεχίζει να χρωματίζει έντονα την ψυχαναλυτική οπτική. Ο Φρόυντ, το 1915, στο Ενορμήσεις και τύχη των ενορμήσεων, προβάλλει τρεις πολικότητες οι οποίες κυβερνούν την ψυχική ζωή. Μια πρώτη είναι αυτή του υποκείμενο-αντικείμενο (αλλιώς Εγώ/self-εξωτερικός κόσμος). Έχει μια θετικιστική λογική, με την έννοια ότι ορίζει τη θέση του «πραγματικού», σε αντίθεση με την εσωτερική, υποκειμενική πραγματικότητα. Η δεύτερη πολικότητα είναι αυτή του ευχάριστο-πόνος. Εδώ τοποθετείται η συναισθηματική διάσταση της εμπειρίας, η οποία είναι ολοκληρωτικά υποκειμενική. Η τρίτη πολικότητα είναι αυτή του ενεργητικό-παθητικό. Συνδέεται στενά με την υποθετική πολικότητα του αρσενικό-θηλυκό, και επιχειρεί να χαρακτηρίσει την εμπειρία με όρους πράξης (action). Με σκοπό να προσεγγίσει την ανθρώπινη εμπειρία με επιστημονικούς όρους, ο Φρόυντ δείχνει να ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για τη διάκριση, της πρώτης πολικότητας, ανάμεσα στο υποκειμενικό και το αντικειμενικό. Οδηγήθηκε όμως στην αναζήτηση μιας εσωτερικής αιτιότητας, η οποία τοποθετείται απέναντι στην εξωτερική αιτιότητα. Η λύση την οποία βρήκε ήταν ιδιοφυής, αναγνωρίζοντας μιαν εσωτερική δύναμη η οποία είναι εξωτερική υπό την οπτική γωνία του υποκειμένου. Πρόκειται για έναν εσωτερικό Άλλον, το Ασυνείδητο. Όσο ιδιοφυής όμως και αν είναι αυτή η λύση είναι ακόμη μερική και ανεπαρκής. Και αυτό γιατί το ασυνείδητο μπορεί να γίνει συνειδητό, το Αυτό μπορεί να μεταμορφωθεί, σε κάποιο βαθμό, σε Εγώ. Από την άλλη πλευρά οι ενορμήσεις (instinctual drives) δεν μπορούν ποτέ να το κάνουν αυτό πλήρως, αφού η προέλευσή τους είναι σωματική και δεν εκδηλώνονται στον ψυχικό κόσμο παρά μόνο σαν φαντασιωτικά παράγωγα και αναπαραστάσεις. Η παρούσα στάση κάποιων ψυχαναλυτικών σχολών να καταργήσουν το δεσμό μεταξύ ενορμήσεων και ασυνειδήτου εκτοπίζει το Ασυνείδητο από την αυτόνομη θέση του. Από την άλλη πλευρά, μια τέτοια κατάργηση ενισχύει το ρόλο και τη θέση του τραύματος. Με άλλα λόγια, όσο μικρότερος είναι ο ρόλος των ενορμήσεων τόσο μεγαλύτερος είναι ο ρόλος του τραύματος. Η αντίληψη, εκ μέρους του Φρόυντ, αυτής της πιθανότητας, οδήγησε στην αλλαγή της θεωρίας των ενορμήσεων προς την κατεύθυνση του δυαδικού μοντέλου. Μέσα από αυτό αναζήτησε μιαν απάντηση για τον περιορισμό του υποκειμενικού ψυχικού κόσμου (με τη μορφή της έκπτωσης της αρχής της ευχαρίστησης) στις τραυματικές αντιδράσεις. Έτσι στράφηκε στην ενόρμηση θανάτου, ως δύναμη η 4 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

5 οποία εσωτερικά μάχεται τις δυνάμεις της ζωής. Στο πλαίσιο αυτό το τραύμα ορίστηκε εκ νέου ως κατακλυσμός του ψυχικού οργάνου ή, για μεγαλύτερη ακρίβεια, του Εγώ που προσφάτως ορίστηκε ως ψυχικό σύστημα. Κατ αυτόν τον τρόπο ο Φρόυντ βρήκε ένα συμβιβασμό ο οποίος του επιτρέπει να διατηρήσει και τους δύο όρους: το τραύμα αναπαρίσταται πάντα ως εξωτερικό, ως πραγματικό συμβάν, ενώ ταυτοχρόνως η επίπτωσή του καθορίζεται μέσα από διαδικασίες επαναδιαμόρφωσης και λειτουργίας ενορμητικών, δηλαδή εσωτερικών, δυσπροσαρμοστικών μηχανισμών και κινήτρων. Σε μετέπειτα θεωρητικές εξελίξεις επί του θέματος, ιδιαιτέρως σε σχήματα της Ψυχολογίας του Εγώ, στο τραύμα αναγνωρίζεται ο ρόλος και η θέση ενός εξωτερικού συμβάντος ή συνθήκης που προσβάλλει το ψυχικό όργανο μέσα από ένα κατακλυσμό διεγέρσεων σε ανυπόφορη ποσότητα ή ποιότητα. Είναι όμως γεγονός ότι υπ αυτήν την έννοια το τραύμα μπορεί να γίνει αντιληπτό με όρους επίδρασης επάνω σε ένα μοναδικό άτομο, με την έννοια ότι συναρτάται με την αποτελεσματικότητα ή μη των συγκεκριμένων δικών του προσαρμοστικών μηχανισμών. Αυτό αποδίδει μιαν υποκειμενική διάσταση στο φαινόμενο, για το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει αντικειμενική αποτίμηση. Αν τείνουμε να θεωρήσουμε το τραύμα ως αποτέλεσμα κακής προσαρμογής απέναντι σε μια εξωτερική, αντικειμενική και ειδικής φύσεως επίδραση, το Ολοκαύτωμα θέτει υπό αμφισβήτηση μια τέτοια θεώρηση. Το Ολοκαύτωμα πιθανώς αποτελεί το μεγαλύτερο, το περισσότερο αδιανόητο τραύμα στη μέχρι τώρα γνωστή ιστορία του ανθρώπου. Πώς όμως μπορούμε να εξηγήσουμε το γεγονός ότι οι ψυχοπαθολογικές συνέπειες σε ανθρώπους που το υπέστησαν είναι συχνά όχι διαφορετικού μεγέθους, ίσως μάλιστα και λιγότερες, από αυτές που παρατηρούμε σε ένα εκτροχιασμό τρένου, σε ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα, ή στον πόλεμο; Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε την τεράστια απόσταση ανάμεσα στο μέγεθος του τραύματος και στην ψυχοπαθολογική του επίπτωση; Για να δοθεί εξήγηση στο φαινόμενο έχουν χρησιμοποιηθεί όροι όπως «αυτιστική εγκύστωση» («autistic encapsulation») και «αποτυχία συμβολοποίησης». Ο Shmuel Erlich υποστηρίζει ότι το μοντέλο προσαρμογής που χρησιμοποιεί η Ψυχολογία του Εγώ στην πραγματικότητα είναι μια μερική μόνο απάντηση στο όλο θέμα. Ο ομιλητής υποστηρίζει ένα διπλής πορείας μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο καθετί που επιδρά στην ψυχική κατάσταση (εμπειρία), είτε είναι συνειδητό είτε είναι ασυνείδητο, έχει μια διπλή ύπαρξη ή καταλαμβάνει ένα διπλό ψυχικό τόπο ή, διαφορετικά, εκτυλίσσεται με δύο παράλληλους, διαφορετικούς τρόπους (modalities) Αυτοί οι δύο τρόποι αντιτίθενται όσον αφορά την ποιότητα της εμπειρίας σύνδεσης (experienced relatedness) ανάμεσα στον εαυτό και στον άλλο, ανάμεσα στο υποκείμενο και στο αντικείμενο. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για μια σχέση μαζί (togetherness), σε ένα (oneness), για μια συγχώνευση, ενώ στη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για χωριστές καταστάσεις, για διάκριση και αυτόνομη ύπαρξη. Στην πρώτη περίπτωση η ποιότητα η οποία βιώνεται είναι υπαρξιακή, σχετίζεται με το είναι (being), είτε πρόκειται για το on-going-being του Winnicott (1971), για τη συμβιωτική ευδαιμονία (symbiotic bliss) της Mahler (1973) ή για το at-oneness του Stern (1985). Στη δεύτερη περίπτωση η ποιότητα της σχέσης η οποία βιώνεται παίρνει ένα μηχανιστικό (instrumental) χαρακτήρα, με την έννοια ότι εκφράζει μιαν όψη πράττειν (doing), η οποία λαμβάνει χώρα ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Ο ομιλητής αναφέρει ότι έχει χρησιμοποιήσει στα κείμενά του, σε διάφορες περιστάσεις, το εν λόγω μοντέλο της διπλής ψυχικής διαδρομής της εμπειρίας σε είναι και πράττειν. Ανάμεσα σε αυτές είναι και εκείνη της διαγενεαλογικής επίπτωσης του τραυματισμού στην περίπτωση του Ολοκαυτώματος. Σε μια μελέτη των τύπων ταύτισης απογόνων ανθρώπων που επέζησαν του Ολοκαυτώματος (Felsen και Erlich, 1990) παρατηρήθηκε ότι οι εν λόγω απόγονοι δεν παρουσίαζαν, σε σχέση με μια ομάδα ελέγχου, υψηλότερα ποσοστά συνηθισμένης ψυχοπαθολογίας αλλά περισσότερα χαρακτηριολογικά στοιχεία. Στην πρώτη γενιά απογόνων διαπιστώθηκε μια ενίσχυση του τύπου πράττειν της εμπειρίας σύνδεσης με τον άλλο με αντίστοιχη μείωση του τύπου είναι. Στη δεύτερη γενιά απογόνων οι άνθρωποι σχετίζονταν μεταξύ τους σχεδόν αποκλειστικά με μηχανιστικούς τύπους σχέσης (instrumental), δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο «πραγματικό», σαν ένα τρόπο να εκφράσουν το γεγονός ότι είναι μαζί, ότι έχουν αγάπη. Η υπόθεση του Shmuel Erlich είναι ότι το τραύμα αποτελεί μια όψη της πραγματικότητας η οποία εισβάλλει στον ψυχικό κόσμο του ατόμου και τον καθιστά ανίκανο να νιώσει ζωντανός, συναισθηματικά συνδεμένος με τους άλλους. Η εν λόγω παραβίαση υποχρεώνει τον τύπο είναι της ύπαρξης να μεταστραφεί στο αρνητικό του, στο μη είναι, οδηγώντας σε μια συνάντηση με τον ψυχικό θάνατο. Η συμβολοποίηση αντικαθίσταται από το «πραγματικό», κάτι που αντιστοιχεί σε παύση της ικανότητας αναπαράστασης. Η τραυματική όμως παραβίαση μπορεί να έχει δύο όψεις, οι οποίες είναι δυνατόν να συνδυαστούν με διαφόρους τρόπους. Έτσι το τραύμα μπορεί να εισβάλει στον ψυχισμό του ατόμου, όπως μπορεί να προσβάλει την κοινότητα στην οποία ανήκει το άτομο. Το ατομικό τραύμα ενδέχεται να οδηγήσει στην κατάθλιψη και στη μελαγχολία ή σε μια διαδικασία δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 5

6 πένθους. Η εξέλιξη θα καθοριστεί, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, από το μέγεθος της ασυνείδητης αμφιθυμίας, της ταύτισης με τα τμήματα του απολεσθέντος αντικειμένου που έχουν μισηθεί, από την ποιότητα του Υπερεγώ και από τις εξαρτητικές ανάγκες του ατόμου. Εδώ όμως ο ομιλητής θα προσθέσει έναν άλλο παράγοντα. Πρόκειται για το βαθμό σύνδεσης του ατόμου με την κοινότητα, για το πόσο αισθάνεται ότι ανήκει σε αυτήν και, αντίστροφα, για το πόσο η εν λόγω κοινότητα έχει αντίστοιχα συναισθήματα απέναντί του. Στο μέτρο που το άτομο ανήκει σε μια κοινότητα η επίδραση κάποιας απώλειας επάνω του περιορίζεται και καθίσταται λιγότερο τραυματική. Η σύνδεση με την κοινότητα και η αίσθηση του ανήκειν στην κοινότητα ενισχύονται μέσα από κοινωνικού τύπου τελετουργίες, μέσω των οποίων το άτομο συναντά τη βασική αλήθεια ότι δεν υπάρχει ως ναρκισσιστική μονάδα, περιβαλλόμενο από ένα κενό. Αποτελεί τμήμα μιας αλυσίδας ιστορικής ύπαρξης, η οποία σηματοδοτεί τη δύναμη της ζωής ή τον Έρωτα, και με αυτήν την έννοια είναι αιώνια. Ο ομιλητής αναφέρεται στο παράδειγμα της δολοφονίας του πρωθυπουργού του Ισραήλ Ράμπιν, στη συνέχεια της οποίας εκτυλίχθηκαν, σε ένα κοινωνικό επίπεδο, διάφορες εκδηλώσεις και τελετουργίες πένθους. Η υπόθεσή του είναι ότι όλα αυτά αντιπροσώπευαν και ένα αγκάλιασμα ανάμεσα σε διάφορες γενιές, κάτι το οποίο αποτελεί μια ζωντανή έκφραση του τύπου είναι σύνδεσης με τους άλλους που επιτρέπει σε κάποιον να αντέξει καλύτερα το τραύμα. Υπάρχουν τραύματα που προσβάλλουν κατευθείαν την κοινότητα, όπως είναι μια φυσική καταστροφή, μια τρομοκρατική επίθεση ή μια οικονομική κρίση. Σε αυτές τις περιπτώσεις δοκιμάζεται η ενότητα της κοινότητας. Ο ομιλητής αναφέρεται στα σημεία του έργου του Φρόυντ που προσεγγίζουν τους ψυχολογικούς μηχανισμούς οι οποίοι βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής συγκρότησης, όπως είναι η ναρκισσιστική επένδυση του ηγέτη, που παίρνει τη θέση του Ιδεώδους του Εγώ των ατόμων, και οι αμοιβαίες ταυτίσεις μεταξύ των μελών της κοινότητας. Το εν λόγω σχήμα φαίνεται να είναι λειτουργικό σε ένα μεγάλο αριθμό κοινωνικών ομάδων, όπως ο στρατός, η εκκλησία, αλλά και ακραίων κοινωνικών οργανώσεων. Στην προέκταση αυτής της προοπτικής ο εισηγητής μελετά το ρόλο των ιδεολογιών στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και στην ενίσχυση της ικανότητας αντιμετώπισης του τραύματος. Σε ένα ατομικό επίπεδο, «οι ιδεολογίες, οι αξίες και η πίστη αποτελούν όψεις του Ιδεώδους του Εγώ, το οποίο αντιπροσωπεύει μέσα στο ψυχικό όργανο τη ναρκισσιστική επένδυση εαυτού ως αντικειμένου λατρείας και εξιδανίκευσης». Ευνοούν την πίστη στην αξία και το νόημα του να είναι κάποιος ζωντανός, να είναι αυτός που είναι και να το υπερασπίζεται. Με αυτήν την έννοια ανήκουν στην κατηγορία ψυχικής εμπειρίας του τύπου είναι, και δεν χαρακτηρίζονται υποχρεωτικά από ορθολογισμό, όπως δεν ευνοούν αναγκαστικά και την προσαρμογή στην πραγματικότητα. Η ψυχαναλυτική αντιμετώπιση θυμάτων μαζικού κοινωνικού τραύματος επιβάλλει κάποιες ιδιαιτερότητες στον θεραπευτικό χειρισμό, στη βάση μιας ειδικής εκπαίδευσης του θεραπευτή, αφού η ψυχαναλυτική ικανότητα διαχείρισης μιας συνήθους μακροχρόνιας θεραπείας δεν επαρκεί απέναντι στις χρονικά άμεσες συνέπειες ενός τέτοιου τραύματος. Ο Shmuel Erlich αναφέρεται στην προσωπική του εμπειρία συνεργασίας στο πλαίσιο μιας ομάδας ψυχαναλυτών, για περισσότερο από είκοσι χρόνια, για την αντιμετώπιση διαγενεαλογικών ψυχικών συνεπειών του Ολοκαυτώματος, σε ασθενείς δεύτερης και τρίτης γενιάς. Πρόκειται για μια ομάδα ψυχαναλυτών, ψυχοθεραπευτών και άλλων ειδικοτήτων, Γερμανών, Ισραηλινών και Παλαιστινίων, οι οποίοι συνεργάστηκαν σε ειδικά σχεδιασμένες διαλέξεις για Σχέσεις Ομάδας (Group Relations). Στον ψυχαναλυτή εγείρονται ειδικά όμως θέματα όταν έχει να κάνει με ασθενείς, οι οποίοι εμπλέκονται, όπως και αυτός, σε κοινωνικά τραύματα, του τύπου της 11ης Σεπτεμβρίου ή αναλόγων ή μικρότερης έκτασης τραυματισμών. Σε αυτήν την περίπτωση, η προσέγγιση και η κατανόηση του τραύματος πρέπει να λαμβάνει υπόψη τη δυναμική των ομαδικών και κοινωνικών διαδικασιών και διεργασιών. Η κοινή, τραυματική εμπειρία ασθενούς και ψυχαναλυτή, επανακαθορίζει την εξωτερική πραγματικότητα, επιτρέποντας μια κοινωνικά καθορισμένη κατανόηση. Η εν λόγω κατάσταση οδηγεί επίσης σε νέες, τραυματικά καθοριζόμενες κοινωνικές ταυτίσεις, οι οποίες στηρίζονται στην κοινή εμπειρία του τραύματος «και, πέρα από αυτό, στην κοινή επιβίωση, ενοχή, κατάθλιψη και επανόρθωση, και κάποιες φορές στην ελπίδα». Ο Shmuel Erlich, ολοκληρώνοντας, αναφέρει και κάποιους κινδύνους που περικλείει, για τη θεραπεία, η εν λόγω κοινή τραυματική εμπειρία ασθενούςψυχαναλυτή. Η αίσθηση συναδελφικότητας και αδελφικότητας που μπορεί να δημιουργηθεί είναι δυνατόν να εμπλέξει αρνητικά την ικανότητα διαχείρισης της μεταβίβασης και να υποσκάψει το ψυχαναλυτικό έργο. Έτσι, καταλήγει ο Erlich, σχετικά με την αποστολή του ψυχαναλυτή σε αυτές τις περιπτώσεις, ότι «είναι μια λεπτή γραμμή, στην οποία χρειάζεται κάποιος να βαδίσει με θέρμη, κατανόηση και συμπάθεια, αλλά χωρίς να χαθεί ο γενικός αναλυτικός σκοπός και το συνολικό αναλυτικό έργο». ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ 6 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

7 Το τραύμα Θεσσαλονίκη 2010 Εισηγήσεις Ο Δημήτρης Τζάκσον, ως σχολιαστής της εισήγησης του κ. Shmuel Ehrlich, αναφέρθηκε σε κάποια σημεία της εν λόγω εργασίας, για να τα εμβαθύνει και να τα προεκτείνει. Ένα πρώτο σημείο αφορά τη διαπίστωση του S.E. ότι οι επιπτώσεις ενός σοβαρού ψυχικού τραύματος βρίσκονται σε επίπεδο υπαρξιακό. Ο Δ. Τζάκσον θυμίζει επ αυτού την καρτεσιανή ρήση «Σκέπτομαι άρα Υπάρχω». Το άτομο το οποίο στερείται αυτής της ικανότητας δρα μηχανιστικά, χωρίς να μπορεί να συμβολοποιεί, κάτι το οποίο ισοδυναμεί με ένα είδος ψυχικού θανάτου. Αυτές οι σκέψεις οδηγούν τον ομιλητή στον Μπίον και τη θεωρία του για το εμπεριέχον. Το υπαρξιακό βίωμα, στο οποίο αναφέρεται ο Shmuel Erlich, ότι η ζωή μας έχει νόημα, σχετίζεται με το νόημα που είχε κάποτε το υποκείμενο για κάποιον άλλον. Δηλαδή με τη λειτουργία εμπεριέχοντος της μητέρας με την οποία το βρέφος ταυτίζεται λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς. Όμως στo πλαίσιo της σύγχρονης ψυχανάλυσης θα λέγαμε επίσης ότι στα θεμέλια της ψυχικής ζωής δεν πρέπει να υπάρχει μόνο ένα εσωτερικευμένο μητρικό στήθος αλλά και ένα τρίτο στοιχείο, το πατρικό. Ο Δημήτρης Τζάκσον συμφωνεί με τον Shmuel Erlich ως προς το ότι η αντιμετώπιση σε επίπεδο ομάδων μπορεί να απαιτεί άλλη προσέγγιση από αυτήν του αναλυτή, αν και η ψυχαναλυτική άποψη ίσως έχει κάτι να προσφέρει. Στο πλαίσιο της τελευταίας, η τραυματική επανάληψη θα πρέπει να απογυμνωθεί, να βρει τον δρόμο της μέσω της μεταβίβασης, απ όπου και θα βρει ένα διαφορετικό αντικείμενο το οποίο θα επιβιώσει στην επανάληψη του τραυματικού. Αν, όπως λέει ο Shmuel Erlich, οι τελετουργίες και τα ιδεώδη έχουν τη δυνατότητα να επαναφέρουν συνοχή, ζωντάνια και ταυτίσεις με τα υπόλοιπα μέλη, ο Δημήτρης Τζάκσον συμπληρώνει ότι αυτό συμβαίνει στο βαθμό που έχει συντελεσθεί ένας βαθμός επεξεργασίας αυτού του πένθους για το τραυματικό. Η προσπάθεια, σε συλλογικό επίπεδο, για νέους δεσμούς βασιζόμενους στη συλλογική επιβίωση είναι κάτι ιδιαίτερα επίκαιρο «όταν η κοινωνία μας μοιάζει να βάλλεται από παντού και μάλιστα από πηγές ανώνυμες και όχι εύκολα προσδιορισμένες, γεγονός που τις καθιστά ακόμα πιο απειλητικές και δυνητικά τραυματογόνες». Ο Σπύρος Μητροσύλης, στην εργασία του με τίτλο Ψυχικό τραύμα και μεταβίβαση, έκανε αρχικά αναδρομή στο έργο του Φρόυντ για να επισημάνει την εξέλιξη της έννοιας του τραύματος, η οποία από συγκυριακός αιτιολογικός παράγοντας της υστερίας στην αρχή του έργου του (1895) μετατράπηκε στη συνέχεια σε μία δομική οικουμενική έννοια στο κέντρο της οικοδόμησης του ψυχισμού και όχι μόνο της παθολογίας (1926). Η αναλυτική κατάσταση με το μείγμα ματαίωσης-σαγήνης συνδυάζοντας ευνοεί την επανάληψη και προκαλεί έτσι μία διέγερση που μπορεί να είναι τραυματική. Η εν λόγω επικαιροποίηση προσκαλεί κατά κάποιον τρόπο την ερμηνεία του αναλυτή με την οποία θα εισαχθεί ένα νόημα. Ο εισηγητής αναφέρθηκε στο τελευταίο έργο του Φρόυντ για τον άνθρωπο Μωυσή (1939), όπου μιλά για θετική ή αρνητική έκβαση του τραύματος. Χαρακτήρισε ως «θετικές εκβάσεις» αυτό που ονομάζουμε στην ψυχανάλυση καθήλωση στο τραύμα και εξαναγκασμό σε επανάληψη. Από την άλλη πλευρά, οι «αρνητικές αντιδράσεις» στο τραύμα αποτελούν άμυνες με σκοπό την αποφυγή της επαναφοράς και αναμνημόνευσης του τραυματικού βιώματος. Ο ψυχαναλυτής εργάζεται πάνω στα εκ των υστέρων που παράγει η μεταβίβαση μέσω των επαναλήψεων, οι οποίες αποτελούν ταυτοχρόνως και απόπειρες λύσης των υπέρμετρων εντάσεων μέσα στην ψυχαναλυτική συνεδρία. Αυτού του είδους οι μεταβιβάσεις ισοδυναμούν με αυτό που ο Φρόυντ ονομάζει «θετικές όψεις του τραύματος», στις οποίες ο ψυχαναλυτής αναγνωρίζει μιαν επικοινωνιακή διάσταση. Υπάρχουν όμως και τα «αρνητικά τραύματα», για τα οποία μιλά ο Φρόυντ, και τα οποία ευθύνονται για μεταβιβάσεις που δεν είναι σίγουρο ότι παρέχουν μια μεταλλακτική εκ των υστέρων δυνατότητα. Για να διερευνηθεί το ζήτημα, ο Σπύρος Μητροσύλης επισημαίνει περιληπτικά κάποιες μεταβιβάσεις που εμπλέκουν με κρίσιμο τρόπο την αντιμεταβίβαση και την ανάλυσή της από τον αναλυτή. 1. Μεταβιβάσεις όπου δεσπόζει η εκφορτιστική πλευρά, ενώ χάνεται κάθε επικοινωνιακή διάσταση. Η ευτυχής αναλυτική εξέλιξη θα ήταν στη θέση των επαναληπτικών πράξεων χωρίς νόημα να εγκατασταθεί ένας χώρος παιχνιδιού μέσω του οποίου να αρχίσει η εξημέρωσή τους και αργότερα η συμβολοποίησή τους. 2. Μεταβιβάσεις όπου ο αναλυτής βιώνει, αντιμεταβιβαστικά, παθητικά συναισθήματα ανικανότητας, οργής, ντροπής, απελπισίας κ.ά. Ο R. Roussillon έχει ονομάσει τη μεταβίβαση αυτού του τύπου «αντεστραμμένη μεταβίβαση». 3. Εμπαθής μεταβίβαση ή μεταβίβαση πάθους, όπου παρατηρείται αναβίωση τραυμάτων ιστορικά διχοτομημένων από το υπόλοιπο του Εγώ. 4. Μεταβιβάσεις με έντονες φαντασιώσεις, που σχετίζονται με υπερεπένδυση του αντιληπτικού πόλου με σκοπό να στηριχθεί η διάψευση μίας έλλειψης. 5. Μεταβίβαση αντιστροφής, που στοχεύει να ενσπείρει την απογοήτευση, την απελπισία και την απόρριψη εκ μέρους του αναλυτή. Ο Κώστας Μπαζαρίδης, στην παρουσίασή του, με τίτλο Αντικρίζοντας την Μέδουσα (Το Τραύμα μετά τον Freud- στρατηγικές αντιμετώπισηςθεραπευτικές προοπτικές), παρέθεσε αρχικά τις αναζητήσεις γύρω από την έννοια του τραύματος στην ψυχαναλυτική σκέψη, μετά τον Φρόυντ. Ιδιαίτερα επισήμανε: τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος προς την τραυματική κατάσταση, τη μελέτη των ποιοτήτων άγχους που εκλύονται, την επεξεργασία του ορισμού του αλεξιερεθιστικού συστήματος, τη συσχέτιση του τραυματισμού με τη λειτουργική αξία του φροντίζοντος αντικειμένου, τη διερεύνηση των πολλαπλών συγχρονικών και διαχρονικών τραυματισμών, τη σχέση σαγήνης και τραυματισμού αλλά και τη διαφαινόμενη τάση μερικών ψυχαναλυτών να δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 7

8 αποσυνδέσουν το τραύμα από τη σύγκρουση. Επίσης επισήμανε τη διαφοροποίηση τραυματισμού, τραυματικού και τραύματος. Κατόπιν έστρεψε το ενδιαφέρον του σε μια κλινική εικόνα που συναντούμε πολύ συχνά σε τραυματισμένους ασθενείς. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη αμυντική στρατηγική στην οποία εμπλέκεται η υπερεπένδυση της σκηνής του πραγματικού τραυματισμού, η οποία συντηρείται ως ανάμνηση-παραπέτασμα, η υιοθέτηση του ρόλου του θύματος και η ταύτιση με τον επιτιθέμενο. Ο συνδυασμός αυτών των τριών βασικών συνιστωσών συντηρεί με κάποιο, έστω και συμπτωματολογικό, τρόπο την ψυχική λειτουργικότητα και την αναπαραστατική ζωή και προστατεύει σε κάποιο βαθμό το Εγώ από υπερβολικά αγωνιώδη ψυχικά περιεχόμενα. Τέλος ο ομιλητής αναφέρθηκε σε κάποιες «στιγμές» από τη θεραπευτική του τραύματος και τα ερωτήματα που θέτει στον αναλυτή. Τέτοιες «στιγμές» είναι η συνεχής απειλή ρήξης, η αγωνία που γεννά στον αναλυόμενο η κατάρρευση της ναρκισσιστικής επένδυσης, ο τρόπος αναζωογόνησης της αναπαραστατικής ζωής. Ο αναλυτής θα πρέπει να είναι έτοιμος να ακολουθήσει τον αναλυόμενο στη «μυστική» οδυνηρή περιδιάβαση του να αντέχει και να διεπεξεργάζεται τον κυνισμό, τη σκληρότητα, την απόσυρση και την άρνησή του. Ακόμη θα πρέπει να μπορεί να διαχειρίζεται τα δικά του συναισθήματα που θα αναδυθούν και να ελέγχει συνεχώς τα αντιμεταβιβαστικά του βιώματα. Στόχος της αναλυτικής διεργασίας είναι να μπορέσει ο αναλυόμενος να διαμορφώσει μια νέα δική του ιστορία για τον τραυματισμό του, που δεν θα αντιμετωπίζεται σαν κάτι που ήρθε από έξω αλλά πηγάζει κυρίως από τον ίδιο, από την «αναπάντεχη» και «τυχαία» συνάντηση εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών πιέσεων. Η ανάπλαση του αναπαραστατικού και βιωματικού ιστού και η συνάντηση με το ανοίκειο, που είναι βαθιά κρυμμένο μέσα μας και ελάχιστα αναπαραστάσιμο, είναι μια σκληρή και επίπονη εργασία. Επιπλέον είναι μια «ανοιχτή» διεργασία και όχι μια «τελειωτική και κλειστή αλήθεια». H Μαρία Χατζηανδρέου στην ομιλία της με τίτλο Ενεργοποίηση και επεξεργασία του τραύματος στην ψυχανάλυση ενός ασθενούς εστιάστηκε καταρχήν στη διάκριση ανάμεσα στην τραυματική κατάσταση, ήσσονος βαρύτητας για τον ψυχισμό που οδηγεί στην ψυχονεύρωση και στο τραύμα που οδηγεί στην τραυματική νεύρωση ή σε ισοδύναμες από πλευράς δόμησης του ψυχισμού ψυχοπαθολογίες. Στην 1η περίπτωση, η παιδική τραυματική κατάσταση, μέσω του μηχανισμού της απώθησης και κάτω από τον κανόνα της αρχής της ευχαρίστησηςδυσαρέσκειας, αποκρούεται και οδηγεί σε μια ψυχονεύρωση, στην οποία τα ίχνη της τραυματικής κατάστασης μπορούν να εντοπιστούν μέσω της άρσης του απωθημένου υλικού και της επιστροφής του από το δυναμικό ασυνείδητο, ενώ στη 2η περίπτωση το τραύμα, προκαλώντας ρήγμα της αρχής της ευχαρίστησης-δυσαρέσκειας, οδηγεί στην τραυματική νεύρωση, στην οποία φαίνεται να μην υπάρχουν μνημονικά ίχνη. Στην εργασία με τέτοιου τύπου τραυματικές καταστάσεις συναντάμε ψυχικά στοιχεία, που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως ξένα σώματα για τον ψυχισμό. Πρόκειται για ψυχικές εγγραφές, που είτε λόγω προωρότητας των ερεθισμάτων, είτε λόγω σφοδρότητας, υπερβαίνουν τη δυνατότητα του Εγώ, τη συγκεκριμένη στιγμή, για συμβολοποίηση και νοηματοδότηση, παραμένοντας ως τρύπες για τον ψυχισμό. Στη συνέχεια, επισημάνθηκε ότι ο καταναγκασμός της επανάληψης ως θετικού τύπου καθήλωσης στο τραύμα αποτελεί ειδικό τύπο μνήμης, είναι δηλαδή μνήμη μέσω πράξης. Τουτέστιν, οι ασθενείς δεν μπορούν να αφηγηθούν τις τραυματικές τους εμπειρίες. Αυτό που κάνουν είναι να τις επαναλαμβάνουν μέσα στη θεραπεία με τον θεραπευτή ή να τους επιτρέψουν να αναδύονται με τη μορφή με την οποία είναι αποθηκευμένες. Τέλος η ομιλία, μέσω κλινικού υλικού, επικεντρώθηκε στη διαπίστωση ότι όνειρα, που περιέχουν τραυματικούς πυρήνες, μέσα στην πορεία μιας ψυχαναλυτικής εργασίας συμβάλλουν στην επεξεργασία (working-through) του τραύματος. Επίσης τονίσθηκε ότι μια ψυχαναλυτική εργασία έχοντας ως έρεισμα τον καταναγκασμό της επανάληψης, την απλή και στείρα επανάληψη δηλαδή του τραύματος από τον ασθενή, μπορεί να μεταλλάξει την επανάληψη σε ρητή μνήμη και σύνθετη, πλούσια αφήγηση. Η ανάδυση των τραυματικών ιχνών σε μια ανάλυση μπορεί να οδηγήσει σε μια σύνθεσή τους σε ένα σενάριο ζωής πολύ πιο επεξεργασμένο και πλησιέστερο στην πραγματική ιστορία, αναβαθμίζοντας τη σχέση του ατόμου με τον εαυτό του και κάνοντάς το υποκείμενο της ιστορίας του. Ο Φώτης Μπόμπος, στην εργασία του με τίτλο Όψεις του τραυματικού, αναφέρθηκε σε ορισμένες πλευρές της ιστορικής εξέλιξης των θεωριών γύρω από το τραύμα, κυρίως μέσα από το έργο του Φρόυντ και δευτερευόντως αυτό του S. Ferenczi. Αναφέρει ότι επέλεξε να χρησιμοποιήσει τον όρο «τραυματικό» γα να υπογραμμίσει την οικονομική διάσταση του τραύματος, κάτι που εκφράζεται κλινικά με την παρουσία του έντονου, διάχυτου άγχους. Έγινε αναδρομή στην πρώτη θέση του Φρόυντ για το τραυματικό, σύμφωνα με την οποία το συνέδεσε με τη σαγήνη, η οποία προερχόταν από πραγματικά συμβάντα. Στη συνέχεια η ασυνείδητη φαντασίωση, ως δομικό στοιχείο της ψυχικής ζωής, αποκτά πλεονεκτική θέση στη φροϋδική θεώρηση εις βάρος του πραγματικού γεγονότος καθαυτού. Με τη θεωρητική στροφή του 1920, ο Φρόυντ εισάγει τις έννοιες του «ψυχαναγκασμού της επανάληψης» και της «τραυματικής νεύρωσης», οι οποίες προσδίδουν μια νέα οπτική για την κατανόηση του τραύματος. Το 1926, διακρίνει το άγχος-σήμα από το διάχυτο άγχος. Για την εμφάνιση του δεύτερου τύπου άγχους, ο Φρόυντ υποθέτει ότι μπορεί να είναι εξίσου τραυματική και η απουσία του ενήλικα, θέτοντας στο προσκήνιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας και κλινικής την πρώιμη σχέση μητέραςβρέφους. Κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του ο Φρόυντ ( ) επανέρχεται στην έννοια του τραύματος. Συνδέει το τραυματικό με πολύ πρώιμες παθολογικές εμπειρίες, που αργότερα ξεχάστηκαν, και οι οποίες δημιουργούν ναρκισσιστικές πληγές στον ψυχικό ιστό του Εγώ. Διακρίνει τις συνέπειές τους στην ψυχική δόμηση του υποκειμένου σε θετικές και αρνητικές. Οι θετικές συνέπειες περιλαμβάνουν όλες τις προσπάθειες για να παραμένει το τραύμα σε συνεχή λειτουργία, ενώ οι αρνητικές έχουν τον αντίθετο σκοπό, τα τραύματα 8 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

9 να παραμείνουν ξεχασμένα και τίποτα να μην επαναληφθεί. Ο S. Ferenczi (1929, 1932) επανέρχεται στις πρώτες θεωρίες του Φρόυντ γύρω από τη σεξουαλική σαγήνευση του παιδιού από τον ενήλικα. Θεωρώντας απαραίτητη και αναγκαία την, εις βάθος και για πολλά χρόνια, ανάλυση του αναλυτή, ανοίγει δρόμους για τη σημασία της αντιμεταβίβασης. Θεωρεί ότι η αυθεντική συμπάθεια του αναλυτή εκφράζει σε κάποιο βαθμό τη μητρική στοργή, η οποία στο στάδιο της παθητικής αντικειμενοτρόπου τρυφερότητας ή στάδιο της τρυφερότητας ήταν ελλειμματική εξαιτίας της άλλης μορφής αγάπης, της αγάπης των ενηλίκων. Στη συνέχεια, ο ομιλητής παρουσίασε κλινικό υλικό από την ψυχαναλυτική εργασία με έναν ασθενή του, το οποίο παραπέμπει στο τραυματικό και στο πρώιμο τραύμα. Ο Χρήστος Ζερβής παρουσίασε εργασία με τίτλο Συναισθηματική καταστολή και αφαίρεση νοήματος ως αμυντική διαδικασία στον οριακό ασθενή. Αναφέρθηκε στο ότι κατά τη διάρκεια της ψυχαναλυτικής θεραπείας με τον οριακό ασθενή διαπιστώνεται ότι η ψυχική του έκφραση περιλαμβάνει στοιχεία, άρθρωσης αναπαράστασης (νοήματος)-συναισθήματος, τα οποία είναι δύσκολα διαχειρίσιμα σε ένα καθαρά ψυχικό επίπεδο. Με βάση κλινικό υλικό από την ψυχαναλυτική θεραπεία συγκεκριμένου ασθενούς παρατηρήθηκε ότι, με σκοπό την αντιμετώπιση του εν λόγω «μη διαχειρίσιμου», ο εν λόγω ασθενής καταφεύγει σε πρωτόγονους μηχανισμούς εξουδετέρωσης των εκρηκτικών αρθρώσεων νοήματοςσυναισθήματος, άλλοτε στοχεύοντας το συναίσθημα (μέσω της καταστολής), άλλοτε στοχεύοντας το νόημα (μέσω της αφαίρεσης ορισμένης χροιάς νοήματος, κυρίως ερωτικής ή επιθετικής φύσεως). Ταυτοχρόνως, διαπιστώθηκε επίσης μια ασυνείδητη προσπάθεια αποδόμησης και εκκένωσης της αντιληπτικής εμπειρίας, για λόγους αποφυγής της μη διαχειρίσιμης γι αυτόν ψυχικής διέγερσης, φόβου ομοφυλόφιλης εκτροπής, φόβου ψυχικής κατάρρευσης, φόβου της τρέλας. Ο συγκεκριμένος ασθενής, σε αυτήν του την αμυντική τακτική, ανακάλυψε ως σύμμαχο τον βουδισμό, ο οποίος του παρείχε, πέραν της ζεστής ανθρώπινης παρουσίας της βουδιστικής ομάδας, και ένα νέο, αμυντικό σχήμα ψυχικής λειτουργίας, το οποίο φαινόταν να αποδομεί, στο πλαίσιο ενός καθησυχαστικού περιβάλλοντος, δεδομένα σχήματα ψυχικής οργάνωσης τα οποία του προξενούσαν έντονες ενδοψυχικές φορτίσεις και συγκρούσεις. Σε μια επόμενη φάση, όμως, φάνηκε ότι η βουδιστική προσέγγιση άρχισε να λειτουργεί αποδομητικά απέναντι σε οποιοδήποτε ψυχικό περιεχόμενο, το οποίο θα έδινε ένα έρμα μιας προσωπικής ταυτότητας. Η εκμηδένιση της ατομικότητας, που πρέπει να συγχωνευθεί στη συλλογική ψυχή, αν μπορούσε να αντιμαχηθεί κάποιες προβολές σε κάποιες φάσεις, στερούσε ταυτοχρόνως τον ασθενή από κάποια απαραίτητη βάση ατομικής ψυχικής συγκρότησης, ενώ ο λόγος φαινόταν να είναι αρκετά απαξιωμένος από τη βουδιστική προσέγγιση για να χρησιμοποιηθεί εποικοδομητικά. Αποδεικνύεται με αυτόν τον τρόπο ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Φρόυντ δανείστηκε από το βουδιστικό δόγμα την έννοια του Νιρβάνα για να σκιαγραφήσει την ενόρμηση θανάτου. Το έργο του Bion επιτρέπει την κατανόηση αναλόγων αμυντικών, παλινδρομικών διαδικασιών. Ενδεικτικά, στο Learning from experience, ο Bion, αναφερόμενος σε ψυχωτικές διαδικασίες, περιγράφει μιαν ενεργητική αρνητικότητα η οποία τροφοδοτείται από μια θέληση μη μάθησης (unlearning). Εδώ η κατανόηση μετατρέπεται σε μια ηθελημένη προσπάθεια του ασθενούς να μην καταλάβει (mis-understanding). Η δραστηριότητα της γνώσης γίνεται αρνητική (το C γίνεται C). Ο Γιάννης Βαρτζόπουλος παρουσίασε εργασία με τίτλο Το Τραύμα της ιδεολογίας. Αναφέρθηκε στη δομική επίδραση των ιδεολογιών στην ψυχική διαμόρφωση του ατόμου, ιδιαιτέρως στην ηλικιακή φάση της εφηβείας. Ταυτοχρόνως όμως, ο ιδεατός χαρακτήρας της κάθε ιδεολογίας βρίσκεται σε μια απόσταση από την ατομική και κοινωνική πραγματικότητα του κάθε ανθρώπου και η συνολική αφομοίωσή της στη ζωή του υποκειμένου προσκρούει συχνά στο συμβατικό χαρακτήρα της καθημερινότητας. Στο βαθμό που η ιδεολογία αποτελεί μέρος των συνειδητών επιδιώξεων του Εγώ, αντικείμενο των επενδύσεων του ασυνείδητου και τέλος μέρος του συνειδητού και ασυνείδητου Υπερεγώ, συμμετέχει στις ασυνείδητες ψυχικές συγκρούσεις, όπως αυτές εκφράζονται με το δομικό μοντέλο του ανθρώπινου ψυχισμού (Deutsch, 1964). Επιπλέον, η ιδεολογία διαθέτει ένα άλλο στοιχείο, εν δυνάμει συγκρουσιακό, που σχετίζεται με τις ταυτίσεις. Η ταύτιση με τον φορέα της ιδεολογίας είναι συστατικό στοιχείο της ιδεολογικής ταυτότητας του ατόμου και ο ασυνείδητος χαρακτήρας των διαδικασιών της ταύτισης είναι εκ φύσεως συγκρουσιακός. Συγχρόνως μέσω της ιδεολογίας το άτομο τοποθετείται σε ένα ευρύτερο σύνολο, στο οποίο εκχωρεί αρμοδιότητες του Εγώ και από το οποίο προσλαμβάνει δομικά στοιχεία για το Εγώ. Οι διαδικασίες προβολής, ενδοβολής και ταύτισης που ενέχονται στη διαμόρφωση αυτής της σχέσης συν-καθορίζουν επίσης τον ασυνείδητο και συγκρουσιακό χαρακτήρα της ιδεολογίας (Barnett, 1973). Ο ομιλητής κατέληξε στο ότι κάθε ιδεολογία προσφέρει ένα μέλλον στο υποκείμενο αποδίδοντάς του ένα ρόλο στο παρόν. Τα ιδεώδη που ενστερνίζεται η ιδεολογία δημιουργούν ένα κανονιστικό πρότυπο για τον τρόπο που ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του στο παρόν και στην ιστορία του, στην ενδοψυχική και στην εξωτερική πραγματικότητα. Συγχρόνως ως στοιχεία της ενδοψυχικής πραγματικότητας, οι ιδεολογίες ακολουθούν το πεπρωμένο των ενορμήσεων και εμφανίζονται στις ασυνείδητες συγκρούσεις του υποκειμένου. Εκεί αναδεικνύεται ο μετουσιωτικός ή παλινδρομικός χαρακτήρας τους. Η ψυχανάλυση προσφέρει τη δυνατότητα παρακολούθησης του τρόπου εσωτερίκευσης της ιδεολογίας στην ενδοψυχική πραγματικότητα, ιδιαίτερα μάλιστα των κανονιστικών στοιχείων της και των ηθικών επιταγών της. Η αμφιθυμική επένδυση της ιδεολογίας, η συμμετοχή της στις ασυνείδητες συγκρούσεις και στις εσωτερικευμένες σχέσεις αντικειμένου, εκδηλώνονται στη μεταβίβαση και επιτρέπουν την κατανόηση και διεργασία του νευρωτικού ή διαστροφικού τρόπου εσωτερίκευσής της. ΧΡΗΣΤΟΣ ΖΕΡΒΗΣ δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 9

10 Irma Brenman Pick* Η διεργασία της αντιμεταβίβασης - Δεύτερες σκέψεις Παρουσίαση κλινικού υλικού: Σωτήρης Μανωλόπουλος Τ Toν Σεπτέμβριο του 2010 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα Ημερίδα με θέμα η Διεργασία της Αντιμεταβίβασης. Την πρώτη μέρα της εκδήλωσης η κυρία Brenman Pick μίλησε με θέμα «Διεργασία της αντιμεταβίβασης Δεύτερες σκέψεις». Την επομένη σχολίασε υλικό από την ψυχαναλυτική εργασία με μία έφηβη που παρουσίασε, εκ μέρους της ΕΨΕ, ο Σωτήρης Μανωλόπουλος. Ο τίτλος «Διεργασία της αντιμεταβίβασης Δεύτερες σκέψεις» παραπέμπει σε ένα παλιότερο άρθρο της στο International Journal of Psychoanalysis το 1985 ( Working Through in the Countertransference ), όπου είχε καταπιαστεί με το θέμα της δι-εργασίας της αντιμεταβίβασης. Αφορμή, όπως έλεγε στην πρόσφατη ομιλία της στην Αθήνα, ήταν η δήλωση μιας άλλης αναλύτριας σε μια εκδήλωση της αγγλικής εταιρείας τότε, ότι εξωθήθηκε από μια θεραπευόμενή της να «της βάλει τις φωνές». Είναι φανερό ότι το επίδικο θέμα εν προκειμένω ήταν η αντιμεταβίβαση. Από το να αναγνωρίζει ο αναλυτής τις εσωτερικές αντιδράσεις που του προκαλούν η παρουσία και τα λεγόμενα του ασθενή, μέχρι το «του βάζω τις φωνές», υπάρχει προφανώς απόσταση. Η παραδοσιακή θεώρηση έβλεπε στην αντιμεταβίβαση έναν θόρυβο ο οποίος παρενοχλούσε την αναλυτική εργασία. Αυτή ήταν η άποψη του Φρόυντ, ο οποίος θεωρούσε ότι ο αναλυτής θα πρέπει, απέναντι στον αναλυόμενό του, να έχει την ουδετερότητα ενός καθρέφτη ή ενός χειρουργού. Το 1950, όμως, ένα κείμενο της Paula Heimann ( On counter-transference ) γύρω από την αντιμεταβίβαση δημιούργησε μια τομή. Η αναλυτική σκέψη (σε ένα τουλάχιστον μεγάλο μέρος της) άρχισε να βλέπει στην αντιμεταβίβαση, όχι μόνο μια εκδήλωση της όποιας παθολογίας του αναλυτή, αλλά και μια πηγή πληροφοριών σχετικών με την αναλυτική σχέση και κατά συνέπεια ένα σημαντικό εργαλείο του αναλυτικού εγχειρήματος. Ήδη όμως, από το 1934, ο Strachey σε ένα άρθρο του ( The Nature of the Therapeutic Action of Psychoanalysis ) έθετε το θέμα της αντιμεταβίβασης με διαφορετικό * Διδάσκουσα ψυχαναλύτρια στη Βρετανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. τρόπο απ αυτόν του Φρόυντ. Υποστήριζε δηλαδή ότι η εμπειρία της μεταβίβασης αναστατώνει τον αναλυτή και ότι το αληθινό της περιεχόμενο βρίσκεται πίσω από αυτό που κυρίως φοβάται και θέλει να αποφύγει στη σχέση του με τον ασθενή. Και ότι από την άλλη μεριά η ερμηνεία της μεταβίβασης κινητοποιεί δολοφονικές ώσεις στον ασθενή τις οποίες ο αναλυτής θα πρέπει να ερμηνεύει, επίσης, χωρίς άγχος και φόβους. Το θέμα του άρθρου της Brenman Pick αφορούσε αυτό ακριβώς το σημείο: πώς είναι δυνατόν να βιώνει ο αναλυτής κάτι που αντιμεταβιβαστικά τον αναστατώνει και ταυτόχρονα να μπορεί να ερμηνεύει αυτό που συμβαίνει χωρίς να προκαλεί άγχος στον ασθενή; Το 1956, ο Money-Kyrle είχε διακρίνει σε ένα κείμενό του ( Normal counter-transference and some of its deviations ) τρεις παράγοντες στη μελέτη της αντιμεταβίβασης: α) τα στοιχεία που προέρχονται από την προσωπικότητα και το ρόλο του αναλυτή και τα οποία δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με τον ασθενή, β) τα στοιχεία που προέρχονται από συγκεκριμένες αδυναμίες του αναλυτή και τα οποία έχει κινητοποιήσει ο ασθενής μέσω της προβολικής ταύτισης και γ) αυτά που βιώνει ο ασθενής όταν αντιλαμβάνεται ότι έχει επηρεάσει τον αναλυτή. Στο κείμενό της η Brenman Pick ξεκαθαρίζει εξαρχής τη θέση της επικαλούμενη τον Bion: όταν συναντιούνται δυο άνθρωποι, είτε τους αρέσει είτε όχι, δημιουργούν μια σχέση. Όπως υπάρχει ένα στόμα που αναζητάει μια θηλή, κατ αναλογία μια ψυχική κατάσταση αναζητάει να βρει κάποια άλλη: οι αντιδράσεις του αναλυτή απέναντι στις προβολικές ταυτίσεις του ασθενή είναι αναπόφευκτες. Ο αναλυτής όμως αυτές τις αντιδράσεις μπορεί να τις αντιμετωπίσει πολύ γρήγορα, ενδεχομένως χωρίς καν να τις συνειδητοποιήσει και να αποφύγει κατ αυτόν τον τρόπο τη βαθύτερη εμπειρία και τη συναισθηματική εμπλοκή. Αποφυγή σε αυτήν την περίπτωση σημαίνει την απόσχιση ενός μέρους της ψυχικής ζωής του, το οποίο υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να επιστρέψει μέσω κάποιου περάσματος στην πράξη. Αυτό το πέρασμα στην πράξη είναι ενδεχομένως αυτό που αποζητά ο ασθενής. Και ενδεχομένως αυτό να είναι ως έναν βαθμό αναπόφευκτο. Η αμφιθυμία του αναλυτή δεν μπορεί παρά να εμφανιστεί κάπως στην απάντησή του στις μεταβιβαστικές κινήσεις του ασθενή: η στάση αγάπης, ενοχής, επανόρθωσης και έγνοιας απέναντι στον ασθενή θα φανεί ενδεχομένως στη (ίσως υπερβολική) φροντίδα μέσω των λέξεων και η στάση μίσους, απληστίας, φθόνου και καταστροφικότητας μπορεί να φανεί στην αποστασιοποιημένη, παγωμένη ή ακόμη και εχθρική στάση που μπορεί να καλύπτεται πίσω από τη δικαιολογία της ουδετερότητας. Βέβαια μια ερμηνεία δεν είναι μια απλή επιλογή λέξεων. 10 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

11 Είναι μια προσπάθεια αρτίωσης και δημιουργίας η οποία θα περιέχει άρρητα, υπόρρητα και ασυνείδητα στοιχεία επικοινωνίας γύρω από το τι άκουσε ο αναλυτής και πώς, όπως και στοιχεία για το τι δεν μπόρεσε να ακούσει. Όταν ο αναλυτής έχει αξιώσεις ιδανικότητας από τον εαυτό του και τον ρόλο του, θα θεωρεί τον εαυτό του άτρωτο, χωρίς αμφιθυμία, χωρίς συγκρούσεις και ουδέτερο, με αποτέλεσμα να μεταφέρει στον ασθενή μια αίσθηση μονοδιάστατης παρουσίας και μηχανικότητας που θα του στερεί το βάθος και τον πλούτο της εμπειρίας της συνάντησης με έναν άλλον άνθρωπο. Έτσι αποκτάει μεγάλη σημασία η δυνατότητα του αναλυτή να παλινδρομεί, να συνειδητοποιεί αυτό που συμβαίνει μέσα του, να το αναλύει και επιστρέφοντας να αποφασίζει τι θα μεταφέρει με ζωντάνια στον ασθενή χωρίς από την άλλη μεριά να καταφεύγει σε εξομολογήσεις. Η δυνατότητα του αναλυτή να αφήνεται σε αυτήν την παλινδρόμηση, να μην αποφεύγει τη ζώσα εμπειρία και να μην αποφεύγει τη λειτουργία άλφα που θα δώσει νόημα σ αυτό που συμβαίνει, είναι αυτό που τελικά θα αποτρέψει την κατάσταση «βάζω τις φωνές» με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Πρόκειται για την παραμονή του στον τόπο της ερμηνείας και την απομάκρυνσή του από τον τόπο της αντίδρασης. Βέβαια αυτές οι διεργασίες είναι πολύ δυσκολότερες όταν πρόκειται για βαριούς οριακούς ή ψυχωτικούς ασθενείς, οι οποίοι φέρνουν μέσα στη σχέση μέρη του ψυχισμού τους τα οποία δεν είναι εύκολο να τα διαχειριστεί κανείς και εξωθούν σε περάσματα την πράξη. Η δυσκολία μάλιστα στη διαχείριση αυτών των καταστάσεων δεν αντανακλά παρά μόνο τη δυσκολία του ασθενή να διαχειριστεί τα εσωτερικά του διλήμματα. Ο αναλυτής γίνεται τότε μια κατακλυσμένη από συναισθήματα και διεγέρσεις γενικότερα μητέρα, η οποία δεν μπορεί να βοηθήσει το επίσης κατακλυσμένο μωρό της. Σ αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να καταφεύγει στην «πατρική» παρουσία κάποιας νοσοκομειακής μονάδας ή ενός συναδέλφου, που θα του δώσει τη δυνατότητα να αντέξει και να επεξεργαστεί το απροσπέλαστο, εκμεταλλευτικό και παρασιτικό μωρό που υπάρχει μέσα στον ασθενή και έρχεται με κάποιον τρόπο στη θεραπεία ή κάτω από ειδικούς όρους και συνθήκες σε κάθε ανάλυση. Αυτά έλεγε στο άρθρο της του 1985 και σ αυτά επανήλθε η Irma Brenman Pick στην πρόσφατη ομιλία της στην Αθήνα. Τις απόψεις της, όπως και στο τότε κείμενό της, τις υποστήριξε με κλινικό υλικό η επεξεργασία του οποίου άφηνε να φανεί η τεράστια εμπειρία της. Αυτή η εμπειρία έγινε φανερή και την επόμενη μέρα στα σχόλια και τις παρεμβάσεις της, όταν παρουσιάστηκε υλικό από τον Σωτήρη Μανωλόπουλο. Ο Σωτήρης Μανωλόπουλος παρουσίασε ένα δείγμα ψυχαναλυτικής εργασίας με μια έφηβη δεκαοκτώ χρονών. Η έφηβη παρουσίαζε παθολογικά ελευθεριάζουσα σεξουαλική ζωή, με πολλαπλές, και χωρίς διάκριση έντονες σεξουαλικές σχέσεις, που συνιστούσαν ένα διαρκές μαρτύριο διέγερσης και εγκατάλειψης. Η I. Pick παρατήρησε ότι η έφηβη παρουσίαζε αυτό που αναμένεται από τους εφήβους, να επιδιώκουν να γνωρίσουν τη σεξουαλικότητα, αλλά αυτό που εμφάνιζε κάλυπτε τη βρεφική παντοδυναμία και τη δυσκολία της ασθενούς να κάνει σχέση με ένα αντικείμενο που είναι έξω από την προσωπική της παντοδυναμία. Για πολλές συνεδρίες βομβάρδιζε τον αναλυτή με ένα μαρτύριο έντασης και οδύνης. Αυτή η οδύνη ήταν ένα περίβλημα του εαυτού της. Λειτουργούσε δηλαδή ως ένα όριο το οποίο επέτρεπε τη διαφοροποίησή του από τα άλλα αντικείμενα. Η ναρκισσιστική φαντασίωση της ασθενούς ήταν ότι η ίδια ήταν το παν για τον αναλυτή και ότι είχε τα πάντα. Ο αναλυτής έπρεπε στη μεταβίβαση να βιώσει ένα αδιέξοδο. Αν κατόρθωνε να πλησιάσει την ασθενή με την κατανόησή του θα βιωνόταν ως εισβολέας, ως διεγερτικός και απειλητικός για τη ναρκισσιστική της ακεραιότητα. Αν κρατούσε μια απόσταση, θα βιωνόταν ως κάποιος που αδιαφορούσε για την ασθενή και την εγκατέλειπε. Το θέμα της τεχνικής ετέθη από τους συμμετέχοντες. Η I. Pick έδωσε συγκεκριμένους τρόπους προσέγγισης της ερμηνείας από τη σκοπιά του αντικειμένου και της σχέσης μαζί του. Η ασθενής ήταν ναρκισσιστικά εύθραυστη πράγμα που σχετιζόταν με την κατάθλιψη της μητέρας. Είχε φαντασιώσεις παντοδυναμίας και πολλές μανιακού τύπου συμπεριφορές. Στη φαντασία της προσπαθούσε να σώσει τη μητέρα της, για να μη χωρίσει από αυτήν, να μην πενθήσει, και να διαφύγει από την οδύνη του χωρισμού τους. Η I. Pick ανέδειξε την άμυνα της θυματοποίησής της την οποία χρησιμοποιούσε η ασθενής για να αποφύγει τη συνειδητοποίηση της καταστροφικότητάς της. Το τέλος της ώρας και οι χωρισμοί έπαιρναν τρομακτικές διαστάσεις. Η καταστροφικότητά της εναντίον των γονικών αντικειμένων και του δεσμού τους είχε ως αποτέλεσμα την ερήμωση του ψυχισμού της. Η έφηβη άρχισε να δείχνει το πώς η ίδια συμμαχούσε με τον ένα από τους γονείς (τον πατέρα) στη φαντασία της, προκειμένου να επιτεθεί στη μητέρα, έτσι ώστε να μην είναι αυτή το παιδί που αποκλείεται. Επίσης άρχισε βαθμιαία να συνειδητοποιεί και να προσπαθεί να πει στον αναλυτή της ότι η ουσία των προβλημάτων της ήταν η σχέση με τη μητέρα της. Το θέμα αυτό ήταν, όπως αισθανόταν, και το δυσκολότερο να αγγίξει και να επεξεργασθεί με τον αναλυτή της. Η σχέση με τη μητέρα της άρχισε να ερευνάται στην ανάλυση με αντιστάσεις και περάσματα στην πράξη. ΚΩΣΤΑΣ Ζερβός δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 11

12 Π Νίκος Λαμνίδης Η περίπτωση της Λίνας, μιας αλλοδαπής σε ψυχαναλυτική θεραπεία στην Αθήνα Η Κλινική παρουσίαση του Νίκου Λαμνίδη στην Εαρινή Σύνοδο της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (DPV), με θέμα Φιγούρα του Τρίτου (Die Figur des Dritten), έγινε στη Βόννη τον Μάιο του 2010, στο πλαίσιο της Ομάδας Εργασίας για την Εθνοψυχανάλυση στην DPV με συντονιστή τον Νίκο Τζαβάρα και συζητητή τον Volker Friedrich (DPV) Πρόκειται για μία δις εβδομαδιαία ψυχαναλυτική θεραπεία διεξήχθη σε ξένη γλώσσα. Η Λίνα βρέθηκε στην Αθήνα για πλήθος συνειδητών λόγων που είχαν να κάνουν με το επάγγελμά της και ασυνείδητων που σχετίζονταν με την ιστορία της. Είχε ήδη συναντήσει έναν αναλυτή στην πατρίδα της και ήξερε ότι έπασχε από κατάθλιψη και διαταραχή προσωπικότητας. Έπασχε επίσης από μία ειδική ευαλωτότητα των αρθρώσεων, που, παραδόξως, συμβάδιζε με το πλήθος των αθλητικών της επιδόσεων. Το τωρινό της αίτημα ήταν να συνεχίσει την εργασία που είχε ξεκινήσει στην πατρίδα της το διάστημα που θα παρέμενε στην Ελλάδα. Στην ιστορία της υπάρχει εκπατρισμός ενός από τους γονείς της, της μητέρας, και βίωση της ξενότητας. Υπάρχουν επίσης πολιτισμικές και άλλες διαφορές μεταξύ των γονιών της που σχετίζονται με τον τρόπο με τον οποίο εντάσσονταν στον κόσμο. Οι φιλοδοξίες της μητέρας να εξελιχθεί στην καλλιτεχνική της σταδιοδρομία και η ερωτική επιθυμία του πατέρα σχημάτισαν ένα ασύμμετρο πεδίο συνάντησης δύο ψυχισμών, ανάλογο με την πολιτισμική ασυμμετρία που, σαν χάσμα, τους διαχώριζε. Ο αναλυτής επισήμανε τη συνάφεια μεταξύ της κατάστασης της ασθενούς όταν ήταν παιδί όπου η μητέρα της δεν μιλούσε καλά την τοπική γλώσσα και της τωρινής όπου η γλώσσα της είναι για τον αναλυτή ξένη, γεγονός που επέτρεπε στην ασθενή να την σχολιάζει σε όλη τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας. Μεγάλωσε σχεδόν μόνη. Το αίσθημα αποξένωσης της «ξένης» μητέρας μεταβιβάσθηκε σχεδόν αυτούσιο, διαμέσου ενδοβολών και ναρκισσιστικών ταυτίσεων μέσα στον ψυχισμό της μικρής Λίνας. Από την άλλη η ίδια «ξένη» μητέρα φαίνεται πως υπήρξε εξίσου και σημαντικό λιβιδινικό αντικείμενο της Λίνας, με αποτέλεσμα να ευοδώνεται πλήθος υστερικών ταυτίσεων. Μεγάλωνε κάτω από τους συνεχείς ψυχοτραυματισμούς της μητρικής ανεπάρκειας, εμφανούς και απτής στην αντιμεταβίβαση του αναλυτή. Αυτή η σχεδόν απερίγραπτη αδιαφορία της μητέρας για την κόρη, καθώς ήταν «απορροφημένη» στις καλλιτεχνικές της φιλοδοξίες, έκανε εξαρχής το παιδί να αναζητά εναλλακτικές λύσεις. Η μεταβίβαση περιέλαβε πολύ νωρίς στην ψυχοθεραπεία και τις «φιλοδοξίες» του θεραπευτή της, αλλά και τις δικές της. Την απασχόλησαν στο έπακρο οι «διαφορές» του Έλληνα ψυχαναλυτή (Ευρωπαίου, στα μάτια της) από τον ψυχαναλυτή που έβλεπε στη διάρκεια των σπουδών της. Στα πλαίσια, άλλωστε, αυτών των (ακαδημαϊκών) φιλοδοξιών δικών της, πλέον, ενδοβλημένων ήταν που «διέκοψε», παρά τη θέλησή της, και μετά από πολλές «παρατάσεις», την ψυχοθεραπεία, για να επιστρέψει στην πατρίδα της και να ολοκληρώσει τη διατριβή της. Στην εαρινή σύνοδο της DPV παρουσιάστηκε μία σειρά συνεδριών από τον τρίτο χρόνο της θεραπείας της Λίνας. Εκεί έγιναν φανεροί οι πολυποίκιλοι εθνοτικοί και πολιτισμικοί προσδιορισμοί που οριοθετούν την ψυχική οργάνωση της ασθενούς αυτής σχολιάσθηκε, στη συζήτηση με τους σχολιαστές και τους άλλους αναλυτές, μέλη της ομάδας εργασίας, η ιδιαίτερη ένταση της μεταβίβασης-αντιμεταβίβασης, με τις παρεμβάσεις του αναλυτή να επιδιώκουν την οργάνωση φραγμών, αλλά και διόδων στον ψυχισμό της Λίνας. Συζητήθηκε επίσης η αναζήτηση, εκ μέρους της ασθενούς, ενός σχετικώς σταθερού αισθήματος ταυτότητας και μίας αντίστοιχα σταθερής αίσθησης εαυτού, με την ισχύ του (εσωτερικού και μεταβιβαστικού) πατέρα να έρχεται σε αντιπαραβολή με την «ευαλωτότητα των αρθρώσεων». Επισημάνθηκε η ταλάντευση της ασθενούς μεταξύ των συγχωνευτικών και σχιζοειδικών ώσεων. Η εναλλαγή σεξουαλικοποιήσεων και διανοητικοποιήσεων, με την κατά καιρούς έντονη ονειρική παραγωγή και με την «υπερθέρμανση» της αναλυτικής σχέσης, σχολιάσθηκε ως εναλλαγή ανάμεσα σε κρυστάλλωση και μαζική ρευστοποίηση των μορφοποιήσεων της μητέρας μέσα στη μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση. Η οδύσσεια των πολλαπλών πολιτισμικών καθορισμών αποτέλεσε τη μείζονα εστία της συζήτησης που έγινε με τη συμβολή και την ισχυρή υποστήριξη του προέδρου της ΕΨΕ Νίκου Τζαβάρα. ΝΙΚΟΣ ΛΑΜΝΙΔΗΣ 12 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

13 Nέα από την Ευρωπαϊκή Ψυχαναλυτική Ομοσπονδία Συνεχίζουμε την παράθεση υλικού από το 23ο Συνέδριο της ΕΨΟ, του 2010, με ένα κείμενο για τις ομάδες εργασίας και την εισήγηση του Gregorio Κohon Η ομάδα εργασίας για την ιδιαιτερότητα της ψυχαναλυτικής θεραπείας σήμερα (The working party for the specificity of the psychonalytic treatement today, wpsptt) ΗH ίδρυση της WPSPTT αποφασίσθηκε από το συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας (FEP) το 2006 ύστερα από πρόταση της τότε προέδρου της FEP Εvelyne Sechaud (APF). H ίδια υπήρξε και η πρώτη πρόεδρος της WPSPTT ( ) μέχρι τη διαδοχή της από τον Serge Frisch (SPB). Η ομάδα αποτελείται από 17 αναλυτές (J. Abram, A. Alexandridis, L. Bleger, S. Bolognini, C. Desvignes, MF. Dispaux, Y. Dorey, B. Filet, S. Frisch, N. Gougoulis, E. Kittler, L. Michel, N. Minazio, A. Rosenberg, E. Sechaud, P. Valon, E. Weil) από έντεκα ευρωπαϊκές εταιρείες. Μετέχει ως συνδεδεμένο μέλος η Αμερικανίδα ψυχαναλύτρια R. Shaw, η οποία προωθεί την έρευνα της WPSPTT στις ΗΠΑ. Γλώσσες επικοινωνίας είναι η αγγλική και η γαλλική. Η WPSPTT αποτελεί ένα ερευνητικό πρόγραμμα που αναπτύσσεται σε δύο σκέλη. Το ένα είναι η οργάνωση, κατά τη διάρκεια ψυχαναλυτικών συνεδρίων, μικρών ομάδων εργασίας (αγγλόφωνων, γαλλόφωνων και, πρόσφατα, ισπανόφωνων) από αναλυτές διαφόρων εταιρειών που εργάζονται για μία μέρα πάνω στο υλικό τριών συνεδριών που παρουσιάζει κάποιος συνάδελφος. Ολόκληρη η συζήτηση ηχογραφείται και καταγράφεται από έναν ψυχαναλυτή που είναι μέλος της ομάδας WPSPTT. Οι «αναφορές» αυτές σχετικά με την εργασία που πραγματοποιήθηκε στην κάθε κλινική ομάδα διανέμονται σε όλα τα μέλη της ομάδας WPSPTT, ακολουθεί ηλεκτρονική συζήτηση η οποία και κορυφώνεται κατά τις τρεις ετήσιες συναντήσεις της WPSPTT. Οι συναντήσεις λαμβάνουν χώρα στο Παρίσι, διαρκούν ένα ολόκληρο Σαββατοκύριακο και με αφορμή το υλικό των «αναφορών» επεξεργάζονται θέματα κλινικής, θεωρίας και μεθοδολογίας. Σκοπός της WPSPTT είναι να προσδιορίσει και να επεξεργασθεί τις βασικές παραμέτρους βάσει των οποίων ενεργεί κανείς κατά την άσκηση της ψυχανάλυσης «σήμερα», όπως στην πραγματικότητα ασκείται ανεξάρτητα από την ποικιλομορφία των θεωριών και των τεχνικών που υποστηρίζει και που (νομίζει) ότι υπηρετεί ο κάθε ψυχαναλυτής. Για την προώθηση ενός τέτοιου σχεδίου, που θα δείξει, ίσως, την «ιδιαιτερότητα» της ψυχανάλυσης και εν σχέσει προς τον τρόπο με τον οποίο ασκήθηκε σε άλλες εποχές αλλά και ως προς τις άλλες ψυχολογικές θεραπείες, απαιτείται ένα όσο γίνεται περισσότερο συνειρμικό υλικό εκ μέρους των αναλυτών το οποίο προκύπτει από την έκθεσή τους στο αναλυτικό υλικό της περίπτωσης και στους προκύπτοντες συνειρμούς των συμμετεχόντων. Γι αυτόν το λόγο και για μεγάλο χρονικό διάστημα η ομάδα WPSPTT ασχολήθηκε με τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας των κλινικών ομάδων. Οι συζητήσεις έθιξαν σοβαρότατα θέματα που αφορούν τη δυναμική των ομάδων, την ιδιαιτερότητα της ψυχαναλυτικής συνθήκης, τη σημασία της θεωρίας, το τι είναι απαραίτητο για να χαρακτηρισθεί μια συνθήκη ως ψυχαναλυτική. Οι συζητήσεις κατά το πρώτο χρονικό διάστημα πήραν δραματική ένταση και οδήγησαν σε συγκρούσεις ανάμεσα σε δύο τάσεις που, κατά τη γνώμη μου, ορίζονταν από την αντοχή στο «αδιαμόρφωτο» και στο «άγνωστο». Η τάση της μη αντοχής πρότεινε αμέσως ένα πλαίσιο ψυχαναλυτικών εννοιών που θα αποτελούσαν τον άξονα της έρευνας (π.χ. το πώς χρησιμοποιείται «σήμερα» η μεταβίβαση, το πώς οργανώνεται στον ψυχισμό του αναλυτή η ερμηνεία, το πώς διατυπώνεται κ.ά.), ενώ η άλλη τάση ήθελε να περιμένει για να αναδυθούν τα θέματα και οι άξονες μελέτης μέσα από το αθροιζόμενο υλικό και από την εξέλιξη της ίδιας της ερευνητικής ομάδας καθώς προχωρούσε στην επεξεργασία του. Η δεύτερη αυτή τάση έβλεπε την έρευνα ως μια «εργασία εν εξελίξει» και θεωρούσε την πρώτη φάση ως «πιλοτική». Τελικά επικράτησε η δεύτερη τάση και κάποιοι από τους υποστηρικτές της πρώτης αποχώρησαν από την ομάδα. Για την ανάπτυξη της καλύτερης λειτουργίας των κλινικών ομάδων η ομάδα WPSPTT μελέτησε διάφορα μοντέλα ψυχαναλυτικών συζητήσεων υλικού όπως αυτό των Norman και Salomonsson (2005), του Donnet (1995, 2005) και της λειτουργίας των ομάδων του Kaes. Επεξεργάσθηκε ιδιαίτερα το θέμα του «διαμεσολαβητή» (moderator) που είναι το μέλος της ομάδας WPSPTT που διευθύνει τη συζήτηση στις κλινικές συναντήσεις και ως κύριο σκοπό έχει την αποφυγή της μετατροπής των συναντήσεων σε «άγρια» εποπτεία ή σε συνεδρία «θεραπευτικής ομάδας». Ο δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 13

14 διαμεσολαβητής ελαχιστοποιεί τις παρεμβάσεις του και μιλά μόνο για να δείξει την οργάνωση αντιστάσεων γύρω από τη συζήτηση ενός θέματος, για την παρουσίαση κάποιων «κατασκευών» από τη μεριά της ομάδας σχετικά με την ψυχοπαθολογία του ασθενούς ή τη δυναμική της ψυχαναλυτικής συνθήκης, για τη διαμόρφωση κάποιων «μεταφορών» (Ogden, 2001). Για την αποφυγή αναστολών στον «ελεύθερο συνειρμό» των συμμετεχόντων στις κλινικές παρουσιάσεις αποφασίσθηκε το υλικό των συνεδριών να παρουσιάζεται «γυμνό», χωρίς να έχουν προηγηθεί στοιχεία σχετικά με την ιστορία του υποκειμένου και την πορεία της συγκεκριμένης ανάλυσης. Επίσης ο παρουσιάζων αναλυτής δεν συμμετέχει στη συζήτηση της περίπτωσης. Παρών αλλά σιωπηλός, πλην της παρουσιάσεως του υλικού, λύνει τη σιωπή του μόνο στο κλείσιμο της ημέρας όπου στις καλύτερες των περιπτώσεων δεν απαντά αμυντικά στις παρατηρήσεις των συναδέλφων του αλλά μιλά για το τι έζησε ακούγοντας τους συναδέλφους του να μιλούν «αυθαίρετα» γι αυτόν και τον αναλυόμενό του. Συχνά, οι παρουσιάζοντες αναλυτές αρχικά νιώθουν ένα αίσθημα «αποπροσωποποίησης» και «απώλειας του ασθενούς τους» από τις εξαιρετικά αποκλίνουσες από την «πραγματικότητα» απόψεις που εκφράζονται, αλλά σταδιακά, επειδή συνήθως η κλινική ομάδα ανασυγκροτεί με μεγάλη επιτυχία και ακρίβεια την ψυχοπαθολογία του ασθενούς, «ηρεμούν» και αρχίζουν να ανακαλύπτουν με ενδιαφέρον πτυχές του ασθενούς τους και της μεταβίβασης-αντιμεταβίβασης που δεν τις είχαν ιδιαίτερα επισημάνει. Με τη δυνατότητα που υπάρχει όλοι οι συμμετέχοντες στις κλινικές ομάδες να αποστέλουν στην WPSPTT, εκ των υστέρων, τις απόψεις τους σχετικά με την εμπειρία συμμετοχής, έχουν υπάρξει αρκετά γράμματα εκ μέρους των παρουσιαστών που μαρτυρούν το πόσο έντονη αλλά εν τέλει θετική ήταν γι αυτούς η εμπειρία έκθεσης. Σιωπηλός επίσης παραμένει καθ όλη τη διάρκεια των συζητήσεων αυτός που θα συντάξει την αναφορά (rapporteur). Αυτή η θέση «αποχής», που διεγείρει ίσως στους συμμετέχοντες φαινόμενα στέρησης και κατά συνέπεια φαντασίωσης του απόντος λόγου και που προκαλεί στον ίδιο ένα φαινόμενο ευνουχισμού ως προς τον πραγματικό λόγο, με συνέπεια την ανάπτυξη ενός εσωτερικού διαλόγου, θεωρώ ότι είναι μια ουσιαστική μεθοδολογική κατάκτηση της έρευνας. Οι πολυσχιδείς συζητήσεις της ερευνητικής ομάδας έχουν επεξεργασθεί και άλλες θέσεις που ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει στο συμπληρωματικό τεύχος του Bulletin 64, 2010 της FEP, σ και να ακούσει στο προσεχές συνέδριο της FEP στην Κοπεγχάγη (14-17/4/2011), κατά τη διάρκεια της στρογγυλής τραπέζης, όπου θα παρουσιασθούν όλα τα ερευνητικά προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας. Επίσης τα μέλη της WPSPTT ετοιμάζουν έναν συλλογικό τόμο σχετικά με την «Ιδιαιτερότητα της ψυχανάλυσης σήμερα». Ο κάθε αναλυτής έχει επιλέξει το αντικείμενο της συγγραφής του το οποίο έχει ανακοινώσει στους συναδέλφους του γιατί όπως έχει πει και ο Leo Bleger, ο γραμματέας του WPSPTT, το πρόγραμμα αποτελεί ένα συνεκτικό δίκτυο μέσα στο οποίο ο κάθε ερευνητήςψυχαναλυτής μπορεί να καλλιεργήσει το γνωστικό αντικείμενο που τον ενδιαφέρει. Οι απόψεις λοιπόν που θα εκφρασθούν μέσα από το συλλογικό βιβλίο αναμένονται με μεγάλη αγωνία από σημαντικό αριθμό αναλυτών που έχουν συμμετάσχει στις κλινικές ομάδες και που είχαν τη χαρά να χρησιμοποιήσουν δημιουργικά τον ελεύθερο συνειρμό σε ομάδα προσφέροντας όψεις της ιδιαιτερότητας της ψυχαναλυτικής θεραπείας «σήμερα». Από τα ήδη δηλωμένα θέματα κυριαρχούν τα ζητήματα του πλαισίου, της διαφοροποίησης ψυχοθεραπείας και ψυχανάλυσης, της διαμόρφωσης της ερμηνείας στον ψυχισμό του αναλυτή και της διατύπωσής της, της σημασίας του «εδώ και τώρα» έναντι της ιστορίας ή της επανάληψης. Ιδιαίτερης επεξεργασίας ίσως τύχει η τάση πολλών ψυχαναλυτών να μη «βλέπουν» τη γενετήσια σεξουαλικότητα των αναλυομένων και να πριμοδοτούν το αρχαϊκό έναντι του οιδιποδείου. Επίσης θα αναπτυχθεί το θέμα της αφηγηματικότητας και της ασυνείδητης επανάληψης από την κλινική ομάδα των μεταβιβαστικών κινήσεων του αναλυομένου, καθώς «διασπείρονται» μέσα σ αυτήν. Η πορεία λοιπόν των εργασιών της ομάδας WPSPTT μπορεί να αποδειχθεί και αρκετά ενδιαφέρουσα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανάσιος Αλεξανδρίδης DONNET, J.L.(1995), L opération Méta στο Le divan bien tempéré. Paris, PUF. (2005), La situation analysante. Paris, PUF. FRISCH, S., BLEGER, L., SECHAUD, E., La spécificité du traitement analytique aujourd hui Psychanalyse en Europe, bulletin 64, Année 2010 supplément, (και στην αγγλική και στη γερμανική, στις αντίστοιχες εκδόσεις του περιοδικού). KAES, R. (1982), στο Ce qui travaille dans les groupes D. Anzieu, R. Kaes et coll., Le travail psychanalytique dans les groupes, και Les voies de l élaboration. Paris, Dunod. (2002), La consistance du travail psychanalytique en situation de groupe. Présentation au GERCPEA, Luxembourg, NORMAN, J., SALOMONSSON, B. (2005), Weaning thoughts Int. J. Psychanal., 86, OGDEN, T. (2001), Conversations at the Frontier of Dreaming, Northvale, NJ, Jason Aronson. 14 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

15 Π Παρότι ο τίτλος του άρθρου αφορά ένα θεωρητικο-κλινικό ζήτημα, το κύριο ερώτημα το οποίο θέτει εξαρχής ο συγγραφέας είναι θεωρητικο-πολιτικό: υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία, δυνάμενα να καταγραφούν (και να ποσοτικοποιηθούν, θα πρόσθετε κανείς) και να προσκομισθούν ως αντικειμενικοί παράγοντες οι οποίοι θα μαρτυρούσαν για το είδος και την ποιότητα μιας αναλυτικής εργασίας; Πώς μπορεί να αποδείξει την αξία του έργου του ένας αναλυτής απέναντι σε μια κοινωνία-προϊστάμενο η οποία του ζητάει να «έρθει στα γεγονότα»; Ο συγγραφέας δεν κρύβει την επιφυλακτικότητά του απέναντι σε ένα τέτοιο πρόταγμα και προκειμένου να την στηρίξει καταπιάνεται με το ζήτημα που ορίζει και ως επικεφαλίδα του κειμένου του. Η επιχειρηματολογία του αναπτύσσεται μέσα από μια παρατήρηση, ένα κλινικό περιστατικό και τη θεωρητική επεξεργασία δύο εννοιών: της πρωτογενούς ταύτισης και του μητρικού μορφοειδώλου. Κατ αρχήν η κλινική παρατήρηση. Μεταφράζω: «Μέσα σε σαράντα χρόνια κλινικής πρακτικής έχω επισημάνει σε πολλές γυναίκες ασθενείς την παρουσία μιας πρωτογενούς ταύτισης με ένα μητρικό μορφοείδωλο, η οποία όμως βιώνεται μόνο σε ακραίες περιπτώσεις. Από τη μια μεριά, αυτό το μορφοείδωλο είναι η επιτομή μιας παντοδύναμης, πανίσχυρης, θείας, προστατευτικής και ιερής φιγούρας, η οποία προκαλεί δέος, και η καλή και καλοήθης παρουσία της οποίας θα δικαιολογούσε να την ονομάσουμε μητρική. Και από την άλλη μεριά, το ίδιο μορφοείδωλο μπορεί να προσωποποιεί μια τρωτή και παθητική φιγούρα, την οποία διέπουν το αίσθημα αβοήθητου, η λύπη, οι ασθένειες και οι αναστολές, και η 23ο Συνέδριο ΕΨΟ Λονδίνο 2010 Gregorio Kohon Η αγάπη στη μεταβίβαση. Πρωτογενής ταύτιση και μητρικό μορφοείδωλο οποία ωστόσο (ίσως ως μέρος αυτής της αρνητικής πλευράς) μπορεί να είναι δεσποτική, τυραννική, μοχθηρή και αδυσώπητη. Αυτά τα αντιφατικά άκρα βρίσκονται στον πυρήνα των ναρκισσιστικών ταυτίσεων του υποκειμένου. Αυτό το μητρικό μορφοείδωλο είναι επενδεδυμένο με ένα ιδεώδες ναρκισσιστικής παντοδυναμίας και αποπλανεί το υποκείμενο στο να πιστέψει ότι υπάρχει ένας παράδεισος, ο οποίος όχι μόνο δεν θα έπρεπε να έχει χαθεί, αλλά, πολύ περισσότερο, συνιστά τον ίδιο τον εαυτό του υποκειμένου. Μεταφέρει την ασυνείδητη παρουσία ενός πανταχού παρόντος εσωτερικού, απειλητικού στήθους, το οποίο μπορεί να κάνει το υποκείμενο να αισθάνεται εξοστρακισμένο, ανεπαρκές, ελλειμματικό και εκτοπισμένο. Η ασυνείδητη ανάμνηση της σύνδεσης και της πάλης του υποκειμένου με αυτό το πρωτογενές μορφοείδωλο συνιστά το (μυθικό) υπέδαφος έναντι του οποίου θα αναπτυχθούν οι σχέσεις του υποκειμένου με το αντικείμενο. Ανάλογα με τις μεταστροφές της προσωπικής ιστορίας του ατόμου, αυτό το παντοδύναμο και διωκτικό μορφοείδωλο θα μπορούσε το υποκείμενο, στη συνέχεια, να το επαναφυπνίσει, να το επαν-επισκεφτεί και να το επανα-βιώσει κατά τη λιβιδινική του ζωή. Ακολουθώντας την ιδέα του Φρόυντ για το τραύμα, στο Προσχέδιο, αυτό ανα-δημιουργείται, αναπτύσσεται και γίνεται κατανοητό, μόνο après coup μέσω της εργασίας της ανάλυσης». Τα θεωρητικά ερωτήματα που θέτει ο συγγραφέας εν προκειμένω έχουν ως εξής: «Υπάρχει κάποια πιθανή συνέχεια μεταξύ της πριν από τη γέννηση και της μετά τη γέννηση ασυνείδητης ψυχικής δραστηριότητας, μια συνέχεια η οποία αποκτά νόημα μόνο μέσω αναδρομικής φανταστικής κατασκευής ή ανα-κατασκευής; Επικυρούται αυτή η συνέχεια από την ύπαρξη πρωτογενών ασυνείδητων φαινομένων πριν από τις πραγματικές σχέσεις αντικειμένου, σε έναν φανταστικό κόσμο προ-αντικειμένων; Μπορούμε να δούμε στην κλινική κατάσταση ίχνη αυτών των πρωτογενών εμπειριών τα οποία δεν μπορούν κατ ανάγκη να θεωρηθούν ως μεταφράσιμα σε λόγο;» Το κλινικό περιστατικό το οποίο παραθέτει στη συνέχεια ο Gr. Kohon αναφέρεται σε μια ασθενή η οποία, όταν σε μια φάση της ανάλυσής της αντιλαμβάνεται την παρουσία του επόμενου αναλυόμενου, ζει μια κρίση οδυνηρής ζήλιας η οποία παραπέμπει στην τραυματική εμπειρία της γέννησης του αδελφού της και του βίαιου αποχωρισμού της από τη μητέρα της όταν ήταν τριών χρονών. Βάσει ενός ονείρου στο οποίο απεικονίζεται μια εκδοχή της πρωταρχικής σκηνής όπου φαίνεται στη θέση του πατέρα να έχει μπει ο μικρότερος αδελφός, διακρίνονται στην ανάλυση αυτής της γυναίκας μια σειρά από τριγωνικές σκηνές, στις οποίες φαίνονται οι «περίπλοκες, συγκεχυμένες και παραποιημένες αναπαραστάσεις της πρωταρχικής σκηνής, οι οποίες έχουν ιδωθεί κατ αποκλειστικότητα ως η αρένα σαδομαζοχιστικών σεναρίων, με διαφορετικούς χαρακτήρες να αλλάζουν θέσεις και να παίζουν εναλλακτικούς ρόλους». Μέσα στη συλλογιστική την οποία παραθέτει ο συγγραφέας εξ αρχής, θεωρεί ότι η ασθενής του είχε «πιαστεί σε μια πρωτογενή ταύτιση με ένα μητρικό μορφοείδωλο, το οποίο βίωνε μόνο με ακραίους όρους: είτε ως ένα εξιδανικευμένο καλό ή σαν ένα ολοκληρωτικά διωκτικό και/ή κακό αντικείμενο. Αυτό συνιστούσε το ψυχικό υπέδαφος, το κύριο δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 15

16 συναισθηματικό και σεξουαλικό σενάριο βάσει του οποίου παίζονταν οι σχέσεις της με το αντικείμενο». Και εδώ τίθεται το πρώτο θεωρητικό ερώτημα. Τι είναι η πρωτογενής ταύτιση; Ο Kohon παραθέτει τις απόψεις μιας σειράς συγγραφέων (Laplanche- Pontalis, Blum, de Mijolla), στέκεται όμως στις απόψεις του ίδιου του Φρόυντ: «Αυτή (η πρωτογενής ταύτιση) φαίνεται ότι κατ αρχήν δεν είναι συνέπεια της έκβασης μιας επένδυσης αντικειμένου είναι μια αδιαμεσολάβητη και άμεση ταύτιση η οποία λαβαίνει χώρα πριν από την οποιαδήποτε επένδυση αντικειμένου». Άποψη του Φρόυντ επίσης ήταν ότι θα έπρεπε να μελετηθεί η ιδέα «μιας οργάνωσης η οποία ήταν σκλάβος της αρχής της ευχαρίστησης και δεν έπαιρνε υπόψη της (neglected) την πραγματικότητα του εξωτερικού κόσμου» Η λογική, όμως, σύμφωνα και πάλι με τον Kohon, λέει ότι αυτή η οργάνωση, όπως έλεγε και ο ίδιος ο Φρόυντ, «δεν θα μπορούσε με τίποτα να έχει υπάρξει». Και παρ όλα αυτά πρόσθετε: «Η χρησιμοποίηση ενός τέτοιου μυθεύματος, εν τούτοις, είναι δικαιολογημένη, όταν σκεφτεί κανείς ότι το παιδί με την προϋπόθεση ότι συμπεριλαμβάνει κανείς σ αυτό και τη φροντίδα την οποία δέχεται από τη μητέρα του σχεδόν αναγνωρίζει ένα ψυχικό σύστημα αυτού του είδους» (1911: 220n). Το ερώτημα λοιπόν, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι το εξής: «Θα μπορούσαμε να συλλάβουμε μια τέτοια αυτοερωτική ψυχική οργάνωση, η οποία χαρακτηρίζεται από ενορμήσεις και συναισθήματα τα οποία δεν θα μπορούσαν να γίνουν εύκολα ή κατ ανάγκη αντικείμενο συνειδητής αναπαράστασης και η οποία θα μπορούσε να ανήκει σε μια δεδομένη μυθική στιγμή κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών της εγκυμοσύνης; Οι σχέσεις με το αντικείμενο είναι εκεί από την αρχή της ζωής, έξω από την κοιλιά, αλλά αυτό εξαφανίζει το ενδεχόμενο να φανταστούμε μέσα στην ψυχή του υποκειμένου την επιβίωση (ή, ακόμη καλύτερα, την εκ των υστέρων επιπρόσθεση) μιας μονήρους δομής, κλεισμένης στον εαυτό της, πριν από τον διαχωρισμό του εαυτού από τον άλλον, προφανώς προηγούμενη του όποιου σεξουαλικού διαχωρισμού, η οποία χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση ολότητας, μια ψευδαισθητική μορφή αυτάρκειας όπως περιγράφεται από την έννοια του πρωτογενούς ναρκισσισμού;» Η έννοια της πρωτογενούς ταύτισης θα περιέγραφε αυτήν την προαντικειμένου κατάσταση στην οποία, σύμφωνα με την περίφημη φράση του Lebovici, «το αντικείμενο έχει επενδυθεί πριν γίνει αντιληπτό» (1961, σ. 151). Εάν τα πράγματα είναι έτσι, η ψευδαισθητική ικανοποίηση μιας ανάγκης «θα πρέπει, ως εκ τούτου, να διαφοροποιηθεί από την ψευδαίσθηση του αντικειμένου» (Gibeault, σ. 272). Οι θεωρητικές και κλινικές συνεπαγωγές αυτής της συλλογιστικής είναι σημαντικές: «Η ύπαρξη μιας πρωτογενούς ταύτισης σε ένα στάδιο προ-αντικειμένου δεν θα απέκλειε την κρίσιμη σημασία των σχέσεων του υποκειμένου με το αντικείμενο. Δεν πρόκειται για ζήτημα είτε/είτε. Η συνθήκη της επιβίωσης (ή της επανέκδοσης) αυτής της πρωτόγονης ταύτισης θα εξαρτηθεί ολοκληρωτικά από τις μεταστροφές των πρωτογενών σχέσεων με το αντικείμενο. Ένας έντονος και εκτεταμένος παθολογικός ναρκισσισμός στη μητέρα θα οδηγούσε σε αποτυχία τη διαδικασία παροχής μιας προστατευτικής ασπίδας (Khan, 1963) η οποία είναι απαραίτητη για τη δι-εργασία της παρατεταμένης αρχικής φάσης της κατάστασης αβοήθητου (Freud, 1926). Αντίθετα, οι γονείς μπορεί να δημιουργήσουν στο μωρό την ψευδαισθητική πεποίθηση ότι δεν χρειάζεται κανέναν αργότερα, στη ζωή, το υποκείμενο μπορεί να οδηγηθεί μανιακά στην άρνηση της αρχικής αίσθησης του αβοήθητου θα φαίνεται σαν να υπήρχε μόνο ένα εξιδανικευμένο καλό στήθος το οποίο μπορεί να προσφέρει τα πάντα δεν υπάρχουν απογοητεύσεις εδώ, μόνο ικανοποίηση. Ο εσωτερικός κόσμος της κοιλιάς επεκτείνεται στην ιδέα μιας παντοδύναμης μητέρας, ενός συνδυασμένου αντικειμένου το οποίο περιλαμβάνει τον εσωτερικό κόσμο του μωρού συν (με τα λόγια της Μέλανι Κλάιν) τη σωματική παρουσία της μητέρας». Το δεύτερο αναπόφευκτο ερώτημα αφορά την έννοια του μητρικού μορφοειδώλου. Και πάλι στο κείμενο: «ο Φρόυντ την χρησιμοποίησε με φειδώ. Αντίθετα, στα γραπτά της Μέλανι Κλάιν, κέρδισε κατά καιρούς μια ιδιαίτερη θέση, για παράδειγμα, όταν περιέγραφε τα μορφοείδωλα ως τους γονείς σε συνεύρεση παρόντα στην πηγή των πιο ακραίων αγχών. Η σημασία την οποία έδωσε στην έννοια έγινε ένα σημαντικό μέρος των κλινικών της περιγραφών. Στη θεώρησή της, μέρος της εργασίας της ανάλυσης συνίσταται στη μετατροπή των τρομακτικών γονικών μορφοειδώλων σε άλλα καλοηθέστερα». «Αφέθηκε στη Susan Isaacs η προσπάθεια να διασαφηνιστεί η έννοια. Σύμφωνα μ αυτήν, η έννοια του μορφοειδώλου αναφέρεται σε μια ασυνείδητη εικόνα ενός προσώπου ή μέρους ενός προσώπου, των πλέον πρώιμων αντικειμένων. Το σημαντικότερο είναι, στο πλαίσιο της επιχειρηματολογίας αυτού του άρθρου, ότι η Isaacs κατανοούσε την έννοια ως αναφερόμενη σε όλα τα σωματικά και συναισθηματικά στοιχεία στη σχέση του υποκειμένου με το πρόσωπο που φαντάζεται, συμπεριλαμβανομένων των σωματικών συνδέσεων στην ασυνείδητη φαντασίωση με το Εκείνο (1948 η υπογράμμιση έχει προστεθεί)». «Οι Γάλλοι ψυχαναλυτές συγγραφείς, γενικά, δείχνουν να αισθάνονται πιο άνετα με τη χρήση και την εφαρμογή αυτής της έννοιας. Οι Laplanche και Pontalis όρισαν το μορφοείδωλο ως μία ασυνείδητη πρότυπη φιγούρα η οποία προσανατολίζει 16 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

17 το υποκείμενο στον δρόμο του να αντιλαμβάνεται τους άλλους (1973, σ. 211). Η περιπλοκότητα της έννοιας αντιμετωπίστηκε από τους συγγραφείς με τη σκέψη ότι θα πρέπει να θεωρηθεί ως ένα στερεότυπο μέσω του οποίου, ούτως ειπείν, το υποκείμενο βλέπει το άλλο άτομο». «Σε ένα επίσης άλλο θεωρητικό πλαίσιο, ο Leclaire μιλούσε για τις πρωτογενείς ασυνείδητες ναρκισσιστικές αναπαραστάσεις, μία από τις οποίες είναι αυτή του υπέροχου παιδιού, του χώρου φύλαξης όλων των γονικών ονείρων και προσδοκιών, επαναλαμβανόμενη πάντοτε από γενιά σε γενιά. Από τη φαντασίωση του υπέροχου παιδιού (Η αυτού μεγαλειότης το παιδί), το οποίο θα μπορούσε να είμαστε, ή να γίνουμε, θα πρέπει να παραιτηθούμε όλοι μας και να την πενθήσουμε κάθε ασθενής που βρίσκεται επάνω στο ντιβάνι θα πρέπει να περάσει από αυτήν τη διαδικασία ενός πρώτου θανάτου (Leclaire, σ. 12). Στην ανάλυση, αυτή η εργασία πένθους μπορεί να πάρει τη μορφή ενός φόνου (σκοτώνουν ένα παιδί), παρουσιαζόμενου σε διάφορα σενάρια, μετατεθειμένου σε πολλούς και διαφορετικούς ήρωες της ιστορίας του ασθενή (μπορεί να είναι ένα οικόσιτο ζώο ή ένας μακρινός συγγενής), ενώ ο αυτουργός του φόνου μπορεί να μην ταυτίζεται καθαρά ποτέ. Το υπέροχο παιδί είναι μόνο η μια πλευρά του νομίσματος, ενώ η άλλη είναι η φαντασίωση ενός κακοήθους, ειδεχθούς παιδιού, του κύριου ήρωα πολλών ιστοριών και ταινιών τρόμου». Και εδώ ο συγγραφέας επιστρέφει στο περιστατικό του: «Οι συνειρμοί στο όνειρο αποκάλυπταν πόσο πολύ είχε επηρεαστεί από τη γέννηση του αδελφού της, την οποία ξαναζούσε και αναβίωνε στην κατάσταση της μεταβίβασης μέσω της τυχαίας συνάντησης με τον άλλον ασθενή. Και παρά ταύτα η γέννηση του αδελφού της per se αποδείχθηκε ότι δεν ήταν το αρχικό τραύμα. Υπήρχε ο στενάχωρος συνειρμός μεταξύ της γέννησης ενός αδελφού και του δικού της φόνου και θανάτου : ενώ ένα παιδί (αδελφός) γεννιόταν, ένα άλλο παιδί [η Μπάρμπαρα] σκοτωνόταν. Αυτό συνοδευόταν από μια άλλη σχετική παραδοχή. Η Μπάρμπαρα είχε ένα μυστικό το οποίο υποστήριζε ότι δεν ήθελε να μοιραστεί με κανέναν και πράγματι δεν είχε μιλήσει γι αυτό ποτέ σε κανέναν άλλον. Η ιδέα είχε καταλάβει έναν σκοτεινό, ασαφή και μυστηριώδη προσυνειδητό τόπο στον ψυχισμό της είχε ζήσει στη ζώνη του λυκόφωτος. Ήταν σαν αυτή να ήταν η πρώτη φορά που η σκέψη της έγινε πραγματικά συνειδητή, που της άνοιξε τα μάτια. Ομολόγησε ότι βαθιά μέσα της πίστευε ότι ήταν μια όμορφη γυναίκα στην οποία δεν μπορούσε κανείς να αντισταθεί. Μια από τις παντοδύναμες επιθυμίες της ήταν ότι παρά τη φαινομενικά αρνητική της συμπεριφορά στην ανάλυση, κάποια μέρα ο αναλυτής της θα συνειδητοποιήσει πόσο όμορφο μωρό είχε υπάρξει στο παρελθόν και πόσο γοητευτική γυναίκα ήταν στο παρόν. Φαινόταν να είναι σαφώς πεπεισμένη ότι είχε υπάρξει και εξακολουθούσε να είναι ένα υπέροχο παιδί, με εκπληκτική γοητεία και ασυνήθιστη νοημοσύνη. Στο μυαλό της, η Μπάρμπαρα και η μητέρα της ζούσαν μαζί σε μια ουράνια ενότητα, μια προφανώς ειδυλλιακή εποχή σε έναν τόπο θαύματος και μαγείας δηλαδή μέχρι την εποχή που γεννήθηκε ο αδελφός της. Γιατί δεν την προστάτεψα και επέτρεψα να συναντηθεί με άλλους ασθενείς μου; Αυτό δεν ήταν δίκαιο, έλεγε τα πάντα θα μπορούσαν να είναι τόσο διαφορετικά για μας, ασθενή και αναλυτή. Εξέφραζε την επιθυμία της να ξαναδημιουργηθεί αυτή η μακάρια ένωση με εμένα, μέσα στην ανάλυση. Εάν δεν μπορούσε να πετύχει αυτήν την ένωση μαζί μου, τότε τα πράγματα έχαναν το νόημά τους, η ανάλυση δεν μπορούσε να της χρησιμεύσει σε τίποτα. Επέμενε στην έντονη αγάπη της για μένα θα μπορούσα να είμαι η δούλα σας, διεκήρυσσε, τόσο με αγωνία όσο και με ειρωνεία και διέγερση. Και δεν θα το μάθαινε κανείς, πρόσθεσε». Αυτό το τελευταίο «κανείς» αξιολογεί ο συγγραφέας για να καταλήξει στη συλλογιστική του. Γιατί θεωρεί ότι αυτό το «κανείς» έβγαζε απέξω τη γέννηση του αδελφού και παρέπεμπε σε ένα ακόμη πρωιμότερο τραυματισμό, στον οποίο η γέννηση του αδελφού πρόσφερε εκ των υστέρων την οθόνη βάσει της οποίας θα μπορούσε να αποκτήσει υπόσταση. Με τι σχετιζόταν αυτός ο τραυματισμός; Εδώ επιστρατεύει ο G. Kohon τις έννοιες του μορφοειδώλου και της πρωτογενούς ταύτισης: «Η Μπάρμπαρα βρισκόταν κάτω από την επιρροή ενός ψυχαναγκασμού να επαναλαμβάνει τη δομή ενός αρχικού τραύματος: δηλαδή μιας συμβιωτικής ναρκισσιστικής σχέσης με ένα παντοδύναμο μητρικό μορφοείδωλο, το οποίο δεν είχε παρά φανταστεί και ανακατασκευάσει αναδρομικά, το οποίο είχε εκφράσει και λεκτικοποιήσει μετά την εμπειρία του ονείρου». Και στη συνέχεια: «Επιθυμούσε να είναι η εκλεκτή πριγκίπισσα/δούλα/ασθενής, η μοναδική, παραδιδόμενη στα σχέδια του αναλυτή της, στο πλαίσιο μιας σαδομαζοχιστικής σχέσης. Είχε δημιουργηθεί εκ νέου το μέγεθος ενός πρωτογενούς τραύματος το οποίο μπορούσε να γίνει κατανοητό μόνο après coup: η ακραία ένταση που προκάλεσε η συνάντηση με έναν άλλον ασθενή στο παρόν έδωσε αυθεντικό νόημα στη λύπη του παρελθόντος. Αλλά, παρά ταύτα, ήταν οι αρχικές δυστυχία και απελπισία που συνέχιζαν να καθορίζουν τη ζωή της Μπάρμπαρα στο παρόν. Δυστυχώς, η εξιδανικευμένη πομφόλυγα είχε αποδειχθεί ότι στην πραγματικότητα ήταν μια κύστη, γεμάτη από δηλητηριώδεις εκκρίσεις». Σε μια τέτοια διαδικασία οικειοποίησης ενός γονικού «αντικειμένου», στο οποίο το υποκείμενο έχει προβάλει πολύ δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 17

18 πρώιμες φαντασιώσεις και ασυνείδητα αισθήματα, βλέπει ο συγγραφέας τον τρόπο που οργανώνονται όλες οι πρώιμες εμπειρίες και δημιουργείται η δυνατότητα νοήματος: «Αυτές οι πρωτογενείς προβολές φαντασιώσεων μπορεί να μην είναι συμβολικά αναγνωρίσιμες στην οποιαδήποτε άμεση μορφή και αποκαλύπτονται από το ασυνείδητο μέσω συμπτωμάτων, ονείρων, γλωσσικών ολισθημάτων, και ειδικότερα μέσα στο αναλυτικό πλαίσιο μέσω της μεταβίβασης και των περασμάτων στην πράξη. Δεν υπάρχουν παρά μόνο μέσα από την εδραίωση και την ανάπτυξη ενός ψυχαναλυτικού διαλόγου». Όσο για την Μπάρμπαρα: «Το περιεχόμενο της ιστορίας δημιουργήθηκε από την αφήγησή της. Η αναβίωση του τραύματος ήταν μια κατασκευή της ανάλυσης. Μόνο έτσι μετατράπηκε σε μια σημαίνουσα ιστορική αλήθεια: μέσω της ερμηνευτικής εργασίας της ασθενούς και του αναλυτή κατά τη διαδικασία της ανάλυσης της ασθενούς. Μια τέτοια αναλυτική κατασκευή δεν σημαίνει κατ ανάγκη ότι τα γεγονότα γύρω από το τραύμα συνέβησαν πραγματικά και στο παρελθόν. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι χωρίς την ανάλυση, αυτό το τραύμα δεν θα είχε υπάρξει στην αφήγηση της ιστορίας της Μπάρμπαρα. Την ιστορία της την είχαν κινητοποιήσει, με τα λόγια της Haydée Faimberg, τα αινίγματα που είχαν τεθεί από τη μεταβίβαση (σ. 7)». Τι θα μπορούσε όμως κάτω από αυτές τις συνθήκες να ονομαστεί γεγονός; Υπάρχει κάτι αντικειμενικό ή ποσοτικοποιήσιμο στην ψυχαναλυτική συνθήκη πέρα από αυτόν τον ιδιότυπο διάλογο «όπου η γνώση περνάει κατ ανάγκη μέσα από τον Άλλον» και όπου το μόνο αποδεικτικό γεγονός δεν μπορεί παρά «να προέλθει από τη μεταβίβαση του ασθενούς, τη διασπαστική της παρουσία, το ασίγαστο πάθος της, την εξωφρενική της επιμονή»; 18 ΚΩΣΤΑΣ ΖΕΡΒΟΣ Το ενδοψυχικό και το διυποκειμενικό στη σύγχρονη ψυχανάλυση 16ο Διεθνές Φόρουμ Ψυχανάλυσης Από τις 20 μέχρι τις 23 Οκτωβρίου του 2010 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 16ο Διεθνές Φόρουμ Ψυχανάλυσης της IFPS (International Federation of Psychoanalytic Societies) με θέμα «Το ενδοψυχικό και το διυποκειμενικό στη σύγχρονη ψυχανάλυση». Η IFPS είναι ένας ανεξάρτητος διεθνής ψυχαναλυτικός οργανισμός, που αριθμεί 28 εταιρείες-μέλη. Την οργανωτική και επιστημονική ευθύνη του Φόρουμ είχε η Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας. Το παρακολούθησαν περισσότεροι από 580 σύνεδροι από 23 χώρες. Πρόεδρος του Φόρουμ ήταν ο Πρόεδρος της ΕΕΨΨ Γρ. Βασλαματζής. Το θέμα του Φόρουμ αντανακλά και την κομβική θέση που έχει για την ψυχαναλυτική θεωρία και κλινική, ήδη εδώ και αρκετά χρόνια, ο «άλλος» (δηλαδή το αντικείμενο), στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του ψυχισμού του υποκειμένου. Αυτή η πρωτίστως κλινική διαπίστωση (συνεπικουρούμενη από νευροβιολογικές παρατηρήσεις και δεδομένα της αναπτυξιακής ψυχολογίας) έχει οδηγήσει σε νέες μεταψυχολογικές εννοιολογήσεις, όπως η τοπογραφική υπόθεση που περιλαμβάνει το ζευγάρι εαυτός /αντικείμενο ως επιτομή του ψυχισμού (σύμφωνα με μια διατύπωση του André Green). Για την κλινική ψυχανάλυση, η παρουσία του διυποκειμενικού στοιχείου μπορεί να σημαίνει την αναζήτηση και την εύρεση των ιχνών του άλλου, της «σκιάς του αντικειμένου» στον ψυχισμό, υπό μορφή τραυμάτων, εσωτερικών μορφών ή ταυτίσεων. Τα τραυματικά σημάδια του «άλλου» ενδέχεται να γίνουν «τέρατα στο μυαλό» και δυνάστες του υποκειμένου, διαμορφώνοντας τις παθολογίες που δεσπόζουν στον σύγχρονο ψυχοπαθολογικό χάρτη. Τα παραπάνω θα μπορούσαν, όπως σημειώνεται στις «σύντομες αρχικές σκέψεις» του κειμένου της ανακοίνωσης του Φόρουμ, να περιγράφουν ένα επιστημολογικό διυποκειμενικό μοντέλο. Εξάλλου, όπως υπογράμμισε στην εναρκτήρια διάλεξή της η M. Baranger, ήδη με την ανακάλυψη της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης, καθώς και με τη στροφή στη μελέτη του ζεύγους αναλυτή και αναλυόμενου, η ψυχαναλυτική πρακτική χαρακτηρίζεται ως διυποκειμενική. Στο ευρύτατο, αλλά ευκρινές αυτό πλαίσιο κινήθηκαν οι εργασίες που παρουσιάστηκαν στο Φόρουμ και ο σχετικός διάλογος. Ο διάλογος αυτός ξεκίνησε με τη διεπιστημονική συνάντηση «Νευροεπιστήμες, ψυχανάλυση και φαρμακοθεραπεία». Μεταξύ άλλων, στη συνάντηση αυτή αναζητήθηκε ο νευροβιολογικός τόπος, τόσο του υποκειμένου όσο και του ασυνειδήτου, στην ασυνέχεια εμπειρίας και ιχνών (εισήγηση F. Ansermet και P. Magistretti). δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]

19 Οι F. Ansermet και P. Magistretti συνέδεσαν ακόμα τις «πέραν της αρχής της ηδονής» καταστάσεις με την αποτυχία ομοιοστατικών ψυχικών μηχανισμών (οι οποίοι προκαλούν ενορμητική εκφόρτιση, όταν υπάρχει ένταση μεταξύ σωματικών καταστάσεων και αναπαραστάσεων). Ο Η. Αγγελόπουλος, με αφετηρία τη μελέτη των ακουστικών ψευδαισθήσεων, αναφέρθηκε στην ανάγκη αλλαγής του επιστημονικού παραδείγματος της αντιληπτικότητας από αυτό της αντίληψης της «αντικειμενικής πραγματικότητας» σε εκείνο της καταρχήν υποκειμενικής εμπειρίας. Ο Μ. Solms παρουσίασε δεδομένα που αναδεικνύουν τις αναλογίες ονειρικής δραστηριότητας και ψυχωτικών φαινομένων (και τη διαχρονική ενάργεια των σχετικών φροϋδικών συλλήψεων) σε επίπεδο νευρωνικών μηχανισμών. Εύλογα τη μερίδα του λέοντος στο Φόρουμ είχαν τα κλινικά και θεραπευτικά ζητήματα και οι θεωρητικοποιήσεις που απορρέουν από αυτά. Η M. Baranger, στη διάλεξή της στην οποία ήδη αναφερθήκαμε, υποστήριξε ότι το αντικείμενο της σύγχρονης ψυχανάλυσης συνίσταται ακριβώς στη μελέτη του ψυχαναλυτικού ζεύγους και της κοινής ψυχικής εργασίας των δυο μερών του και αναφέρθηκε στο πλαίσιο μιας περιδιάβασης στις σχετικές θεωρητικές συνεισφορές, στη «θεωρία του πεδίου», την οποία ανέπτυξαν, εδώ και αρκετά χρόνια ήδη ο W. Baranger και η ίδια. Κλινικό χαρακτήρα είχαν δυο από τις ειδικές συνεδρίες «Διαλόγου»: Στην πρώτη, που είχε τον τίτλο «Τέρατα στο μυαλό του», ο A. Ferro παρουσίασε κλινικό υλικό, για να δείξει πολύ πειστικά τον μετασχηματισμό (με την έννοια που δίνει στον όρο ο Bion) στοιχείων που έφερνε ο αναλυόμενος μέσα από διεργασίες αναλυτικού πεδίου. Ιδιαίτερη σημασία στην εισήγηση του A. Ferro είχε η χρήση μιας μεταφορικής γλώσσας (κουζίνα, μαγείρεμα) δηλωτικής των ενδοψυχικών και των διυποκειμενικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα στη συνεδρία και προσαρμοσμένης στις ανάγκες αφομοίωσης του αναλυόμενου. Συνομιλητής του ήταν ο J. Greenberg. Στη δεύτερη, που είχε τον τίτλο «Για τη γυναικεία υποκειμενικότητα», συνομιλήτριες ήταν η J. Kristeva και η M. Aisenstein. Η J. Kristeva περιέγραψε το «μητρικό πάθος» ως έννοια που αποδίδει τα διακυβεύματα της συνάντησης της γυναίκας με τον «άλλο», εν προκειμένω το νεογέννητό της, στο πλαίσιο της μητρότητας. Η M. Aisenstein προσέγγισε το διυποκειμενικό στοιχείο στο γυναικείο ψυχισμό μέσω της ταύτισης με τον πατέρα της προσωπικής προϊστορίας (κατά το φροϋδικό dictum) και των οιδιποδειακών πεπρωμένων της ταύτισης αυτής. Η εισήγησή της, ο τίτλος της οποίας ήταν «Οι γυναικείες ταυτίσεις με τον πατέρα», περιελάμβανε εκτεταμένο κλινικό υλικό από τη θεραπεία μιας δύσκολης ασθενούς. Συζητήτρια σε αυτή τη συνεδρία ήταν η E. Bichi. Η τρίτη συνεδρία Διαλόγου αφορούσε μια ιστορική και εννοιολογική διερεύνηση της διυποκειμενικότητας. Συνομιλητές εδώ ήταν οι R. D. Hinshelwood και D. Stern. Ο R. D. Hinshelwood επιχείρησε «μια αντικειμενική προσέγγιση του διυποκειμενικού», μέσα από τη διερεύνηση των δυο σχετικών «παραδόσεων» στην ψυχαναλυτική σκέψη (εκείνη που βασίστηκε στη νέα σύλληψη της αντιμεταβίβασης και εκείνη που αποτέλεσε αντίδραση στις υπερβολικές κωδικοποιήσεις της ψυχολογίας του εγώ). Ο D. Stern μίλησε για τις «συνέπειες της αναπτυξιακής θεωρίας της διυποκειμενικότητας για τη σύγχρονη ψυχανάλυση», αντλώντας τόσο από τα δικά του ευρήματα και τις σχετικές εννοιολογήσεις, όσο και από θεωρητικούς της γνώσης όπως ο Vygotsky. Συζητητής ήταν ο Σ. Θανόπουλος. Οι ιστορικές διαστάσεις της διυποκειμενικής προσέγγισης αποτέλεσαν θέμα και άλλων συνεδριών στο πλαίσιο του Φόρουμ. Αξίζει, πιστεύουμε, να σταθούμε σε ένα συμπόσιο με θέμα τις ενδοψυχικές, διυποκειμενικές, κλινικές, θεωρητικές διαστάσεις της αντιπαράθεσης Freud και Ferenczi. Σε αυτό, ο A. W. Rachman αναφέρθηκε στην ανάλυση της E. Severn από τον Ferenczi (ανάλυση την οποία η τότε ψυχαναλυτική κοινότητα είχε θεωρήσει αποτυχημένη και επιβλαβή) ως παράδειγμα ανάλυσης μιας «δύσκολης περίπτωσης», απόπειρας πρόσβασης στο τραύμα και χρήσης της ανάλυσης της αντιμεταβίβασης. Με αφετηρία το τελευταίο αυτό σημείο, ο A. Borgogno περιέγραψε τον Ferenczi ως κατεξοχήν «ενδοβλητικό» αναλυτή. Ο P. Boschan τόνισε τη σημασία που έχει ο ψυχισμός του «άλλου» στην τραυματική «σύγχυση γλωσσών» που περιέγραψε ο Ferenczi και προχώρησε σε ερωτήματα σχετικά με τα «κενά» που αφήνει η έννοια της «ψυχικής πραγματικότητας», ακριβώς επειδή δεν περιλαμβάνει την πραγματική παρουσία του άλλου. Ο C. Bonomi αναφέρθηκε εκτενώς στη σχέση Freud και Ferenczi, και υπογράμμισε, εκτός από τα σημεία διαφωνίας τους, και την επιρροή του δεύτερου στον πρώτο (όπως φάνηκε από την όψιμη επιστροφή του Freud στο τραύμα). Ας σημειώσουμε ακόμα, μεταξύ των ιστορικής κατεύθυνσης συνεδριών, ένα συμπόσιο ( E. Frank-Rieser, R. Funk, M. Conci) για τις διυποκειμενικές παραδόσεις της IFPS. Επίσης την ομιλία του Ν. Γκουγκουλή σχετικά με την εξέλιξη της έννοιας της αντιμεταβίβασης στην ψυχαναλυτική κλινική σκέψη. Τέλος, μια ειδική συνεδρία σχετική με την ιστορική πορεία της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας (εισηγητές: Κ. Ταλφανίδης, Γρ. Μανιαδάκης). Επανερχόμαστε στο κλινικό μέρος του Φόρουμ. Η συνεισφορά του αναλυόμενου στο σκέπτεσθαι του αναλυτή, μέσω ενός μεγάλου φάσματος διυποκειμενικών φαινομένων, αποτέλεσε το θέμα αρκετών ομιλιών, όπως π.χ. εκείνων των Α. Berle, K. Hoffmann, Β. Φαλάρα, ο οποίος χρησιμοποίησε το παράδειγμα του ονείρου για να περιγράψει τη διμερή ψυχική εργασία που λαμβάνει χώρα στην ψυχαναλυτική συνεδρία. Ο Ε. Α. Ασλανίδης στη δική του διάλεξη αντιδιέστειλε τον δυισμό (ναρκισσιστικό φαινόμενο) με τη δυικότητα (που διέπει τη ζεύξη του ενδοϋποκειμενικού με το διυποκειμενικό στοιχείο) στην ψυχαναλυτική σκηνή. Ο Δ. Κυριαζής πρότεινε την έννοια του Ασυνείδητου Υποκειμένου, που εμφανίζεται σε μια ατμόσφαιρα δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41] 19

20 λειτουργίας α και περιέχεσθαι, η οποία εξασφαλίζεται από ένα άλλο υποκείμενο, τον αναλυτή. Στο συμπόσιο «Υποκείμενα της ανάλυσης: Αναγνωρίζοντας την υποκειμενικότητα, τη διυποκειμενικότητα και την αντιμεταβίβαση», η E. Bichi επιχείρησε μια μεταψυχολογική προσέγγιση της αντιμεταβιβαστικής διεργασίας ο Γρ. Βασλαματζής υπογράμμισε την αναγκαιότητα της περιέχουσας λειτουργίας του πλαισίου και τη συνέδεσε με τα δεδομένα της διυποκειμενικής συνάντησης επίσης αναφέρθηκε στα διακυβεύματα της αντιμεταβίβασης (αφετηριακού σημείου της υποκειμενικότητας του αναλυτή) σε περιπτώσεις οριακής παθολογίας του αναλυόμενου ο Σ. Θανόπουλος όρισε τη διαφορά ενδοϋποκειμενικότητας (με τον άλλο ως υποκειμενικό αντικείμενο) και διυποκειμενικότητας, έθιξε το ζήτημα της ευθύνης του υποκειμένου και υπογράμμισε ότι η είσοδος στη διυποκειμενικότητα συνεπάγεται για το υποκείμενο τη γνώση ότι το νόημα της ύπαρξης ξεπερνά τα όρια της προσωπικής εμπειρίας. Την πολυπλοκότητα της ψυχαναλυτικής εργασίας έδειξε στο ομώνυμο συμπόσιο ο Β. Δημόπουλος, ο οποίος (με συζητητές τους Σ. Μανωλόπουλο και Α. Μπεράτη) εστίασε στη λεπτομερή, «μικροσκοπική» παρατήρηση των ψυχικών κινήσεων της ψυχαναλυτικής δυάδας (π.χ. τις ψυχικές κινήσεις του αναλυομένου μετά από παρεμβάσεις του αναλυτή) και την εξ αυτών ανάδυση του ψυχαναλυτικού αντικειμένου. Ο Ν. Τζαβάρας σε σχετική ομιλία του προσέγγισε την καταστροφή της διυποκειμενικότητας στη σχιζοφρένεια, με άξονα της προσέγγισής του τον ναρκισσισμό, και δη τον καταστροφικό, σύλληψη του Rosenfeld που εστιάζεται στις πρωτόγονες αντικειμενοτρόπες σχέσεις των ασθενών ειδικότερα στην καταστροφικότητα απέναντι στο αντικείμενο (δηλαδή και τον αναλυτή) που εμφανίζεται ως ανεξάρτητο από τον Εαυτό, όποτε απειλείται η παντοδύναμη αυτοεξιδανίκευση του τελευταίου. Έτσι ο ψυχωτικός ασθενής αποφεύγει την έκλυση τρομακτικής επιθετικότητας και αβυσσαλέων αγχών. Ζητήματα πλαισίου και αντιμεταβίβασης από τη διυποκειμενική οπτική γωνία εξετάστηκαν στη θεματική συνεδρία «Αλληλεπιδράσεις στην ανάλυση και διυποκειμενικές προσεγγίσεις». Η E. Papiasvili επικεντρώθηκε στον διπλό ρόλο του αναλυτή, εκείνον του «αναπτυξιακού» αντικειμένου και εκείνον του μάρτυρα της ψυχικής σύγκρουσης του αναλυόμενου. Ο Δ. Ρήγας περιέγραψε τη διεργασία της αντιμεταβίβασης στο ειδικό διυποκειμενικό περιβάλλον που απαιτεί η ανάλυση ασθενών με δυσχέρειες στη συμβολοποίηση. Η Χ. Καραμανωλάκη εστιάστηκε στο ενδεχόμενο της ανάπτυξης μιας «αντιτραυματικής» συγχωνευτικής σχέσης αναλυτή και αναλυόμενου και στον αρνητικό ρόλο μιας τέτοιας κατάστασης στη διεργασία του πένθους, της διαφοροποίησης και της ανάδειξης του «τρίτου». Στο συμπόσιο «περί ψυχικού κενού» (Χρ. Ζερβής, Γρ. Μανιαδάκης, Κ. Παπακωνσταντίνου, Γ. Χατζησταυράκης, Ε. Ιωάννοβιτς) παρουσιάστηκαν όψεις της αναπαραστασιακής δυνατότητας ή αδυναμίας και ακραίες αμυντικές κινήσεις ψυχικής αυτοκατάργησης οριακών ασθενών σε ψυχαναλυτική θεραπεία. Στις θεραπείες αυτές, όπως φάνηκε από τις εισηγήσεις, το βάρος πέφτει στην περιέχουσα λειτουργία του αναλυτή που καλείται μέσω της αντιμεταβίβασης να αντιληφθεί και να σκεφθεί καταστάσεις έλλειψης νοήματος και αδιανόητου ψυχικού πόνου. Σε ειδική συνεδρία που διοργάνωσε η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία συζητήθηκαν τα υπέρ και τα κατά της διυποκειμενικότητας. Ο Ι. Βαρτζόπουλος απέδωσε τη στροφή της ψυχανάλυσης από τον φροϋδικό αναλυτή προβλέψιμη εξαρτημένη μεταβλητή του setting, αλλά και φορέα και εγγυητή της αλήθειας μέχρι την κατά Renik μη αναγώγιμη υποκειμενικότητα του αναλυτή, αφενός στην ανάγκη διεύρυνσης των ενδείξεων της ανάλυσης προς τις διαταραχές προσωπικότητας (και τη συμπαρομαρτούσα βαρύνουσα σημασία του enactment) και αφετέρου στη στροφή στα ρεύματα της σκέψης, από την αναζήτηση του υπάρχοντος νοήματος στη δημιουργία του νοήματος. Ο Ν. Τζαβάρας αναφέρθηκε στις στιλπνές φαινομενολογικές διατυπώσεις του Husserl, που ορίζουν, μεταξύ άλλων, και όψεις της διυποκειμενικότητας, ήδη από τα χρόνια του μεσοπολέμου. Ακόμα υποστήριξε πως δεν πρέπει να ταυτίζεται το διυποκειμενικό στοιχείο που διέπει την ψυχαναλυτική σκέψη συνολικά, ήδη από την εποχή του Freud, με τη διυποκειμενικότητα ως ψυχαναλυτικό ρεύμα που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια. Στο συμπόσιο «Η μητρική σκιά στο σώμα της κόρης» προσεγγίστηκαν δυο σημαντικές εκφάνσεις της διυποκειμενικής προβληματικής: η διαγενεαλογική της διάσταση και η επέκταση των όσων μεταδίδονται από γενεά σε γενεά και πέραν του ψυχικού, στο σωματικό επίπεδο. Η Ε. Βλαχάκη, με παράδειγμα μια περίπτωση βουλιμίας (με μητρικό ιστορικό ανορεξίας), εμβάθυνε σε διαγενεαλογικές αμυντικές κινήσεις. Η Μ. Μιχαλέλη έδειξε την κίνηση επανάληψης της σχέσης φαλλικής μητέρας-κόρης μέσω της «επιλογής» των τεχνικών τεχνητής γονιμοποίησης από την τελευταία. Συζητήτρια ήταν η Μ. Aisenstein. Θέματα αναλυτικής δυάδας και πλαισίου εξετάστηκαν στο συμπόσιο για τα «όρια της ανάλυσης» (που οργανώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας στον Δημόσιο Τομέα - EFPP). Ο Δ. Αναστασόπουλος επικεντρώθηκε στη συμβολή του αναλυόμενου στη δημιουργία του αναλυτικού πεδίου, καθώς και στην από μέρους του στήριξη της αναλυτικής διεργασίας, που έτσι μπορεί να υπερβεί τους ενδεχόμενους περιορισμούς και τις αδυναμίες του αναλυτή. Η Ε. Σουμάκη έθεσε το ζήτημα του φύλου του αναλυτή ως συστατικού στοιχείου της ψυχαναλυτικής του υποκειμενικότητας, με μεταβιβαστικές και αντιμεταβιβαστικές προεκτάσεις. Ο Δ. Αναγνωστόπουλος μίλησε για τον ρόλο της κοινωνικής πραγματικότητας στον καθορισμό και τους περιορισμούς του 20 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 41]