TΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΞΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ

Transcript

1 TΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΗΠΕΙΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΞΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΙΤΛΟΣ: ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΓΙΕΙΝΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΑΣΤΕΡ) ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: Παπαδήμα Άννα Εισηγητής : Παναγιώτης Κίτσος Ηγουμενίτσα, 22 Ιανουαρίου

2 Η παρούσα εργασία είναι αποτέλεσμα προσωπικής εργασίας μου. Αναφορές σε βιβλιογραφικές ή άλλες πηγές μέσα στο κείμενο διευκρινίζουν τις πληροφορίες, στοιχεία και γνώσεις αντλήθηκαν από άλλες εργασίες, βιβλία κλπ. Όνομα: Παπαδήμα Άννα Υπογραφή. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή..3 Ιστορική Αναδρομή... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Μελέτη εκτίμησης επαγγελματικού κινδύνου (ΜΕΕΚ) Γιατρός Εργασίας (ΓΕ) & Τεχνικός Ασφαλείας (ΤΑ) Βασικά Νομοθετήματα Η υφιστάμενη κατάσταση Οδηγία για τα βιολογικά εργαστήρια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΑΠΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Ποιοι είναι οι βιολογικοί παράγοντες κινδύνου; Από τι εξαρτάται η επικινδυνότητα των βιολογικών παραγόντων; Τρόποι μετάδοσης βιολογικών παραγόντων Αιματογενής τρόπος μετάδοσης Μόλυνση δια της στοματικής οδού Αερογενής Μόλυνση Προστασία από Χημικούς Παράγοντες Κίνδυνος ανάπτυξης αλλεργίας στα γάντια..30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ Γενικοί κανόνες..32 3

4 3. 2. Βασικές προφυλάξεις στο κλινικό εργαστήριο Κανόνες ασφαλείας σε περίπτωση βιοτρομοκρατικής ενέργειας Κανόνες ασφαλείας έναντι ακτινοβολιών Κανόνες ασφαλείας έναντι ραδιενεργών στοιχειών Αποθήκευση χημικών ουσιών Σήμανση χημικών ουσιών Διαχείριση αποβλήτων Προτάσεις Προφύλαξης..57 Βιβλιογραφία.59 4

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα της υγιεινής και ασφάλειας στο εργασιακό περιβάλλον είναι ένας σχετικά πολύ πρόσφατος τομέας ο οποίος μας απασχολεί όλους μιας και είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την υγεία του καθενός. Υγιεινή είναι ο κλάδος της ιατρικής, ο οποίος μελετά τους παράγοντες που επιδρούν στην υγεία του ανθρώπου και εφαρμόζει όλα τα μέσα που έχουν ως αποτέλεσμα την πρόληψη εμφάνισης ασθενειών, τη διατήρηση και προαγωγή της υγείας, καλύπτοντας τους ανθρώπους από την γονιμοποίηση τους μέχρι το θάνατο τους. Ο παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στην παγκόσμια συνδιάσκεψη για την υγεία, που έγινε το 1978 στην Alma Ata, έδωσε τον εξής ορισμό: Υγεία είναι η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας του ανθρώπου και όχι μόνο η απουσία νόσου ή αναπηρίας. (Μονοβάσιου Χ. & Μπακιρτζόγλου Κ.; ) Έτσι για να υπάρχει υγεία θα πρέπει να υπάρχει αρμονία του σώματος, της ψυχής, καθώς και των περιβαλλοντικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων. Δεδομένου λοιπόν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος περνά ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ζωής του στο εργασιακό του περιβάλλον, κρίνεται αναγκαία αυτό να προάγει την υγεία του και να εξασφαλίζει τη σωματική του ακεραιότητα. Στην Ελλάδα, η πρώτη επίσημη αναφορά για την ασφάλεια και υγιεινή στον εργασιακό χώρο πραγματοποιήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1910, τα ουσιαστικά θεμέλια όμως άρχισαν να μπαίνουν στις αρχές της επόμενης δεκαετίας. ( Κ. Δελήμπαση ς, 2001 & Δρόμων Τεχνικοί Μηχανικοί) Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με την ασφάλεια και την υγιεινή στα κλινικά εργαστήρια, στα οποία οι κανόνες είναι απαραίτητοι και ιδιαίτερα αυστηροί. 5

6 Οι κανόνες στοχεύουν στην εύρυθμη και αξιόπιστη λειτουργία του εργαστηρίου, ελέγχονται από το Κράτος αλλά και από εσωτερικά πρότυπα συστήματα ποιότητας ώστε τα αποτελέσματα τους να θεωρούνται έμπιστα και αποδεκτά. Επίσης, οι κανόνες αυτοί στοχεύουν στην προστασία του προσωπικού από τυχόν βιολογικούς και χημικούς κινδύνους. Στο πρώτο της εργασίας αναλύεται το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τα Κλινικά και Χημικά εργαστήρια και οι βασικές αρχές που ακολουθεί το προσωπικό τους. Στο δεύτερο μέρος αναλύονται οι κίνδυνοι που εγκυμονούν κατά τη διαχείριση των δειγμάτων που φτάνουν προς ανάλυση αλλά και από τις χημικές ουσίες που χρησιμοποιούν κατά τις εξετάσεις. Τέλος, στο τρίτο μέρος αναλύονται οι κανόνες που ακολουθεί το προσωπικό σε όλα τα στάδια εργασίας τους, οι οποίοι είναι υποχρεωτικοί και απαραίτητοι για την ασφάλεια του. 6

7 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Ιδιαίτερης σημασίας θεωρείται ο Ν.2294/22 με τον οποίο κυρώθηκε η Γ' Διεθνής Συνδιάσκεψη Εργασίας της Γενεύης. Το 1934 ψηφίσθηκε η πρώτη πραγματικά ολοκληρωμένη διάταξη, αυτό που σήμερα θα ονομαζόταν νόμος πλαίσιο, το Προεδρικό Διάταγμα της «Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών και υπαλλήλων των πάσης φύσεως βιομηχανικών και βιοτεχνικών εργοστασίων, εργαστηρίων κλπ.». Πρόκειται για ένα νομοθέτημα αρκετά πρωτοποριακό για την εποχή του στο οποίο συμπεριλαμβάνονται με αρκετή ακρίβεια διάφορες προϋποθέσεις που είναι απαραίτητο να τηρούνται για την ασφάλεια στον εργασιακό χώρο. Η πρωτοπορία και η σπουδαιότητα του αποδεικνύονται από το γεγονός ότι πολλές από τις διατάξεις του παραμένουν ακόμα σε ισχύ. Ο επόμενος σημαντικός σταθμός ήταν η ψήφιση του Ν. 1568/85 «Υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων» τον οποίο ακολούθησε μια σειρά Προεδρικών Διαταγμάτων τα οποία εξειδίκευσαν, ποσοτικοποίησαν και ανέλυσαν μια σειρά παραμέτρων. ( Κ. Δελήμπασης, 2001 & Δρόμων Τεχνικοί Μηχανικοί) Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι το νομοθετικό πλαίσιο που αφορά την υγιεινή και την ασφάλεια της εργασίας στην Ελλάδα, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ήταν σε πολύ καλό επίπεδο, αρκετά καλύτερο μάλιστα και από αρκετές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όπως τις περισσότερες φορές όμως στη χώρα μας, το πρόβλημα δεν είναι η ύπαρξη του νομοθετικού πλαισίου αλλά η εφαρμογή του. Για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη μια ριζική αναδιάρθρωση των αρμοδίων υπηρεσιών η οποία οδήγησε στο θεσμό του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας (ΣΕΠΕ) καθώς και των περιφερειακών υπηρεσιών του, δηλαδή τα Κέντρα Πρόληψης Επαγγελματικού Κινδύνου (ΚΕΠΕΚ) το

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Μελέτη εκτίμησης επαγγελματικού κινδύνου (ΜΕΕΚ). Με βάση την ισχύουσα νομοθεσία κάθε επιχείρηση ή εργοδότης οφείλει να έχει στη διάθεσή του μια γραπτή μελέτη εκτίμησης επαγγελματικού κινδύνου. Οι βασικοί άξονες μιας Μελέτης Εκτίμησης Επαγγελματικού Κινδύνου είναι: ( Δελήμπασης, 2001 & Δρόμων Τεχνικοί Μηχανικοί) Κ. αναγνώριση των πιθανών κινδύνων αξιολόγηση των κινδύνων αξιολόγηση των λαμβανομένων μέτρων προστασίας και σχετικές προτάσεις Η Μελέτης Εκτίμησης Επαγγελματικού Κινδύνου είναι δυνατό να εκπονηθεί είτε από άτομο εντός της επιχείρησης είτε από εξωτερικό συνεργάτη. Ουσιαστικά αποτελεί το αρχικό εργαλείο προσανατολισμού του τεχνικού ασφαλείας. Η Μελέτης Εκτίμησης Επαγγελματικού Κινδύνου πρέπει να ενημερώνεται ανάλογα με τις παρεμβάσεις στο χώρο και τη μεθοδολογία εργασίας, όπως για παράδειγμα χρήση νέων μηχανημάτων κ.α Γιατρός Εργασίας (ΓΕ) & Τεχνικός Ασφαλείας (ΤΑ). Ο γιατρός εργασίας και ο τεχνικός ασφαλείας αποτελούν λειτουργίες συμβουλευτικές προς τον κάθε εργοδότη, ο οποίος εξακολουθεί να είναι ο αποκλειστικά υπεύθυνος για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων του. Πρόκειται ουσιαστικά για θεσμούς που εισήχθησαν με στόχο να ωθήσουν τους εργοδότες στο να αναζητήσουν εξειδικευμένες γνώσεις και συμβουλές πάνω στα αντίστοιχα αντικείμενα. 8

9 Παράλληλα το νομοθετικό πλαίσιο προβλέπει τη δημιουργία εταιρειών παροχής εξειδικευμένων υπηρεσιών γιατρού εργασίας και τεχνικού ασφαλείας, τις λεγόμενες Εξωτερικές Υπηρεσίες Πρόληψης και Προστασίας (ΕΞΥΠΠ), στις οποίες μπορούν να απευθύνονται επιχειρήσεις για να μισθώνουν τις αντίστοιχες υπηρεσίες. ( Κ. Δελήμπασης, 2001 & Δρόμων Τεχνικοί Μηχανικοί) Άρα είναι δυνατή η χρήση γιατρού εργασίας και τεχνικού ασφαλείας είτε μέσω μόνιμης εργασιακής θέσης (μισθωτός), είτε μέσω εξωτερικών συνεργατών, ελευθέρων επαγγελματιών, είτε μέσω των ΕΞΥΠΠ Βασικά Νομοθετήματα. Σήμερα υπάρχουν σε ισχύ περίπου 180 νομοθετήματα που αφορούν τα θέματα υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας, ενώ συνεχώς γίνονται προσθήκες που σχετίζονται κυρίως με προσθήκες ή τροποποιήσεις ορίων και τιμών έκθεσης σε διάφορους χημικούς παράγοντες. ( Κ. Δελήμπασης, 2001) Ο κύριος στόχος και η φιλοσοφία όλων των υφιστάμενων αλλά και των παρελθόντων νομοθετημάτων είναι η εξάλειψη, ή η ελαχιστοποίηση όπου δεν είναι δυνατή η εξάλειψη, κάθε είδους κινδύνου που οφείλεται στο είδος ή το περιβάλλον κάθε μορφής εργασιακής απασχόλησης. Βάσει αυτής της φιλοσοφίας προωθήθηκε η διακοπή λειτουργίας του Συμβουλίου Κρίσεως Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων. Πιο συγκεκριμένα θεωρείται ότι εάν μια εργασία δεν τηρεί τους βασικούς κανόνες ασφαλείας τόσο σε ότι αφορά ατυχήματα, όσο και σε ότι αφορά μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων, τότε είτε πρέπει η κατάσταση αυτή να διορθωθεί είτε να διακοπεί. 9

10 Α. Πίνακας Νομοθετημάτων Βασικών Νομοθετημάτων. ΠΔ Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών και υπαλλήλων των πάσης φύσεως βιομηχανικών και βιοτεχνικών εργοστασίων, εργαστηρίων κλπ Ν. 1568/85 Υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων ΠΔ. 294/88 Ελάχιστος χρόνος απασχόλησης, επίπεδο γνώσεων και ειδικότητα τεχνικού ασφαλείας και γιατρού εργασίας YA /1989 Προστασία των εργαζόμενων από τους κινδύνους που διατρέχει η υγεία τους με την απαγόρευση ορισμένων ειδικών παραγόντων και/ή ορισμένων δραστηριοτήτων ΠΔ. 85/91 ΠΔ 395/1994 ΠΔ 88/99 ΠΔ 304/2000 ΠΔ 396/1994 Προστασία εργαζομένων από το θόρυβο Eλάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας για τη χρησιμοποίηση εξοπλισμού εργασίας από τους εργαζόμενους κατά την εργασία τους σε συμμόρφωση με την οδηγία 89/655/EOK Tροποποίηση του π.δ. 395/94 Τροποποίηση του π.δ. 395/94 Eλάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας για τη χρήση από τους εργαζόμενους εξοπλισμών ατομικής προστασίας κατά την εργασία σε συμμόρφωση προς την οδηγία του Συμβουλίου 89/656/EOK ΠΔ 398/1994 ΠΔ 397/1994 ΠΔ 105/1995 ΠΔ 186/1995 ΠΔ 174/1997 ΠΔ 15/1999 ΠΔ 16/1996 ΠΔ. 95/99 ΠΔ. 17/96 ΠΔ. 159/99 ΠΔ 88/1999 Eλάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας κατά την εργασία με οθόνες οπτικής απεικόνισης σε συμμόρφωση με την οδηγία του Συμβουλίου 90/270/EOK Eλάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας κατά την χειρωνακτική διακίνηση φορτίων που συνεπάγεται κίνδυνο ιδίως για τη ράχη και την οσφυϊκή χώρα των εργαζομένων σε συμμόρφωση προς την οδηγία του Συμβουλίου 90/269/EOK Eλάχιστες προδιαγραφές για την σήμανση ασφάλειας ή/ και υγείας στην εργασία σε συμμόρφωση με την Oδηγία 92/58/EOK Προστασία των εργαζομένων από κινδύνους που διατρέχουν λόγω της έκθεσής τους σε βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία σε συμμόρφωση με τις οδηγίες του Συμβουλίου 90/679/EOK και 93/88/EOK Τροποποίηση π.δ. 186/95 Τροποποίηση του π.δ. 186/95 Τροποποίηση του π.δ. 186/95 Ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας στους χώρους εργασίας σε συμμόρφωση με την οδηγία 89/654/EOK Όροι ίδρυσης και λειτουργίας ΕΞΥΠΠ Μέτρα για τη βελτίωση της ασφάλειας & υγείας των εργαζομένων Τροποποίηση του ΠΔ 17/96 Ελάχιστες προδιαγραφές για την οργάνωση του χρόνου εργασίας σε συμμόρφωση με την οδηγία 93/104/ΕΚ 10

11 ΠΔ 338/2001 ΠΔ 339/2001 Χημικοί παράγοντες Χημικοί παράγοντες Η υφιστάμενη κατάσταση. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω παρά το πολύ καλό επίπεδο του θεσμικού πλαισίου στην Ελλάδα και τους ελέγχους, ενδελεχείς ή όχι των αρμοδίων υπηρεσιών η κατάσταση στα θέματα υγιεινής και ασφάλειας, κυρίως στην ελληνική βιομηχανία και τις κατασκευές είναι μέτρια έως κακή. Σίγουρα κάποιος μπορεί να βρει πολλές μεγάλες επιχειρήσεις οι οποίες εδώ και αρκετά χρόνια έχουν ενσωματώσει στη λειτουργία τους τις απαιτήσεις του νόμου ή και ολοκληρωμένα συστήματα διαχείρισης επαγγελματικού κινδύνου, δυστυχώς όμως η μεγάλη πλειοψηφία των μικρομεσαίων και μικρών επιχειρήσεων αποτελεί την άλλη όψη του νομίσματος της εφαρμογής του νόμου. Το σημαντικότερο πρόβλημα παρουσιάζεται στις επιχειρήσεις εκείνες, κυρίως βιομηχανικές, στις οποίες τα καθήκοντα Τεχνικού Ασφαλείας κατέχει έναν από τους εργαζομένους τους, ο οποίος το πιθανότερο είναι να μην διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις για να ανταπεξέλθει σε αυτά. Πιο συγκεκριμένα, εργαζόμενοι που αναλαμβάνουν τέτοιες θέσεις αντιμετωπίζουν συνήθως 4 βασικά προβλήματα: αναγκάζονται να εκτελούν μια επιπλέον εργασία για την οποία δεν πληρώνονται συμπληρωματικά συμπιέζουν τις σχετικές με τα καθήκοντα ΤΑ εργασίες τους λόγω πίεσης χρόνου από τις άλλες λειτουργίες τους δεν έχουν την απαραίτητη ανεξαρτησία (όσο και αν θεωρητικά η εργασιακή τους σχέση προστατεύεται) ώστε να προβαίνουν σε 11

12 καταγεγραμμένες υποδείξεις οι οποίες μπορεί να έχουν σημαντικό οικονομικό κόστος για τον εργοδότη είναι «εθισμένοι» σε μια εικόνα της επιχείρησης και σε μεθοδολογίες εργασίας με αποτέλεσμα πολλές φορές να μη μπορούν να διακρίνουν κάποιο κίνδυνο Πέραν όμως από τα όποια μέτρα λαμβάνει η κάθε επιχείρηση, για την τήρηση της ασφάλειας και της υγιεινής υπεισέρχεται και παράμετρος του ζητήματος του ανθρώπινου παράγοντα από την πλευρά των εργαζομένων. Τα σημαντικότερα προβλήματα από αυτή την άποψη είναι η μη χρήση των Μέσων Ατομικής Προστασίας (μάσκες, κράνη, γυαλιά κλπ) και η παρέκκλιση από οδηγίες εργασίας για λόγους ευκολίας, ταχύτητας, ή από υπερβολική αυτοπεποίθηση. Η προσαρμογή των εργαζομένων είναι μια διαδικασία που συνήθως παίρνει χρόνο και απαιτεί τη διαμόρφωση εντός των επιχειρήσεων μιας συνολικής κουλτούρας σχετικά με την ασφάλεια και την υγιεινή, η οποία θα ξεκινά από την ιδιοκτησία και τη διοίκηση και θα φτάνει μέχρι τον τελευταίο εργαζόμενο. ( Κ. Δελήμπασης, 2001 & Δρόμων Τεχνικοί Μηχανικοί) Οδηγία για τα βιολογικά εργαστήρια. Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητο να γίνει μια περιληπτική επεξήγηση του νόμου για την υγιεινή και την ασφάλεια σε ερευνητικά ή νοσοκομειακά εργαστήρια. Ο εργασιακός αυτός χώρος κρύβει πολλούς κινδύνους και θα χρησιμοποιηθεί παρακάτω ως παράδειγμα για να γίνει κατανοητή η ανάγκη ύπαρξης αλλά και η εφαρμογή των κανόνων για την ασφάλεια των εργαζομένων. (Αθ. Βαλαβανίδης, 2007) Πρόσφατα έγινε νόμος η Οδηγία 90/679/ΕΟΚ και η τροποποίηση της για τους βιολογικούς παράγοντες, όπου περιέχονται οι βασικές αρχές για την προστασία των εργαζομένων λόγω της έκθεσης σε βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία: το Π.Δ. 12

13 186/1995 (ΦΕΚ 97Α/ ) για την "προστασία των εργαζομένων από κινδύνους που διατρέχουν λόγω της έκθεσης τους σε βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία (Οδηγίες 90/679/ΕΟΚ και την τροποποίηση 93/88 /ΕΟΚ). Με το άρθρο 2 ορίζονται οι βιολογικοί παράγοντες και οι κυτταροκαλλιέργειες που ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες αυξανόμενου κινδύνου για τους εργαζόμενους σε βιοχημικά, βιολογικά και ιατρικά εργαστήρια. Στο άρθρο 3 αναφέρεται ο εντοπισμός και η γραπτή εκτίμηση των κινδύνων κατά την εργασία που οφείλει να έχει στην διάθεση του ο εργοδότης. Η έκθεση αυτή πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, ελέγχους, αλλεργικές ή τοξικές συνέπειες. Τα άρθρα 5 και 6 αναφέρονται στην αποφυγή χρήσης επιβλαβών βιολογικών παραγόντων και στα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται: μέτρα συλλογικής και ατομικής προστασίας μέτρα υγιεινής για προληπτικούς λόγους χρήση σήματος βιολογικού κινδύνου, έλεγχος που είναι τεχνικά εφικτός για την παρουσία βιολογικών παραγόντων στο εργασιακό περιβάλλον, εκπόνηση σχεδίων για αντιμετώπιση ατυχημάτων, σχεδιασμός μεθόδων εργασίας για τη μείωση των εκθέσεων, μέσα για την ασφαλή συλλογή, αποθήκευση και αποκομιδή αποβλήτων (επισημασμένα δοχεία) μέτρα για τον ασφαλή χειρισμό και μεταφορά των βιολογικών παραγόντων στους εργασιακούς χώρους. Στο άρθρο 7 αναφέρεται στην υποχρέωση του εργοδότη για την ενημέρωση της αρμόδιας αρχής, εφόσον κατά την εκτίμηση του υπάρχει κίνδυνος για την υγεία 13

14 και ασφάλεια των εργαζομένων και την πληροφόρηση της αρμόδιας Επιθεώρησης Εργασίας σε περίπτωση ατυχήματος. Στο άρθρο 8 αναφέρονται οι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας: Οι εργαζόμενοι δεν τρώνε, πίνουν ή καπνίζουν στους χώρους εργασίας, Χορηγείται ειδικός προστατευτικός ιματισμός (φόρμες, γάντια, μάσκες) Υπάρχουν επαρκείς εγκαταστάσεις λουτρών και αποχωρητηρίων, συστήματα για την πλύση των οφθαλμών και αντισηπτικά δέρματος, Ο αναγκαίος εξοπλισμός πρέπει να διατηρείται, ελέγχεται και καθαρίζεται περιοδικά, Να υπάρχει κανονισμός για τις διαδικασίες χειρισμού και επεξεργασίας των δειγμάτων, Τα ενδύματα, γάντια κλπ που πιθανόν έχουν μολυνθεί από ανθρώπινης ή ζωικής προέλευσης βιολογικούς παράγοντες πρέπει να αφαιρούνται και να φυλάσσονται ξεχωριστά από τον υπόλοιπο ιματισμό, Ο εργοδότης οφείλει να φροντίζει για την απολύμανση των χώρων, του ιματισμού και του προστατευτικού εξοπλισμού. Στα άρθρα 9 και 10 αναφέρονται στην υποχρέωση του εργοδότη να παρέχει κατάλληλη εκπαίδευση και ενημέρωση στους εργαζόμενους, και να παρέχει γραπτές (Αθ. Βαλαβανίδης, οδηγίες για την διαδικασία που ακολουθείται σε περίπτωση ατυχήματος. 2007) Στο άρθρο 11 ο εργοδότης πρέπει να τηρεί κατάλογο των εργαζομένων που εκτίθενται στους βιολογικούς παράγοντες της ομάδας 3 ή 4, τα ατυχήματα και τα περιστατικά, ώστε να μπορεί να γίνει έλεγχος από τον τεχνικό ασφάλειας, γιατρό εργασίας, γιατρό ασφαλιστικού οργανισμού ή υγειονομικό επιθεωρητή. Στο 14

15 Παράρτημα 6 υπάρχει ο κατάλογος των βιολογικών παραγόντων ταξινομημένος σε ομάδες 1-4. Τα άρθρα 12 και 13 αναφέρονται στο πλαίσιο της διαβούλευσης και συμμετοχής των εργαζομένων στα θέματα του Π.Δ. και την κοινοποίηση στην αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας (30 ημέρες πριν από την έναρξη των εργασιών) για χρήση των βιολογικών παραγόντων της ομάδας 2, 3 και 4. (Αθ. Βαλαβανίδης, 2007) Το άρθρο 14 αναφέρεται στην επίβλεψη της υγείας. Εάν οι εκτιμήσεις δείχνουν υψηλό κίνδυνο τότε ο εργοδότης οφείλει: να χρησιμοποιεί τις υπηρεσίες γιατρού εργασίας, να εξασφαλίζει την διενέργεια ιατρικών εξετάσεων, να λαμβάνει μέτρα ατομικής υγιεινής στους εργασιακούς χώρους, να εντοπίζει τους εργαζόμενους που ενδέχεται να απαιτούν πρόσθετα μέτρα προστασίας, να διατίθενται τα κατάλληλα εμβόλια εάν διαπιστωθεί μόλυνση ή ασθένεια σε εργαζόμενο οφείλει να καλεί τον γιατρό εργασίας και να ακολουθεί παρακολούθηση των άλλων εργαζόμενων. Ενημερώνεται η αρμόδια Επιθεώρηση Εργασίας. Το άρθρο 15 αναφέρεται στις ιατρικές και κτηνιατρικές υπηρεσίες για την λήψη μέτρων ελέγχου των βιολογικών παραγόντων (σε ανθρώπους και ζώα). Οι αρμόδιες υγειονομικές και κτηνιατρικές υπηρεσίες καθορίζουν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία των εργαζομένων και τις κατάλληλες μεθόδους απολύμανσης, καθαρισμού και ασφαλή χειρισμό και αποκομιδή μολυσμένων απορριμμάτων. (Αθ. Βαλαβανίδης, 2007) 15

16 Το άρθρο 16 αναφέρεται στα εργαστήρια που εκτελούν εργασίες οι οποίες προϋποθέτουν το χειρισμό βιολογικών παραγόντων των ομάδων 2,3 και 4 για ερευνητικούς ή εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα μέτρα αναφέρονται στο παράρτημα V του Π.Δ. 186/1995 για τους βιολογικούς παράγοντες. Για τις βιομηχανικές επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν βιολογικούς παράγοντες των ομάδων 2,3, και 4 τα μέτρα που λαμβάνονται αναφέρονται στο παράρτημα VI. (βλ. το Παράρτημα 6, Π.Δ. 186/1995, παράρτημα V και παράρτημα VI). Ο κατάλογος των διαφόρων δραστηριοτήτων που χρησιμοποιούν βιολογικούς παράγοντες είναι: Εργασίες σε εγκαταστάσεις παραγωγής τροφίμων Εργασίες στον τομέα της γεωργίας Δραστηριότητες όπου υπάρχει επαφή με ζώα ή προϊόντα ζωικής προέλευσης Εργασίες στον τομέα υγειονομικής περίθαλψης (απομόνωση και νεκροψία) Εργασίες σε κλινικά, κτηνιατρικά και διαγνωστικά εργαστήρια, εξαιρουμένων των διαγνωστικών μικροβιολογικών εργαστηρίων Εργασίες σε εγκαταστάσεις διάθεσης απορριμμάτων Εργασίες σε εγκαταστάσεις καθαρισμού λυμάτων. Στα ερευνητικά εργαστήρια χρησιμοποιούνται βιολογικοί παράγοντες της ομάδας 1, αλλά σε περίπτωση που χρησιμοποιούν ομάδες 2, 3 και 4 πρέπει να τηρούν τους κανόνες του Π.Δ. 186/1995. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΔΗΓΙΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΑΠΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 16

17 2. 1. Ποιοι είναι οι βιολογικοί παράγοντες κινδύνου; Οι βιολογικοί παράγοντες απαντώνται σε πολλούς τομείς, όπως αυτοί αναφέρθηκαν περιληπτικά παραπάνω. Επειδή σπάνια είναι ορατοί με γυμνό μάτι δεν δίνεται πάντα η δέουσα προσοχή παρόλο που εγκυμονούν ιδιαίτερα σοβαρούς κινδύνους. ( Πιο συγκεκριμένα με τον όρο «βιολογικοί παράγοντες», εννοούμε τους κινδύνους για την υγεία, που προέρχονται από την επαγγελματική έκθεση σε παθογόνους οργανισμούς ή μικροοργανισμούς. Στους βιολογικούς παράγοντες περιλαμβάνονται κάθε είδους μικροοργανισμοί, και πιο συγκεκριμένα τα βακτήρια, τα πρωτόζωα, οι μύκητες (ζυμομύκητες και ευρωτομύκητες) και οι ιοί, οι γενετικά τροποποιημένοι μικροοργανισμοί και οι κυτταροκαλλιέργειες. Τα τελευταία χρόνια, στους βιολογικούς παράγοντες κινδύνου έχουν συμπεριληφθεί και τα prions, λόγω της απόδειξης του μολυσματικού τους χαρακτήρα. Οι βιολογικοί παράγοντες είναι δυνατόν να προκαλέσουν μόλυνση, αλλεργία ή τοξικότητα. ( ) Οι βιολογικοί παράγοντες είναι παρόντες σε όλα τα βιολογικά υλικά, όπως για παράδειγμα στο αίμα, στα κόπρανα, στα ούρα, στο σπέρμα καθώς και σε άλλα εκκρίματα του οργανισμού. Η πιθανή οδός «μόλυνσης» του προσωπικού δεν είναι πάντοτε η ίδια και εξαρτάται και από το είδος του βιολογικού παράγοντα άλλα και από συνθήκες έκθεσης. Επομένως η μόλυνση υπάρχει η πιθανότητα να συμβεί αιματογενώς, με δερματική επαφή, με εισπνοή ή και με κατάποση Από τι εξαρτάται η επικινδυνότητα των βιολογικών παραγόντων; 17

18 Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που καθορίζουν την επικινδυνότητα των βιολογικών παραγόντων. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι οι εξής: Η λοιμογόνος δράση του Η ευαισθησία του εκτιθεμένου εργαζομένου Οι συνθήκες έκθεσης Ο τρόπος μετάδοσης Η αξιολόγηση της επικινδυνότητας του εκάστοτε βιολογικού παράγοντα εξαρτάται από τον συνδυασμό των ανωτέρω παραγόντων κατά την απασχόληση σε κάθε θέση εργασίας, και αναφέρεται τόσο σε συνήθεις συνθήκες όσο και σε συνθήκες εκτάκτου συμβάντος. Ανάλογα λοιπόν με τον βαθμό εκτιμώμενου κινδύνου οι βιολογικοί παράγοντες ταξινομούνται σύμφωνα με το Π.Δ. 186/97 σε τέσσερις ομάδες κινδύνου: (Τζίνας Θ.) Βιολογικοί παράγοντες ομάδας 1. Είναι οι βιολογικοί παράγοντες που είναι απίθανο να προκαλέσουν ασθένεια στον άνθρωπο Βιολογικοί παράγοντες ομάδας 2. Είναι οι βιολογικοί παράγοντες που μπορεί να προκαλέσουν ασθένεια στον άνθρωπο και θα μπορούσε να προκαλέσουν κίνδυνο για τους εργαζόμενους, ενώ δεν υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να εξαπλωθούν στο κοινωνικό σύνολο. Γενικώς υπάρχει αποτελεσματική προληπτική ή θεραπευτική αγωγή. Βιολογικοί παράγοντες ομάδας 3. Είναι οι βιολογικοί παράγοντες που μπορεί να προκαλέσουν ασθένεια στον άνθρωπο και συνιστούν σοβαρό κίνδυνο για τους εργαζόμενους. Ενδέχεται να υπάρχει κίνδυνος να διαδοθούν στο κοινωνικό σύνολο, αλλά γενικώς υπάρχει αποτελεσματική προληπτική ή θεραπευτική αγωγή. Βιολογικοί παράγοντες ομάδας 4. Είναι οι βιολογικοί παράγοντες που προκαλούν σοβαρή ασθένεια στον άνθρωπο και συνιστούν σοβαρό κίνδυνο για τους 18

19 εργαζόμενους. Ενδέχεται να υπάρχει υψηλός κίνδυνος να διαδοθούν στο κοινωνικό σύνολο, και για τους οποίους συνήθως δεν υπάρχει αποτελεσματική προληπτική ή θεραπευτική αγωγή Αν ένας βιολογικός παράγοντας δεν είναι δυνατόν να καταταχθεί σε μια από τις παραπάνω ομάδες, θα πρέπει να κατατάσσεται στην υψηλότερη εξεταζόμενη ομάδα κινδύνου. (Τζίνας Θ.) Από την παραπάνω κατηγοριοποίηση καθίσταται κατανοητό ότι ιδιαίτερα για τους βιολογικούς παράγοντες της ομάδας 4 τα μέτρα ασφαλείας είναι απαραίτητο να είναι αυστηρότατα. Ευτυχώς, στα συνήθη μικροβιολογικά εργαστήρια, που εκτελούνται αναλύσεις σε ανθρώπινα δείγματα δεν υπάρχει κίνδυνος από τους βιολογικούς παράγοντες της ομάδας 4. Τέτοιοι παράγοντες είναι διάφοροι ιοί, όπως για παράδειγμα της ευλογιάς, του αιμορραγικού πυρετού της Κριμαίας, του αιμορραγικού πυρετού του Κογκό, White pox, Ebola, Marbourg, Mashupo, Lassa, Junin. Οι παραπάνω παράγοντες δεν υπάρχουν στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά υπάρχει η πιθανότητα να εισχωρήσουν σε κάποιο εργαστήριο μικροβιολογικών ελέγχων κυρίως μέσω της πραγματοποίησης βιολογικών προσδιορισμών σε φορείς από προορισμούς όπου ενδημούν τα νοσήματα αυτά, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην περίπτωση ιού Ebola. Συνεπώς αν το εργαστήριο δεν έχει τις προδιαγραφές διαχείρισης βιολογικών παραγόντων της ομάδας 4, όπως αυτές περιγράφονται στο Π.Δ. 186/97, τότε θα πρέπει οι κίνδυνοι αυτοί να αποκλείονται. Απαιτείται δηλαδή να υπάρξει διαδικασία αποκλεισμού πιθανών φορέων, δηλαδή ατόμων που προέρχονται από ύποπτους προορισμούς, σύμφωνα με την γεωγραφική παρακολούθηση και καταγραφή της ΠΟΥ. Αντίθετα, η πιθανότητα επαφής με βιολογικούς παράγοντες της ομάδας 3 είναι καθημερινά αρκετά υψηλή σε όλα τα μικροβιολογικά εργαστήρια, τα οποία για 19

20 τούτο πρέπει να έχουν τις προδιαγραφές του Π.Δ. 186/97, για την περίπτωση αυτή. ( Τρόποι μετάδοσης βιολογικών παραγόντων Αιματογενής τρόπος μετάδοσης. Ο αιματογενής τρόπος μετάδοσης είναι ο πιο συχνός τρόπος μετάδοσης βιολογικών παραγόντων και για αυτό θα αναλυθεί εκτενώς. Πολλά από τα ατυχήματα οφείλονται σε ελλείπει μέτρα προστασίας αλλά και λόγω της έλλειψης προσοχής και συγκέντρωσης του εργατικού προσωπικού. Στο εργασιακό περιβάλλον του εργαστηρίου ελλοχεύει κάθε στιγμή ο κίνδυνος μετάδοσης κάποιου βιολογικού παράγοντα, ιδιαίτερα εάν ο εργαζόμενος έλθει σε επαφή με μολυσμένα βιολογικά υλικά. Αυτό από μόνο του δεν αρκεί ως προϋπόθεση μόλυνσης μιας και είναι απαραίτητο να υπάρχει και λύση της συνεχείας του δέρματος του. Βέβαια, η λύση της συνεχείας του δέρματος δεν είναι πάντοτε ορατή, για αυτό το λόγο οι εργαζόμενοι είναι απαραίτητο να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και καχύποπτοι ακόμα και με την απλή επαφή με τα μολυσμένα βιολογικά υλικά. Η κατάσταση είναι ακόμα πιο δύσκολη σε περίπτωση που ο εργαζόμενος τρυπηθεί με εργαλεία που έχουν μολυνθεί από μολυσμένα βιολογικά υλικά όπως για παράδειγμα σύριγγες, νυστέρια, ψαλίδια και άλλα. Επίσης κίνδυνος μετάδοσης υπάρχει μετά από επαφή μολυσμένων υλικών με βλεννογόνους. Εργαζόμενοι υψηλού κινδύνου θεωρούνται αυτοί που ασχολούνται με την αιμοληψία, την συλλογή νοσοκομειακών και εργαστηριακών απορριμμάτων, ιδιαίτερα όταν απορρίπτονται σύριγγες ή άλλα αιχμηρά μολυσμένα αντικείμενα, με την επεξεργασία βιολογικών υλικών καθώς και αυτοί που εργάζονται σε επαφή με ανεπαρκώς καθοριζόμενες επιφάνειες. ( 20

21 Χαρακτηριστικό της επικινδυνότητας της επαφής με μολυσμένα βιολογικά υλικά είναι το ακόλουθο περιστατικό. Το καλοκαίρι του 2001, σε νοσοκομείο των ΗΠΑ, ιατρός χειρουργός πέθανε, από καλπάζουσα μορφή Ηπατίτιδας Β μετά από επαγγελματική έκθεσή του στο χειρουργείο. Συγκεκριμένα, είχε κοπεί με αιχμηρό αντικείμενο κατά τη διάρκεια χειρουργικής επέμβασης και εκτέθηκε στον ιό της Ηπατίτιδας Β, ενώ δεν ήταν εμβολιασμένος. (Μ. Τυφακίδη) Η επαγγελματική έκθεση σε αίμα ή άλλα βιολογικά υγρά αποτελεί παγκοσμίως μια καθημερινή απειλή για το υγειονομικό προσωπικό σε όλους τους χώρους παροχής υγείας,. Οι κυριότεροι λοιμογόνοι παράγοντες οι οποίοι μεταδίδονται αιματογενώς είναι ο ιός της ηπατίτιδας B (HBV), ο ιός της ηπατίτιδας C (HCV) και ο ιός που προκαλεί το AIDS (HIV). Ο κίνδυνος λοίμωξης από τον ιό HIV υπολογίζεται ότι είναι 0,3% περίπου για κάθε έκθεση, ενώ για τον ιό HBV ο κίνδυνος είναι 30% και για HCV είναι 3%. (Πέρδιος Ι.) Ενδεικτικά, αναφέρεται από το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών (Centers for disease Control and Prevention - CDC) ότι πάνω από τρυπήματα από βελόνα συμβαίνουν κάθε χρόνο στα νοσοκομεία των ΗΠΑ. Επίσης, διεθνώς έχουν αναφερθεί 300 περιστατικά επαγγελματικής μετάδοσης του ιού HIV, από τα οποία μόνο τα 102 είναι τεκμηριωμένα (MacCarthy 2002). Στην Ελλάδα το Κέντρο Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων για το χρονικό διάστημα από το 1996 έως και το 2003, κατέγραψε 125 περιστατικά επαγγελματικής έκθεσης στον ιό, τα 26 από τα οποία το Σε όλα δόθηκε η ενδεδειγμένη φαρμακευτική αγωγή και σε κανένα δεν (Μ. Τυφακίδη) καταδείχθηκε επαγγελματική μετάδοση του HIV. Λόγω της αποδεδειγμένης επικινδυνότητας των παραπάνω παραγόντων, θα ακολουθήσει μια πιο λεπτομερής περιγραφή τους. Ιός ηπατίτιδας Β 21

22 O ιός της ηπατίτιδας Β είναι υψηλού κινδύνου λοιμογόνος παράγοντας μιας και παρουσιάζει ιδιαίτερη αντοχή στο περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζει μεγάλη επιβίωση, η οποία μπορεί να ξεπεράσει και τις οκτώ ημέρες, στο περιβάλλον της εργασίας, όπως εργαστηριακοί πάγκοι, σκεύη, εργαλεία και άλλα. Επιπροσθέτως, παρουσιάζει αντοχή σε συνθήκες συνήθους θερμοκρασίας και σε συνήθη αντισηπτικά. ( Η μόλυνση από ιό της ηπατίτιδας Β μπορεί να οδηγήσει σε πρόκληση ηπατίτιδας που εκδηλώνεται άλλοτε με οξεία, μπορεί να διαρκέσει από μερικές εβδομάδες έως μερικούς μήνες και ο ασθενής μπορεί να αυτό-ιαθεί, και άλλοτε με ήπια μορφή, αλλά η οποία υπάρχει πιθανότητα να είναι χρόνια και να οδηγήσει σε σοβαρές βλάβες του ήπατος, συμπεριλαμβανομένου και του καρκίνου του ήπατος. Η πιθανότητα ένα προς εξέτασιν αίμα στην Ελλάδα να είναι μολυσμένο με τον ιό της ηπατίτιδας Β είναι μικρότερη από 4%. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος μόλυνσης είναι από βελόνα με αίμα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι και άλλα βιολογικά υλικά δεν είναι επικίνδυνα. Για το λόγο αυτό οποιοδήποτε βιολογικό θεωρείται δυνητικά μολυσματικό εάν δεν έχει προηγηθεί έλεγχός του. Η πιθανότητα ένας εργαζόμενος σε εργαστήριο υγείας να μολυνθεί από ηπατίτιδα Β είναι τετραπλάσια συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό. Θεωρείται ότι αντιστοιχούν 7-16 εκθέσεις στον ιό της ηπατίτιδας Β, σε 100 υγειονομικούς κάθε χρόνο. (Ν. Βουγιουκλής, Οι γιατροί, οι νοσηλευτές και οι υπόλοιποι εργαζόμενοι στα ελληνικά νοσοκομεία είναι, σε μεγάλο ποσοστό, ανεμβολίαστοι έναντι του ιού της ηπατίτιδας Β. Το τελευταίο στοιχείο προκύπτει από μελέτη η οποία διεξήχθη σε δεκαέξι ευρωπαϊκές χώρες. Σύμφωνα με αυτήν, η Ελλάδα είναι η χώρα με τους 22

23 περισσότερους οροθετικούς λειτουργούς της Υγείας. «Ο ιός της ηπατίτιδας Β είναι πολύ επιθετικός και ζει πολλές ώρες στο περιβάλλον. Παρ' ότι το εμβόλιο διατίθεται δωρεάν από τα ασφαλιστικά Ταμεία, εν τούτοις παρατηρείται πρόβλημα με τη συμμόρφωση αρκετών υγειονομικών» δηλώνει προς «Το Βήμα» ο κ. Γ. Ντουνιάς, επιμελητής στον Τομέα Επαγγελματικής και Βιομηχανικής Υγιεινής της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ). Οπως επισημαίνει: «Στη Βρετανία - συνεχίζει - δεν προσλαμβάνουν σε νοσοκομείο υγειονομικό ο οποίος δεν έχει εμβολιαστεί». (Φυντανίδου Ε. 2008) Τι μέτρα λαμβάνονται σε περίπτωση έκθεσης υγειονομικού προσωπικού στον ιό της ηπατίτιδας Β; Σε περίπτωση έκθεσης υγειονομικού προσωπικού αν ο εκτεθείς είναι ανεμβολίαστος, ακολουθεί εμβολιασμός. Αν ο εκτεθείς είναι εμβολιασμένος τότε ακολουθεί αναμνηστικός ( εμβολιασμός. Για την πρόληψη όχι μόνο του υγειονομικού προσωπικού αλλά κα γενικότερα του πληθυσμού υπάρχει ιδιαίτερα αποτελεσματικό εμβόλιο. Μετά τον εμβολιασμό συνίσταται έλεγχος της ανταπόκρισης μετά από 6 μήνες και ανά διετία και χορήγηση αναμνηστικής δόσης σε όσους δεν έχουν ικανοποιητικά επίπεδα αντισωμάτων. Ιός Ηπατίτιδας C Ο ιός της ηπατίτιδας C (ΗCV) μεταδίδεται και αυτός αιματογενώς. Υπολογίζεται ότι ο κίνδυνος μετάδοσης κατόπιν επαγγελματικού τραυματισμού, από τρύπημα από βελόνα ή άλλο αιχμηρό μολυσμένο αντικείμενο από ασθενή θετικό, 23

24 είναι για την ηπατίτιδα C περίπου 1,8% και σε διάφορες μελέτες κυμαίνεται από 0-7%. Εργαζόμενοι που χειρίζονται αίμα ή βιολογικά υλικά ασθενών σε αιμοκάθαρση έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα μόλυνσης. Αν και βασική προϋπόθεση για την πρόσκληση μόλυνσης είναι να προηγηθεί τρύπημα με μολυσμένη βελόνα, το 1993 περιγράφηκε περίπτωση μόλυνσης ηπατίτιδας C από έκχυση μολυσμένου αίματος στα μάτια. Η αυτο-ίαση των ασθενών από τον ιό της ηπατίτιδας C είναι σπάνια. Η λοίμωξη εξελίσσεται σε χρονιά στο 85% των περιπτώσεων και από αυτές το 5-20% θα οδηγηθεί σε κίρρωση, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα. ( Μέτρα πρόληψης της μόλυνση από ΗCV για το υγειονομικό προσωπικό. Σε αντίθεση με την ηπατίτιδα Β, για την ηπατίτιδα C δεν υπάρχει διαθέσιμο εμβόλιο. Ο εργαζόμενος ελέγχεται άμεσα για ΗCV ενώ η εξέταση επαναλαμβάνεται μετά από ένα μήνα. Σε περίπτωση όπου βρεθεί θετικός εκτιμάται η ανάγκη για ( έναρξη θεραπείας. Για τους παραπάνω λόγους είναι απαραίτητο να τηρούνται αυστηρά όλοι οι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας που προβλέπονται από τον νόμο. Επιπλέον το υγειονομικό προσωπικό θα πρέπει να ιδιαίτερα προσεκτικό μιας και το οποιοδήποτε λάθος μπορεί να αποβεί μοιραίο. Ιός Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας (HIV). Είναι ιός με υψηλή λοιμογόνος ιδιότητα, που ευθύνεται για το Σύνδρομο Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (AIDS). Σε αντίθεση με τον προαναφερθέντα ιό της ηπατίτιδας Β, ο ιός HΙV έχει μικρή αντοχή στο περιβάλλον της εργασίας. 24

25 Μεταδίδεται με παρεντερική ή αλλιώς διαδερμική έκθεση δηλαδή με τραύμα του δέρματος με βελόνα ή με αιχμηρό εργαλείο ή αντικείμενο που είναι μολυσμένο με τον ιό και με επαφή βλεννογόνων ή του δέρματος με αίμα και άλλα υγρά. Ειδικότερα απόλυτα γνωστός είναι ο επαγγελματικός κίνδυνος όταν ο εργαζόμενος έρχεται σε επαφή με αίμα, αιμορραγικό βιολογικό υγρό, σπέρμα, κολπικές εκκρίσεις ή συμπυκνωμένο ιό. Η επαφή με κόπρανα, εμέσματα, ούρα, (Πέρδιος Ι.) σίελο ή ιδρώτα είναι αμφίβολο αν μεταδίδει τον ιό. Όπως και για τον ιό της ηπατίτιδα C έτσι για τον ιό HIV δεν υπάρχει διαθέσιμο εμβόλιο. Για τον λόγο αυτό είναι απαραίτητο να τηρούνται αυστηρά όλοι οι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας που προβλέπονται από τον νόμο και οι οποίο θα ( αναφερθούν παρακάτω. Στην περίπτωση όμως που κάποιος υγειονομικός εργαζόμενος έρθει σε επαφή με ύποπτο βιολογικό υλικό (αίμα, αιματηρό υγρό, σπέρμα, κολπικές εκκρίσεις) οροθετικού ατόμου, συνιστάται να πραγματοποιούνται οι παρακάτω ενέργειες: Καθαρισμός της επιφάνειας με νερό και σαπούνι και έλεγχος του εκτεθέντος για ΗIV, Προσδιορισμός αντισωμάτων του εκτεθέντος μετά από 6 εβδομάδες, 3, 6και 12 μήνες Χρήση προφυλακτικού για το επόμενο διάστημα κατά τη σεξουαλική επαφή. Μετά την επαφή αξιολογείται ο κίνδυνος προκειμένου ο υπό εξέτασιν εργαζόμενος να ακολουθήσει ή όχι χημειοθεραπεία. Αν η επαφή έγινε με ακέραιο δέρμα, δεν συνιστάται χημειοπροφύλαξη. Όταν όμως η επαφή έγινε με μη ακέραιο δέρμα ή βλεννογόνο τότε αξιολογείται η κατάσταση του ασθενούς σε σχέση με το 25

26 μέγεθος του τρυπήματος, ώστε να αξιολογηθεί ή όχι η ανάγκη προληπτικής χημειοθεραπείας και το είδος αυτής. Άλλοι μικροοργανισμοί. Η πιθανότητα αιματογενούς μόλυνσης υγειονομικού προσωπικού από άλλο μικροοργανισμό υψηλής λοιμογόνου δράσης είναι περιορισμένη. Η πιθανότητα αυτή αυξάνεται βέβαια σε περιπτώσεις επιδημικών εξάρσεων κατά την διάρκεια των οποίων υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης ιών που φέρονται σε μολυσμένα βιολογικά υλικά. Παρόλα αυτά επαγγελματικές μολύνσεις σε παρόμοιες καταστάσεις δεν έχουν καταγραφεί διεθνώς. ( Μόλυνση δια της στοματικής οδού. Στο εργασιακό περιβάλλον ενός εργαστηρίου αναλύσεων βιολογικών υλικών και εκκριμάτων υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος μόλυνσης των εργαζομένων δια της στοματικής οδού. Αυτό υπάρχει η πιθανότητα να πραγματοποιηθεί με δύο τρόπους. Είτε έμμεσα, όπως με την επαφή μολυσμένων χεριών με το στόμα είτε άμεσα κατά τον χειρισμό πιπέτας (ιδιαίτερα παλαιότερα ο χειρισμός πολλές φορές γινόταν με το στόμα, οπότε υπήρχε ο κίνδυνος εισρόφησης, τα τελευταία χρόνια όμως έχει ευτυχώς αντικατασταθεί με ηλεκτρονικές ή με πιπέτες χειρός). Σύμφωνα με το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών των ΗΠΑ, το 11,2% των περιπτώσεων τύφου που δεν εντάσσονται σε επιδημική έκρηξη παρουσιάζονται σε προσωπικό εργαστηρίων που εκτελούν αναλύσεις κοπράνων. Στην Ελλάδα υπάρχουν επιδημικές εξάρσεις σαλμονελώσεων τους θερινούς ιδιαίτερα μήνες. Επίσης ο ιός Rota είναι η συχνότερη αιτία διάρροιας στα παιδιά και ευθύνεται 26

27 για τo 50% των νοσοκομειακών διαρροιών στα παιδιατρικά νοσοκομεία. ( Τέλος, σημειώνεται η πιθανότητα μόλυνσης εργαζομένων με δυνητικά παθογόνα μικρόβια, τα οποία μπορούν να καταστούν παθογόνα σε περίπτωση μείωσης της ανοσολογικής επάρκειας. Τέτοιο παράδειγμα είναι η Aeromonas spp Αερογενής Μόλυνση. Συνήθως το προσωπικό των εργαστηρίων δεν εκτίθεται σε άμεσο κίνδυνο από αερογενώς μεταδιδόμενους βιολογικούς παράγοντες, όπως το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης το οποίο μεταδίδεται με την εισπνοή μολυσμένων σταγονιδίων, διότι δεν έρχεται σε άμεση επαφή με πάσχοντες, εκτός βέβαια και αν παρευρίσκεται κατά τη συλλογή υλικού απόχρεμψης. Είναι όμως πιθανό σε διάφορες επεξεργασίες βιολογικών υλικών όπως κατά τη φυγοκέντρηση ή σπανιότερα κατά τον ενοφθαλμισμό να παραχθούν αερολύματα (αιωρούμενα σταγονίδια). Αερογενώς είναι δυνατό να μεταδοθούν νοσήματα όπως ερυθρά, ιλαρά, παρωτίτιδα, σχεδόν αποκλειστικά κατά την εισπνοή σταγονιδίων την ώρα της αιμοληψίας και συνηθέστερα από παιδιατρικούς ασθενείς. Το προσωπικό των εργαστηρίων, εφόσον έχει παρακολουθήσει το πρόγραμμα εμβολιασμού του γενικού πληθυσμού, διαθέτει επαρκή ανοσολογική κάλυψη κατά των ανωτέρω μικροβίων. Εκτός των αμιγώς αερογενώς μεταδιδομένων νοσημάτων, υπάρχει δυνατότητα αερογενούς μετάδοσης άλλων νοσημάτων, εφόσον παραχθούν μικροβιοφόρα σταγονίδια ή σκόνες κατά τις συνθήκες καλλιέργειας, φυγοκέντρησης. Για την προστασία των εργαζομένων προτείνονται τα μέτρα προστασίας τα οποία θα αναπτυχθούν παρακάτω. ( 27

28 2. 4. Προστασία από Χημικούς Παράγοντες. Στα εργαστήρια βιολογικών ελέγχων, εκτός από τους βιολογικούς παράγοντες οι εργαζόμενοι έρχονται σε άμεση επαφή με διάφορα χημικά αντιδραστήρια. Τα περισσότερα από αυτά συνήθως έχουν είτε τοξική, είτε ερεθιστική ή ακόμα και αλλεργιογόνο δράση. Η τοξική αυτή δράση μπορεί να ποικίλει από επιβλαβείς έως πολύ τοξικές, τοξικές για το σύστημα αναπαραγωγής ή ακόμα και καρκινογόνες. Στα βιολογικά και βιοχημικά εργαστήρια συναντώνται χημικές ουσίες όπως οι ακόλουθες: Αντισηπτικά, ισχυρά καθαριστικά Αποστειρωτικά. Ισχυρά απολυμαντικά Βιοχημικά αντιδραστήρια. Χρωστικές. Η χρήση των αυτόματων βιοχημικών αναλυτών έχει περιορίσει την έκθεση των εργαζομένων σε χημικούς. Συγκεκριμένα οι αυτόματοι αναλυτές χρησιμοποιούν ελάχιστη ποσότητα της ουσίας ενώ ταυτόχρονα διαθέτουν συστήματα απαγωγής των ατμών με φίλτρο. Οι περισσότεροι από τους παραπάνω χημικούς παράγοντες ευρίσκονται σε επίπεδα που δεν είναι δυνατό να προκαλέσουν βλαπτικό αποτέλεσμα.. ( Η έκθεση σε απολυμαντικά και καθαριστικά υλικά μπορεί να προκαλέσει ερεθιστική δερματοπάθεια, αλλεργική δερματοπάθεια, ερεθισμό της αναπνευστικής οδού Κίνδυνος ανάπτυξης αλλεργίας στα γάντια. Οι εργαζόμενοι στα εργαστήρια οφείλουν να φέρουν γάντια για την ασφαλή εκτέλεση των εργασιών. Τα ευρέως χρησιμοποιούμενα γάντια από φυσικό Latex 28

29 προκαλούν αλλεργία σε πολλούς χρήστες. Ειδικότερα η αλλεργία αυτή μπορεί να είναι τοπική, δηλαδή περιορίζεται στα χέρια όπου εκδηλώνεται με έκζεμα ή γενικευμένη δηλαδή να εκδηλώνεται με γενικευμένο εξάνθημα, επιπεφυκίτιδα, ρινίτιδα, ασθματική αντίδραση, αγγειοκινητικό οίδημα. Η ευαισθητοποίηση μπορεί να προέλθει από άμεση δερματική επαφή (Τύπου Ι) με τις πρωτεΐνες του φυσικού ελαστικού ή έμμεσα από επαφή των βλεννογόνων με σκόνη από πρωτεΐνες Latex που εισπνέει ο εργαζόμενος σε μορφή μικρών αιωρουμένων σωματιδίων ελεύθερων ή προσροφημένων στη σκόνη ταλκ που συνήθως χρησιμοποιείται για την καλύτερη εφαρμογή των γαντιών.. ( Σύμφωνα με σχετικές μελέτες απαιτούνται κατά μέσο όρο πέντε έτη για να εγκατασταθεί δερματική αλλεργία σε φυσικό latex. Για την πρόκληση αναπνευστικής αλλεργίας απαιτούνται κατά μέσον όρο, επιπλέον δύο έτη. Σύμφωνα με επιδημιολογικές καταγραφές, το 56% των εργαζομένων που χρησιμοποιούν γάντια, παρουσιάζει αλλεργία. Ο επιπολασμός αλλεργικών αντιδράσεων είναι υψηλότερος μεταξύ εργαζομένων που φέρουν γάντια πάνω από δύο ώρες την ημέρα. Το 13% των εργαζομένων που χρησιμοποιούν γάντια με σκόνη ταλκ, παρουσιάζουν ρινίτιδα ή επιπεφυκίτιδα. Η μείωση της πιθανότητας εμφάνισης αλλεργίας περιορίζεται με την αντικατάσταση των γαντιών από latex με άλλα όπως βινυλικά. O κίνδυνος αλλεργίας δεν αποτελεί άλλοθι για τη μη χρήση προστατευτικών γαντιών! ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΕΝΑΝΤΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΩΝ ΚΙΝΔΥΝΩΝ Γενικοί κανόνες. 29

30 Οι κανόνες προστασίας που θα πρέπει να ισχύουν σε όλα τα κλινικά εργαστήρια είναι οι εξής: ( α) Αποστείρωση εργαλείων, σκευών σε ειδικούς και σύγχρονους κλιβάνους. β) Οι βελόνες δεν τοποθετούνται στη θήκη, δεν λυγίζονται, δεν σπάζονται μετά την χρήση. Απορρίπτονται αμέσως χωρίς να αποσυνδέονται από τη σύριγγα στο σκληρό ειδικό πλαστικό δοχείο, με στόμιο εγκλωβισμού της βελόνας που θα απορρίπτεται όταν γεμίζει. γ) Συστηματικός καθαρισμός των επιφανειών εργασίας και των εργαστηριακών πάγκων με ισχυρό απολυμαντικό. Για την αντισηψία αρκεί διάλυμα χλωρίνης 1/10 και για την καθημερινή καθαριότητα 1/100. δ) Χρήση γαντιών μιας χρήσης και πλαστικής ποδιάς κατά την επεξεργασία βιολογικών υλικών, καθαρισμό σκευών, αιμοληψία και γενικά όταν υπάρχει περίπτωση μόλυνσης. Χρήση γυαλιών και μάσκας κατά τη διαχείριση υγρών βιολογικών δειγμάτων. ε) Εμβολιασμός κατά της ηπατίτιδας Β. στ) Τα μολυσμένα στερεά υλικά προς απόρριψη τοποθετούνται σε ανθεκτικούς κίτρινους πλαστικούς κάδους που κλείνονται ασφαλώς με καπάκι και στέλνονται για αποτέφρωση σε πυρολυτικό κλίβανο ή τοποθετούνται σε ειδικούς σάκους διαπερατούς από τον ατμό για αδρανοποίηση σε υγρό κλίβανο. ζ) Τα υγρά απόβλητα όπως αίμα, ούρα, εκκρίσεις, να χύνονται προσεκτικά σε ειδικό νεροχύτη με καλό αποχετευτικό σύστημα και με κάθε προφύλαξη του προσωπικού. Τα εργαστήρια με προδιαγραφές για αντιμετώπιση παραγόντων της ομάδας 4 πρέπει να διαθέτουν αποτεφρωτήρα για υγρά απόβλητα, 30

31 η) Ο καθαρισμός του ιματισμού γίνεται αφού τοποθετηθεί σε πλαστικό και σάκο που διαλύεται κατά την επαφή του με το νερό. Ο σάκος τοποθετείται σε δεύτερο ανθεκτικό νάιλον σάκο για τη μεταφορά του. Ο διαλυτός σάκος τοποθετείται στο πλυντήριο χωρίς να ανοίγεται και το πλύσιμο γίνεται με απορρυπαντικό σε θερμοκρασία τουλάχιστον 71 C για 25 λεπτά. Κατά την αλλαγή του εργαστηριακού ιματισμού χρησιμοποιούνται γάντια. θ) Σε περίπτωση που πέσουν κηλίδες αίματος ή άλλα βιολογικά υλικά σε επιφάνειες εργασίας γίνεται άμεσος καθαρισμός με αντισηπτικό υλικό και χρήση γαντιών. Βρεγμένες χαρτοπετσέτες σε αντισηπτικό (διάλυμα χλωρίνης 1/10) παραμένουν πάνω από την κηλίδα τουλάχιστον 30'. ι) Όλα τα σωληνάρια, τα δοχεία συλλογής και τα σωληνάκια δειγμάτων πρέπει να κλείνουν ερμητικά και δεν πρέπει να ρυπαίνονται εξωτερικά. Η μεταφορά τους να γίνεται σε ασφαλές άθραυστο δοχείο. Κατά την φυγοκέντρηση τα σωληνάρια θα πρέπει να φέρουν σκέπασμα. Εναλλακτικά η φυγόκεντρος θα πρέπει να καλύπτεται με καπάκι. ια) Χρησιμοποιούνται πάντοτε αυτόματες μηχανικές πιπέτες και όχι πιπέτες παλαιού τύπου. Η πλήρης αντικατάσταση των πιπετών χειρισμού με το στόμα με ηλεκτρονικές ή με πιπέτες χειρός μηδενίζει την πιθανότητα να συμβεί ατυχής εισρόφηση βιολογικού υλικού και μειώνει κατακόρυφα την πιθανότητα μόλυνσης. ιβ) Απαγορεύεται κατανάλωση ποτών, φαγητού και το κάπνισμα στους χώρους εργασίας. Το προσωπικό θα πρέπει να διαθέτει κατάλληλο χώρο για φαγητό, κάπνισμα και ξεκούραση. 31

32 ΕΙΚΟΝΑ 1: Τοπικός απαγωγός που χρησιμοποιείται κατά τη διαχείριση βιολογικών δειγμάτων. Ο απαγωγός παρέχει προστασία στο προσωπικό ενώ παράλληλα εξασφαλίζει στείρες συνθήκες κατά τη διαχείριση του δείγματος. ( ιγ) Χρήση κλειστού θαλάμου αρνητικής πίεσης (ΑΑΜΙΝΑΡ) και όπου αυτό δεν είναι εφικτό χρήση τοπικού απαγωγού και χρήση ατομικής μάσκας προστασίας. Ο εξαερισμός των εργαστηρίων γενικά πρέπει να είναι ικανοποιητικός. Κατ' ελάχιστον απαιτούνται 6 εναλλαγές αέρα την ώρα και ως ιδανικό θεωρείται η επίτευξη 12 εναλλαγών την ώρα. Για τον υπολογισμό των εναλλαγών διαιρείται η ροή απαγομένου αέρα ανά λεπτό και διαιρείται με τον όγκο του χώρου. Για τον υπολογισμό της ωριαίας εναλλαγής το πιο πάνω πηλίκο πολλαπλασιάζεται επί 60 (λεπτά). 32

33 ιδ) Τα μέσα προστασίας (πυροσβεστήρες, εκπλυντές ματιών, καταιονητήρες, φαρμακεία και γενικώς όλα τα σχετικά υλικά), πρέπει να διατηρούνται σε κατάσταση ετοιμότητας. Αριθμοί τηλεφώνων πρώτης ανάγκης βρίσκονται αναρτημένοι κοντά στη τηλεφωνική συσκευή Βασικές προφυλάξεις στο κλινικό εργαστήριο. Το προσωπικό που εργάζεται σε εργαστήρια Κλινικής Χημείας πραγματοποιεί διαδικασίες αναλύσεων αίματος και άλλων σωματικών υγρών τα οποία είναι δυνατόν να περιέχουν μολυσματικούς παράγοντες (π.χ. ιούς, βακτήρια). Ο κίνδυνος μολύνσεως είναι ιδιαίτερα σημαντικός διότι οι μολυσματικοί παράγοντες μπορούν να βρίσκονται σε οποιοδήποτε δείγμα, οπότε θα πρέπει να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα προφύλαξης. Οι συνήθεις κίνδυνοι μετάδοσης κάποιου λοιμώδους νοσήματος οφείλονται σε διάφορες αιτίες μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται: (Αρβανίτης Ν., 2006) Το τρύπημα με βελόνα που χρησιμοποιήθηκε σε μολυσμένο ασθενή. Κατά την επαφή τραυματικών επιφανειών του χειριστού με μολυσματικά υγρά που έχουν χυθεί κατά λάθος ή έχουν μολύνει την εξωτερική επιφάνεια των δοχείων στα οποία περιέχονται. Κατά την έκθεση σε σταγονίδια που δημιουργούνται κατά την μη ελεγχόμενη φυγοκέντρηση. Επίσης, οι εργαζόμενοι σε εργαστήρια Κλινικής Χημείας εκτίθενται και σε πολλές διαβρωτικές χημικές ενώσεις, όπως είναι τα ισχυρά οξέα και τα ισχυρά αλκάλεα. Σημαντικοί κίνδυνοι επίσης υπάρχουν στα πτητικά διαλυτά των οποίων οι ατμοί είναι τοξικοί. Η μακροχρόνια έκθεση σε αυτές τις ουσίες μπορεί να προκαλέσει ηπατική βλάβη. 33

34 (Βαλαβανίδης Α., 2007) Οι κυριότερες οδηγίες σε περίπτωση ανάγκης είναι οι εξής: 1. Σε περίπτωση πρόκλησης πυρκαγιάς χρησιμοποιούμε τους πυροσβεστήρες σκόνης που βρίσκονται στην είσοδο του εργαστηρίου. 2. Σε περίπτωση βραχυκυκλώματος της ηλεκτρικής εγκατάστασης διακόπτουμε την παροχή του ηλεκτρικού από τον κεντρικό πίνακα που βρίσκεται στην είσοδο του εργαστηρίου. 3. Σε περίπτωση εισπνοής τοξικών αερίων μεταφέρεται άμεσα το άτομο στον καθαρό αέρα. 4. Σε περίπτωση επαφής του δέρματος ή των οφθαλμών με καυστικές ή τοξικές ουσίες πλένουμε το σε επαφή μέρος του σώματος με άφθονο νερό και ειδοποιούμε τον υπεύθυνο του εργαστηρίου άμεσα. 5. Για οποιοδήποτε ζήτημα προκύψει ειδοποιούμε πάντοτε τον υπεύθυνο του εργαστηρίου. Η Εθνική Επιτροπή Προτύπων Κλινικών Εργαστηρίων (National Committee for the Clinical Laboratory Standards) των Η.Π.Α. προτείνει μια σειρά κανόνων και προφυλάξεων που θα πρέπει να παίρνει το προσωπικό ενός κλινικού εργαστηρίου. Οι κανόνες που ισχύουν στα Ελληνικά εργαστηριακά πρότυπα στηρίζονται στην ίδια φιλοσοφία. Οι κανόνες στις Η.Π.Α είναι οι εξής: ( /QualitySystemsandLaboratoryPractices.htm) 1. Όλα τα εργαστηριακά δείγματα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μολυσματικά. Δεν πρέπει ποτέ κανείς να βασίζεται σε ετικέτες που διαχωρίζουν μολυσματικά από μη μολυσματικά δείγματα. 2. Πρέπει να χρησιμοποιείται πάντα προστατευτικό φράγμα π.χ. γάντια ή μπλούζα η οποία αλλάζει όταν μολυνθεί με σωματικά υγρά. 34

35 3. Όλες οι αμυχές και κοψίματα στο δέρμα πρέπει να καλύπτονται με λευκοπλάστες ή επίδεσμο. 4. Οι βελόνες που χρησιμοποιήθηκαν απορρίπτονται σε δοχείο με σκληρά τοιχώματα. 5. Ο δοκιμαστικός σωλήνας κενού που περιέχει αίμα θα πρέπει να ανοίγεται αργά όσο το δυνατό πιο μακριά από το χειριστή και κάτω από απορροφητική εστία. 6. Απαγορεύεται το πιπετάρισμα με το στόμα. 7. Επιβάλλεται το πλύσιμο των χεριών μετά από επαφή με βιολογικά υγρά και μετά την αφαίρεση γαντιών. 8. Τα βιολογικά δείγματα που δεν χρειάζονται άλλο (για πιθανή επανάληψη των αναλύσεων) αποστειρώνονται σε κλίβανο και στη συνέχεια απορρίπτονται. 9.Τοποθετήστε προειδοποιητικές ενδείξεις, όπου υπάρχουν πιθανοί βιολογικοί κίνδυνοι Κανόνες ασφαλείας σε περίπτωση βιοτρομοκρατικής ενέργειας. Σε ότι αφορά τους κανόνες που θα πρέπει να τηρεί το προσωπικό ενός εργαστηρίου σε περίπτωση βιοτρομοκρατικής επίθεσης, είναι περισσότεροι, πιο αυστηροί και τηρούνται σχολαστικά λόγω της μεγάλης μεταδοτικότητας των μικροβίων. Τα συγκεκριμένα στελέχη μεταδίδονται κυρίως αερογενώς. Ο κίνδυνος αφορά είτε μικροοργανισμούς υψηλής μολυσματικότητας είτε γενετικά τροποποιημένους βιολογικούς παράγοντες. Το Κέντρο Ελέγχου Λοιμώξεων των ΗΠΑ θεωρεί ως παράγοντες πιθανής βιοτρομοκρατικής ενέργειας τον Βάκιλο του άνθρακα, την Υερσϊνια πέστις (Yersinia pestis), την τοξίνη της Αλλαντοΐασης, την Φρανσισέλα τουλαρένσις, την Βρουκέλλα (Brucella), τον ιό του Ικτεροαιμορραγικού πυρετού (HFV) καθώς και τον ιό της Ευλογιάς. Το ίδιο κέντρο, αποδίδει στον Βάκιλο του 35

36 άνθρακα χαμηλό εργαστηριακό κίνδυνο, στην Υερσίνια πέστις και στην τοξίνη της Αλλαντοΐασης μέτριο κίνδυνο, ενώ στους υπόλοιπους μικροοργανισμούς υψηλό κίνδυνο. ( Για την προστασία των εργαζομένων στα εργαστήρια βιολογικών ελέγχων από βιοτρομοκρατικές ενέργειες επιβάλλεται η λήψη προληπτικών μέτρων, όπως: ( η ταυτοποίηση κάθε δείγματος που αποστέλλεται προς ανάλυση, η άρνηση παραλαβής και εξέτασης δειγμάτων ύποπτης προέλευσης, η απαγόρευση εισόδου στο εργαστήριο μη εξουσιοδοτημένων ατόμων η διαχείριση βιολογικού υλικού που δεν έχει ληφθεί από το προσωπικό του εργαστηρίου ως υπόπτων, άρα υιοθετούνται κανόνες υψηλής προστασίας (χρήση ατομικών μέτρων προστασίας και απαγωγού) Κανόνες ασφαλείας έναντι ακτινοβολιών. Σε πολλά εργαστήρια είτε διαγνωστικά είτε ερευνητικά, χρησιμοποιούνται μηχανήματα τα οποία εκπέμπουν ακτίνες σε διάφορα μήκη κύματος. Οι ακτίνες αυτές, ιδιαίτερα οι υπεριώδεις, μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές βλάβες στους οφθαλμούς και στο δέρμα. ( Οι ακτίνες λέιζερ εκπέμπουν στην περιοχή του ορατού ή υπέρυθρου του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος και μπορούν να προκαλέσουν κάψιμο του αμφιβληστροειδούς χιτώνα του ματιού, η οποία μπορεί να οδηγήσει ακόμη και τύφλωση. Επίσης, μπορούν να καταστρέψουν το δέρμα και να προκαλέσουν σε αυτό ανεπανόρθωτες βλάβες. 36

37 Οι ακτίνες λέιζερ μπορούν να καταταχθούν σε κατηγορίες ανάλογα με τη βλαπτικότητα τους στον ανθρώπινο οργανισμό, η οποία εξαρτάται από την ενέργεια και το μήκος κύματος στο οποίο εκπέμπουν, ως εξής: ( Κλάση Περιγραφή I Η ακτίνα δεν βλάπτει τα μάτια ή το δέρμα. IM Η ακτίνα δεν βλάπτει τα μάτια ή το δέρμα, όταν δεν παρεμβάλλεται συγκεντρωτικός φακός ή άλλα οπτικά είδη. II Η ακτίνα δεν βλάπτει τα μάτια ή το δέρμα, όταν η έκθεση δεν ξεπερνάει τα 0,25 sec. Η ακτίνα είναι ορατή στο γυμνό μάτι από τα 400 nm μέχρι τα 700 nm. IIM Όπως η Σειρά 2, όταν δεν παρεμβάλλεται συγκεντρωτικός φακός ή άλλα οπτικά είδη. IIIR Η ακτίνα βλάπτει τα μάτια. IIIB Η ακτίνα βλάπτει τα μάτια και μπορεί να βλάψει και το δέρμα. IV Η ακτίνα είναι πολύ επικίνδυνη για τα μάτια και για το δέρμα, ακόμη και έπειτα από διάχυση σε επιφάνειες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το προσωπικό θα πρέπει να φορά τα κατάλληλα προστατευτικά γυαλιά κατά τη διάρκεια εργασίας τους. Τα μηχανήματα θα πρέπει να βρίσκονται σε ειδικούς απομονωμένους χώρους ώστε να μην είναι προσβάσιμα σε άτομα κατά τη διάρκεια των πειραματικών μετρήσεων. Επίσης, θα πρέπει να υπάρχει κατάλληλος εξοπλισμός για την προστασία των χεριών και του σώματος από την 37

38 ακτινοβολία καθώς και να υποβάλλεται το προσωπικό σε τακτικές εξετάσεις του αμφιβληστροειδούς χιτώνα. Παρόμοια μέτρα ασφάλειας πρέπει να ληφθούν και για άλλες πηγές ακτινοβολίας, ιδιαίτερα υπεριώδους ακτινοβολίας-β, UV-Β, η οποία μπορεί να προκαλέσει βλάβες στους οφθαλμούς αλλά και καρκίνο του δέρματος. Και σε αυτήν την περίπτωση επιβάλλεται η χρήση προστατευτικών γυαλιών. Τα εργαστήρια που διαθέτουν μηχανήματα με πηγές ακτινοβολίας πρέπει να φέρουν απαγορευτική σήμανση στις πόρτες και απαγορευτικά για την είσοδο ξένων προς την εργασία ατόμων, καθώς και ταμπέλες υπενθύμισης για την χρήση γυαλιών ασφάλειας Κανόνες ασφαλείας έναντι ραδιενεργών στοιχειών. Ραδιοϊσότοπο ή ραδιενεργό ισότοπο ονομάζεται κάθε ισότοπο ενός χημικού στοιχείου που είναι ασταθές και διασπάται εκπέμποντας ραδιενέργεια. Συνεπώς με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται η ραδιενεργή μορφή που μπορεί να παρουσιάζει κάποιο χημικό στοιχείο. Υπάρχει μεγάλο αριθμός ραδιενεργών στοιχείων και ουσιών που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς-ερευνητικούς σκοπούς. Τα ραδιενεργά υλικά ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες ανάλογα με την σχετική ραδιοτοξικότητα τους (relative radiotoxicity per unit activity). ( Oι κανόνες υγιεινής και ασφάλειας για τα ραδιενεργά υλικά προέρχονται κυρίως από την Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (International Atomic Energy Authority, Geneva). Στην Ελλάδα, το Εργαστήριο Ραδιοπροστασίας του Κέντρου Ερευνών "Δημόκριτος" όπου εδρεύει η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, είναι υπεύθυνο για μετρήσεις, ελέγχους σε εργαστήρια και σε νοσοκομεία και 38

39 προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας εργαζομένων με ραδιενεργά υλικά. ( H ραδιοτοξικότητα των ραδιενεργών στοιχείων είναι ανάλογη των σωματιδίων και ακτινοβολιών που εκπέμπονται (σωματίδια α, β και ακτίνες-χ και -γ) και του μεταβολισμού τους στο ανθρώπινο σώμα. Η ιοντίζουσα ακτινοβολία είναι βλαβερή στην υγεία και ιδιαίτερα στο δέρμα και διάφορα όργανα του σώματος, καθώς και υπεύθυνη μετά από μακροχρόνια ή υψηλή έκθεση για κίνδυνο ανάπτυξης κακοηθών νεοπλασμάτων. Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη ότι: Οι ακτίνες γ είναι διεισδυτικές και γι αυτό οι συσκευές εκπομπής αυτών των ακτίνων πρέπει να διατηρούνται σε χώρο με προστατευτική θωράκιση μολύβδου. Τα σωματίδια β έχουν πολύ μικρότερη διεισδυτικότητα και επομένως η διατήρηση υλικών, που εκπέμπουν τέτοια σωματίδια, σε ασφαλές σημείο πλέον εύκολη. Τα μέτρα ασφάλειας που πρέπει να λαμβάνονται κατά την χρήση ραδιενεργών υλικών συνοψίζονται ως εξής: ( 1. Το εργαστήριο φέρει την κατάλληλη σήμανση και απαγορευτικές πινακίδες. Επίσης, έχει τοποθετηθεί μετρητής ραδιενέργειας συνεχούς λειτουργίας. 2. Ότι έρχεται σε επαφή με ραδιενέργεια είναι για πάντα ραδιενεργό. 3. Απαγορεύεται η είσοδος σε όποιον δεν εργάζεται στο χώρο των ραδιενεργών. 4. Όποιος εισέρχεται στο χώρο των ραδιενεργών τηρεί υποχρεωτικά τους κανονισμούς λειτουργίας του εργαστηρίου. 5. Όποιος εργάζεται στο χώρο των ραδιενεργών πρέπει να γνωρίζει τα χαρακτηριστικά του ραδιενεργού στοιχείου που χρησιμοποιεί. 39

40 6. Κατά τη διάρκεια των πειραμάτων, ανάλογα με το ραδιοϊσότοπο που χρησιμοποιείται, ελέγχονται συνεχώς τα επίπεδα ραδιενέργειας με το κατάλληλο δοσίμετρο και χρησιμοποιείται το κατάλληλο προστατευτικό πέτασμα. 7. Τηρούνται αρχεία εισαγωγής ραδιενεργών και κατανάλωσής τους σε κάθε πείραμα. Καταγράφονται οι ποσότητες που απορρίπτονται στους νεροχύτες και στα στερεά απόβλητα. 8. Πριν αρχίσει κάποιος να εργάζεται στο εργαστήριο ραδιοϊσοτόπων ενημερώνεται για τον κανονισμό ασφαλείας και ελέγχεται από επιτροπή. 9. Ο απαγωγός στο εργαστήριο ραδιενεργών παραμένει μονίμως αναμμένος. 10. Κάθε είδος πειράματος εκτελείται σε περιορισμένο και προκαθορισμένο χώρο. 11. Αποφεύγεται η κατάχρηση ραδιενεργών. 12. Αποφεύγεται η μεταφορά αντικειμένων (εργαστηριακές ποδιές, υδρόλουτρα, vortex, αυτόματες πιπέτες, φυγόκεντροι, και άλλα) από το εργαστήριο ραδιενεργών στα υπόλοιπα εργαστήρια. 13. Όλα τα όργανα επισημαίνονται με ειδικές ταινίες ραδιενέργειας. Στα σωληνάκια επιπλέον αναγράφεται το ραδιενεργό στοιχείο καθώς και το όνομα χρήστη. 14. Είναι υποχρεωτική η χρήση καλής ποιότητας γαντιών και κλειστών παπουτσιών. 15. Απαγορεύεται η διασπορά ραδιενέργειας μέσω των μολυσμένων γαντιών. 16. Οι πάγκοι εργασίας είναι καλυμμένοι με ειδικό πλαστικοποιημένο υλικό το οποίο απορρίπτεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα. 17. Γίνονται τακτικοί έλεγχοι της ακτινοβολίας κάθε 2 μήνες. 40

41 Οι κανόνες διαχείρισης των ραδιενεργών υλικών κατά τη διάρκεια των πειραμάτων είναι οι εξής: ( 1. Το πλύσιμο γίνεται αμέσως μετά από κάθε πείραμα. 2. Τα στερεά απόβλητα συλλέγονται προσεκτικά από τον κάθε χρήστη και πετιούνται προσεκτικά στους κάδους απορριμμάτων ανάλογα με το είδος τους. 3. Μέρος των υγρών αποβλήτων (εκπλύσεις) μόνο μετά από κατάλληλη αραίωση μπορεί να αποχυθούν στην αποχέτευση και εφόσον έχουν χαμηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Οι εργαζόμενοι που εκτίθενται σε ραδιενεργά υλικά πρέπει, σύμφωνα με την Απόφαση Α2στ/1539/1985 για την προστασία από ιοντίζουσες ακτινοβολίες, να έχουν περιοδικές εξετάσεις υγείας, των οποίων η φύση και η συχνότητα καθορίζεται από την κατάσταση της υγείας του εργαζόμενου, τις συνθήκες εργασίας και τα περιστατικά (ατυχήματα, υψηλές στιγμιαίες εκθέσεις, κλπ). Η βασική νομοθεσία / κανονισμός για την Ελλάδα είναι η Αποφ.Α2στ/1539/1985 για τους βασικούς κανόνες προστασίας της υγείας του πληθυσμού και των εργαζομένων από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες. Στην απόφαση αυτή ορίζονται οι διάφοροι φυσικοί όροι, μεγέθη και μονάδες, καθώς και τα είδη των εκθέσεων (εξωτερική, εσωτερική, και ολική, συνεχής, εφάπαξ έκθεση), τα όρια ετήσιας πρόσληψης ραδιενεργού ουσίας στον οργανισμό, μέτρα πρόληψης των εκθέσεων, ατομική επίβλεψη εργαζομένων για τον υπολογισμό της έκθεσης, κλπ. Η Διεύθυνση Υγειοφυσικής της ΕΕΑΕ εκτελεί εξωτερικές και εσωτερικές δοσιμετρήσεις των εκτιθέμενων εργαζομένων. 41

42 3. 6. Αποθήκευση χημικών ουσιών. Η σωστή αποθήκευση των χημικών ουσιών είναι δείκτης της ασφάλειας του εργαστηρίου. Γενικά, για την αποθήκευση των χημικών ουσιών πρέπει να τηρούνται οι παρακάτω κανόνες: ( - Η αποθήκη δεν πρέπει να δέχεται άμεσο ηλιακό φως ή να έχει πηγές θερμάνσεως (π.χ. σωλήνες κεντρικής θέρμανσης, θερμαντικά σώματα) - Ο αέρας της αποθήκης πρέπει να ανανεώνεται μηχανικά τουλάχιστον 6 φορές ανά ώρα - Η αποθήκη πρέπει να έχει ανιχνευτές καπνού και πυροσβεστήρες για την περίπτωση φωτιάς - Η αποθήκη δεν πρέπει να έχει υψηλή υγρασία - Η αποθήκευση των χημικών ουσιών δε γίνεται πάντα με αλφαβητική σειρά, αφού πολλές ουσίες αποθηκεύονται σύμφωνα με τις γενικές κατηγορίες όπως οξειδωτικά, φωτοευαίσθητα, εύφλεκτα, εύφλεκτα μέταλλα και αναγωγικά οξέα, οξειδωτικά οξέα, στερεές βάσεις και υγρές βάσεις. - Οξειδωτικές ενώσεις και οξειδωτικά οξέα πρέπει να φυλάσσονται πάνω σε μεταλλικά ράφια ή πλαστικούς δίσκους και όχι σε ξύλινες επιφάνειες. - Εύφλεκτες ουσίες πρέπει να φυλάγονται σε ειδικά ντουλάπια που κυκλοφορούν στο εμπόριο - Πτητικές εύφλεκτες ουσίες φυλάγονται σε ειδικά ψυγεία (Spark - Free) - Ουσίες καρκινογόνες πρέπει να αποθηκεύονται σε ξεχωριστούς και ασφαλισμένους χώρους - Δεν επιτρέπεται να αποθηκεύονται δοχεία χωρίς ετικέτα, ή δοχεία με χημικά απόβλητα για μεγάλα χρονικά διαστήματα. 42

43 3. 7. Σήμανση χημικών ουσιών. Η σήμανση των δοχείων πρέπει να είναι ευανάγνωστη και να δίνει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για το περιεχόμενο. Η ετικέτα πρέπει να είναι καλά κολλημένη στο δοχείο και προστατευμένη ώστε να μην καταστρέφεται από την ουσία που περιέχεται στο δοχείο. Για ορισμένες χημικές ουσίες είναι απαραίτητο να αναγράφεται η ημερομηνία λήξεως (π.χ. αιθέρες) αλλά και η πτητικότητα τους (ώστε να ανοίγονται μόνο μέσα σε απαγωγό). Σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να αναγράφεται η ημερομηνία εισόδου στο εργαστήριο και η ημερομηνία που ανοίχτηκε. Η σήμανση πρέπει να περιλαμβάνει: ( - Αναγνώριση του περιεχομένου του δοχείου - Σήματα κινδύνων - Οδηγίες για περιορισμό των κινδύνων και ατυχημάτων - Πρώτες βοήθειες για όσους εκτίθενται στην ουσία - Μεθόδους καθαρισμού από διαρροές, λεκέδες - Ιατρικές συμβουλές για την αντιμετώπιση δηλητηριάσεων από το περιεχόμενο του δοχείου - Όνομα, διεύθυνση και τηλέφωνο του κατασκευαστή, εισαγωγέα ή υπεύθυνου φορέα (π.χ. επιθεωρητής) - Ημερομηνία παραλαβής ή παραγωγής της χημικής ουσίας Οι εργαζόμενοι στο εργαστήριο δεν πρέπει να ξεκολλούν ή να μετατρέπουν τις ετικέτες από δοχεία που περιέχουν επικίνδυνες χημικές ουσίες. Κατά τη μεταφορά μιας χημικής ουσίας από το δοχείο του κατασκευαστή σε δευτερεύον δοχείο, θα πρέπει να επικολληθεί στο δεύτερο δοχείο η κατάλληλη ετικέτα. 43

44 Τα σήματα κινδύνων μπορεί να είναι εικόνες, σύμβολα, λέξεις ή οποιοσδήποτε συνδυασμός αυτών που εκφράζει τον κίνδυνο. Οι εικόνες συντελούν στην αναγνώριση των ιδιοτήτων και των κατηγοριών στις οποίες ανήκουν οι επικίνδυνες ενώσεις. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται παρέχουν πληροφορίες για τα μέτρα ασφαλείας που πρέπει να λαμβάνονται κατά τη διακίνηση επικίνδυνων ουσιών και / ή κατά την αντιμετώπιση πυρκαγιών. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές των συμβόλων που δείχνουν τους κινδύνους της ουσίας. Ο εθνικός οργανισμός NFP (National Fire Protection Association, χρησιμοποιεί ένα ρόμβο χωρισμένο σε τέσσερα, διαφορετικού χρώματος, τμήματα. Κάθε τμήμα πληροφορεί αν το περιεχόμενο είναι εύφλεκτο, δραστικό, επικίνδυνο ή έχει άλλες επιδράσεις και (Αρβανίτης Ν., 2006) μέχρι ποιο βαθμό. Ουσίες επικίνδυνες για την υγεία σημειώνονται με χρώμα Μπλε. Ανάλογα με την επικινδυνότητα τους, τους δίδεται διαφορετικός βαθμός: 4. Μπορεί να προκαλέσει θάνατο ή ανεπανόρθωτη βλάβη παρά την ιατρική παρέμβαση 3. Μπορεί να προκαλέσει σοβαρή βλάβη παρά την ιατρική παρέμβαση 2. Μπορεί να προκαλέσει βλάβη. Απαιτείται άμεση αντιμετώπιση 1. Μπορεί να προκαλέσει ερεθισμό αν δεν αντιμετωπισθεί 0. Κανένας κίνδυνος Ουσίες επικίνδυνες για πυρκαγιά, σημειώνονται με χρώμα Κόκκινο. Ανάλογα με την επικινδυνότητα τους παίρνουν διαφορετικό βαθμό: 4. Πολύ εύφλεκτα αέρια ή πολύ πτητικά εύφλεκτα υγρά 3. Μπορεί να αναφλεχθεί σε όλες τις συνήθεις θερμοκρασίες 2. Αναφλέγεται μετά από μέτρια θέρμανση 1. Αναφλέγεται μετά από σημαντική θέρμανση 44

45 0. Άφλεκτο Ουσίες με μεταβλητή σταθερότητα, σημειώνονται με χρώμα Κίτρινο. Ανάλογα με την επικινδυνότητα τους παίρνουν διαφορετικό βαθμό: 4. Εκρήγνυται ή πυροκροτεί εύκολα 3. Μπορεί να πυροκροτήσει ή να εκραγεί αλλά απαιτείται σημαντική αρχική δύναμη ή προσθήκη θερμότητας 2. Φυσιολογικά είναι ασταθές αλλά δεν πυροκροτεί 1. Φυσιολογικά είναι σταθερό, σε υψηλή όμως θερμοκρασία και πίεση είναι ασταθές, αντιδρά με το νερό 0. Φυσιολογικά σταθερό, δεν αντιδρά με το νερό. Πίνακας 2: Σύμβολα επισήμανσης των τοξικών ουσιών σύμφωνα με (Αρβανίτης Ν., 2006) τις οδηγίες 88/379 και 89/178 της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Σύμβολο Εικόνα Σημασία Τ Τοξικό ή Λίαν τοξικό. Μπορεί να δηλητηριάσει τον άνθρωπο, τα ζώα, τα πουλιά και τα φυτά. Μπορεί να προκαλέσει σοβαρές αρρώστιες ακόμη και θάνατο. Χ n Χ i Επιβλαβές, Ερεθιστικό. Μπορεί να ερεθίσει το δέρμα και τα μάτια και να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στην υγεία του ανθρώπου. C Διαβρωτικό. Μπορεί να κάψει το δέρμα. Οι ατμοί τους μπορούν να μας κάψουν τα μάτια. Μπορεί ακόμη να καταστρέψει ένα άλλο προϊόν. 45

46 Ν Επικίνδυνο για το περιβάλλον. Μπορεί να βλάψει το νερό, τον αέρα, έδαφος και τα ζώα έτσι και την υγεία του ανθρώπου. Ε Εκρηκτικό. Μπορεί εύκολα να δώσει έκρηξη και να προκαλέσει εγκαύματα. F Λίαν εύφλεκτο ή Εξόχως εύφλεκτο. Μπορεί να πάρει εύκολα φωτιά. Παράγει επικίνδυνους ατμούς που μπορούν να ερεθίσουν το δέρμα, τα μάτια και τα πνευμόνια μας. Ο Οξειδωτικό. Μπορεί να κάψει το δέρμα. Αντιδρά με άλλες ουσίες και δίνει επικίνδυνους ατμούς. Μπορεί να σκουριάσει μέταλλα Μέτρα προφύλαξης από την φωτιά. Ο κίνδυνος φωτιάς είναι πολύ πιθανός εφόσον στο εργαστήριο υπάρχουν πτητικοί εύφλεκτοι διαλύτες. Τα κυριότερα μέτρα που θα πρέπει να πάρει το προσωπικού ενός κλινικού ή χημικού εργαστηρίου είναι τα εξής: (Αρβανίτης Ν., 2006) 1.. Όταν χρησιμοποιούνται εύφλεκτοι διαλύτες να εργάζεστε πάντα μέσα σε κατάλληλη απαγωγή εστία. 2. Οι προμήθειες εύφλεκτων διαλυτών του εργαστηρίου να είναι οι ελάχιστες δυνατές και να φυλάσσονται σε προστατευμένο χώρο. 3. Μην επιτρέπετε το κάπνισμα στο εργαστήριο. 4. Χρησιμοποιείτε θερμομονωτικό μανδύα θέρμανσης όπου είναι δυνατόν για τη θέρμανση των φιαλών που περιέχουν πτητικούς διαλύτες. Η χρήση γυμνής φλόγας απαγορεύεται αυστηρά. 46