Γ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (στ )

Transcript

1 Γ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (στ ) Στ Ο Κορυφαίος του Χορού, καθώς τελειώνει το Β' στάσιμο, βλέπει να έρχεται πικραμένος ο Αίμονας. Συμπάσχει με τον πόνο του και διερωτάται με μελαγχολικό ύφος για την αιτία της ταραγμένης ψυχολογικής του κατάστασης, αν ο λόγος της μεγάλης λύπης του είναι ότι έμαθε την καταδίκη της αγαπημένης του Αντιγόνης σε θάνατο. Αγωνιά λοιπόν για τις προθέσεις του Αίμονα, γεγονός που δείχνει την ευαισθησία του και την έμμεση αποδοκιμασία του στον Κρέοντα. Η απορία του προετοιμάζει ψυχολογικά τον τύραννο να υποβάλει διπλή σχετική ερώτηση στο γιο του, αλλά κεντρίζει και την προσοχή των θεατών για την αναμενόμενη αντίδραση του Αίμονα. Ο Κρέοντας. δυσαρεστημένος από τον υπαινιγμό του Κορυφαίου και ενοχλημένος από τις περιττές εικασίες του, του απαντά, με ειρωνική για τους μάντεις διάθεση, ότι θα μάθουν καλύτερα από αυτούς το λόγο της ταραχής του Αίμονα ρωτώντας τον ίδιο. Απευθύνεται λοιπόν αμέσως στο γιο του και, με λόγο λιτό, του υποβάλλει δύο ερωτήσεις: η πρώτη δείχνει την ανησυχία του μήπως η καταδικαστική του απόφαση για την Αντιγόνη είναι η αιτία του πόνου του, γεγονός που θα τον εξέπληττε και θα τον απογοήτευε (περιμένει λοιπόν αρνητική απάντηση) η δεύτερη ερώτηση (αν ο γιος του τον αγαπά ό, τι κι αν κάνει αυτός) λειτουργεί συμπληρωματικά και παραπειστικά, αφού με αυτήν ο Κρέοντας υποδεικνύει στον Αίμονα το καθήκον της υπακοής προς τον πατέρα του, ασκεί πάνω του ψυχολογική πίεση και θέλει να εκβιάσει την έγκριση της απόφασής του (περιμένει λοιπόν καταφατική θέση). Η απάντηση του Αίμονα στην αρχή είναι και αυτή λιτή και ευπρεπής. Με ήρεμο και διπλωματικό τρόπο καθησυχάζει τον Κρέοντα και του δείχνει σεβασμό, αγάπη και αφοσίωση, ώστε να κερδίσει την εύνοιά του, να τον μεταπείσει και να υποβάλλει μετά (στ. 718) το αίτημα για τη σωτηρία της μνηστής του. Ακόμα και το γάμο του τον θέτει σε κατώτερη μοίρα από τη συνετή πατρική καθοδήγηση. Ωστόσο η υπακοή στον πατέρα του δεν είναι απόλυτη και τυφλή, αλλά εξαρτάται από όρους, που όμως είναι νωρίς προς το παρόν να γίνουν γνωστοί, γιατί θα προκαλούσαν πρόωρη σύγκρουση. Γι' αυτό χρησιμοποιεί αμφίσημο λόγο. Αυτό ακριβώς το στοιχείο καταδεικνύει τη δραματική τέχνη του ποιητή, αποτελεί στοιχείο τραγικής ειρωνείας, αλλά προοικονομεί και τη ρήξη ανάμεσα στον πατέρα και το γιο. Ο Κρέοντας δεν καταλαβαίνει τη δισημία στο λόγο του γιου του παρανοεί τις προθέσεις του και πιστεύει ότι ο Αίμονας συμφωνεί απόλυτα μαζί του σε όλα, άρα και στην απόφασή του για την Αντιγόνη. Τα υποθετικά στοιχεία της απάντησης αυτού τα θεωρεί δεδομένα, και την προϋπόθεση αιτιολογία. Γι' αυτό νιώθει ανακούφιση και αυτάρεσκη ικανοποίηση τον επιδοκιμάζει, τον συγχαίρει για τη στάση του και θέλει να τον πείσει για την ορθότητα της πολιτικής του βούλησης. Μάλιστα, τη συγκεκριμένη περίπτωση της υπακοής τη γενικεύει και την επεκτείνει σε κάθε πατρική εντολή. Εκφράζει λοιπόν τις κοινωνικές του αντιλήψεις, τονίζοντας ότι τα παιδιά έχουν καθήκον να σέβονται τους γονείς τους και να τους ακούν σε όλα. Η άποψη αυτή ήταν αποδεκτή στους προγόνους μας και η θέση του Κρέοντα δεν ξαφνιάζει, γιατί αυτός είναι ο εκφραστής της τότε πατριαρχίας και γνήσιος φορέας της δεσποτικής εξουσίας στην οικογένεια, την κοινωνία και την πολιτεία. Η πλάνη του ωστόσο και η παρερμηνεία των προθέσεων του Αίμονα τον καθιστούν τραγικό πρόσωπο, που κινεί στους θεατές τον οίκτο, την αγωνία και το φόβο. Στη συνέχεια του λόγου του ο Κρέοντας αναφέρεται στις προσδοκίες των γονέων: τα παιδιά τους να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τον πατέρα τους τους πρώτους να τους εκδικούνται και τους δεύτερους να τους τιμούν. Και αυτή η αντίληψη του Κρέοντα συμφωνεί με μια βασική ηθική αρχή της εποχής του Σοφοκλή: «φίλει τόν φιλοῦντα καί μίσει τόν μισοῦντα». Ωστόσο η στάση αυτή είναι στενόκαρδη η Αντιγόνη (στ. 523) και ιδίως η χριστιανική διδασκαλία την ανέτρεψαν με το κήρυγμα της αγάπης: «ἀγαπᾶτε ἀλλήλους... ἀyάπα τόν ἐχθρόν σου ὡς ἑαυτόν...». Το πνεύμα της ανεξικακίας και του αλτρουισμού αντικατέστησε το μίσος της τότε ηθικής και την εκδικητική διάθεση του Μωσαϊκού νόμου. 1

2 Τέλος, ο Κρέοντας αντιπαραβάλλει τα υπάκουα παιδιά προς τα απειθάρχητα και επισημαίνει τα αποτελέσματα της ανυπακοής τους. Κι αυτά είναι αρνητικά για το γονιό, αφού η απείθεια των παιδιών προκαλεί σ αυτόν βάσανα, και θετικά για τους εχθρούς, αφού εκείνοι γελούν εις βάρος του. Ο Κρέοντας λοιπόν πιστεύει ότι το κύρος του πατέρα εξαρτάται από τη συμπεριφορά των τέκνων του. Η αντίληψη βέβαια αυτή δεν ισχύει απόλυτα σήμερα, γιατί η ευθύνη για το ήθος και το ποιόν της οικογένειας περισσότερο είναι ατομική παρά συλλογική. Ωστόσο ο Κρέοντας, με την τελευταία του επισήμανση, πάλι υποδεικνύει στον Αίμονα το καθήκον της απόλυτης υπακοής του προς αυτόν, ασκεί νέα ψυχολογική πίεση πάνω του και απαιτεί έμμεσα την έγκριση της απόφασής του. Ο Αίμονας δεν αντιδρά αμέσως στον πατέρα του Ο Αίμονας, αν και ξέρει τη θανατική απόφαση του πατέρα του για τη μνηστή του, δεν αντιδρά, και μάλιστα δυναμικά, αμέσως μόλις τον συναντά αλλά χρησιμοποιεί διφορούμενο λόγο. Όμως και ο Κρέοντας παρεξηγεί το πνεύμα του Αίμονα και τον επαινεί, ενώ ο γιος του διαφωνεί. Τη στάση αυτήν των δύο προσώπων την επιβάλλει η θεατρική οικονομία, η δομή/πλοκή του μύθου και κυρίως η θεατρική αρχή «κατά τό εἰκός καί ἀναγκαῖον». Πατέρας και γιος αυτήν τη συμπεριφορά πρέπει να δείξουν, για τους εξής λόγους: α. Είναι πρόωρο να επέλθει η σύγκρουσή τους, προτού να εκθέσουν την αντιθετική τους επιχειρηματολογία (στ , ), όπως απαιτεί η ομαλή ροή της υπόθεσης. Η ξαφνική ρήξη από τα πρώτα κιόλας λόγια θα ήταν αφύσικη και ανακόλουθη με τη λογική, την αλήθεια και τη φύση των πραγμάτων. Άλλωστε θα επιτάχυνε αδικαιολόγητα την εξέλιξη του μύθου. β. Έπειτα, η αισθητική και ψυχολογική αναγκαιότητα επιβάλλει τον ήπιο και δίσημο λόγο του Αίμονα, όπως και την πλάνη του Κρέοντα, γιατί έτσι αναδύεται η τραγική ειρωνεία, προβάλλει η σταδιακή αντίθεση των προσώπων και οξύνεται η τραγική ατμόσφαιρα. Αλλά και λόγοι ηθικοί συνηγορούν σ' αυτό, γιατί έτσι συμπληρώνεται με νέα στοιχεία η ηθογραφία του Κρέοντα, ενώ εξαίρεται αντιθετικά ο χαρακτήρας του Αίμονα. Η σφοδρή σύγκρουση πατέρα και γιου ξεσπά μετά (στ ) και αποτυπώνεται κυρίως με την έντονη στιχομυθία, παρά τη μεσολαβητική προσπάθεια του Κορυφαίου. 2 Στ Ο Κρέοντας συμβουλεύει το γιο του να υπακούει συνεχώς στην πατρική καθοδήγηση και να μην αλλάξει αντιλήψεις από ερωτική διάθεση για μια γυναίκα, και μάλιστα κακή. Του ζητεί λοιπόν να υποτάξει στη λογική το αίσθημά του και να μη γίνει απείθαρχος. Η προτροπή του αυτή, που αποτελεί αόριστο υπαινιγμό κατά της Αντιγόνης, υποδηλώνει όχι μόνο την περιφρόνηση και την ειρωνική του διάθεση προς την ηρωίδα, αλλά και το μίσος και την αποστροφή του προς αυτήν. Για να ενισχύσει μάλιστα τη σύστασή του, υποστηρίζει ότι η κακή σύζυγος είναι παγερό αγκάλιασμα και πληγή μεγαλύτερη από τον κακό φίλο. Είναι φανερό λοιπόν ότι θεωρεί την αγάπη του άντρα για μια τέτοια κακή γυναίκα δουλική υποταγή στη θέλησή της, και τον ίδιο ασυλλόγιστο και ανελεύθερο θύμα του έρωτά του. Ο Κρέοντας πάλι υβρίζει και πλανάται, και αποκαλύπτει το αυταρχικό του ήθος, καθώς βγάζει αυθαίρετα συμπεράσματα γιατί η Αντιγόνη δεν είχε δείξει ότι ήταν κακή μνηστή, αλλά ούτε και η ταφή του νεκρού, που επιβαλλόταν από τους ηθικούς νόμους, μαρτυρεί κακοήθεια της ηρωίδας. Έτσι ο δογματικός και γνωμικός λόγος του δεν ευσταθεί στη συγκεκριμένη περίπτωση, και τον εκθέτει. Ακολούθως ο Κρέοντας, μετά τις θεωρητικές του αυτές αρχές, εξειδικεύει το θέμα και ρητά αναφέρεται στη σχέση του Αίμονα με την Αντιγόνη. Προτρέπει το γιο του να περιφρονήσει τη μνηστή του, σαν να ήταν εχθρός του, και να την αφήσει να παντρευτεί κάποιον άλλο στον Άδη. Αδιαφορεί για τις όποιες τυχόν αντιρρήσεις του γιου του και επαναλαμβάνει έμμεσα την οριστική του απόφαση να θανατώσει την Αντιγόνη. Η ειρωνική του διάθεση, η χαιρεκακία του και ο προστακτικός τόνος του

3 αναδεικνύουν την αναλγησία και το τυραννικό του ήθος. Τυφλωμένος από οργή και μίσος, αδυνατεί να παραδεχθεί ότι μέλημα της Αντιγόνης δεν ήταν ο γάμος της αλλά η ταφή του αδερφού της, και αγνοεί ότι ο γιος του τον ίδιο θα φτύσει αργότερα (στ. 1232) κι ότι άντρας της Αντιγόνης στον Άδη θα γίνει ο γιος του, μετά την αυτοκτονία του (στ ). Όμως την τριπλή αυτή αλήθεια την ξέρουν οι θεατές (= τραγική ειρωνεία) και συγκλονίζονται από τώρα με την αποκάλυψή της. Στη συνέχεια ο Κρέοντας δηλώνει την αμετάκλητη απόφασή του να θανατώσει την Αντιγόνη και, για να πείσει τον Αίμονα για την ορθότητά της, νιώθει την ανάγκη να την αιτιολογήσει. Του τονίζει λοιπόν ότι μόνο αυτή τόλμησε να μη συμμορφωθεί με την εντολή του (στ. 449) προφανώς υπονοεί ότι η απειθαρχία της ήταν συνειδητή πράξη, θρασύτατη ενέργεια που αμφισβητούσε τη θέλησή του και είχε πολιτικά κίνητρα, αφού επιδίωκε να μειώσει το κύρος του ως μονάρχη και να τον ανατρέψει από την εξουσία. Αυτήν την προσβολή, και μάλιστα από γυναίκα, δεν μπορεί να τη δεχτεί. Του δηλώνει ακόμα ότι είναι υποχρεωμένος να δείξει συνέπεια στις αρχές και στο απαγορευτικό του διάταγμα, για την τήρηση των οποίων έχει δεσμευτεί δημόσια. Αλλιώς θα φανεί μεροληπτικός και χαριστικός στους συγγενείς του, ανακόλουθος και αναξιόπιστος, άρα ανίκανος για ηγέτης του λαού. Έτσι ο Κρέοντας διαψεύδει τις κάποιες προσδοκίες του Αίμονα, του Χορού και των θεατών για επιείκεια προς την Αντιγόνη. Δείχνει πάλι σκληρός και ανυποχώρητος στην απόφασή του, που τη στηρίζει αυθαίρετα στη σύμφωνη γνώμη του Χορού (= του λαού της Θήβας) και στην ανάγκη της ιδεολογικής συνέπειας. Τυπικά έχει δίκαιο, ουσιαστικά όμως σφάλλει, γιατί θεωρεί δεδομένη και αμετάβλητη τη συναίνεση των πολιτών, ενώ δεν είναι. Άλλωστε η κρίση του ήταν από την αρχή ασεβής, αφού συγκρουόταν με το θείο δίκαιο, και η εμμονή σε μια λανθασμένη θέση δεν είναι αρετή. Όμως ο Κρέοντας αυτά δεν τα αντιλαμβάνεται, γι' αυτό «πλανᾶται πλάνην οἰκτράν» και είναι πρόσωπο τραγικό. Το χειρότερο μάλιστα είναι ότι εξακολουθεί να παρασύρεται από το θυμικό του και εκτρέπεται σε νέες βαρύτατες κατά του θείου ύβρεις. Έτσι διαγράφει ξανά το συγγενικό δεσμό του με την Αντιγόνη (στ. 567), την ειρωνεύεται για την ευσέβειά της και περιφρονεί το Δία (στ. 487), τον προστάτη της όμαιμης συγγένειας, αφού τονίζει ότι ούτε αυτός δεν μπορεί να τη σώσει. Θεωρεί τον εαυτό του τόσο ισχυρό και άτρωτο, ώστε έχει το θράσος να υποσκελίζει και την υπέρτατη θεϊκή βούληση. Η ασεβής αυτή αναφορά του προαναγγέλλει την εμφάνιση του Τειρεσία (στ. 988) και, επειδή είναι ιδιαίτερα προσβλητική για το θείο που τιμωρεί αυστηρά την ύβρη, προοικονομεί την παραδειγματική συντριβή του. Ο Κρέοντας σαν να συναισθάνεται ότι ξεπέρασε τα ανεκτά ανθρώπινα μέτρα και όρια, γι' αυτό και προσπαθεί να μετριάσει την ύβρη του. Έτσι δικαιολογείται λέγοντας ότι έχει καθήκον να επιβλέπει τη συμπεριφορά των συγγενών του και αυτούς πρώτα να καθιστά νομοταγείς, εννοώντας ασφαλώς ότι αυτούς οι πολίτες έχουν πρότυπο σωστής συμπεριφοράς αν αντίθετα ανεχθεί ατιμώρητα την απειθαρχία τους, τότε δε δικαιούται να ζητεί από τους άλλους συμμόρφωση στις επιταγές της κοσμικής εξουσίας. Έτσι η έννομη τάξη διασαλεύεται και ο ίδιος είναι ανάξιος ηγέτης. Και αυτό το επιχείρημα του Κρέοντα, που έχει λογική βάση, αποκλείει τη σωτηρία της Αντιγόνης, αφού αυτή, αν και όμαιμη συγγενής του, δεν υπάκουσε στις εντολές του. Ο Κρέοντας είναι υποχρεωμένος να την τιμωρήσει, και γιατί είναι ένοχη απείθειας και για να παραδειγματίσει τους άλλους πολίτες. Έτσι η απόφασή του προβάλλει οριστική και αμετάκλητη. Μάλιστα υποστηρίζει ότι, ο σωστός και αμερόληπτος ηγέτης απέναντι στη συμπεριφορά των συγγενών του, αποδεικνύεται το ίδιο δίκαιος και στις σχέσεις του με το λαό. Γιατί, όποιος μπορεί να επιβληθεί στους δικούς του χωρίς να χαρίζεται στην όποια απείθειά τους, αυτός πιο άνετα θα εφαρμόσει το νόμο και στους άλλους. Ο άρχοντας, που έχει ίδια μέτρα και σταθμά για όλους και που για κανέναν δεν κάνει εξαιρέσεις, είναι πραγματικά ενάρετος και δίκαιος στην άσκηση της εξουσίας του. Και αυτή η θέση του Κρέοντα είναι ορθή και αποτελεί πολιτικό αξίωμα με διαχρονική ισχύ. Βέβαια, με όσα λέει, εννοεί ασφαλώς τον εαυτό του, που τον προβάλλει ως πρότυπο σωστού ηγέτη, αν και σκόπιμα μιλεί γενικά και σε τρίτο πρόσωπο. Γιατί η αοριστία προσδίδει κύρος στη σκέψη του και την 3

4 καθιστά γνωμική, άρα πειστική και αποτελεσματική. Επιπλέον ο Κρέοντας, καθώς δεν εκφράζεται σε πρώτο ενικό πρόσωπο, αφαιρεί τον προσωπικό χαρακτήρα από το λόγο του και τυπικά αποστασιοποιείται έτσι δεν παρουσιάζεται εγωιστής, αντιπαθητικός και υπερόπτης. Στη συνέχεια αναφέρεται στον πολίτη, που αυθαιρετώντας παραβιάζει τους νόμους ή σχεδιάζει να δίνει αυτός διαταγές σε όσους κυβερνούν, σφετεριζόμενος έτσι την εξουσία τους και καταλύοντας την έννομη τάξη. Αυτός δεν πρόκειται ποτέ να επαινεθεί από τον Κρέοντα, γιατί προφανώς είναι παράνομος, επικίνδυνο επαναστατικό στοιχείο και ανατροπέας της κοινωνικής και πολιτικής ευρυθμίας. Και πάλι ο Κρέοντας μιλεί γενικά και αόριστα, αλλά ο υπαινιγμός του είναι σαφής αφορά την Αντιγόνη και δείχνει πώς εννοεί ο ίδιος την πράξη της ταφής και την όλη συμπεριφορά της ηρωίδας. Δεν αντιλαμβάνεται το κίνητρο της Αντιγόνης γι αυτό, υπερβάλλοντας την αλήθεια των πραγμάτων, θεωρεί την ταφή του Πολυνείκη ως υπέρβαση των ανεκτών ορίων και κατάλυση της έννομης τάξης, αλλά και τη στάση της ηρωίδας ως προσπάθεια να επιβληθεί στους άρχοντες. Όμως και πάλι πλανάται, γιατί η Αντιγόνη δεν ενήργησε αυθαίρετα αντίθετα υπάκουσε στις ηθικές αρχές και στο θείο δίκαιο (στ. 454) και παρακινήθηκε από την αδελφική της αγάπη προς το νεκρό (στ ). Ούτε και επεδίωξε να οικειοποιηθεί την πολιτική εξουσία. Έτσι ο Κρέοντας αδυνατεί να κατανοήσει την αλήθεια, ότι «το πρόβλημα δεν το δημιούργησε η απείθεια της Αντιγόνης, αλλά η δική του υβριστική και ασεβής απόφαση». Στ Ο Κρέοντας συνεχίζει την ανακοίνωση των πολιτικών αρχών και αντιλήψεών του, που έμμεσα άρχισε να τις παρουσιάζει στους στ και άμεσα στους στ Έτσι υποστηρίζει ότι οι πολίτες οφείλουν τυφλή υπακοή στον εκλεγμένο* άρχοντά τους (προφανώς εννοεί τον εαυτό του) σε όλα τα ζητήματα, δηλαδή και στα ασήμαντα και στα δίκαια, αλλά και στα αντίθετά τους. Σκόπιμα αποφεύγει να διευκρινίσει ποια είναι τα τελευταία (= τα μεγάλα και τα άδικα) και μιλεί αόριστα, για να μην είναι προκλητικός ωστόσο αυτά υπαινίσσεται. [* Στους στ. 666 και 669 υπάρχει αναχρονισμός, καθώς ο ποιητής μεταφέρει θεσμούς του καιρού του στους ηρωικούς/μυθικούς χρόνους (ίσως μία γενιά πριν από τον Τρωικό πόλεμο). Στην περίοδο του Κρέοντα οι άρχοντες, όπως και οι βασιλείς, ήταν κληρονομικοί, ενώ στη δημοκρατική εποχή του Σοφοκλή ήταν αιρετοί (= εκλέγονταν).] Ανάγει λοιπόν τη βούλησή του σε νόμο της πόλης για να δώσει λαϊκό έρεισμα και κύρος στις αποφάσεις του, προεξοφλεί πάλι τη συναίνεση του λαού και δε δέχεται καμιά αμφισβήτηση από κανέναν, ανεξάρτητα αν οι εντολές του είναι δίκαιες ή άδικες. Απορρίπτει την ελευθερία της βούλησης και της κρίσης των πολιτών, τους οποίους θεωρεί δούλους του, όπως και την πόλη κτήμα του. Η αντίληψη αυτή μαρτυρεί τον αυταρχικό και τυραννικό χαρακτήρα του και τον αυθαίρετο τρόπο άσκησης της εξουσίας, γεγονός που ασφαλώς προκαλεί το δημοκρατικό αίσθημα των Αθηναίων θεατών. Στη συνέχεια ο Κρέοντας εκφράζει τη βεβαιότητά του ότι ο ευπειθής στην έννομη τάξη πολίτης μπορεί και καλός άρχοντας να γίνει και στη θύελλα της μάχης να αποδειχθεί σταθερός και γενναίος συμπολεμιστής. Η αναφορά του βέβαια αυτή είναι πάλι αόριστη και γενική, αλλά με όσα λέει εννοεί τον ίδιο. Έτσι προβάλλει τον εαυτό του ως πρότυπο σωστού ηγέτη και πολίτη, τον οποίο και υποδεικνύει σκόπιμα ως παράδειγμα για μίμηση. Η αλαζονεία και η πλάνη της εξουσίας εκδηλώνεται σε όλο της το μεγαλείο. Ακολούθως ο Κρέοντας αντιπαραθέτει προς το φιλόνομο ήθος την αναρχική διάθεση. Χαρακτηρίζει λοιπόν την ανυπακοή στους νόμους, άρα και στο κήρυγμά του, μέγιστο κακό και τεκμηριώνει τη θέση του αυτήν εκθέτοντας με έμφαση τις συνέπειες της αναρχίας: αυτή διαλύει πόλεις, καταστρέφει σπίτια, σπάζει το μέτωπο της παράταξης και τρέπει σε άτακτη φυγή τους στρατιώτες. Αντίθετα η πειθαρχία σώζει τους ευπειθείς. Έτσι προβάλλει (σε μικρογραφία βέβαια, έμμεσα και με τρόπο υπερβολικό) το 4

5 μέγεθος της απείθειας της Αντιγόνης, και δείχνει ποιες συνέπειες μπορεί να έχει η πράξη της, αν μείνει ατιμώρητη. Και αφού η οικογένεια είναι το πρωταρχικό σχήμα της πόλης και η πόλη διασώζεται με τη συμμόρφωση στους νόμους, η τιμωρία της Αντιγόνης είναι επιβεβλημένη. Τέλος, ο Κρέοντας πρεσβεύει ότι όλοι πρέπει να υπερασπίζονται την έννομη τάξη, άρα και το δικό του βασιλικό διάταγμα. Καθώς μάλιστα κρίνει ότι ο ανδρισμός του ταπεινώθηκε από την Αντιγόνη, νιώθει πάλι να φουντώνει το μίσος του γι' αυτήν και δηλώνει ότι δεν ανέχεται να τον νικήσει μία γυναίκα. Γνήσιος εκπρόσωπος της πατριαρχικής κοινωνίας και πολιτείας θεωρεί τη γυναίκα κατώτερο πλάσμα, και πλανάται πάλι καθώς υποψιάζεται ότι η ταφή είχε πολιτικά κίνητρα, που απέβλεπαν στην αμφισβήτηση της εξουσίας του και στην έκπτωσή του. Η ανασφάλειά του τον κάνει να βλέπει παντού συνωμοσίες και τον καθιστά τραγικό πρόσωπο. Ο Κορυφαίος του Χορού παρεμβαίνοντας επιδοκιμάζει τα λόγια του Κρέοντα, όπως και στους στ , όταν του αναγνώρισε δουλοπρεπώς το δικαίωμα να αποφασίζει και για τους νεκρούς και για τους ζωντανούς. Δεν εκφράζει όμως κατηγορηματικά και με ενθουσιασμό τη συγκατάθεσή του αλλά με υποθετικό τρόπο. Μάλιστα με το «ἡμῖν μέν» υπαινίσσεται ότι ίσως κάποιοι άλλοι διαφωνούν. Έτσι αποφεύγει να διατυπώσει τις όποιες επιφυλάξεις του και μιλεί υπαινικτικά, αφού άλλωστε γνώρισε ήδη το ξέσπασμα της οργής του Κρέοντα και την υβριστική του συμπεριφορά (στ ). Στ Ο Αίμονας δεν περιμένει τον Κρέοντα να απαντήσει στον Κορυφαίο παίρνει αυτός το λόγο και απευθύνεται στον πατέρα του με σεβασμό και λεπτότητα, ηρεμία και ευγένεια ψυχής, προτάσσοντας πάλι την προσφώνηση «πάτερ». Ωστόσο του υπενθυμίζει ότι το πιο πολύτιμο απ όλα τα αγαθά, που οι θεοί χάρισαν στους ανθρώπους, είναι ο νους. Έτσι αντιπαραθέτει στην πατρική σκληρότητα τη σύνεση, εκφράζοντας έμμεσα τη διαφωνία του για την ορθότητα της πατρικής απόφασης για την Αντιγόνη. Με τη χρήση μάλιστα της γνωμολογικής αυτής διατύπωσης ο λόγος του αποκτά εγκυρότητα. Για να μετριάσει όμως την ενδεχόμενη αντίδραση του πατέρα του και να μη δείξει απείθεια, δηλώνει ότι ο ίδιος αναγνωρίζει γενικά την ορθότητα των αρχών του, αλλά εκφράζει και την επιφύλαξή του για τη σχετικότητα της γνώσης: κανένας δεν τα γνωρίζει όλα. Αμφισβητεί την παντογνωσία και το αλάθητο του ανθρώπου και υπαινίσσεται ότι η συνετή σκέψη δεν είναι προνόμιο ενός μόνο ανθρώπου, ότι κανένας δε δικαιούται να εμφανίζεται σαν να είναι ο αποκλειστικός κάτοχος της αλήθειας και να μονοπωλεί τη φρόνηση. Αντίθετα κάποιος άλλος μπορεί να έχει πιο εύστοχη γνώμη για το ίδιο θέμα. Ο Αίμονας λοιπόν προβάλλει την αναγκαιότητα του διαλόγου και της πολυφωνίας, την αρετή της αναθεώρησης των λαθών και της υιοθέτησης του ορθού λόγου. Γι' αυτό έμμεσα συνιστά στον πατέρα του να επανεξετάσει την απόφασή του για την Αντιγόνη, γιατί μπορεί να έσφαλε. Όμως υποβάλλει, με ευπρέπεια και σεβασμό πάλι, την ένστασή του στην εσφαλμένη κρίση του πατέρα του. Ενώ η σκέψη του είναι απολύτως ορθή, αξιωματική και γνωμική, η διατύπωση δεν έχει το δογματικό τόνο που θα εξόργιζε τον Κρέοντα: η δυνητική ευκτική (ἂν δυναίμην), η ευχετική ευκτική (μήτ ἐπισταίμην) και η αοριστία (χἀτέρῳ) αφαιρούν από το λόγο την οξύτητα και τη διάθεση για σύγκρουση, ενώ του προσδίδουν μετριοπάθεια και ηπιότητα. Παράλληλα, αναδεικνύουν το ήθος του Αίμονα, την ευφυΐα και την ευελιξία του. Στη συνέχεια υπενθυμίζει στον πατέρα του το συγγενικό το δεσμό και το χρέος του να φροντίζει για την υπόληψη και την ασφάλειά του, να προσέχει τι λέει και τι κάνει ο κόσμος γι αυτόν. Τον ενημερώνει ότι οι πολίτες τον φοβούνται και δεν τολμούν να λένε μπροστά του αυθόρμητα τη γνώμη τους, να του ασκούν δημόσια κριτική γιατί είναι αντίθετοι με την απόφασή του για την Αντιγόνη και θα προκαλούσαν τη δυσαρέσκεια και την οργή του. Έτσι έμμεσα προβάλλεται η έλλειψη ψυχικής επαφής ανάμεσα στον άρχοντα και τους αρχόμενους και ο αυταρχικός τρόπος με τον οποίο ο Κρέοντας ασκεί την εξουσία, γεγονός που εγκυμονεί κινδύνους για 5

6 το θρόνο. Ακολούθως ο Αίμονας εξηγεί στον πατέρα του πώς αυτός έμαθε την αντίδραση του λαού. Του αναφέρει ότι, καθώς δεν είναι τόσο επίσημο δημόσιο πρόσωπο όσο εκείνος, μπορεί να συναναστρέφεται τους απλούς πολίτες και να ακούει τις διαφωνίες τους, γιατί αυτόν δεν τον φοβούνται. Γίνεται λοιπόν ο αποδέκτης της κοινής γνώμης και πληροφορείται τι πιστεύει αυτή για τον πατέρα του. Έτσι έμαθε ότι ο λαός της Θήβας δε συμφωνεί μαζί του για την απόφαση που πήρε για την ηρωίδα, ότι συμπάσχει για τη θανατική της καταδίκη, ότι κρίνει πως δεν της αξίζει ένα τόσο ατιμωτικό τέλος, σαν να ήταν η χειρότερη γυναίκα, ότι η ταφή του Πολυνείκη είναι ενδοξότατη πράξη. Και γνωστοποιεί στον πατέρα του την αιτία, για την οποία ο λαός επιδοκιμάζει την ηρωίδα: αυτή δεν άφησε άταφο το νεκρό αδερφό της, βορά στα άγρια σκυλιά και στα όρνια, όπως εκείνος διέταξε. Απειθάρχησε στην εντολή του εκπληρώνοντας το ιερό της χρέος. Γι' αυτό και οι πολίτες κρίνουν ότι είναι άξια χρυσής τιμής. Επισημαίνει μάλιστα στον πατέρα του ότι η φήμη αυτή διαδίδεται στην πόλη και αποτελεί σκοτεινή απειλή, που εγκυμονεί τον κίνδυνο της πτώσης του, αν δεν αλλάξει γνώμη (πρβ. «φωνή λαού οργή Θεού»). Φαίνεται λοιπόν η διαφορά της πολιτικής φιλοσοφίας του Κρέοντα και του Αίμονα στις σχέσεις τους με το λαό: ο πρώτος εκπροσωπεί μια αυταρχική και τυραννική αντίληψη στην άσκηση της εξουσίας, ενώ ο δεύτερος το φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα της εποχής του Σοφοκλή. Ο Αίμονας, καθώς υποστηρίζει την Αντιγόνη, αποφεύγει να κρίνει την απόφαση του πατέρα του, όπως και να πει το όνομα της αγαπημένης του για να μην τον εξοργίσει. Με ευφυή και έντεχνο τρόπο επενδύει τις προσωπικές του απόψεις με την κρίση του λαού, που διαμαρτύρεται για την παράβαση του άγραφου ηθικού δικαίου. Έτσι δεν εκδηλώνει φανερά την αντίθεσή του και δε συγκρούεται απροκάλυπτα με τον Κρέοντα. Αντίθετα δείχνει το ενδιαφέρον και το σεβασμό στο πρόσωπό του και χρησιμοποιώντας αξιολογικές κρίσεις (στ , 699) δίνει κύρος στο λόγο του. Και αυτό αποδεικνύει το ήθος του (ο Αριστοτέλης, στο έργο του «Ρητορική», επαινεί ιδιαίτερα το χαρακτήρα του Αίμονα) αλλά και τη μεγάλη δραματική τέχνη του Σοφοκλή. 6 Οι δύο αντίθετες πολιτικές φιλοσοφίες/αντιλήψεις Η στάση και η σχέση του Κρέοντα και του Αίμονα απέναντι στο λαό είναι διαμετρικά αντίθετες. Και υπάρχουν λόγοι σοβαροί που καθορίζουν τη διαφορετική τους συμπεριφορά: Ο Κρέοντας είναι ο εκφραστής της πολιτείας των μυθικών/ηρωικών χρόνων, όπου ανάγεται η υπόθεση του δράματος, και γι' αυτό εκπροσωπεί τον αυταρχικό και τυραννικό τρόπο άσκησης της εξουσίας. Στην εποχή του η βασιλεία ήταν κληρονομική και ο βασιλιάς θεωρούνταν ο εντολοδόχος των θεών, που συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες (νομοθετική, δικαστική, πολιτική, θρησκευτική, στρατιωτική) ήταν αναμφισβήτητος ηγέτης και είχε απόλυτο κύρος. Οι πολίτες λογαριάζονταν σαν δούλοι και όφειλαν τυφλή υπακοή στις εντολές του. Το δικαίωμα της διαφωνίας και της απείθειας ήταν ανύπαρκτο, αφού η πόλη αποτελούσε κτήμα του μονάρχη. Γι' αυτό η κοινή γνώμη, από φόβο προς τη δεσποτική και αυθαίρετη συχνά εξουσία, ήταν αδιανόητο να ασκήσει δημόσια κριτική στον ηγέτη, να προβάλει αιτήματα και να επηρεάσει τις πολιτικές αποφάσεις παρέμενε βουβή, και ο άρχοντας, ως τύραννος ανεξέλεγκτος, είχε το δικαίωμα ζωής και θανάτου στους υπηκόους, αλλά καθόριζε και την τύχη των νεκρών. Αντίθετα ο Αίμονας είναι φορέας προοδευτικών αντιλήψεων και εκφράζει το φιλελεύθερο και φιλολαϊκό πνεύμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, όπως και τις σοφιστικές διδασκαλίες στην εποχή του Σοφοκλή (ιστορικός αναχρονισμός). Γι' αυτό πλησιάζει με θάρρος τους πολίτες, που κι αυτοί δεν τον φοβούνται, διαλέγεται φιλικά μαζί τους, ακούει τα αιτήματα και τα παράπονά τους. Δεν τους καταπιέζει, αλλά τους σέβεται ως ελεύθερους ανθρώπους, εκτιμά τη δημόσια κριτική και υπολογίζει την κοινή γνώμη στην άσκηση της εξουσίας. Πιστεύει ότι η πλειοψηφία μπορεί να έχει ορθή κρίση σε πολλά θέματα, ιδίως σε πολιτικά και ηθικά, και εκτιμά ότι ο άρχοντας ανήκει στην πόλη και όχι η πόλη σ αυτόν, ότι ο πολιτικός ηγέτης πρέπει να είναι υπηρέτης του λαϊκού συμφέροντος και όχι του δικού του. Γι' αυτό προβάλλει ιδέες καθαρά δημοκρατικές, οι οποίες είναι:

7 α. η αρχή του διαλόγου και της πολυφωνίας β. η ανάγκη της αμοιβαίας επικοινωνίας ηγέτη - λαού γ. η άσκηση δημόσιας κριτικής στον άρχοντα δ. η δύναμη της κοινής γνώμης στην άσκηση της εξουσίας και ο κίνδυνος από τον παραγκωνισμό της. Στ Ο Αίμονας, αφού επικαλέστηκε τη λαϊκή δυσφορία στην απόφαση του Κρέοντα και την απειλή που διαγραφόταν για την έκπτωσή του, διαβεβαιώνει πάλι τον πατέρα του για την αγάπη και την αφοσίωση στο πρόσωπό του. Με απόλυτο και κατηγορηματικό τρόπο του δηλώνει ότι δε θεωρεί κανένα αγαθό πολυτιμότερο από τη δική του ευτυχία. Γιατί για το παιδί δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από την καλή φήμη του πατέρα του, όπως και αντιστρόφως. Στη μυθική/ηρωική, αρχαϊκή και κλασική εποχή τα μέλη της οικογένειας, για οικονομικούς και κοινωνικούς ιδίως λόγους, ήταν πολύ δεμένα μεταξύ τους και ένιωθαν βαθύτερα την αμοιβαιότητα των αισθημάτων τους. Παρουσίαζαν λοιπόν την εικόνα ενός αδιάσπαστου συνόλου. Η ευθύνη ήταν συλλογική και κάθε άτομό της συμμετείχε εξίσου στην ευτυχία ή τη δυστυχία της. Φυσικά στην πατριαρχική αυτήν περίοδο το κύρος ή η ανυποληψία του πατέρα ως ηγέτη χαρακτήριζε ανάλογα το ήθος και το ποιόν της οικογένειας. Σήμερα όμως επικρατεί η τάση της αυτονόμησης του κάθε μέλους της, και γι' αυτό οι οικογενειακοί δεσμοί είναι κάπως άτονοι και η ευθύνη είναι περισσότερο ατομική παρά συλλογική. Είναι προφανές ότι ο Αίμονας, με όσα λέει, θέλει να αποφύγει την αναμενόμενη μομφή του Κρέοντα ότι ο έρωτας υποκινεί τις σκέψεις του και γι' αυτό διαφωνεί με την απόφασή του. Επιπλέον επιδιώκει να τον καθησυχάσει για τις αγαθές προθέσεις του, να μαλακώσει την οργή και την ισχυρογνωμοσύνη του και να κερδίσει την εύνοιά του. Έπειτα θα του απευθύνει αμέσως την προτροπή του, που έρχεται βέβαια σαν φυσικό επακόλουθο, ωστόσο δεν παύει να είναι μια αυστηρή προειδοποίηση, αν όχι επίπληξη. Αφού λοιπόν προετοίμασε το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα, του υποβάλλει την πρότασή του: να μην έχει ένα μόνο τρόπο σκέψης, να μη σκέφτεται εγωιστικά και δογματικά, να μην πιστεύει δηλαδή πως το μόνο σωστό είναι ό, τι αυτός υποστηρίζει, γιατί μπορεί να σφάλλει, αφού κανένας δε δικαιούται το αλάνθαστο. Και επειδή η παρατήρησή του αυτή είναι σκληρή, σπεύδει να τη στηρίξει με γνωμικό αιτιολογικό λόγο, που της δίνει σχεδόν απόλυτο κύρος. Του επισημαίνει λοιπόν πως, όποιοι φαντάζονται ότι είναι οι μόνοι που διαθέτουν σωστή σκέψη, ευφράδεια λόγου και ακέραιο χαρακτήρα, δηλαδή τα βασικά στοιχεία του ήθους ενός ανθρώπου που προδιαγράφουν και ανάλογες πράξεις του, αυτοί, όταν εξεταστούν σε βάθος, συνήθως αποδεικνύονται άδειοι, σαν τα κούφια καρύδια. Είναι εκείνες οι προσωπικότητες που δεν αντέχουν στην κριτική. Τότε φαίνεται ότι δεν έχουν περιεχόμενο, βάθος και αξία ο έλεγχος αποκαλύπτει την έπαρσή τους, τους εκθέτει και τους γελοιοποιεί (πβ. «ό, τι λάμπει δεν είναι χρυσός»). Όμως, ενώ το ιδεολογικό περιεχόμενο της αντίληψης αυτής βρίσκει εφαρμογή στον Κρέοντα, γιατί αυτός κυρίως εννοείται, ο Αίμονας προσπαθεί να μην το θεωρήσει ο πατέρας του προσωπική προσβολή. Μετριάζει λοιπόν την τραχύτητα της κρίσης του μιλώντας γενικά και αόριστα και χρησιμοποιώντας το τρίτο πρόσωπο. Έτσι η παρατήρησή του περνά το μήνυμά της, αλλά χωρίς να προκαλεί, και αποκτά διαχρονική ισχύ, ενώ και ο ίδιος δείχνει λεπτότητα και σεβασμό προς τον πατέρα του. Συνεχίζοντας ο Αίμονας την προσπάθειά του να μεταπείσει τον πατέρα του, καταφεύγει με τον ίδιο διακριτικό αλλά και υπαινικτικό τρόπο σε νέο γνωμικό: ακόμη και ο σοφός δεν είναι ντροπή να μαθαίνει αρετή είναι να μην παρατραβάει κανείς το σκοινί φτάνοντας στα άκρα. Και αυτή η θέση του υποδεικνύει σύνεση και μετριοπάθεια, ανοιχτό μυαλό, αυτοκριτική και αναθεώρηση των εσφαλμένων θέσεων, ανεκτική και συγγνώμονα διάθεση προς τον άνθρωπο που σφάλλει. Αντίθετα ο εγωισμός και η ισχυρογνωμοσύνη, η υπέρβαση του μέτρου και η αλαζονεία 7

8 προκαλούν το φθόνο των θεών και οδηγούν σε τραγικά σφάλματα, που επιφέρουν τη συντριβή του ενόχου. Μάλιστα ο Αίμονας, για να γίνει πιο πειστικός, παραθέτει δύο εικόνες, παρμένες από το φυτικό κόσμο και τη ναυτική ζωή αντίστοιχα: τα δέντρα κοντά σε χείμαρρους διασώζονται, μόνον όταν λυγίζουν στη φορά του ορμητικού νερού, αλλιώς ξεριζώνονται. Το πλοίο που ταξιδεύει με τρικυμία γλιτώνει, μόνο όταν το πλήρωμά του χαλαρώνει τα πανιά, αλλιώς αναποδογυρίζει και βυθίζεται. Το μήνυμα των δύο αυτών παρομοιώσεων είναι ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να ξεπερνά το μέτρο της φύσης του απέναντι στις ανώτερες δυνάμεις, αλλά με σύνεση να υποχωρεί, γιατί η αναμέτρηση αυτή θα τον συντρίψει. Και τα δύο παραδείγματα, που ο ποιητής τα αντλεί από την αγριεμένη φύση, επισημαίνουν τον κίνδυνο της υπέρβασης του μέτρου, της ακαμψίας και της αλαζονείας. Η αντιστοιχία ανάμεσα στα δέντρα/πλοίο με τον Κρέοντα είναι σαφής. Έτσι, ο Κρέοντας παρομοιάζεται με το δέντρο και το πλοίο η δύσκολη θέση του με τους αντίστοιχους κινδύνους που διατρέχουν εκείνα η οργή και το πείσμα του με την ακαμψία του δέντρου και με τα τεντωμένα πανιά του πλοίου η δυσμένεια του λαού και των θεών με το ορμητικό νερό και τον δυνατό άνεμο. Αν διασωθεί ή θα καταποντιστεί, εξαρτάται μόνο από τον ίδιο. Η ισχυρογνωμοσύνη είναι ολέθρια, ενώ η υποχωρητικότητα είναι σωτήρια. η επιλογή είναι δική του. Ο Αίμονας λοιπόν με παραστατικότητα «κρούει τον κώδωνα του κινδύνου» και προοικονομεί τη συντριβή του Κρέοντα, αν δεν αλλάξει στάση κι αν επιμείνει πεισματικά στην απόφασή του, δείχνοντας ασυνέπεια προς όσα προηγουμένως ο ίδιος διακήρυξε για την ισχυρογνωμοσύνη. Όλη αυτή η επιχειρηματολογία του Αίμονα προετοιμάζει την υποβολή του αιτήματός του προς τον Κρέοντα, δηλαδή να δώσει τόπο στην οργή του και να αλλάξει γνώμη. Γιατί κρίνει ότι η οργή είναι η αιτία της εμμονής του πατέρα του στην απόφασή του για την Αντιγόνη. Ψυχολογικά λοιπόν ερμηνεύει τη στάση του. Στη συνέχεια αιτιολογεί την προτροπή του με νέο γνωμικό αιτιολογικό λόγο: το καλύτερο είναι να γεννιέται κανείς πάνσοφος επειδή όμως αυτό είναι αδύνατο, καλό είναι να διδάσκεται από αυτούς που μιλούν με σύνεση. Έτσι ο Αίμονας, στο δήθεν αλάθητο και στην παντογνωσία του Κρέοντα, αντιτάσσει πάλι τη σχετικότητα της γνώσης και τον προειδοποιεί να μην ενεργήσει με αφροσύνη. Όμως και πάλι ο Αίμονας δείχνει την ευγένεια του ήθους του, τη λεπτότητα και τη σεμνότητά του, τη μετριοφροσύνη και το σεβασμό προς τον πατέρα του. Συναισθάνεται ότι είναι μικρός στην ηλικία και ότι δεν του αρμόζει να υποδείξει αυτός σ' εκείνον το συμφέρον και το χρέος του. Και αυτό αποτυπώνεται με τη μορφή του ήπιου λόγου του, δηλαδή την αοριστία και τη χρήση τρίτου προσώπου, την παρακλητική προστακτική (στ. 718), την εναντίωση υπόθεση (στ. 719) και την αποσιώπηση (στ. 722). Ο Σοφοκλής τον έπλασε με πολλή αγάπη Τα επιχειρήματα του Αίμονα είναι πραγματικά και λογικά, αφού χρησιμοποιεί τη γλώσσα της σύνεσης, και όχι του συναισθήματος και της ηθικής δεοντολογίας. Το είδος της επιχειρηματολογίας αυτής είναι ο μόνος τρόπος, για να κάμψει την αδιαλλαξία του πατέρα του και να τον μεταπείσει. Άλλωστε ο Κρέοντας είναι σκληρόκαρδος και πείσμων, γι' αυτό και ο συγκινησιακός λόγος δε θα τον άγγιζε. Εξάλλου ούτε στον Αίμονα θα ταίριαζε ο θρήνος για την Αντιγόνη και θα ήταν ντροπή γι αυτόν να υπερασπιστεί την αγαπημένη του συναισθηματικά. Αλλά και την ηθική δεοντολογία και το σεβασμό στους θείους νόμους ο Κρέοντας τα έχει απορρίψει ήδη, γιατί εμμένει πεισματικά στην ορθότητα της πολιτικής του απόφασης, που αφορά και το νεκρό Πολυνείκη και το δράστη της ταφής. Για τον τύραννο προέχει η δύναμη και το κύρος της κοσμικής εξουσίας που εκπροσωπεί ο ίδιος. Γι' αυτό λοιπόν ο Αίμονας καταφεύγει στη δύναμη της ορθοφροσύνης. Την ίδια τακτική μάλιστα τήρησε και στο προηγούμενο μέρος του λόγου του (στ ), όπου και πάλι κυριάρχησαν τα λογικά/πραγματικά επιχειρήματα. Τέλος, και ο γνωμικός του λόγος συμπορεύεται με τη φύση της επιχειρηματολογίας του, την οποία και ενισχύει. Η εμφάνιση του Αίμονα και η συμμετοχή του στα δρώμενα δεν προϋπήρχε στο μύθο είναι καινοτομία του Σοφοκλή και μάλιστα πολύ εύστοχη. Βέβαια δεν προωθεί την εξέλιξη της υπόθεσης, αλλά το 8

9 επεισόδιο της σύγκρουσης ανάμεσα στο γιο και τον πατέρα παρουσιάζεται «κατά τό εἰκός καί ἀναγκαῖον». Γιατί περιπλέκει την κατάσταση και οξύνει, με την αντιπαράθεση των προσώπων, το ήδη τραγικό και φορτισμένο κλίμα. Επιπλέον δίνει νέα στοιχεία της ηθογραφίας του Κρέοντα ή ενισχύει όσα είναι γνωστά κιόλας, αναδεικνύει σαφέστερα το πείσμα και την ύβρη του τυράννου, και προοικονομεί την αναπόφευκτη συντριβή του. Φυσικά κεντρίζει το ενδιαφέρον των θεατών και γεννά σ' αυτούς τα τραγικά ηδονικά συναισθήματα. Όλα αυτά εξυπηρετούν τον κύριο σκοπό της τραγωδίας που είναι η αισθητική απόλαυση και συγκίνηση. Οι καινοτομίες του Σοφοκλή στο μύθο 0 μύθος του Οιδίποδα ήταν ήδη γνωστός στους Αθηναίους, φυσικά και στον ποιητή μας. Φαίνεται όμως ότι ακόμα ήταν ρευστός και δεν είχε παγιωθεί. Ο Σοφοκλής λοιπόν, με την εφευρετικότητά του, ανέλαβε την πρωτοβουλία να μετασχηματίσει και να συμπληρώσει την παράδοση. α. Το διάταγμα που απαγόρευε την ταφή του Πολυνείκη δεν το εκδίδουν πια οι Πρόβουλοι (= το αριστοκρατικό συμβούλιο του βασιλιά της Θήβας) αλλά ο ίδιος ο τύραννος. Με την αλλαγή αυτή γίνεται πιο τραγική η σύγκρουση Κρέοντα Αντιγόνης εξαιτίας της όμαιμης συγγένειάς τους. β. Η Ισμήνη παρουσιάζεται στην αρχή ως αδύναμο και άβουλο πλάσμα, για να τονιστεί με τη μέθοδο της αντίθεσης ο δυναμικός χαρακτήρας και το ήθος της Αντιγόνης. γ. Η Αντιγόνη δε σύρει το πτώμα του Πολυνείκη στην πυρά του Ετεοκλή, αλλά τον θάβει η ίδια. δ. Για πρώτη φορά η θεϊκή οργή για την εκταφή του Πολυνείκη εκδηλώνεται με τη μορφή της φοβερής θύελλας. ε. Η Αντιγόνη για δεύτερη φορά θάβει το νεκρό, οπότε και συλλαμβάνεται. στ. Ο Κρέοντας εμφανίζεται πείσμων και αλαζόνας και τόσο αντίθετος με το θείο δίκαιο, γιατί έτσι προοικονομείται αβίαστα η συντριβή του. ζ. Η Ισμήνη μεταστρέφεται και γίνεται και αυτή ηρωίδα, αφού είναι πρόθυμη να πεθάνει για πράξη που δεν έκανε. η. Η Αντιγόνη αρνείται σταθερά την προσφορά της Ισμήνης. θ. Ο Αίμονας συμμετέχει στα δρώμενα και συγκρούεται με τον πατέρα του. ι. Ο Τειρεσίας εμφανίζεται ως όργανο της θείας Δίκης και προαναγγέλλει νέες συμφορές. ια. 0 Αίμονας και η Ευρυδίκη, η σύζυγος του Κρέοντα, αυτοκτονούν. Όλες αυτές οι καινοτομίες του ποιητή στην ουσία αναδημιουργούν τη σχετική παράδοση, και το γνωστό αλλά ελλιπή μύθο τον περιπλέκουν και τον μεταμορφώνουν σε νέο. Από τότε κάθε απόπειρα για μετασχηματισμό του μειώνει την τραγικότητά του. 9 Στ Ο Αίμονας, αφού με σεμνότητα διαφώνησε με την απόφαση του πατέρα του να θανατώσει την Αντιγόνη και με σοβαρή επιχειρηματολογία στήριξε την αντίρρησή του, τον παρακάλεσε να δώσει τόπο στην οργή του και να αλλάξει γνώμη (στ. 718). Άλλωστε, κατά την κρίση του, η πανσοφία δεν είναι γνώρισμα του ανθρώπου και γι' αυτό καλό είναι να ακούει κανείς όσους μιλούν συνετά (στ ). Ο Κορυφαίος του Χορού διαπιστώνει τη διαφωνία πατέρα και γιου και διαισθάνεται ότι επίκειται σύγκρουση ανάμεσά τους. Γι αυτό τηρεί στάση διαλλακτική προσπαθώντας να τους συμβιβάσει. Παρεμβαίνει, λοιπόν, και λέει ότι είναι φρόνιμο να λάβει υπόψη και ο Κρέων τα λόγια του Αίμονα και ο Αίμονας όσα είπε ο πατέρας του. Γιατί και οι δύο μίλησαν σωστά. Μάλιστα, για να μην προκαλέσει την έκρηξη του Κρέοντα, στο πρώτο μέρος της παρέμβασής του είναι επιφυλακτικός. Όμως, ενώ αναγνωρίζει γενικά την ορθότητα των λόγων του Κρέοντα, μάλλον συντάσσεται με τον Αίμονα και έτσι διαφοροποιείται κάπως από την προηγούμενη θέση του όταν αποδέχτηκε τις απόψεις του Κρέοντα (στ ). Η στάση του πάντως αυτή δε θα συμφιλιώσει τον πατέρα με το γιο, αλλά θα επιφέρει την αντιπαράθεση και τη ρήξη τους. Η παρέμβασή του, λοιπόν, αποτελεί περιπέτεια (=η αιφνίδια

10 μεταβολή του ήρωα από την ευτυχία στη δυστυχία, από την ελπίδα στην απόγνωση κ.λπ. και το αντίστροφο). Και πραγματικά ο Κρέοντας ακούγοντας τη σύσταση του Κορυφαίου αντιδρά απότομα. Με οργή και αγανάκτηση αρνείται κατηγορηματικά ως ορθές τις απόψεις του γιου του, γιατί είναι νεαρός, ενώ ο ίδιος μεγάλης ηλικίας. Μάλιστα χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό (οἱ τηλικοίδε διδαξόμεσθα), γιατί θεωρεί ότι ο Αίμονας με τις υποδείξεις του προσβάλλει όχι μόνο αυτόν αλλά και όλους τους συνομηλίκους του, φυσικά και τους γέροντες του Χορού. Προφανώς, κατά την κρίση του, οι νουθεσίες και η σύνεση αρμόζουν στους ηλικιωμένους και δε χαρακτηρίζουν τους ανώριμους και άπειρους νέους. Ο Αίμονας δεν παρασύρεται από την οργή και την περιφρόνηση του πατέρα του, αλλά με ψυχραιμία προσπαθεί να κατευνάσει την έξαψή του. Του υπενθυμίζει, λοιπόν, ότι δε μίλησε ανόητα και τον προτρέπει να ασπαστεί το δίκαιο, άρα να μην καταδικάσει την Αντιγόνη. Άλλωστε, είναι βέβαιος ότι κριτήριο της ωριμότητας και της σύνεσης δεν είναι η ηλικία αλλά η συμπεριφορά του ανθρώπου. Ασφαλώς ο Αίμονας πιστεύει ότι υπερασπίζοντας την Αντιγόνη ενεργεί συνετά και δίκαια, κι ας είναι νεότερος από τον πατέρα του. Έτσι τίθεται το πρόβλημα του χάσματος των γενεών. Όμως ο Κρέων αμφισβητεί την ορθότητα της στάσης του γιου του. Έχει την πεποίθηση ότι η Αντιγόνη είναι παράνομη, αφού δε συμμορφώθηκε με τις εντολές του, και δε θεωρεί σωστό το γεγονός ότι ο γιος του την υποστηρίζει και την τιμά. Γι' αυτό τον ειρωνεύεται (στ. 730). Ο Αίμονας του απαντά ότι ο ίδιος προσωπικά ούτε στους κακούς δείχνει σεβασμό ούτε θα προέτρεπε κάποιους άλλους να τους σέβονται. Συνεπώς διακρίνει το καλό από το κακό, αλλά υπαινίσσεται ότι η Αντιγόνη δεν είναι παράνομη και κακή, ώστε να μην την τιμά και να μην υπερασπίζει την πράξη της. Έτσι έμμεσα και την ηρωίδα δικαιώνει για την ταφή του Πολυνείκη, και τον εαυτό του αποκαθιστά για τη συνηγορία της. Ο Κρέοντας, ωστόσο, εντοπίζει αντίφαση ανάμεσα στα λόγια και τη στάση του γιου του, γιατί, ενώ καταδικάζει τους κακούς, υποστηρίζει την παράνομη Αντιγόνη. Κατά την κρίση του, η πράξη της δεν είναι υγιής αλλά νόσος, αρρωστημένη ενέργεια (= μεταφορά), αφού σεβάστηκε τον κακό Πολυνείκη και όχι την έννομη τάξη. Άρα και ο γιος του δε σκέφτεται σωστά, αφού την τιμά όντας κακή. Ο Αίμονας όμως δε συμφωνεί μαζί του και επικαλείται πάλι (βλ. και στ ) τη μαρτυρία της κοινής γνώμης της Θήβας που διαφωνεί με τη θανατική του απόφαση (στ. 733). Και την επικαλείται όχι μόνο για την αθωότητα της Αντιγόνης αλλά και για τη φήμη της. Με την επίκληση αυτή ο Κρέων απομονώνεται. Ο λόγος αυτός του Αίμονα εξοργίζει ακόμα περισσότερο τον άρχοντα που αντιδρά ξανά αυταρχικά και τυραννικά. Αρνείται στο λαό το δικαίωμα να τον κρίνει, να διαφωνεί μαζί του, να υπαγορεύει τη δική του βούληση και να του ορίζει τι πρέπει να διατάζει. Χρησιμοποιεί μάλιστα τον πληθυντικό της μεγαλοπρέπειας (ἡμῖν, αντί: ἐμοί, στ. 734) που υποδηλώνει τον άμετρο εγωισμό και την αλαζονεία του, την περιφρόνησή του στους πολίτες και την απόρριψη κάθε συνεργασίας μαζί τους. Αυτήν ακριβώς την προκλητική του στάση ειρωνεύεται ο Αίμονας (στ. 735), επειδή έχει δημοκρατικά φρονήματα και επειδή δεν ελπίζει πια στη σωτηρία της Αντιγόνης. Χαρακτηρίζει, λοιπόν, τον πατέρα του μωρό παιδί, άρα ανόητο, αφού δεν υπολογίζει την κοινή γνώμη στη διακυβέρνηση της πόλης. Η ιδεολογική αντιπαράθεση Αίμονα - Κρέοντα για το ρόλο της κοινής γνώμης αποτελεί δραματικό στοιχείο. Ο Κρέων αποκρούει τον εις βάρος του χαρακτηρισμό από τον Αίμονα και υπεραμύνεται της αυταρχικής του ιδεολογίας, αφού οι πολίτες σ' αυτόν μόνο παρέδωσαν τα ηνία της πόλης τους. Έτσι, τονίζει ότι ως απόλυτος άρχοντας κυβερνά σύμφωνα μόνο με τη δική του βούληση και μόνο για το δικό του συμφέρον και ότι η πόλη είναι κτήμα/ιδιοκτησία του κατά την παράδοση της εποχής του. Προφανώς διακρίνεται από άμετρο εγωισμό και θεωρεί αλάνθαστη την κρίση του, έχει υπερβολική αυτοπεποίθηση σαν ανόητος, διακατέχεται από την αλαζονεία της εξουσίας και γι' αυτό ταυτίζει τον εαυτό του με την ύπαρξη της πόλης. Οι αντιλήψεις του όμως αυτές είναι τυραννικές και αντιλαϊκές. Ο Αίμονας, που εκφράζει το δημοκρατικό ήθος των Αθηναίων του 5ου αι., διαφωνεί ριζικά με αυτές και διακηρύσσει ότι καμιά πόλη δεν είναι κτήμα κανενός άρχοντα (στ. 737). Και επειδή η οργή 10

11 του Κρέοντα επιδρά αντανακλαστικά πάνω του, τον ειρωνεύεται λέγοντάς του ότι, αφού έτσι σκέφτεται, μόνο σε μια έρημη από πολίτες πόλη θα μπορούσε να κυβερνήσει καλά (στ. 739). Ασφαλώς τότε ούτε και ο ίδιος θα είχε λόγο ύπαρξης, γιατί ένας άρχοντας χωρίς το λαό του δεν είναι τίποτα. Φυσικά η τελευταία αυτή κρίση του Αίμονα θα πυροδοτήσει νέα έκρηξη του Κρέοντα. Η διάσταση Κρέοντα - Αίμονα στις πολιτικές τους απόψεις Ο Κρέων και ο Αίμονας αντιπροσωπεύουν διαφορετικό τρόπο και μορφή διακυβέρνησης του λαού και γι αυτό διαφέρει η ιδεολογία, η συμπεριφορά και ο λόγος τους που εκφράζουν τα αντίστοιχα πιστεύω τους. Η πολιτική διαφωνία τους διαγράφει και το ήθος τους. Έτσι ο Κρέοντας είναι φορέας της ανεξέλεγκτης, αντιλαϊκής και τυραννικής εξουσίας. Είναι ο αλάνθαστος και αδιαμφισβήτητος, κατά την κρίση του, άρχοντας που κυβερνά για τον εαυτό του μόνο, η απόλυτη αυθεντία που περιφρονεί το λαό ως ανίκανο και γι' αυτό δε δέχεται την κριτική του. Προφανώς έτσι τον έπλασε ο ποιητής για να εκφράσει τις παρωχημένες κοινωνικές, ηθικές και πολιτικές αντιλήψεις, ίσως της αρχαϊκής εποχής ( π.χ.) ή και των προηγούμενων μυθικών χρόνων. Πάντως είναι επικίνδυνα συντηρητικές και ανασταλτικές στην εξέλιξη και την πρόοδο. Αντίθετα ο Αίμονας είναι προοδευτικός και έχει δημοκρατικά φρονήματα. Γι' αυτό πιστεύει στη δύναμη της κοινής γνώμης και στην κριτική της που ασκεί στον άρχοντα ασπάζεται το ρόλο της στην άσκηση της εξουσίας και θεωρεί αναγκαία τη συνεργασία άρχοντα και πολιτών. Δεν υποβαθμίζει, βέβαια, την ηγετική θέση του άρχοντα και δεν τον θέλει άβουλο όργανο των όποιων διαθέσεων του λαού, γιατί τότε θα προέκυπτε οχλοκρατία, αλλά και δεν του αναγνωρίζει την ασυδοσία και την περιφρόνηση της λαϊκής βάσης. Γι' αυτόν ηγέτης και λαός είναι ισότιμοι. Ασφαλώς ο Αίμονας πλάστηκε από τον ποιητή με ιδιαίτερη αγάπη, για να διακηρύξει τις σύγχρονες δημοκρατικές αντιλήψεις των Αθηναίων του 5ου αι. (= ιστορικός αναχρονισμός). 11 Τα τραγικά συναισθήματα Και στην ενότητα αυτή διακρίνονται καθαρά οι τέσσερις κατηγορίες των συναισθημάτων από τα οποία δημιουργείται «ἡ ἀπό τῆς τραγωδίας ἡδονή». Έτσι οι θεατές νιώθουν: α. τα συμπαθητικά συναισθήματα, δηλ. τον έλεο/συμπόνια για την απογοήτευση του Κορυφαίου και για την απελπισμένη προσπάθεια του Αίμονα να μεταπείσει τον πατέρα του β. τα αντιπαθητικά συναισθήματα, δηλ. την οργή, την αγανάκτηση και τη δυσφορία για την αλαζονική και τυραννική συμπεριφορά του Κρέοντα γ. τα εναγώνια συναισθήματα, δηλ. το φόβο, την αγωνία και ανησυχία για την κατάληξη που θα έχει η τραγική σύγκρουση πατέρα και γιου ε. τα διανοητικά συναισθήματα, τον προβληματισμό για τα σοβαρά κοινωνικά και ηθικά, ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα που προβάλλει η διδακτική ενότητα, τα οποία βασανίζουν τη σκέψη και ζητούν τη λύση. Στ Η προηγούμενη ιδεολογική και πολιτική διαφωνία ανάμεσα στον Κρέοντα και τον Αίμονα (στ ) κατέδειξε τη σαθρότητα των επιχειρημάτων του μονάρχη. Έτσι αυτός, απευθυνόμενος στον Κορυφαίο, του γνωστοποιεί ειρωνικά το συμπέρασμά του: ο γιος του δεν είναι δικός του σύμμαχος αλλά της Αντιγόνης. Μάλιστα από περιφρόνηση δεν τους κατονομάζει (ὅδε, τῇ γυναικὶ) απλώς τους δείχνει. Ο Αίμονας, ακούγοντας την ειρωνεία του πατέρα του, αρχίζει να χάνει την αυτοκυριαρχία του και μιλάει και αυτός προσβλητικά: ομολογεί ότι ο λόγος του είναι υπερασπιστικός, αλλά για τον πατέρα του αν αυτός είναι η γυναίκα. Προφανώς υπονοεί ότι αυτόν ήθελε να προστατεύσει από τη λανθασμένη του

12 πολιτική απόφαση, αλλά παρεξηγήθηκε. Η στιχομυθία είναι ανταγωνιστική και στηρίζεται στην απομόνωση κάποιων λέξεων του ενός που ο άλλος προσπαθεί να τις ανασκευάσει ή να τις χλευάσει. Ο Κρέοντας αδυνατεί να κατανοήσει το ενδιαφέρον του Αίμονα για το πρόσωπό του, αφού, κατά την κρίση του, φανερά υποστηρίζει την Αντιγόνη, τον αποκαλεί γυναίκα και αντιδικεί μαζί του. Εκτός εαυτού τον χαρακτηρίζει με τη σειρά του αχρείο (παγκάκιστε). Το σύνθετο αυτό επίθετο και ο υπερθετικός βαθμός του δείχνουν το μέγεθος της οργής του άρχοντα και φανερώνουν την οξύτητα της σύγκρουσης. Ο Αίμονας παραδέχεται την αντιδικία του, αλλά τη δικαιολογεί λέγοντας ότι αυτή οφείλεται στη λανθασμένη και άδικη για την Αντιγόνη απόφαση του Κρέοντα. Έτσι ο Αίμονας παρουσιάζεται, πάλι, ως κηδεμόνας του πατέρα του, αφού θέλει να διαφυλάξει τη φήμη του. Όμως ξανά ο Κρέοντας δεν μπορεί να κατανοήσει, γιατί η θανατική για την Αντιγόνη απόφασή του είναι άδικη. Αυτός πιστεύει ότι ενεργεί δίκαια, αφού είναι υποχρεωμένος πρώτον, να υπερασπιστεί την τιμή των δεσποτικών του αξιωμάτων και την έννομη εξουσία του που καταπάτησε η Αντιγόνη περιφρονώντας την εντολή του και δεύτερον, να φανεί συνεπής στις αρχές του και στην απαγορευτική του διακήρυξη προς το λαό του. Ο Αίμονας του απαντά ότι δεν τιμά την εξουσία του, αφού καταπατεί το θείο νόμο που απαιτεί την ταφή του νεκρού. Και αυτό σημαίνει ότι η απόφασή του για την Αντιγόνη είναι ύβρη και ασέβεια προς τους θεούς, γεγονός που προοικονομεί την αναπόφευκτη τιμωρία ότι η εξουσία πρέπει να είναι ηθική και ευλαβής. Φανερά, λοιπόν, ο Αίμονας δικαιώνει την πράξη της ηρωίδας. Έτσι η διαφωνία Κρέοντα - Αίμονα ανάγεται πάλι στην αντίθεση του θετού νόμου της πολιτείας και του άγραφου θείου δικαίου. Ο Κρέοντας δεν πείθεται από την εξήγηση που πήρε και αποκαλεί το γιο του αχρείο σ' ένα ξέσπασμα της οργής του και καθώς δεν έχει επιχειρήματα. Μάλιστα ενθυμούμενος προφανώς την ανάλογη επιχειρηματολογία της Αντιγόνης για τα ἄγραπτα καί ἀσφαλῆ θεών νόμιμα... (στ , ) τον χαρακτηρίζει άνθρωπο κατώτερης αξίας από μια γυναίκα, υποχείριο και χωρίς αντρική αξιοπρέπεια, κατηγορώντας τον έτσι ότι τα κίνητρά του είναι ταπεινά και αισχρά (ο πόθος για την Αντιγόνη). Ο Αίμονας με αγανάκτηση του απαντά ότι δεν αγωνίζεται για αισχρή αλλά για ωραία και δίκαιη υπόθεση. Έτσι μεταφέρει την αντιπαράθεση σε ηθικό επίπεδο. Ωστόσο, ο Κρέων εμμένει στην προηγούμενη θέση του, αφού όλα τα λόγια του γιου του υποστηρίζουν την Αντιγόνη. Και αυτό σημαίνει υποταγή στη γυναίκα. Μάλιστα από περιφρόνηση δεν κατονομάζει πάλι την ηρωίδα (βλ. ὑπέρ κείνης, στ. 748). Ο Αίμονας δεν αρνείται ότι υπερασπίζει την ηρωίδα, προσθέτει όμως ότι το ενδιαφέρον του είναι πολύπλευρο, αφού αγωνίζεται για χάρη και του πατέρα του και του εαυτού του και των θεών του Άδη. 0 Κρέων δεν μπορεί να ελέγξει την έκρηξή του. Γι' αυτό απειλεί το γιο του ότι θα σκοτώσει την Αντιγόνη (δεν την κατονομάζει πάλι) και έτσι ο Αίμονας δε θα την παντρευτεί ποτέ ζωντανή. Ωστόσο, η απειλή του αυτή υποκρύπτει τραγική ειρωνεία και προοικονομεί το «γάμο» του γιου του με την ηρωίδα αλλά νεκρή πια και ενώ κι αυτός θα είναι νεκρός (στ ). Ο Αίμονας διαπιστώνει ότι ο πατέρας του είναι αμετάπειστος. Δεν έχει πια ελπίδες ότι θα σώσει την Αντιγόνη, αλλά τότε ούτε και αυτός θέλει να ζήσει. Έτσι έμμεσα προανακοινώνει στον πατέρα του ότι θα αυτοκτονήσει (τινα = ἐμέ, στ. 751). Άλλη εκδοχή της φράσης ὀλεῖ τινα: Ο Κρέων, αν σκοτώσει την Αντιγόνη παραβαίνοντας τους θείους νόμους, θα επισύρει την οργή των θεών και θα οδηγηθεί στην καταστροφή του. Η ύβρη του δε θα μείνει ατιμώρητη (τινα = σε, Κρέοντα). Η δισημία της φράσης είναι στοιχείο της δραματικής τέχνης του Σοφοκλή και προωθεί την εξέλιξη του μύθου. 0 Κρέοντας όμως δεν αντιλαμβάνεται τι υπαινίσσεται ο γιος του και παρερμηνεύει το λόγο του. Έτσι υποψιάζεται ότι με το αόριστο τινα ο γιος του εννοεί τον ίδιο, ότι τον απειλεί πως θα τον σκοτώσει, αν θανατώσει την Αντιγόνη (τραγική ειρωνεία). Γι' αυτό εξοργίζεται περισσότερο και τον χαρακτηρίζει θρασύτατο, αφού για χάρη της Αντιγόνης φτάνει στο σημείο ακόμα και να τον απειλεί. Ο Αίμονας διαμαρτύρεται για τη νέα κατηγορία του πατέρα του και του απαντά ότι καθόλου δεν τον απειλεί απλώς αντιτίθεται στην ασύνετη και λανθασμένη απόφασή του, γιατί θέλει να προλάβει τα δεινά επακόλουθά της. Επειδή όμως αυτή η απάντηση του Αίμονα είναι ασαφής, επόμενο είναι να την 12

13 παρανοήσει ο Κρέων, που άλλωστε δεν έχει διαύγεια πνεύματος, αφού είναι έξαλλος. Έτσι καταλαβαίνει ότι ο γιος του τον απειλεί και ότι είναι σαν να του λέει πως ο εκφοβισμός του δε θα του αλλάξει τη γνώμη, γιατί είναι άμυαλος. Γι' αυτό με τη σειρά του χαρακτηρίζει ανόητο τον Αίμονα, αρνείται να δεχτεί νουθεσία από μωρό και τον απειλεί ότι θα τον τιμωρήσει σαν δούλο. Ο Αίμονας εξαιτίας της νέας προσβολής του Κρέοντα νιώθει μεγαλύτερη πικρία και απογοήτευση. Τον αναγνωρίζει βέβαια για πατέρα, αλλά, καθώς χάνει και αυτός την αυτοκυριαρχία του, τον χαρακτηρίζει ασύνετο. Ωστόσο, προσπαθεί να μετριάσει τη βαρύτητα του χαρακτηρισμού και να δείξει κάποιο σεβασμό ακόμη στον Κρέοντα χρησιμοποιώντας υποθετικό λόγο (=εἰ μὴ πατὴρ ἦσθ, εἶπον ἄν, στ. 755) και το σχήμα της λιτότητας (οὐκ εὖ φρονεῖν = κακῶς φρονεῖν = παραφρονεῖν). Έτσι η σύγκρουση επανέρχεται στο θέμα της φρόνησης (βλ. στ , 735, 753). Ο Κρέων αντιλαμβάνεται την προσπάθεια αυτή του γιου του, την οποία θεωρεί ενοχλητική φλυαρία. Γι' αυτό απορρίπτει ως μάταιη κολακεία την προσφώνηση του Αίμονα πατήρ, αφού αυτός μόνο με τα λόγια τον αποκαλεί πατέρα, ενώ στην πράξη τον αρνείται, καθώς συγκρούεται μαζί του. Κρατεί μόνο την ύβρη του (οὐκ εὖ φρονεῖν) και τον χαρακτηρίζει πάλι περιφρονητικά δούλο μιας γυναίκας, δηλαδή της Αντιγόνης (βλ. στ. 746). Ο Αίμονας διαμαρτύρεται και ελέγχει την αυταρχική νοοτροπία του πατέρα του, που θέλει μόνο αυτός να μιλάει, όχι όμως και να ακούει απαντήσεις σε όσα υποστηρίζει. Προφανώς αυτή η παρατήρηση του Αίμονα σημαίνει ότι, όταν κανείς λέει κάτι και μάλιστα υβριστικό, οφείλει να ανέχεται και τις αναμενόμενες αντίστοιχες κακολογίες. Το δικαίωμα της παρρησίας δεν είναι κτήμα μόνο ενός. Στ Η αντιπαράθεση Κρέοντα - Αίμονα κατέδειξε ότι η ιδεολογική τους διάσταση ήταν απόλυτη και δεν υπήρχε κανένα σημείο επαφής και κατανόησης μεταξύ τους. Ο Αίμονας ήταν αποφασισμένος να σταθεί δίπλα στην Αντιγόνη και να πεθάνει μαζί της. Γι' αυτό τόλμησε να συγκρουστεί με τον πατέρα του για τη λανθασμένη και άδικη απόφασή του και να τον κατηγορήσει για αλαζονεία, αυταρχικότητα και ασέβεια στο θείο. Αυτή η περιφρονητική στάση του εξοργίζει ακόμα περισσότερο τον Κρέοντα που καταφεύγει σε ειρωνεία (Ἄληθες;, στ. 758) και ορκίζεται στον Όλυμπο υψώνοντας το ένα χέρι του και δείχνοντας τον ουρανό απειλεί το γιο του ότι δε θα ανεχτεί πια τις προσβολές του, αλλά θα τον τιμωρήσει (βλ. και στ. 754). Ο όρκος του δίνει επισημότητα και εγκυρότητα στα λόγια του. Γι' αυτό αλλάζει τον τρόπο θανάτωσης της Αντιγόνης (βλ. στ. 36: δημόσιος λιθοβολισμός) και απευθυνόμενος σ' έναν από τους δύο δορυφόρους του τον διατάζει να προσαγάγει από το γυναικωνίτη την Αντιγόνη, για να πεθάνει αμέσως και μάλιστα μπροστά στα μάτια του Αίμονα. Ο δορυφόρος μπαίνει στο ανάκτορο, αλλά δε θα φέρει αμέσως την ηρωίδα (βλ. στ. 801). Η ειρωνεία, ο όρκος, η απειλή, το υπερβατό, το ασύνδετο, η μετωνυμία και η συσσώρευση συνωνύμων αισθητοποιούν την εξαλλοσύνη του Κρέοντα. Ο Αίμονας, εκτός εαυτού πια, δηλώνει με κατηγορηματικό τρόπο, καθώς αποχωρεί γρήγορα, ότι δε θα μείνει για να γίνει αυτόπτης μάρτυρας του θανάτου της Αντιγόνης και προειδοποιεί τον πατέρα του ότι δε θα ξαναδεί το γιο του θα τον αφήσει να δείχνει ανενόχλητος την παραφροσύνη του σε όσους φίλους του μπορούν να την ανέχονται. Τα τελευταία λόγια του Αίμονα επαναφέρουν το θέμα της φρόνησης-αφροσύνης, προοικονομούν την αυτοκτονία του (στ. 1175, ) και συνιστούν τραγική ειρωνεία, αφού ο Κρέων θα τον ξαναδεί ζωντανό και νεκρό (στ ). Η συσσώρευση των αρνήσεων, οι πλεονασμοί, το υπερβατό μαρτυρούν την αποφασιστικότητα και την απόγνωση του ήρωα. Ο Αίμονας αποχωρεί μάλλον από την αριστερή ως προς τους θεατές πάροδο, γιατί τελείωσε ο δραματικός του ρόλος. Ό, τι είχε να υποστηρίξει το είπε ο ρόλος του είχε πια τελειώσει. Έτσι η παραμονή του επί σκηνής δε θα ήταν «κατά τό εἰκός καί τό ἀναγκαῖον», δηλαδή σύμφωνα με τη λογική, τη φύση και την αλήθεια των πραγμάτων και σύμφωνα με την ψυχολογική, την 13