ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ» Υποβολή μεταπτυχιακής διατριβής με θέμα: «ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΩΝ ΑΤΟΜΩΝ. ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ» του Αντωνόπουλου Αριστείδη (Α.Ε.Μ 80/06) Στα πλαίσια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος, «Ανθρώπινη Απόδοση και Υγεία», του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Εγκεκριμένο από το Καθηγητικό σώμα: 1 ος Επιβλέπων : Κωφοτόλης Νικόλαος, Λέκτορας ( Υπογραφή ) 2 ος Επιβλέπων : Αθανάσιος Κίτσιος, Επίκουρος Καθηγητής ( Υπογραφή ) 3 ος Επιβλέπων : Βλαχόπουλος Συμεών, Επίκουρος Καθηγητής ( Υπογραφή )

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ. 3 ABSTRACT. 5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ. 7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 9 Ορισμός 9 Φυσιολογικές σωματικές αλλαγές στους ηλικιωμένους. 14 Φυσιολογικές αλλαγές στις γνωστικές λειτουργίες 21 Ψυχολογική υγεία ΣΚΟΠΟΣ. 29 Σημασία 30 Πρωτοτυπία. 30 Οριοθέτηση.. 31 Περιορισμοί. 31 Ερευνητικές υποθέσεις ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ. 33 Σχέσεις συναισθημάτων και γνωστικών λειτουργιών.. 33 Κατάθλιψη. 34 Σωματική άσκηση και γήρας. 35 1

4 Φυσική δραστηριότητα και λειτουργικότητα 37 Φυσική δραστηριότητα και συναισθηματική κατάσταση. 37 Φυσική δραστηριότητα και γνωστική κατάσταση ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ. 42 Δείγμα.. 42 Όργανα μετρήσεων. 42 Χώρος. 60 Διαδικασία μετρήσεων ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ.. 66 Προσαρμογή και ποιότητα ζωής κατά το γήρας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 83 2

5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. 1 Αξιοπιστία ψυχοκινητικής δέσμης. 59 Πίνακας 2. 1 Ηλικία και εκπαίδευση δείγματος.. 62 Πίνακας 2. 2 Συσχέτιση ερωτηματολογίου MOCA. 62 Πίνακας 2. 3 Συσχέτιση ερωτηματολογίου GDS 63 Πίνακας 2. 4 Συσχέτιση ερωτηματολογίου SWLS.. 63 Πίνακας 2. 5 Συσχέτιση ερωτηματολογίου BAECKE 64 Πίνακας 2. 6 Συσχέτιση ερωτηματολογίου OARS Πίνακας 2. 7 Συσχέτιση ερωτηματολογίου ψυχοκινητικής δέσμης Πίνακας 2. 8 Συσχέτιση ερωτηματολογίου MMSE 65 Πίνακας 2. 9 Συσχέτιση ερωτηματολογίου HINDI

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1.1 Επιδεξιότητα / ταχύτητα - Συνεχή χτυπήματα.. 49 Εικόνα 1.2 Ταχύτητα αντίδρασης Ράβδος Εικόνα 1.3 Επιδεξιότητα / ταχύτητα - Κινήσεις χεριών.. 50 Εικόνα 1.4 Δύναμη άνω άκρων - Handgrip test.. 50 Εικόνα 1.5 Συντονισμός ματιού / χεριού - Χτυπήματα μπάλας.. 51 Εικόνα 1.6 Συντονισμός ματιού / χεριού - Στόχος Εικόνα 1.7 Συντονισμός ματιού / χεριού - Μπόουλινγκ.. 52 Εικόνα 1.8 Ισορροπία - Δυναμική ισορροπία.. 52 Εικόνα 1.9 Ισορροπία - Στατική Ισορροπία. 53 Εικόνα 1.10 Ευκαμψία - Sit and reach test. 54 Εικόνα 1.11 Συντονισμός soda pop test Εικόνα 1.12 Επιδεξιότητα / Ταχύτητα - Μάζεμα σπίρτων. 55 Εικόνα 1.13 Οργάνωση / αποδιοργάνωση - Εναλλαγή θέσης χεριών 56 Εικόνα 1.14 Οργάνωση / αποδιοργάνωση - Τύλιγμα σπάγκου Εικόνα 1.15 Προσανατολισμός - Είσοδος, έξοδος από κύκλο 57 Εικόνα 1.16 Κινητικότητα - Μετακίνηση και επιστροφή 58 4

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ορισμός Παρά το γεγονός ότι ένας ηλικιωμένος μπορεί να αναγνωριστεί σε σχέση με τα άτομα νεότερης ή μέσης ενήλικης ζωής, είναι συχνά δύσκολο να δοθεί ένας επιστημονικός ορισμός της γήρανσης και του γήρατος. Αυτό συμβαίνει διότι η γήρανση συνδέεται με σειρά μεταβολών στα άτομα, οι οποίες είναι συνάρτηση της παρέλευσης του χρόνου και οι οποίες εκδηλώνονται τόσο σε βιολογικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο εμφάνισης, συμπεριφοράς, εμπειρίας, και κοινωνικών ρόλων. Ωστόσο, είναι δύσκολο να ειπωθεί ποιες σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές και σε ποια ηλικία είναι απόρροια μόνο της γήρανσης (Whitbourne, 1996). Το γήρας θεωρείται απότοκος των χρονικά εξαρτημένων μεταβολών στα ζώντα συστήματα. Είναι κατάσταση που δημιουργείται στον οργανισμό παρά την ύπαρξη μεταβολικών μηχανισμών που συμβάλλουν στην επιδιόρθωση των βλαβών και τη συντήρηση του οργανισμού. Επειδή, λοιπόν, το γήρας εξαρτάται από το χρόνο, η χρονολογική ηλικία ενός οργανισμού θεωρείται ένας από τους πιο ισχυρούς δείκτες του γήρατος. Επειδή, όμως, οι οργανισμοί γηράσκουν με διαφορετικούς ρυθμούς, η ηλικία από μόνη της, δεν αρκεί για να προσδιορισθεί το γήρας. Για το λόγο αυτό είναι προτιμότερο να δοθούν τα χαρακτηριστικά του γήρατος και μέσω αυτών να κατανοηθεί το τι είναι και ποιοι παράγοντες το επηρεάζουν. Μια πρώτη διάκριση που είναι χρήσιμο να γίνεται, αφορά το πρωτογενές σε σχέση με το δευτερογενές γήρας (Lemme, 1995) : α) Το πρωτογενές γήρας αναφέρεται στις φυσιολογικές και εσωτερικές λειτουργίες της βιολογικής γήρανσης. Οι λειτουργίες αυτές είναι γενετικά προγραμματισμένες και ακολουθούν τη γενετικά προσδιορισμένη πορεία ανάπτυξης από τη γέννηση μέχρι το θάνατο. Αυτό σημαίνει ότι οι βιολογικές μεταβολές θα εκδηλωθούν παρά την ύπαρξη καλής υγείας και παρά την έλλειψη ασθενειών. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ 5

8 των ερευνητών για το ποιες ακριβώς είναι οι βιολογικές λειτουργίες της γήρανσης (Arking, 1991). Ωστόσο, το γεγονός είναι ότι οι βιολογικές μεταβολές είναι αναπόδραστες, ισχύουν για όλους τους ανθρώπους, και ζωντανούς οργανισμούς γενικότερα, και είναι μη αναστρέψιμες. Παρά τον υποχρεωτικό και καθολικό χαρακτήρα των βιολογικών μεταβολών και τη γενικότερη σχέση τους με την ηλικία, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι αυτές αρχίζουν σε μια συγκεκριμένη ηλικία ή ότι παίρνουν μια συγκεκριμένη μορφή σε όλους τους ανθρώπους. Το πότε θα εμφανιστούν και με ποια μορφή, είναι συνάρτηση περιβαλλοντικών παραγόντων και τρόπου ζωής. β) Το δευτερογενές γήρας αναφέρεται σε μεταβολές που είναι παθολογικές και απορρέουν από εξωτερικούς παράγοντες, όπως οι περιβαλλοντικές επιδράσεις (φυσικές, κοινωνικές, ιστορικές, οικονομικές, πολιτισμικές), η ίδια η συμπεριφορά του ατόμου (συνήθειες που έχει αποκτήσει και οι οποίες μπορεί να βοηθούν στη διατήρηση της καλής κατάστασης του οργανισμού ή να την επιβαρύνουν), αλλά και η προσωπικότητα και η αυτο-εικόνα του ατόμου καθώς και οι ασθένειες (Schroots, 1996). Για παράδειγμα, η έλλειψη σωστής διατροφής, η υπερβολική έκθεση στις υπεριώδεις ακτίνες του ηλίου, η έκθεση σε υπερβολικούς θορύβους, το κάπνισμα, η υπερβολική χρήση αλκοόλ και άλλα, είναι παράγοντες που συμβάλλουν στην πρώιμη εμφάνιση του γήρατος και στη μορφή που θα πάρει αυτό. Το δευτερογενές γήρας, με άλλα λόγια, δεν είναι υποχρεωτικό, ούτε καθολικό για τους ανθρώπους, αν και τείνει να συνυπάρχει με το πρωτογενές και να το επιβαρύνει. Για παράδειγμα, η απουσία μόρφωσης και οικονομικών πόρων επιβαρύνουν το πρωτογενές γήρας τόσο από την άποψη της έλλειψης υγιεινού τρόπου ζωής, που προλαμβάνει τις εκδηλώσεις του γήρατος, όσο και από την άποψη της έλλειψης σωστής και έγκαιρης ιατρικής φροντίδας όταν εκδηλωθούν οι ασθένειες. 6

9 Η διάκριση του πρωτογενούς από το δευτερογενές γήρας έχει ως συνέπεια ότι πλέον για να κατανοηθεί η λειτουργία της γήρανσης λαμβάνεται υπόψη την πολυπλοκότητα των παραγόντων που την επηρεάζουν, τόσο βιολογικών όσο και προσωπικών και πολιτισμικών. Έτσι, τα άτομα 50 χρόνων, τα οποία τον προηγούμενο αιώνα θεωρούνταν ηλικιωμένα, σήμερα θεωρούνται «ώριμοι» ενήλικες, και άτομα άνω των 70 χρόνων σήμερα, παρά την όποια μείωση των σωματικών τους δυνάμεων, διαθέτουν συχνά πλήρη νοητική ικανότητα και μπορεί να είναι το ίδιο αποδοτικοί σε πνευματικού τύπου εργασία όσο και οι νεότεροι συνάνθρωποι τους. Βεβαίως, σε μια κοινωνία υπάρχει κατανομή ρόλων και τα γηρατειά είναι συνδεδεμένα με τη συνταξιοδότηση και μικρότερη συμμετοχή στην παραγωγική διαδικασία. Αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι υπάρχουν μεγάλες ατομικές διαφορές μεταξύ των ηλικιωμένων, κάτι που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη. Μια συχνή διαπίστωση που κάνουν όσοι έρχονται σε επαφή με ηλικιωμένους είναι ότι τα άτομα μεγάλης ηλικίας δεν έχουν πια τη νοητική ευελιξία και ταχύτητα αντίδρασης που είχαν όταν ήταν νέοι. Αυτό όμως δε σημαίνει αναγκαστικά ότι μειώνονται οι γνωστικές τους δυνατότητες τόσο ώστε να μην είναι λειτουργικοί. Πραγματικά, ένα από τα πρώτα ερωτήματα που τέθηκαν από τους ερευνητές ήδη από τα πρώτα χρόνια που ξεκίνησε η προσέγγιση της διά βίου ανάπτυξης ήταν αν μεταβάλλονται οι γνωστικές ικανότητες και λειτουργίες από την ενηλικίωση μέχρι το γήρας και πού μπορεί να οφείλεται αυτό. Ως γνωστικές λειτουργίες ορίζονται οι διάφοροι μηχανισμοί που χρησιμοποιεί ο ανθρώπινος νους προκειμένου να επεξεργαστεί διάφορες πληροφορίες. Τέτοιες λειτουργίες είναι η αντίληψη, η προσοχή, η γλώσσα, η μνήμη, η λήψη αποφάσεων και η σκέψη. Όλες οι λειτουργίες αυτές έχουν σχέση με τη γνώση, γι' αυτό και ονομάζονται γνωστικές λειτουργίες. Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο μπορεί να περιγραφεί η επεξεργασία των πληροφοριών είναι μέσα από τις ειδικές διεργασίες που εφαρμόζει ο νους 7

10 προκειμένου να αναπαραστήσει, να κατανοήσει, να τροποποιήσει ή να μετασχηματίσει πληροφορίες. Τέτοιες νοητικές (ή γνωστικές) διεργασίες είναι, για παράδειγμα, η αναγνώριση σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ στοιχείων (επαγωγή σχέσεων), η συναγωγή συμπερασμάτων, η χωρική-εικονική αναπαράσταση και μετασχηματισμοί, η κατανόηση λεξιλογίου, η παραγωγή προτάσεων, η εκτέλεση αριθμητικών πράξεων και άλλα (Ευκλείδη, 1999). Ένας άλλος τομέας που επηρεάζεται από το γήρας είναι η λειτουργικότητα. Η λειτουργική ικανότητα είναι ένα σημαντικό κομμάτι της υγείας και της ευεξίας (Whitelaw και Liang, 1991). Σύμφωνα με τους Moore και Siu (1996) οι διαταραχές που επέρχονται στη επιτέλεση των δραστηριοτήτων καθημερινής διαβίωσης είναι πολύ συνηθισμένες μεταξύ των ηλικιωμένων. Πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργική κατάσταση είναι πολύ χρήσιμες για την κατανόηση της συνολικής ευεξίας και της ικανότητας αυτοεξυπηρέτησης των ηλικιωμένων (George και Fillenbaum, 1985). Επιπλέον, οι Kane και Kane αναφέρονται εκτεταμένα στο γεγονός ότι οι ηλικιωμένοι πρέπει να υποβάλλονται σε πολλαπλές διαγνωστικές δοκιμασίες και στο ότι η σωματική τους υγεία, η ψυχική και η κοινωνική τους ευεξία πρέπει να αλληλοσυσχετίζονται και να μελετώνται επισταμένως από πολυδιάστατα όργανα αξιολόγησης (Kane και Kane, 1981). Δίνουν μεγάλη σημασία επίσης στη χρήση μεθόδων μέτρησης της λειτουργικής κατάστασης επειδή τις θεωρούν τους πιο χρήσιμους δείκτες ώστε να υπάρξει ουσιαστική βοήθεια σε αυτούς που φροντίζουν τους ηλικιωμένους (George και Fillenbaum, 1985, Kane και Kane, 1981). Σήμερα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν και κατανοούν τη σημασία που έχει στη ζωή τους η συστηματική σωματική άσκηση, ιδιαίτερα μάλιστα τη σημασία του να παραμένουν σωματικά δραστήριοι σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. 8

11 Αν οι συνθήκες της υγείας ενός ατόμου το επιτρέπουν, δεν συνίσταται μόνο, αλλά επιβάλλεται να παραμένει το άτομο δραστήριο μέχρι το τέλος της ζωής του, δηλαδή οπωσδήποτε και μετά την ηλικία των 65 ετών. Πολλοί πιστεύουν ότι οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας είναι εξασθενημένοι σωματικά και πρέπει να ζουν καθιστική ζωή. Ωστόσο οι έρευνες δείχνουν ότι μόνο το 5% των ατόμων ηλικίας πάνω από 60 ετών είναι σωματικά εξαρτημένα από τη βοήθεια άλλων ανθρώπων. Σήμερα με την εξέλιξη της Ιατρικής και τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των προσφερόμενων φαρμακευτικών αγωγών έχει σημειωθεί, αφ ενός μεν παράταση του χρόνου ζωής, αφ ετέρου δε βελτίωση της ποιότητας ζωής στη τρίτη ηλικία, ενώ στα χρόνια που έρχονται αυτές οι δύο παράμετροι θα βελτιώνονται συνεχώς. Αυτό σημαίνει ότι όλο και μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων ηλικίας άνω των 65 ετών θα βρίσκεται στη ζωή σε σχέση με το παρελθόν. Έτσι, οι παρεξηγήσεις και οι μισές αλήθειες για τα θέματα που αφορούν τα προγράμματα άθλησης για μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους θα πρέπει να ξεκαθαρισθούν, ώστε οι άνθρωποι αυτοί να ζουν μία υγιέστερη και ευτυχέστερη ζωή. Υπάρχουν μερικές διαδεδομένες αλλά λανθασμένες αντιλήψεις που αφορούν την άσκηση στη μεγαλύτερη ηλικία. Για παράδειγμα, πολλοί πιστεύουν ότι η ανάγκη για άσκηση μειώνεται με την ηλικία και τελικά εξαφανίζεται. Άλλοι νομίζουν ότι με την άσκηση κινδυνεύει η υγεία των ανθρώπων που έχουν περάσει τη μέση ηλικία. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι υπερεκτιμούν τα οφέλη που προσφέρει η ελαφρά και περιστασιακή σωματική δραστηριότητα. Άλλη λανθασμένη αντίληψη είναι ότι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι υποτιμούν τις ικανότητές τους και δυνατότητές τους για σωματική δραστηριότητα. 9

12 Για να απαντήσουμε στις παραπάνω λανθασμένες αντιλήψεις θα πρέπει να εξεταστούν οι βασικές φυσιολογικές απώλειες στη λειτουργία του οργανισμού (ακοή, όραση και άλλα.), στις οποίες πρέπει να δίνεται προσοχή όταν καταρτίζεται ένα πρόγραμμα άσκησης για ένα ηλικιωμένο άτομο. Φυσιολογικές σωματικές αλλαγές στους ηλικιωμένους Στην εμφάνιση χαρακτηριστικό είναι τα άσπρα μαλλιά, οι ρυτίδες, η δομή του σώματος, όπως η μείωση του ύψους και βάρους. Γενικά, οι μεταβολές στην εμφάνιση είναι κυρίως αισθητικού τύπου και δεν φαίνονται να έχουν ευρύτερες συνέπειες σε νοητικό επίπεδο. Οι όποιες ψυχολογικές συνέπειες υπάρχουν, σχετίζονται με την αυτοεικόνα του ατόμου και τη μείωση της αυτοεκτίμησής του, μια και η τρέχουσα εμφάνιση αποκλίνει από αυτήν της νεότητας ή του κοινωνικού προτύπου της ομορφιάς (Whitbourne, 1996). Στην κινητικότητα εμφανίζονται ορισμένα προβλήματα με το μυοσκελετικό σύστημα και τις αρθρώσεις. Υπάρχει μικρή μείωση στη μυϊκή δύναμη μέχρι και τα χρόνια και 30-40% μείωση στα 70 με 80 χρόνια. Η μείωση αυτή οφείλεται σε γενετικούς παράγοντες αλλά και στον τρόπο ζωής. Η μειωμένη σωματική δραστηριότητα, το κάπνισμα, η δίαιτα και η χρήση οινοπνευματωδών ποτών, επηρεάζουν την πυκνότητα των οστών. Γενικά, τα προβλήματα με το μυοσκελετικό σύστημα επιφέρουν περιορισμό των κινήσεων και μπορεί να δυσκολεύουν το άτομο στην εκτέλεση λεπτών κινήσεων με τα χέρια. Οι πόνοι και η έλλειψη ευελιξίας στα πόδια μπορούν να επιβραδύνουν το ρυθμό βαδίσματος του ατόμου, να δυσκολεύσουν το ανέβασμα σε σκάλες ή το κάθισμα στην καρέκλα. Οι πόνοι στη οσφυϊκή μοίρα της σπονδυλικής στήλης και στα άκρα, μπορούν να μειώσουν την ευχαρίστηση του ατόμου από τη ζωή και την ψυχαγωγία. Αυτός ο περιορισμός της κίνησης και οι πόνοι μπορούν 10

13 μακροπρόθεσμα να προκαλέσουν στο άτομο κατάθλιψη ή εξάρτηση από τους άλλους, πράγμα δυσάρεστο τόσο για το άτομο όσο και για τους άλλους (Whitbourne, 1996). Στο καρδιαγγειακό σύστημα οι συνδεόμενες με την ηλικία μεταβολές στη λειτουργία της καρδιάς και των αρτηριών έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της ποσότητας αίματος που φθάνει στα κύτταρα. Ωστόσο υπό κανονικές συνθήκες, αυτή η μείωση δεν είναι τόσο εμφανής. Μια άλλη συνέπεια της μειωμένης λειτουργίας της καρδιάς είναι ότι φθάνει λιγότερο οξυγόνο στους μύες κατά τη διάρκεια της άσκησης και το άτομο κινδυνεύει σε μια τέτοια περίπτωση από παροδική ισχαιμία. Επίσης, οι μεταβολές στη λειτουργία της καρδιάς και των αρτηριών μπορούν να ερμηνεύσουν, μερικώς, την υψηλή συστολική και διαστολική πίεση του αίματος. Φαίνεται ότι η διατήρηση υψηλού επιπέδου σωματικής άσκησης σε μεγάλη ηλικία διατηρεί την καλή λειτουργία της καρδιάς αλλά και την καλή ψυχολογική διάθεση. Το αναπνευστικό σύστημα είναι υπεύθυνο για τη λειτουργία της ανταλλαγής αερίων ανάμεσα στο αίμα και τον αέρα, έτσι που τα κύτταρα του σώματος να έχουν επαρκή υποστήριξη για τις μεταβολικές τους δραστηριότητες. Η προχωρημένη ηλικία έχει ως συνέπεια την πτώση της ποσότητας της ανταλλαγής των αερίων στους πνεύμονες με αποτέλεσμα να φθάνει στο αίμα λιγότερο οξυγόνο από τον αέρα. Επίσης, μειώνεται η ποσότητα του αέρα που εισπνέεται και εκπνέεται στους πνεύμονες κατά τα μέγιστα επίπεδα προσπάθειας. Οι μεταβολές αυτές στην αναπνευστική λειτουργία μπορούν να προκαλέσουν αισθήματα δύσπνοιας και κόπωσης όταν το άτομο κάνει κάποια σωματική προσπάθεια, ακόμη και αν η προσπάθεια είναι σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση με αυτήν που έκανε το άτομο σε νεότερη ηλικία. Σε ακραίες περιπτώσεις η αίσθηση ότι δεν μπορεί να αναπνεύσει δημιουργεί στο άτομο άγχος και κρίση πανικού. Έτσι, οι ηλικιωμένοι αποφεύγουν την επίπονη προσπάθεια, πράγμα που έχει ως συνέπεια τη μείωση των δυνατοτήτων τους ακόμη περισσότερο. 11

14 Όσον αφορά το εκκριτικό σύστημα, με την αύξηση της ηλικίας, η αποτελεσματικότητα της εκκριτικής λειτουργίας μειώνεται. Τα νεφρά, τα οποία γενικά μπορούν να λειτουργούν καλά υπό κανονικές συνθήκες, δεν μπορούν να ανταποκριθούν όταν υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις στα επίπεδα των υγρών του σώματος. Η μειωμένη λειτουργία των νεφρών έχει ως συνέπεια το βραδύτερο ρυθμό αποβολής των φαρμάκων από το σώμα, έτσι, που ακόμα και σχετικά χαμηλές δόσεις φαρμάκων να σωρεύονται στο αίμα και να έχουν παρενέργειες, αντί για το επιθυμητό αποτέλεσμα. Μια άλλη σημαντική μεταβολή στο εκκριτικό σύστημα έχει ως συνέπεια την ακράτεια ούρων. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις της ακράτειας είναι σημαντικές διότι επηρεάζουν την καθημερινή ζωή του ατόμου και ιδιαιτέρως την κοινωνική, προκαλώντας ντροπή και στενοχώρια. Στο πεπτικό σύστημα οι επιπτώσεις της μεγάλης ηλικίας δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Συνήθως, τα προβλήματα πέψης είναι απόρροια άλλων ασθενειών και όχι της γήρανσης. Υπάρχουν παρ όλα αυτά κάποιες μεταβολές που συνδέονται με το γήρας. Γενικώς, τα προβλήματα πέψης δεν έχουν σοβαρές ψυχολογικές επιπτώσεις στους ηλικιωμένους, αν και μπορούν να οδηγήσουν σε μείωση της ποσότητας και ποιότητας της τροφής που το άτομο παίρνει. Στο αυτόνομο νευρικό σύστημα δύο από τις κύριες λειτουργίες του φαίνεται ότι επηρεάζονται με την αύξηση της ηλικίας. Αυτές είναι η ρύθμιση της θερμοκρασίας του σώματος και ο ύπνος. Τα άτομα άνω των 65 χρόνων παρουσιάζουν ελαττωμένη προσαρμοστικότητα στις πολύ υψηλές ή πολύ χαμηλές περιβαλλοντικές θερμοκρασίες. Σε σχέση με τον ύπνο, οι ηλικιωμένοι συχνά εμφανίζουν αϋπνία. Οι διαταραχές ύπνου στους ηλικιωμένους οφείλονται μεταξύ άλλων στην άπνοια (δυσκολία αναπνοής κατά τη διάρκεια του ύπνου), στη συχνή ανάγκη για ούρηση, αλλά και σε προβλήματα με τα πόδια, την καρδιά και άλλα. Γενικά, στους ηλικιωμένους, υπάρχει αύξηση του ελαφρού 12

15 ύπνου, όταν αποκοιμιέται κανείς χωρίς να κοιμάται πραγματικά, και μείωση του βαθέος ύπνου. Αυτό φέρνει ψυχολογική δυσφορία και αλλαγή ωρών ύπνου στον ηλικιωμένο. Στο κεντρικό νευρικό σύστημα οι φυσιολογικές μεταβολές που παρατηρούνται, όπως και στα άλλα συστήματα, είναι δύσκολο να αποδοθούν μόνο στο γήρας, διότι υπάρχουν και σε ασθένειες όπως η γνωστική έκπτωση, ή η νόσος του Parkinson, αν και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Γενικά, φαίνεται ότι με την ηλικία επηρεάζονται με διαφορετικό τρόπο οι διάφορες περιοχές του εγκεφάλου, κυρίως, σε ό,τι αφορά την απώλεια νευρώνων. Υπάρχει σημαντική μείωση στον ιππόκαμπο, περιοχή η οποία συνδέεται με τη βραχύχρονη μνήμη. Απώλεια κυττάρων υπάρχει και στην παρεγκεφαλίτιδα, περιοχή που ρυθμίζει τις λεπτές κινήσεις. Επίσης χάνουν μεγάλο μέρος των κυττάρων τους οι αισθητήριες περιοχές του φλοιού και οι κινητικές, ενώ οι υποφλοιώδεις περιοχές πάσχουν λιγότερο. Αντίθετα, προς τις φλοιώδεις περιοχές που παρουσιάζουν σαφή μείωση της πυκνότητας των κυττάρων τους, φαίνεται να υπάρχει αρκετά μεγάλη σταθερότητα στις προμετωπιαίες περιοχές του φλοιού. Αν σκεφτεί, μάλιστα, κανείς ότι οι προμετωπιαίες περιοχές ενέχονται σε διαδικασίες της αφηρημένης σκέψης, κρίσης και σχεδιασμού, τότε μπορεί να καταλάβει γιατί πολλές ανώτερες γνωστικές λειτουργίες παραμένουν σχετικά άθικτες στις μεγάλες ηλικίες, όπως δείχνουν και τα τεστ νοημοσύνης, ενώ άλλες πάσχουν. Μετά τα 80 χρόνια όμως φαίνεται να υπάρχει μια ομογενοποίηση των επιδόσεων στα τεστ νοημοσύνης, πράγμα που υπονοεί ότι οι απώλειες αρχίζουν και σε αυτές τις περιοχές. Γενικά, η γήρανση του κεντρικού νευρικού συστήματος έχει άμεσες επιπτώσεις σε πολλές αισθητηριακές, κινητικές και γνωστικές ικανότητες και συμπεριφορές. Ωστόσο ο εγκέφαλος, παρά τις απώλειες σε κύτταρα που εμφανίζει, διαθέτει επίσης και αντισταθμιστικούς μηχανισμούς όπως, η ύπαρξη πλεονασματικών κυττάρων και η 13

16 πλαστικότητα. Οι μηχανισμοί αυτοί επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων συνειρμικών συνδέσεων, κυρίως στις συνειρμικές περιοχές του φλοιού, οι οποίες διαμεσολαβούν για την αφηρημένη σκέψη. Έτσι, μπορεί να υπάρξει και βελτίωση των νοητικών λειτουργιών στα ύστερα χρόνια της ενήλικης ζωής, καθώς το άτομο αξιοποιεί τη σωρευμένη εμπειρία του για τη λήψη αποφάσεων και τη διατύπωση κρίσεων. Η διατήρηση των νοητικών δυνάμεων μπορεί να κρατήσει και μετά τα 80 χρόνια, εφόσον το άτομο κρατά το νου και τα ενδιαφέροντά του ενεργά και συμμετέχει σε περιβάλλοντα που προσφέρουν διανοητικά ερεθίσματα. Η μείωση της οξύτητας των αισθητηρίων είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό της προχωρημένης ηλικίας. Η μειωμένη λειτουργία των αισθητηρίων κατά την προχωρημένη ηλικία περιορίζει την προσαρμοστική ικανότητα του ατόμου στο εξωτερικό περιβάλλον, και σε βαρύτερες περιπτώσεις παρεμποδίζει την ικανότητα του ατόμου να διατηρεί την επαφή με αυτά που συμβαίνουν γύρω του, να ζει ανεξάρτητα, να επικοινωνεί, να φροντίζει την προσωπική του υγεία, διατροφή και ασφάλεια, καθώς και να συμμετέχει στις κοινωνικές σχέσεις. Επηρεάζει ακόμη και τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες όπως η μνήμη και η διαλογιστική (Baltes & Lang, Marsiske, Klumb, & Baltes, 1997). Αυτή η σχέση αισθητηριακής λειτουργίας με τη νοημοσύνη και τις γνωστικές λειτουργίες, είναι ιδιαίτερα εμφανής στα άτομα της τέταρτης ηλικίας(80+ ), και έχει συνέπειες τόσο στις βασικές καθημερινές δραστηριότητες του ατόμου όσο και στις ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις. Ιδιαίτερα σημαντική στη βασική και ευρύτερη λειτουργικότητα του ατόμου είναι η επίδραση της όρασης και όχι τόσο της ακοής και των άλλων αισθήσεων, οι οποίες επηρεάζουν αλλά όχι τόσο πολύ. Η μείωση της όρασης δυσκολεύει την ικανότητα του ηλικιωμένου για αυτόνομη διαβίωση, δηλαδή να φροντίζει το φαγητό του, το ντύσιμο και τα ψώνια. Επηρεάζει, επίσης, τη συμμετοχή σε κοινωνικές 14

17 δραστηριότητες και ψυχαγωγία, μειώνοντας τόσο το χρόνο που αφιερώνεται σε αυτές όσο και τη συχνότητα επαφών με τους άλλους. Ωστόσο, η κοινωνική συμμετοχή του ατόμου δεν εξαρτάται μόνο από τη λειτουργία των αισθητηρίων. Εξαρτάται και από τη γνωστική ικανότητα και από την προσωπικότητα του ατόμου, δηλαδή τους στόχους που θέτει, την εξωστρέφεια ή μη και ενδεχομένως την υπάρχουσα ή μη κατάθλιψη. Η μείωση της αισθητηριακής οξύτητας, γενικότερα, αλλά και τα προβλήματα κινητικότητας και ισορροπίας στους ηλικιωμένους έχουν ευρύτερες συνέπειες στη ζωή τους τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτές οι συνέπειες είναι πιο έντονες μετά τα χρόνια. Όσον αφορά την όραση, οι ηλικιωμένοι χρειάζονται περισσότερο φως για να δουν καλά (Lemme, 1995). Τα προβλήματα όρασης, δηλαδή, εκδηλώνονται κυρίως στο σκοτάδι και ημίφως. Τα προβλήματα ακοής είναι αρκετά διαδεδομένα, αν και συνήθως είναι μέτριας έντασης (Lemme, 1995). Η παρατεταμένη έκθεση σε δυνατούς θορύβους συμβάλλει στην αύξηση του προβλήματος της μειωμένης ακοής καθώς και η μόλυνση θορύβου. Οι θόρυβοι των πόλεων εξηγούν γιατί μείωση της ακοής εμφανίζεται κυρίως στις βιομηχανικές κοινωνίες και όχι στις παραδοσιακές και γιατί η μείωση ακοής είναι μεγαλύτερη και εμφανίζεται νωρίτερα στους άνδρες από ό,τι στις γυναίκες. Ένα άλλο πρόβλημα ακοής των ηλικιωμένων είναι η μειωμένη ικανότητα να διαφοροποιούν τον περιβαλλοντικό θόρυβο από τον κοντινό. Αυτό οδηγεί σε δυσκολία εντοπισμού της πηγής του θορύβου μέσα σε περιβάλλοντα με θόρυβο και μέσα στο πλήθος. Η ακουστική δυσκολία μέσα στο πλήθος κάνει τους ηλικιωμένους να αποφεύγουν τόπους με θόρυβο, π. χ. θορυβώδη εστιατόρια και να μειώνουν τις κοινωνικές εξόδους. Αν όμως, ο ηλικιωμένος κάθεται δίπλα σε υλικά που απορροφούν το θόρυβο, όπως κουρτίνες, έπιπλα με ύφασμα ή χαλιά, τότε βελτιώνεται η ακουστική ικανότητα. Θα 15

18 πρέπει να αποφεύγονται ωστόσο σκληρές επιφάνειες, όπως παράθυρα ή γυμνοί τοίχοι, διότι δεν απορροφούν τον ήχο. Η απώλεια της ακοής επιφέρει και προβλήματα στην επικοινωνία, διότι χάνονται πληροφορίες ή υπάρχει λανθασμένη κατανόηση. Έτσι, οι άνθρωποι συχνά αποκλείουν τους βαρήκοους ηλικιωμένους από τις συζητήσεις και κοινωνικές δραστηριότητες. Στην επικοινωνία με ηλικιωμένους καλά είναι να μιλά κανείς με κανονικό ρυθμό (όχι πολύ γρήγορα) και ελαφρώς δυνατά. Να μειώνεται ο θόρυβος του περιβάλλοντος και να είναι εμφανές το πρόσωπο του ομιλούντος, ώστε ο ηλικιωμένος να μπορεί να χρησιμοποιεί σήματα των χειλιών ή εκφράσεων του προσώπου. Στην αφή φαίνεται να υπάρχει σχετική μείωση της απτικής διάκρισης με την ηλικία, αλλά δεν είναι γνωστές οι επιπτώσεις από τη μείωση αυτή. Στην ισορροπία οι διαταραχές έχουν επιπτώσεις στην κινητικότητα των ηλικιωμένων και επιβαρύνουν τα προβλήματα που ήδη αναφέρθηκαν. Οι διαταραχές στην ισορροπία επηρεάζουν τις καθημερινές δραστηριότητες, βασικές (για τη διαβίωση) και ευρύτερες (ψυχαγωγία, κοινωνικές) (Baltes & Lang, 1997). Γενικά, η μείωση κυρίως της όρασης και της ακοής συμβάλλει σε μείωση της νοημοσύνης και έμμεσα των κοινωνικών και άλλων καθημερινών δραστηριοτήτων. Βέβαια οι ηλικιωμένοι τείνουν να αντισταθμίζουν τις ελλείψεις αυτές αλλάζοντας τις συνήθειές τους, με αυξημένη προσοχή, με χρήση γυαλιών ή ακουστικών αλλά και με τη χρήση συμπερασματικών τρόπων προκειμένου να συναγάγουν τι συμβαίνει γύρω τους. Η προσαρμογή του περιβάλλοντος στις ανάγκες των ηλικιωμένων βοηθά, επίσης, διότι αξιοποιεί τις αισθητηριακές δυνατότητες των ηλικιωμένων απομακρύνοντας τα εμπόδια και όσες καταστάσεις τους επιβαρύνουν. 16

19 Η μείωση της λειτουργίας των αισθητηρίων και οι σωματικές μεταβολές δεν είναι οι μόνες αλλαγές που εμφανίζονται στα ηλικιωμένα άτομα. Υπάρχουν γενικότερα προβλήματα υγείας, τα οποία τείνουν να αυξάνουν όσο περνά η ηλικία (Lemme, 1995). Το φύλο φαίνεται να επηρεάζει το είδος των ασθενειών που εμφανίζονται στους ηλικιωμένους. Η πιο βασική διαφορά ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες αφορά τη θνησιμότητα. Η μέση προσδοκώμενη διάρκεια ζωής στις Η. Π. Α. είναι περίπου 73 χρόνια για τους άνδρες και 80 για τις γυναίκες. Για την Ελλάδα, οι έρευνες δείχνουν ότι η προσδοκώμενη ζωή των ανδρών είναι περίπου 74 χρόνια ενώ των γυναικών περίπου 77 χρόνια. Παρά τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής στις γυναίκες, όμως, η ποιότητα ζωής τους είναι χειρότερη, διότι οι γυναίκες πάσχουν από περισσότερες χρόνιες ασθένειες. Συνέπεια των χρόνιων ασθενειών στις γυναίκες είναι ότι περιορίζεται η δυνατότητά τους για ενεργητική και ανεξάρτητη ζωή. Φυσιολογικές αλλαγές στις γνωστικές λειτουργίες Εκτός από τις σωματικές αλλαγές στους ηλικιωμένους εμφανίζονται διάφορες άλλες αλλαγές που σχετίζονται με τη λειτουργία του γνωστικού συστήματος, του συστήματος δηλαδή, που είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία και χρήση της γνώσης. Το σύστημα αυτό, που εδράζεται στον εγκέφαλο, επεξεργάζεται τις πληροφορίες που φθάνουν στον εγκέφαλο και είναι υπεύθυνο για τις βασικές λειτουργίες της αντίληψης, μάθησης, μνήμης και σκέψης. 17

20 Στην επεξεργασία πληροφοριών παρατηρούνται αρκετές αλλαγές. Μια βασική φυσιολογική αλλαγή που παρατηρείται στο γνωστικό σύστημα των ηλικιωμένων (Lemme, 1995) είναι η μείωση της ταχύτητας των πληροφοριών σε νοητικό επίπεδο, πράγμα που οδηγεί σε αύξηση του χρόνου που απαιτείται για να εκτελέσουν κάτι, να σκεφτούν ή να πάρουν μια απόφαση. Η προοδευτική αύξηση του χρόνου αντίδρασης (δηλαδή του χρόνου που απαιτείται από τη στιγμή που παρουσιάζεται ένα ερέθισμα μέχρι την εκδήλωση της αντίδρασης σε αυτό), είναι κάτι που αρχίζει από την ενήλικη ζωή αλλά γίνεται ιδιαίτερα εμφανές στους ηλικιωμένους (Salthouse, 1985). Αυτό σημαίνει ότι με την αύξηση της ηλικίας υπάρχει επιβράδυνση των νοητικών λειτουργιών και της εκτέλεσης των αντιδράσεων σε ερεθίσματα και αυτή η επιβράδυνση αφορά κάθε είδους γνωστική επεξεργασία. Η γενικευμένη μείωση της ταχύτητας επεξεργασίας των πληροφοριών επιτείνει τις συνέπειες της αισθητηριακής μείωσης, καθυστερώντας το χρόνο αντίδρασης στα ακουστικά και οπτικά σήματα, πράγμα που έχει επιπτώσεις στην επικοινωνία, στην οδήγηση κ. α. Μέρος της επιβράδυνσης της επεξεργασίας των πληροφοριών στους ηλικιωμένους μπορεί να οφείλεται στη μικρότερη αποτελεσματικότητα των διεργασιών της προσοχής. Αυτό φαίνεται στη μεγαλύτερη δυσκολία που έχουν οι ηλικιωμένοι σε σχέση με τους νέους να συντονίσουν και να ολοκληρώσουν σε ένα ενιαίο σύνολο πολλαπλές πληροφορίες που παρουσιάζονται ταυτόχρονα. Επίσης, στη μικρότερη ικανότητά τους να αγνοούν ή να αναστέλλουν την επεξεργασία άσχετων πληροφοριών, καθώς και στη δυσκολία να μοιράζουν την προσοχή τους ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα σύνθετα έργα ταυτοχρόνως. Έτσι, οι ηλικιωμένοι θέλουν περισσότερο χρόνο προκειμένου να προσέξουν με τη σειρά όλα τα στοιχεία μιας κατάστασης ώστε να κρίνουν ποια είναι κρίσιμα και ποια όχι προκειμένου να καταλήξουν σε μιαν απόφαση όταν η κατάσταση είναι σύνθετη. 18

21 Οι παραπάνω γνωστικές μεταβολές οφείλονται στις μεταβολές του κεντρικού νευρικού συστήματος. Φαίνεται, όμως, ότι όσο καλύτερη είναι η σωματική υγεία του ατόμου και ιδιαιτέρως η καρδιαγγειακή λειτουργία, τόσο μικρότερες είναι οι επιπτώσεις σε γνωστικό επίπεδο, μιας και διατηρείται η καλή λειτουργία του εγκεφάλου. Η σωματική άσκηση αλλά και η εξάσκηση σε νοητικά έργα μπορούν να βελτιώσουν τη νοητική λειτουργία και το χρόνο αντίδρασης στους ηλικιωμένους. Από την άλλη, οι ίδιοι οι ηλικιωμένοι βρίσκουν τρόπους με τους οποίους αντισταθμίζουν την επιβράδυνση των νοητικών λειτουργιών τους. Έτσι διαβαθμίζουν την προσπάθεια που καταβάλλουν για ταχύτητα και ακρίβεια στις αντιδράσεις ανάλογα με τη σπουδαιότητά του θέματος ή αυτοματοποιούν τις αντιδράσεις τους ώστε να εκτελούνται χωρίς την ανάγκη καθοδήγησης από την προσοχή. Επίσης, καθώς καταλαβαίνουν ότι το άγχος διασπά την προσοχή τους και τους δημιουργεί προβλήματα στην απόδοσή τους, φροντίζουν να μειώνουν το άγχος δίνοντας λιγότερη σημασία στο πώς κρίνουν οι άλλοι την απόδοσή τους. Τέλος, αποδέχονται το γεγονός ότι η κάποια καθυστέρηση στο χρόνο αντίδρασης δε σημαίνει ότι δεν μπορούν να κάνουν κάτι σωστά(ευκλείδη, 1999). Οι απώλειες της μνήμης είναι ένα από τα πιο γνωστά συμπτώματα του γήρατος. Υπάρχει γενική συμφωνία μεταξύ των επιστημόνων (Whitbourne, 1996) ότι το μέρος της μνήμης που πάσχει περισσότερο είναι η εργαζόμενη μνήμη, η μνήμη δηλαδή που ενεργοποιείται όταν το άτομο διατηρεί στη μνήμη του ενεργά πληροφορίες που του χρειάζονται προκειμένου να λύσει ένα πρόβλημα ή να κατανοήσει μια κατάσταση. Για παράδειγμα, η εργαζόμενη μνήμη χρησιμοποιείται όταν γίνονται μαθηματικές πράξεις με το νου (Baddeley, 1990, 1991). 19

22 Λιγότερο πάσχει η βραχύχρονη συγκράτηση, η οποία ονομάζεται από άλλους άμεση μνήμη. Η άμεση μνήμη αφορά την παθητική καταγραφή και διατήρηση πληροφοριών για πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Η μνήμη περιλαμβάνει όμως και άλλες λειτουργίες όπως η κωδικοποίηση / αποκωδικοποίηση, η συγκράτηση νέων πληροφοριών, η αποθήκευση πληροφοριών από μικρό χρονικό διάστημα μέχρι χρόνια και τέλος, η ανάκληση πληροφοριών από τη μνήμη. Ως προς την ανάκληση πρόσφατα αποκτημένων πληροφοριών, όπως για παράδειγμα το όνομα ενός προσώπου που συνάντησε κάποιος την προηγούμενη ημέρα, υπάρχει σαφής πτώση με την αύξηση της ηλικίας (Kausler, 1982). Αυτό είναι ένα συχνό παράπονο των ηλικιωμένων, ότι δηλαδή ξεχνούν πράγματα που συνέβησαν πρόσφατα αλλά θυμούνται πράγματα που συνέβησαν παλιά. Αυτή η απώλεια ή λήθη πρόσφατων πληροφοριών, ωστόσο, μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, όπως η μη επαρκής κωδικοποίηση και η σε βάθος επεξεργασία των νέων πληροφοριών, ώστε να συνδεθούν με τις υπάρχουσες γνώσεις και να διευκολύνεται η ανάκληση. Όταν υπάρχει σε βάθος επεξεργασία των πληροφοριών, τότε η ανάκληση είναι ορθή. Άλλοι λόγοι μπορεί να είναι η μειωμένη ικανότητα επεξεργασίας των πληροφοριών και η αύξηση του χρόνου επεξεργασίας, που κάνει ώστε πολλές από τις εισερχόμενες νέες πληροφορίες να μην προλαβαίνουν να δεχτούν επεξεργασία και έτσι να χάνονται προτού ακόμη κωδικοποιηθούν. Τέλος, συναισθηματικοί παράγοντες φαίνεται να παρεμβαίνουν και να επηρεάζουν τη μνήμη των ηλικιωμένων, όπως το άγχος και η κατάθλιψη (Cavanaugh & Poon, 1989). Παρά τα προβλήματα μνήμης που μπορεί να έχουν οι ηλικιωμένοι, όμως, μπορούν να αντισταθμίσουν τις απώλειες χρησιμοποιώντας πιο αποτελεσματικά τη σημασιολογική τους μνήμη και τη σε βάθος επεξεργασία των νέων πληροφοριών βάσει των παλαιών. Και αυτό διότι η σημασιολογική μνήμη δεν πάσχει σημαντικά με 20

23 την αύξηση της ηλικίας (Light, 1992) και μπορεί να βοηθά την κατανόηση και κωδικοποίηση των νέων πληροφοριών. Η νοημοσύνη είναι μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει πολλές επιμέρους ικανότητες. Οι διάφορες θεωρίες τονίζουν διαφορετικές πλευρές ή ικανότητες της νοημοσύνης, μια βασική διάκριση όμως που γίνεται στα πλαίσια των ψυχομετρικών απόψεων είναι αυτή ανάμεσα στη ρέουσα και στην αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη. Η ρέουσα νοημοσύνη έχει να κάνει με την ανακάλυψη σχέσεων σε νέες, μη οικείες καταστάσεις, ενώ η αποκρυσταλλωμένη με τη χρήση των γνώσεων και εμπειριών που αποκτά το άτομο στη ζωή του. Οι έρευνες δείχνουν ότι η ρέουσα νοημοσύνη αυξάνει μέχρι περίπου τα 20 χρόνια, και έκτοτε τείνει συστηματικά να μειώνεται. Αντίθετα, η αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη αυξάνει με την ηλικία μέχρι και μετά την ηλικία των 60 ετών (Christensen et al, 1994). Πτώση και στην αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη εμφανίζεται μετά τα 80 έτη (Baltes & Lang, 1997). Ωστόσο υπάρχουν μεγάλες ατομικές διαφορές στην ανάπτυξη της νοημοσύνης αλλά και στο ποιες ικανότητες μειώνονται και ποιες όχι. Επίσης, σημασία έχει ο βαθμός εκπαίδευσης που έχει δεχθεί το άτομο. Γενικά, η νοητική απόδοση του ατόμου είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων όπως η σωματική και ψυχική υγεία, η καλή λειτουργία του εγκεφάλου, η μόρφωση και οι ιστορικές-πολιτισμικές συνθήκες στις οποίες έζησε, η χρήση των ευκαιριών του περιβάλλοντος και άλλα. Έτσι, το άτομο μπορεί να κρατά ένα πολύ ικανοποιητικό νοητικό επίπεδο και ακόμη να αναπτύξει τη σοφία του. Ψυχολογική υγεία Όταν κάποιος εργάζεται ή έχει επαφή με ηλικιωμένους, τότε συνειδητοποιεί ακόμη περισσότερο πόσο πολλοί και πόσο αλληλένδετοι είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν το άτομο, την ψυχολογική και σωματική του υγεία αλλά και τη 21

24 συμπεριφορά του. Τέτοιοι παράγοντες είναι γνωστικοί (μνήμη, επεξεργασία πληροφοριών αλλά και οι ιδέες, στάσεις, πεποιθήσεις που έχει το άτομο), συναισθηματικοί (κατάθλιψη, άγχος), ψυχοκοινωνικοί ( όπως η σχέση του ατόμου με το κοινωνικό του περιβάλλον), οικογενειακοί, περιβαλλοντικοί, οικονομικοί. Έτσι, πριν εμφανιστεί ένα πρόβλημα υγείας, βλέπουμε συχνά ότι προηγούνται δυσμενείς, μη οργανικοί παράγοντες και συνθήκες, που επηρεάζουν την πορεία της ασθένειας. Στη συνέχεια το πρόβλημα υγείας με τη σειρά του δημιουργεί συνθήκες που επηρεάζουν την ψυχολογική και όλη τη ψυχοκοινωνική κατάσταση του ατόμου. Για παράδειγμα η ασθένεια ενός οικείου προσώπου προκαλεί ψυχολογικό στρες στο άτομο, και αυτό με τη σειρά του κάνει το άτομο πιο επιρρεπές στην ασθένεια, πράγμα που αυξάνει την κατάθλιψη, το άγχος ή άλλα ψυχοκοινωνικά προβλήματα του ατόμου, όπως η μοναξιά και η κοινωνική απομόνωση. Το στρες έχει πολύ σημαντικές επιδράσεις και είναι πραγματικά ένας παράγοντας που φαίνεται να επιβαρύνει την υγεία των ατόμων, ιδιαίτερα των ηλικιωμένων, είναι το ψυχολογικό στρες (Lemme, 1995). Το ψυχολογικό στρες ή η ψυχολογική πίεση περιλαμβάνει τις αρνητικές γνωστικές και συναισθηματικές καταστάσεις που ανακύπτουν όταν το άτομο αισθάνεται ότι οι απαιτήσεις που τίθενται σε αυτό υπερβαίνουν την ικανότητά του να τις αντιμετωπίσει. Η ψυχολογική πίεση εμφανίζεται όταν το άτομο αντιλαμβάνεται ένα γεγονός ως απειλητικό και αισθάνεται ως πιεσμένο, ανήμπορο και αβοήθητο. Η ψυχολογική πίεση και ένταση αυξάνει όταν η κατάσταση περιλαμβάνει απώλεια ή απειλή απώλειας πράγματος που έχει ιδιαίτερη αξία για το άτομο, όπως η εργασία, η υγεία του ίδιου του ατόμου ή αγαπημένων προσώπων. Η ανεργία, η ασθένεια και ο θάνατός οικείων προσώπων είναι παραδείγματα καταστάσεων που δημιουργούν μεγάλη ψυχολογική πίεση στο άτομο. 22

25 Όταν το άτομο εκτιμήσει μια κατάσταση ως στρεσογόνο, τότε αρχίζει μια αλυσιδωτή αντίδραση που έχει επιπτώσεις στα συναισθήματα, στις σκέψεις, στη συμπεριφορά και στη φυσιολογία του. Για παράδειγμα, εκδηλώνεται θυμός, δυσφορία, θλίψη, άγχος. Η ψυχολογική πίεση μπορεί να παρεμποδίσει τη γνωστική λειτουργία και επίδοση με διάσπαση της προσοχής, με έλλειψη συγκέντρωσης, με δυσκολία μνήμης και κρίσης. Σε διαπροσωπικό επίπεδο οδηγεί σε προβλήματα, διότι το άτομο απορροφάται από τα προβλήματά του, γίνεται ανασφαλές, οξύθυμο και άλλα. Σε επίπεδο ψυχολογικής υγείας μπορεί να οδηγήσει σε ελαφριά προβλήματα, όπως αϋπνία, μέχρι έντονες διαταραχές όπως η μετατραυματική στρεσογόνα διαταραχή. Στη σωματική υγεία επηρεάζει είτε έμμεσα μέσω αύξησης του καπνίσματος και χρήσης αλκοόλ, είτε άμεσα μέσω αλλαγών στο ανοσοποιητικό σύστημα που έχουν ως συνέπεια το άτομο να γίνεται πιο ευάλωτο σε λοιμώξεις. Το αίσθημα του ελέγχου είναι ένας άλλος ψυχολογικός παράγοντας που φαίνεται να επηρεάζει την ψυχολογική και σωματική υγεία. Αυτό που είναι σημαντικό για την καλή ψυχολογική κατάσταση του ατόμου είναι να έχει την αίσθηση ότι ελέγχει ο ίδιος το περιβάλλον και τον εαυτό του και όχι κάποιος άλλος. Στην πρώτη περίπτωση μιλούμε για εσωτερικό έλεγχο, στη δεύτερη για εξωτερικό. Οι άνθρωποι με υψηλή πεποίθηση εσωτερικού ελέγχου αισθάνονται ότι όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, μπορούν να το αντιμετωπίσουν (Rotter, 1966). Έτσι παίρνουν μια ενεργητική στάση, η οποία τους βοηθά να βρίσκουν τρόπους που προάγουν τη ζωή τους και αντιμετωπίζουν το στρες. Αντίθετα, οι άνθρωποι που θεωρούν ότι ο έλεγχος είναι εξωτερικός (υπεύθυνοι δηλαδή είναι οι άλλοι άνθρωποι, η τύχη ή η μοίρα) υιοθετούν αμυντικούς τρόπους αντιμετώπισης, διότι αισθάνονται αδύναμοι να ελέγξουν οι ίδιοι προσωπικά την κατάσταση. Επειδή η ψυχολογική πίεση συνδέεται με την αίσθηση ανημποριάς, τα άτομα που έχουν πεποιθήσεις εξωτερικού 23

26 ελέγχου βιώνουν την πίεση ακόμη πιο έντονα. Συχνά αρνούνται την ύπαρξη του προβλήματος ή δε λαμβάνουν μέτρα για την επίλυσή του, πράγμα που επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Έτσι, η αίσθηση ελέγχου έχει επιπτώσεις τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία. Η αίσθηση εσωτερικού ελέγχου στους ηλικιωμένους συνδέεται με υποκειμενική ευεξία καθώς και με πιο θετική άποψη για το γήρας αυτό καθαυτό. Επίσης, όταν υπάρχουν προβλήματα υγείας, οι άνθρωποι με εσωτερική αίσθηση ελέγχου επικεντρώνουν τη σκέψη τους στα θετικά σημεία της θεραπευτικής διαδικασίας και ζητούν λιγότερα φάρμακα από ό,τι οι άνθρωποι με εξωτερικό έλεγχο. Ωστόσο υπάρχουν και άτομα που δεν επιθυμούν να έχουν οι ίδιοι τον έλεγχο της ζωής τους. Είναι άτομα που έχουν μάθει στην εξάρτηση και αισθάνονται άγχος όταν πρέπει οι ίδιοι να παίρνουν τις αποφάσεις που τους αφορούν. Γενικά, το να διατηρεί ένα άτομο μια θετική άποψη για τον εαυτό του και μια αισιόδοξη προοπτική ως προς τις δυνατότητες του σημαίνει να μπορεί να χειριστεί και να αντιμετωπίσει δύσκολες καταστάσεις. Το γεγονός αυτό είναι πολύ σημαντικό για την ψυχική υγεία ακόμη και όταν οι καταστάσεις δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν πλήρως. 24

27 ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να δημιουργήσει το προφίλ ενός ηλικιωμένου, στο οποίο θα προσδιορίζεται το επίπεδο της λειτουργικότητας, της φυσικής δραστηριότητας και των γνωστικών λειτουργιών και της συναισθηματικής κατάστασης και να διερευνήσει το πώς σχετίζονται οι παράγοντες αυτοί μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα, να εκτιμηθεί, μέσω ερωτηματολογίου και μιας δέσμης ψυχοκινητικών δοκιμασιών, ο βαθμός λειτουργικότητας των ηλικιωμένων, δηλαδή το κατά πόσο είναι ικανός ένας ηλικιωμένος να ανταπεξέλθει στις δραστηριότητες της καθημερινής του διαβίωσης, όπως το περπάτημα, τα ψώνια το μαγείρεμα, το ντύσιμο. Να γίνει εκτίμηση των γνωστικών λειτουργιών επίσης μέσω ερωτηματολογίων, δηλαδή να εκτιμηθεί η γνωστική κατάσταση η οποία περιλαμβάνει λειτουργίες του ανθρώπινου νου όπως, η μνήμη, η γλώσσα, η αντίληψη, η προσοχή και η συναισθηματική κατάσταση. Ακόμη, να γίνει εκτίμηση της φυσικής δραστηριότητας μέσω ενός ερωτηματολογίου. Μετά την εκτίμηση αυτών των παραγόντων να γίνει μια συσχέτιση μεταξύ τους έτσι ώστε να φανεί ποια είναι η σχέση μεταξύ αυτών των παραγόντων και πώς μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. 25

28 Σημασία Η έρευνα εξέτασε παράγοντες που αφορούν τη γνωστική κατάσταση αλλά και την κατάσταση του σώματος ενός ηλικιωμένου, παράγοντες δηλαδή που καθορίζουν άμεσα την ποιότητα ζωής ενός ατόμου σε αυτήν την ηλικία. Το γήρας προκαλεί φθορά τόσο στο σώμα όσο και στο πνεύμα. Έτσι λοιπόν φαίνεται ότι είναι πολλοί οι ηλικιωμένοι που έχουν μειωμένα επίπεδα λειτουργικότητας και φυσικής κατάστασης με αποτέλεσμα αυτό να έχει αντίκτυπο στην υγεία τους και στην ποιότητα της ζωής τους. Αντίστοιχα είναι μεγάλος ο αριθμός των ηλικιωμένων που παρουσιάζουν έκπτωση στις γνωστικές τους λειτουργίες και μάλιστα σήμερα ο αριθμός αυτός αυξάνεται όλο και περισσότερο. Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, να δούμε κατά πόσο η βελτίωση της φυσικής δραστηριότητας μπορεί να επηρεάσει θετικά το επίπεδο γνωστικών λειτουργιών. Για να γίνει όμως κάτι τέτοιο πρέπει πρώτα να γίνει μια συσχέτιση αυτών των παραγόντων ώστε να βρεθεί ποια είναι η σχέση μεταξύ τους. Αυτό προσπάθησε να κάνει η παρούσα έρευνα λαμβάνοντας υπόψιν ένα σύνολο παραγόντων που μπορεί να επηρεάζουν αυτή τη σχέση, όπως η λειτουργικότητα και η συναισθηματική κατάσταση. Πρωτοτυπία Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές έρευνες που εκτιμούν μεμονωμένα αυτούς τους παράγοντες ή συσχετίζουν δύο από αυτούς. Πιο συγκεκριμένα, κάποιες από αυτές αναφέρουν ότι υπάρχει θετική συσχέτιση μεταξύ φυσικής δραστηριότητας και γνωστικής κατάστασης, ενώ άλλες εξετάζουν τα οφέλη της σωματικής άσκησης σε άτομα με γνωστική έκπτωση. Ωστόσο, υπάρχουν ελάχιστες έρευνες που να συσχετίζουν όλους αυτούς τους παράγοντες, δηλαδή τη λειτουργικότητα, τη φυσική δραστηριότητα και τη γνωστική και συναισθηματική κατάσταση, δημιουργώντας έτσι 26

29 το προφίλ ενός φυσιολογικού ηλικιωμένου ατόμου. Για το λόγο αυτό και στην παρούσα έρευνα, όλα τα ερωτηματολόγια εφαρμόστηκαν σε υγιείς και φυσιολογικούς ηλικιωμένους, ώστε η συσχέτιση που τυχόν θα προκύψει να αφορά φυσιολογικό ηλικιωμένο πληθυσμό. Οριοθέτηση Στην έρευνα συμμετείχαν άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών. Ήταν άτομα και των δυο φύλων και η συμμετοχή τους ήταν εθελοντική. Από την έρευνα αποκλείστηκαν τα άτομα των οποίων η επίδοση στα γνωστικά εργαλεία αξιολόγησης έδειξε ότι πάσχουν από κάποια μορφή άνοιας. Υπήρξε ενημέρωση των ηλικιωμένων όσον αφορά το σκοπό της έρευνας. Η διαδικασία των μετρήσεων έγινε σε αίθουσα πολλαπλών χρήσεων εντός των κτιρίων των ΚΑΠΗ. Περιορισμοί Στην έρευνα συμμετείχαν ηλικιωμένοι από ΚΑΠΗ του νομού Θεσσαλονίκης αλλά και άτομα που δεν ανήκαν στα συγκεκριμένα ΚΑΠΗ. Έτσι, δεν περιέχονται στην έρευνα στοιχεία από ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να γίνουν συγκρίσεις μεταξύ μεγάλων αστικών κέντρων και επαρχίας στις μεταβλητές της παρούσας έρευνας. Κατά τη διάρκεια της κινητικής αξιολόγησης μέσω των δοκιμασιών της ψυχοκινητικής δέσμης, θεωρήθηκε ότι ο κάθε ηλικιωμένος κατέβαλλε το μέγιστο της προσπάθειάς του, γεγονός όμως, το οποίο ήταν δύσκολο να ελεγχθεί αντικειμενικά. Κατά τη διάρκεια της έρευνας ήταν δύσκολο να ελεγχθεί αν οι απαντήσεις που έδωσαν οι ηλικιωμένοι στα ερωτηματολόγια της συναισθηματικής κατάστασης(gds και SWLS), της λειτουργικότητας(oars) και φυσικής δραστηριότητας(modified Baecke questionnaire for elderly) ήταν ειλικρινείς. 27

30 Υποθέσαμε ότι το συγκεκριμένο δείγμα που εξετάσαμε είναι αντιπροσωπευτικό του Ελληνικού πληθυσμού. Παρόλα αυτά όμως η δυνατότητα γενίκευσης των συμπερασμάτων που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα αφορούν το συγκεκριμένο πληθυσμό από τον οποίο προέρχεται το δείγμα της έρευνας. Ερευνητικές υποθέσεις Μηδενική υπόθεση: Ως μηδενική υπόθεση της έρευνας ορίζεται ότι το επίπεδο γνωστικών λειτουργιών θα συσχετίζεται με το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας, λειτουργικότητας και συναισθηματικής κατάστασης. Εναλλακτική υπόθεση: Ως εναλλακτική υπόθεση ορίζεται ότι δεν θα υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ των παραπάνω παραγόντων. 28

31 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Υπάρχουν πολλές έρευνες που εξετάζουν μεμονωμένα τον κάθε έναν από τους παράγοντες που θα εξετάσει η παρούσα έρευνα. Οι έρευνες που συσχετίζουν κάποιους από τους παράγοντες αυτούς μεταξύ τους είναι λίγες, ενώ δεν υπάρχει κάποια έρευνα που να συσχετίζει άμεσα το επίπεδο γνωστικών λειτουργιών με αυτό της φυσικής δραστηριότητας σε φυσιολογικούς ηλικιωμένους. Η συχνή άσκηση, η οποία επικεντρώνεται στη λειτουργική υγεία, όπως το περπάτημα, έχει συσχετιστεί με σημαντικές μειώσεις στα επίπεδα της εξάρτησης και της αναπηρίας στους ηλικιωμένους. Οι σχέσεις ανάμεσα στα επίπεδα σωματικής κατάστασης και της σωματικής υγείας στους ηλικιωμένους είναι αποδεδειγμένη. Υπάρχουν, επίσης, αποδείξεις για την άσκηση, η οποία βελτιώνει τη σωματική υγεία, τη συμπεριφορά, τη γνωστική κατάσταση, την επικοινωνία και τη λειτουργικότητα στους ηλικιωμένους με γνωστική έκπτωση (Heyn et al., 2004). Σχέσεις συναισθηματικής κατάστασης και γνωστικών λειτουργιών Τα τελευταία 20 χρόνια υπάρχει συνεχής αύξηση του ενδιαφέροντος των ειδικών για τα συναισθήματα και τη ρύθμισή τους στα ηλικιωμένα άτομα, καθώς το θυμικό παίζει καθοριστικό ρόλο στο ενεργητικό και «καλό» γήρας. Σημαντική, επίσης, είναι η έρευνα για την αλληλεπίδραση συναισθημάτων γνωστικών παραγόντων (Moraitou & Efklides, in press). Σύμφωνα με τα σχετικά ευρήματα, η συναισθηματική κατάσταση επηρεάζει τις γνωστικές επιδόσεις σε έργα που απαιτούν προσοχή και μνήμη. Ειδικότερα, βρέθηκε ότι η μνήμη που αφορά συναισθηματικής φύσης πληροφορίες διατηρείται κατά το γήρας, σε αντίθεση με την αναγνώριση κι ανάκληση πληροφοριών χωρίς συναισθηματικά χαρακτηριστικά, οι οποίες φθίνουν με το πέρασμα της ηλικίας. 29

32 Γενικότερα, διαπιστώθηκε ότι οι ηλικιωμένοι, σε σύγκριση με τα νεότερα άτομα, τείνουν να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στις υποκειμενικές πλευρές της πληροφορίας προς επεξεργασία παρά στις αντικειμενικές λεπτομέρειές της. Αυτή η τάση μπορεί να είναι κατά ένα μέρος υπεύθυνη και για τις αποτυχίες τους στην ανάκληση των πληροφοριών που συνδέονται με ή πλαισιώνουν την κύρια πληροφορία προς επεξεργασία, ακόμη κι αν αυτή έχει συναισθηματικά χαρακτηριστικά (Wood & Kisley, 2006). Όσον αφορά τις εκτελεστικές λειτουργίες, οι ηλικιωμένοι φαίνεται πως αποδίδουν όταν βρίσκονται σε ουδέτερη θυμική κατάσταση. Κατάθλιψη Με τον όρο κατάθλιψη εννοούμε την κατάσταση εκείνη του ασθενούς, στην οποία το αίσθημα θλίψης, απογοήτευσης και ανημποριάς είναι πολύ πιο βαθύ από μια απλή μελαγχολία, δεν επηρεάζεται θετικά από τα ευχάριστα γεγονότα που συμβαίνουν στο περιβάλλον, υποβαθμίζει σημαντικά τη λειτουργικότητα του ασθενούς σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής και μπορεί να διαρκέσει εβδομάδες ή και μήνες. Λόγω της έλλειψης ενός λειτουργικού και γενικά αποδεκτού ορισμού, η κατάθλιψη ορίζεται κατά κύριο λόγο από τις ψυχολογικές, συμπεριφορικές, γνωστικές και βιολογικές εκδηλώσεις της (Κλεφτάρας, 1998). Οι επιπτώσεις από τη μη αντιμετώπιση της νόσου είναι βραχυπρόθεσμες, μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες. Όσον αφορά τις βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις, την κατάθλιψη συνήθως συνοδεύει μια πτώση της λειτουργικότητας του ηλικιωμένου ατόμου, με αποτέλεσμα αυτό να χάνει την ικανότητα για φροντίδα του εαυτού του. Ακόμη χάνεται η δυνατότητα συνεισφοράς που έχει το ηλικιωμένο άτομο όταν είναι ψυχικά υγιές, π. χ. να φροντίσει τα εγγόνια του, να συναντήσει τους φίλους του ή να αξιοποιήσει το χρόνο του. 30

33 Στις μεσοπρόθεσμες επιπτώσεις εντάσσεται το γεγονός ότι αυξάνονται δραματικά οι πιθανότητες το ηλικιωμένο άτομο να αναπτύξει κάποιο πρόβλημα υγείας ή να επιδεινωθεί κάποιο από το οποίο ήδη πάσχει. Ο καταθλιπτικός ηλικιωμένος σωματοποιεί συχνά τη συναισθηματική του διαταραχή, με αποτέλεσμα να νιώθει πόνους και ενοχλήσεις στο σώμα του, που δεν οφείλονται σε συγκεκριμένη παθολογική αιτία. Οι ενοχλήσεις αυτές τον αναγκάζουν να επισκέπτεται συχνότερα τους γιατρούς, να υποβάλλεται σε συχνές διαγνωστικές εξετάσεις και σε περίπτωση που εισαχθεί σε νοσοκομείο, να νοσηλεύεται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε σύγκριση με τους μη καταθλιπτικούς ασθενείς. Εξετάζοντας και τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κατάθλιψης φαίνεται ότι το ηλικιωμένο άτομο που πάσχει από κατάθλιψη με την πάροδο του χρόνου καθίσταται βάρος για την οικογένειά του και αυξάνει σημαντικά το κόστος της νοσηλευτικής και ιατρικής του φροντίδας (Παγοροπούλου, 2000). Σωματική άσκηση και γήρας «Νους υγιής εν σώματι υγιεί». Τη ρήση αυτή των αρχαίων προγόνων μας επιβεβαιώνουν συνεχώς πολλές έρευνες, σύμφωνα με τις οποίες η σωματική άσκηση επιδρά θετικά στην γνωστική κατάσταση, στη λειτουργικότητα και στη συναισθηματική κατάσταση των ηλικιωμένων. Οι ερευνητές εξηγούν ότι τα ευεργετικά αποτελέσματα της σωματικής άσκησης όσον αφορά τις πνευματικές ικανότητες είναι πολλά. Κυρίως, αποδίδονται στην καλή καρδιακή λειτουργία που οξυγονώνει σωστά τον εγκέφαλο. Η ροή του αίματος στον εγκέφαλο ενισχύει τις νοητικές λειτουργίες τόσο σε υγιή άτομα, όσο και σε ηλικιωμένους με γνωστική έκπτωση. Η έννοια της άθλησης στην τρίτη ηλικία περικλείει κάθε είδους αθλητική δραστηριότητα είτε είναι σπορ, είτε απλή άσκηση, δεν οριοθετείται από κανόνες, απαιτεί λιγότερη δεξιότητα και διαφορετικό βαθμό φυσικής ικανότητας. Η συμμετοχή 31

34 των ηλικιωμένων σε αθλητικές, παραγωγικές και κοινωνικές δραστηριότητες ικανοποιεί την εικόνα που θέλει να έχει το ηλικιωμένο άτομο για τον εαυτό του ότι δηλαδή είναι ικανός και χρήσιμος (Μπεκιάρη και Μουζακίδης, 2006). Η φυσική δραστηριότητα και ειδικότερα η σωματική άσκηση, διεγείρει τις φυσιολογικές λειτουργίες του σώματος και μπορεί να συμβάλλει στη σταθεροποίηση ενός καλού επιπέδου νοητικών λειτουργιών κάνοντας πιο λειτουργικά τα άτομα με άνοια και κατά συνέπεια βοηθάει να διατηρήσουν την αυτοαποτελεσματικότητά τους και μια καλή ψυχολογική κατάσταση (Μπεκιάρη και Μουζακίδης, 2006). Ειδικότερα η άσκηση βελτιώνει τη λειτουργία της καρδιάς, διατηρεί σε φυσιολογικά επίπεδα την αρτηριακή πίεση και μειώνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών παθήσεων και σακχαρώδη διαβήτη. Μπορεί να συμβάλλει επίσης στην αύξηση της αερόβιας ικανότητας και να βελτιώσει έως και 20% την λειτουργία του αναπνευστικού συστήματος. Οι ασκήσεις δεν είναι απαραίτητο να έχουν μεγάλη ένταση. Μπορούν να γίνονται σε οργανωμένα γυμναστήρια αλλά είναι προτιμότερο να γίνονται στη φύση και συνίσταται τα άτομα να είναι σε ζεύγη ή μικρές ομάδες. Βοηθάει σημαντικά η πεζοπορία και η κολύμβηση, η ποδηλασία απαιτεί προσοχή, ενώ καλό θα είναι να αποφεύγεται η ορειβασία, και η μεταφορά βάρους (Αντωνίου, 2008). Η άσκηση βελτιώνει επίσης το μυοσκελετικό σύστημα αυξάνοντας την μυϊκή μάζα, την ευκινησία των αρθρώσεων και την αντοχή των οστών. Μάλιστα μετά από 12 εβδομάδες συστηματικής άσκησης μπορεί να υπάρξει βελτίωση έως και 100% στη μυϊκή δύναμη. Το αποτέλεσμα είναι ο ασκούμενος να νιώθει ότι μπορεί να αυτοεξυπηρετηθεί, ότι είναι ικανός να καταφέρει πολλά πράγματα μόνος του και, το κυριότερο, να αποφεύγει τους τραυματισμούς και κυρίως τα κατάγματα. 32