ΥΜΝΟΙ. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Εαρινό εξάμηνο 2015 Φ.Π.Μανακίδου. Die go'esdienstliche Poesie der alten Zeit ist verloren (U.v.M- W)

Transcript

1 ΥΜΝΟΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Εαρινό εξάμηνο 2015 Φ.Π.Μανακίδου Die go'esdienstliche Poesie der alten Zeit ist verloren (U.v.M- W)

2 Corpus σωζόµενο µε υµνική ποίηση λ Βυζαντινό χειρόγραφο µε 4 οµάδες ύµνων, χρονολογηµένο µεταξύ 9ου-12 αι. λ Οµηρικοί ύµνοι βλ. Πκ λ 6 ύµνοι Καλλίµαχου λ Πρόκλου νεοπλατωνικού 5ου αι. µ.χ. λ Ορφικοί 3ου,4ου αι.π.χ.

3 Κατηγορίες ύµνων λ Οµηρικοί επικοί εξαµετρικοί λ Μαγικοί λ Φιλοσοφικοί βλ. Πκ λ Ορφικοί λ Εντός αττικού δράµατος (κωµωδία, τραγωδία) λ Εντός άλλων ειδών (π.χ. ύµνος Εκάτης), λυρική (Σαπφώ 1, Αλκαίος 34, Ανακρέων 357PMG), ελεγεία (Θεόγνις , Πίνδαρος, πκ.) λ Χορικοί βλ. Διάφορες κατηγορίες πκ.

4 ΟΡΙΣΜΟΣ 1) ΑΡΧΑΙΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ Ετυμολογικό λεξικό Gudianum : ὕμνος ἔστιν ὁ μετὰ προσκυνήσεως καὶ εὐχῆς κεκραμένης ἐπαίνῳ λόγος εἰς θεόν Διονύσιος Θράξ (2 ος π.χ.) ὕμνος ἐστὶ ποίημα περιέχον θεῶν ἐγκώμια καὶ ἡρώων μετ εὐχαριστίας

5 ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΕΣ Α (αρχαίες) Etym.Magnum ὕμνος κατὰ συγκοπήν, ὑπόμονός τις ὤν, καθὸ εἰς ὑπομονὴν καὶ μνήμην ἄγει τὰς τῶν ἐπαινουμένων πράξεις καὶ ἀρετάς Gud ὴ παρὰ ὑμέναιος.. Ή ὕδειν, ὅπερ ἐστι λέγειν Σχέση ποίησης με υφαντική (Ελένη Γ 125-8), πρβ. Βακχυλ ὑφάνας ὕμνον, πρβ , Πίνδ. Ολ πλέκων ποικίλον ὕμνον, Νεμ ἐξύφαινε μέλος. Βλ. Και Ευστ. Ἀστείως ἐπεσήμαντό τινες τὸν πέπλον τοῦτον ἀξιόλογον ἀρχέτυπον εἶναι τῆς Ὁμήρου ποιήσεως.. Καὶ ποιεῖ τὴν βίβλον ταύτην ὥσπερ Ἑλένης ἄλλον ἰστόν.

6 ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΕΣ Β (σύγχρονες) > σανσκριτική ρίζα su- mn- h (τακτοποίηση, χάρη, εύνοια, σεβασμός, προσευχή) > ὑμήν (μεμβράνη που προστατεύει, δεσμός, τελετουργική κραυγή, γαμήλιο άσμα, άρα κοντά σε ὑμέναιος) Βurkert >mne (φέρνω στη μνήμη0, πρβ. Δίδυμος Βremer αδόμενο κείμενο (sung text)

7 OΡΙΣΜΟΣ Αδόμενος με συνοδεία μουσικής έπαινος σε κάποιον θεό (ή ήρωα), ως τμήμα της λατρείας του με κάποιον ποιητή, ή εκτελεστή ή κοινότητα που έπαιρνε μέρος στην τελετουργία και προσδοκούσε βοήθεια από αυτόν ΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΕΠΑΙΝΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Βλ. Επίκτητος 1/2οςαι.μ.Χ. Πρέπει να υμνούμε διαρκώς το θεό, επειδή όλα μας τα προσφέρει ο θεός (όργανα γεωργίας, αναπνοή, χέρια, κατάποσις, κοιλία, αναπνοή εν ύπνω, αύξηση λεληθότως). Ύμνος Κρήτης (ΠΑΡΑΒΩΜΙΟΝ) μολπᾳ τάν τοι κρέκομεν πακτίσι μείξαντες ἅμ' αὐλοῖσιν καὶ στάντες ἀείδομεν τεὸν ἀμφὶ βωμὸν εὐερκῆ

8 Ύµνος είναι αδώµενη προσευχή, αλλά πολύ πιο περίπλοκη l Πλάτων εὐχαὶ πρὸς θεοὺς αυτό είναι το πρώτο είδος ὠδῆς l ΥΜΝΟΣ ΚΛΗΤΙΚΟΣ, µε προστακτικές ἕρπε, ἐλθέ, δεῦρο, ἐπινίσεο, φάνηθι, µόλε. l Σχήµα Ausfeld, invocatio, pars epica, precatio l Σχήµα Bremmer invocation, argument (Zielinski sanctio) petition

9 ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΘΕΩΝ l Δός µοι πολυωνυµίην!! Πολλά ονόµατα σε θεούς l Εναλλακτικά λατρευτικά ονόµατα, Παλλάς, Φοῖβος l Πατρωνυµικά ή µητρωνυµικά, Κρονίων, Λατοϊδας l Ονόµατα ελασσόνων θεών, Παιάν µε Απόλλωνα, Εκάτη µε Αρτεµη, Ενυάλιος µε Άρη l Ονόµατα µε βασικούς τόπους, Κύπρις, Αργεία Ηρα

10 Μεταξύ invocatio, precatio l Ένα ενδιάµεσο τµήµα όπου ο οµιλών θνητός δηλώνει στον τιµώµενο θεό ότι αυτός είναι που έχει ανάγκη βοήθειας: l Da quia dedi (δώσε επειδή σου έδωσα) l Da quia dem (δώσε για να σου δώσω) l Da quia dedisti Δώσε επειδή έχεις ήδη δώσει) l Da quia hoc dare tuum est Δώσε επειδή αυτή είναι η αρµοδιότητά σου)

11 Argument/sanctio ή pars epica l Εδώ συχνά ο οµιλών αναφέρεται στη δύναµη, αρµοδιότητες και ικανότητες του τιµώµενου θεού και εδώ δίνεται η ευκαιρία για αφηγήσεις από τη ζωή του θεού.αρα ΕΝΑ ΕΙΔΟΣ ΕΠΑΙΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ l Πρέπον και πιθανόν

12 ΧΡΗΣΗ ΣΕ ΑΡΧΑΙΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1) άσμα 2) ιδιαίτερο ποίημα που μπορεί να έχει κάποιο όνομα π.χ. Παιάν, διθύραμβος, προσόδιον 3) άσμα προς τιμήν θεού που δεν μπορεί να ανήκει σε άλλο υποείδος. Ο Δίδυμος ονομάζει ύμνο ότι είναι χωριστό από εγκώμια, προσόδια, παιάνες στο βαθμό που ύμνος είναι το γένος και εκείνα τα είδη. Αρα είναι ύμνος προσοδίου, ύμνος παιάνα. Ετσι οι Αλεξανδρινοί κατέταξαν σε ύμνους εκείνα τα έργα του Πίνδαρου που δεν είναι διθύραμβοι, προσόδια κ.λπ.

13 Μια συνολική αποτίµηση Ο όρος είναι είτε ειδολογικός είτε αναφέρεται σε ένα ειδικό είδος, όπως οι ύμνοι του Πίνδαρου. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία. Μπορεί να περιέχει αφήγηση, μεγάλη ή μικρή, όπως μερικοί από τους ομηρικούς ύμνους. Μπορεί να έχει λατρευτική λειτουργία όπως ο ύμνος στο Παλαίκαστρο Κρήτης που επικαλείται το Δία ως τον μεγαλύτερο κοῦρον, πιθανόν 4 ου αι.π.χ. Μπορεί να είναι αποκλειστικά λυρικός όπως αυτοί του Μεσομήδη, μέσα 2 ου μ.χ. που έχουν και μουσική σημείωση. Επίσης υπάρχουν ύμνοι

14

15 Οι διασωθέντες αρχαιοελληνικοί ύµνοι ανάλογα με την περίσταση 1) όσοι δεν εκτελούνται σε κάποια γιορτή προς τιμήν της θεότητα α) αυτοτελείς, β) ενταγμένοι μέσα σε άλλα κείμενα 2) όσοι εκτελούνται σε κάποια εορτή ή στο πλαίσιο τελετουργίας

16 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ, ΡΑΨΩΔΙΚΟΙ l Κοινό χειρόγραφο µε 6 ύµνους Καλλίµαχου, ορφικούς, ύµνους Πρόκλου, Αργοναυτικά του Ορφέως. l Απουσιάζει ο ύµνος στη Δήµητρα και ο αποσπασµατικός Εἰς Βάκχον. l Αρχικά πίστευαν στην αρχαιότητα ότι ήταν έργα του Οµήρου l Θουκυδίδης:3.104 δηλοῖ δὲ µάλιστα Ὅµηρος... ἐν τοῖς ἔπεσι τοῖσδε, ἅ ἐστιν ἐκ προοίµιου Ἀπόλλωνος. l (άρα ως εισαγωγή και προετοιµασία σε επόµεννη απαγγελία επικων ποιηµάτων µε περιεχόεµνο ανεξάρτητο) l Στην ελληνιστική εποχή δεν θεωρούνταν πλέον του Οµήρου. l Σήµερα ουδείς τα θεωρεί οµηρικά. l 33 δακτυλικό εξάµετρο, άνισοι σε έκταση και ποιότητα

17 Εἰς Βάκχον Εἰς Δἠµητραν Εἰς Ἀπόλλωνα Εἰς Ἑρµῆν Εἰς Ἀφροδίτην Εἰς Ἀφροδίτην Εἰς Διόνυσον Εἰς Ἄρεα Εἰς Ἄρτεµιν Εἰς Ἀφροδίτην Εἰς Ἀθηνᾶν Εἰς Ἥραν Εἰς Δήµητραν ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ

18 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Εἰς Μητέρα θεῶν Εἰς Ἡρακλέα λεοντόθυµον Εἰς Ἀσκληπιόν Εἰς Διοσκούρους Εἰς Ἑρµῆν Εἰς Πᾶνα Εἰς Ἥφαιστον Εἰς Ἀπόλλωνα Εἰς Ποσειδῶνα Εἰς Δία Εἰς Ἑστίαν Εἰς Μούσας καὶ Ἀπόλλωνα Εἰς Διόνυσον Εἰς Ἄρτεµιν Εἰς Ἀθηνᾶν Εἰς Ἑστίαν Εἰς Γῆν µητέρα πάντων Εἰς Ἥλιον Εἰς Σελήνην Εἰς Διοσκούρους

19 Βασικά δεδοµένα Μεγάλης έκτασης είναι 4 π.χ. 2.Δήµητρα 495, 3.Απόλλωνα 546, 4.Ερµής Αφροδίτη 293:Αφηγούνται ένα σηµαντικό γεγονός από τη βιογραφία του θεού. Μικροί (οι περισσότεροι από 4 έως 59 στίχους), π.χ. 6.Αφροδίτη 21, 7.Διόνυσος 59, 8.Αρης 17,13. Δήµητρα 3, 14.Μητέρα Θεών 6, 15.Ηρακλής 9, κ.λπ.:σύντοµα εγκώµια θεών l Όχι σε πλαίσιο λατρείας l Er-Stil, τριτοπρόσωπη αφήγηση σε αντίθεση µε τους λατρευτικούς µε το προσωπικό ύφος (Du-Stil)

20

21

22 Λυρικοί, µονωδικοί, 1 l Τέρπανδρος: µετάβαση από ραψωδικούς σε λυρικούς l Προοίµιον ο ύµνος στον Απόλλωνα του Αλκαίου: Ιµέριος τον αποκαλεί παιᾶνα l Ψευδοπλούταρχος π.µουσικῆς l Πεποίηται δὲ τω Τερπάνδρῳ καὶ προοίµια κιθαρωδικὰ ἐν ἔπεσιν l Ὦναξ Ἄπολλον, παῖ µεγάλω Διός (Αλκαίος), σχέση µε Δελφούς.

23 Λυρικοί µονωδικοί, 2 l Αλκαίου:Ηρα, Δία, Διόνυσο, Ερµή, Ηφαιστο, Διοσκούρους, Αθηνά Ιτωνία, Έρωτα l 1ο βιβλίο της έκδοσής του από τους Αλεξανδρινούς l Σαπφώ, 4 ποιήµατα µε θρησκευτικό βίωµα. Σε Αφροδίτη που την καλεί από την Κρήτη. Σε Αφροδίτη ίσως και ακέραιο, απ.1 Voigt. Στην Ήρα και µια προσευχή για την επιστροφή του αδελφού της και τέλος σχέσης του µε την Δωρίχα. Είναι προσωπικά βιώµατα, σαν προσευχές

24 Λυρικοί, µονωδικοί 3 Ανακρἐων 3 ύµνοι, σε Άρτεµη (δηµόσιου χαρακτήρα), σε Διόνυσο (11 στίχοι, µε ιδιωτικό χαρακτήρα, κρασί και έρωτας), σε Αφροδίτη (γηρατειά ποιητή που ζητεί βοήθεια)

25 Λυρικοί, χορικοί 1, ΠΙΝΔΑΡΟΣ l Ύµνοι 1β. l Υµνος στον Δία, Θήβα l Υπορχήµατα 2β l Διθύραµβοι 2β. Ηρακλής ή Κέρβερος,Θηβα ίοις l Για Αθηναίους l Παρθένια 3β. l Προσόδια 2β. l Παιάνες 1β.66 αππ. l Rutherford, l Αβδηρίταις, Κείοις,Δήλο,Πυ θώ, Ισµήνιον,Αθηναί οις εις Δῆλον,

26 Αλεξανδρινοί και Πίνδαρος l Ένα βιβλίο ύµνων, ένα παιάνων (P.Oxy.841 2oς αι.π.χ.), ένα διθυράµβων, δύο προσόδια

27

28

29

30

31

32 Χορικοί 2, Βακχυλίδης, 6 Διθύραµβοι (όχι διονυσιακό θέµα) l 'Αντηνορίδαι ή Ελένης απαίτησις l Ηρακλής ή Δηιάνειρα, εις Δελφούς l Ηίθεοι ή Θησεύς είς Δήλον l Θησεύς, Αθηναίοις l Ιώ, l Αθηναίοις l Ιδας,Λακεδαιµονίοις

33 Σιµωνίδης Κείος, 56 νίκες σε διθυράµβους l Αισχύλος για Τύννιχο και παιάνα στον Απόλλωνα: ο Τ. Έφτιαξε έναν εξαιρετικό που δεν σκοπεύω να ριψοκινδυνεύσω τη φήµη µου. Οι άνθρωποι εκτιµούν τα παλιά και αξιοσέβαστα αγάλµατα περισσότερο από τα καινούρια, έτσι δεν είναι;

34 Τα είδη, Παιάν l Παιάν, όνοµα του θεού της ιατρικής που µετά ταυτίζεται µε τον Απόλλωνα (άγνωστης ετυµολογίας). Ισως προηγείται ο θεός που δίνει την ονοµασία στο είδος. l Ἰή παιήων ήδη στον οµηρ.ύµνο Απόλλ.517. ΠΑΙΑΝΙΚΟΝ ΕΠΙΦΘΕΓΜΑ Η ΕΠΙΡΡΗΜΑ (το χαρακτηριστικό του παιάνα) l Παιήων (Οµηρος Ιλ.Ε 401, κ.αλ.) θεός ιατρικής. Παιάν ως αποτροπαϊκή προσευχή κατά λιµού (Ιλ.Α 472κ.εξ.), αντίθετο του θρήνου. l Αποτροπαϊκοί και νικητήριοι l Παιών ως θεραπευτής, σωτήρας (Αισχ., Σοφ.), παιώνιος ως σωτήριος, θεραπευτικός (Αισχ.). l Αρα ο θεός Απόλλων (για γιορτές σε Δελφούς, Δήλο, Υακίνθια κ.αλ.). κυρίως Δελφοί, άδηλη η σχέση µε Κρήτη, σχέση µε Σπάρτη και Θήβα. l Σοφοκλής και παιάν στον Ασκληπιό l Σοφοκλής παιάν ως προσευχή προς τον Παιάνα τον θεραπευτή ( ίχνη του σε αθηναϊκό Ασκληπιείο) l Τύννιχος περίφηµος παιάν (βλ. Αισχύλο, Πλάτωνα Ίων 534)

35 Παιάν συνέχεια l Παιωνίζειν στη µάχη για να παροτρύνει τον στρατό εναντίον του αντιπάλου, όπως στον Αισχύλο Πέρσαι l Οµηρ.ὕµνος Απόλλ l...ἦρχε δ' ἄρα σφιν ἄναξ Διὸς υἱὸς Ἀπόλλων/φόρµιγγ' ἐν χείρεσσιν ἔχων ἐρατὸν κιθαρίζων/καλὰ καὶ ὕψι βιβάς οἱ δὲ ῥήσσοντες* ἕποντο/κρῆτες πρὸς Πυθὼ καὶ ἱήπαιον' ἄειδον/οἵοί τε Κρητῶν παιήονες* οἷσί τε Μοῦσα/ἐν στήθεσσιν ἔθηκε θεὰ µελίγηρυν ἀοιδήν.

36 Παιάν, συνέχεια l Αργότερα και για άλλους θεούς, π.χ. Δία, Διόνυσο, Υγεία, Σάραπη (συγκρητισµός) l Ακόµη και για θνητούς π.χ. Αντίγονο και Δηµήτριο Πολιορκητή ή και Λύσανδρο l Σχέση µε προσόδιον, προσοδιακός παιάν l Συνοδεία αυλού, σπανιότερα κιθάρας, από χορό παίδων ή εφήβων που αντιπροσώπευε την πόλη (κοινωνική λειτουργία του είδους) l Ζητείται σωτηρία ή αποδίδονται ευχαριστίες l Μυθικοί Ωλήν και Φιλάµµων l Rutherford 2001, Kaeppel 1992, Furley-Bremer 2001

37 Προσόδιον l Τὰς προσαγοµένας τοῖς θεοῖς ποµπάς,...τὰ εὶς πανηγύρεις θεῶν ποπιήµατα παρὰ τῶν λυρικῶν λεγόµενα. l Άρα ποµπικό χορικό άσµα που το έψαλλαν καθ' οδόν προς τους βωµούς και τους ναούς των θεών. l Με αυλό ενώ ο κυρίως ύµνος µε κιθάρα

38 Νόµος l Κυρίως µουσικό µε ορισµένη αρµονία και ρυθµό, αµετάβλητες µουσικές µελωδίες (όπως των πτηνών) κατάλληλες για ορισµένες τελετές ή λατρείες ή συνδεδεµένες µε ορισµένους τόπους (βοιώτειος και αιόλειος του Τέρπανδρου). l Λατρεία Απόλλωνος (Νόµιος) l 1η εµφάνιση σε Αλκµάνα:γνωρίζει τους νόµους όλων των πτηνών l Θουκυδίδης πολεµικά εµβατήρια. Αισχύλος κλυτός,λυτήριος, θῆλυς οὐριοστάτας ὀξύκρεκον βοητόν (χαρούµενο άσµα) l Νόµοι κιθαρωδικοί (ευρετής Τέρπανδρος, βλ. Επτά µέρη και εξαµετρικούς και εξέλιξή του ο Αρίων ο Μηθυµναίος) και αυλωδικοί (Κλονάς Τεγεάτης) l Επτά µέρη: ἀρχά, µεταρχά, κατατροπά, µετακατατροπά, ὀµφαλός, σφραγίς, ἐπίλογος l Νόµος του Τιµόθεου 450 έως 360, µαθητής του Φρύνιδος (Πέρσαι) l Πυθικός νόµος του Αργείου Σακάδα 6ος αι. (φόνος Πύθωνα από Απόλλωνα) Πυθικός νόµος l ΔΙΑΦΟΡΑ ΜΕ ΔΙΘΥΡΑΜΒΟ Ὅθεν ὁ µὲν ἐνθουσιῶδες οὔκ ἔχει, ὡς ὁ διθύραµβος. Ἐκεῖ µὲν γὰρ µµέθαι καὶ παιδιαί, ἔνταῦθα δὲ ἱκετεῖαι καὶ πολλὴ τάξις (Πρόκλος)

39 Άλλοι ελληνιστικοί ύµνοι l ΘΕΟΚΡΙΤΟΣ l 22 ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ l 24 ΗΡΑΚΛΙΣΚΟΣ l 26 ΛΗΝΑΙ Ή ΒΑΚΧΑΙ l Στο 15 ΣΥΡΑΚΟΣΙΑΙ Η ΑΔΩΝΙΑΖΟΥΣΑΙ (στον Άδωνη)

40

41

42

43

44

45

46

47

48 Ιουλιανός παραβάτης, 363 µ.χ. η σηµασία των ύµνων! Ἐκµανθάνειν χρὴ τοὺς ὕµνους τῶν θεῶν. Εἰσι δὲ οὗτοι πολλοὶ µὲν καὶ καλοὶ πεποιηµένοι παλαιοῖς καὶ νέοις. Οὐ µὴν ἀλλ' ἐκείνους πειρατέον ἐπίστασθαι τοὺς ἐν τοῖς ἱεροῖς ἀιδοµένους. Οἱ πλεῖστοι γὰρ ὑπ' αὐτῶν τῶν θεῶν ἱκετευθέντων ἐδοθησαν, ὀλίγοι δέ τινες ἐποιήθησαν καὶ παρὰ άνθρώπων, ὑπὸ πνεύµατος ἐνθέου καὶ ψυχῆς ἀβάτου τοῖς κακοῖς ἐπὶ τῆι τῶν θεῶν τιµῆι συγκείµενοι. Ταύτά γε ἄξιον ἐπιτηδεύειν, καὶ εὔχεσθαι πολλάκις τοῖς