ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ Περιοδικό ἐκδιδόμενο κάθε Κυριακή, Τετάρτη καί Παρασκευή

Transcript

1 ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΡΟΥΣΙΩΤΙΣΣΑ Περιοδικό ἐκδιδόμενο κάθε Κυριακή, Τετάρτη καί Παρασκευή Ὑπό Ἐπισκόπου Ἰερεμίου, Μητροπολίτου Ἱ. Μ. Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως «Εἰς πόλιν ἤ εἰς Ρούμελην, ὅπου περιπατήσεις, παντοῦ ἀκούεις ὄνομα τό τῆς Προυσιωτίσσης» (Ἆσμα τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ) Τετάρτη 2 Νοεμβρίου 2011 Ἀκινδύνου, Πηγασίου, Ἐλπιδοφόρου, Ἀνεμποδίστου μαρτ. Ἀπολυτίκιον Παναγίας Προυσιωτίσσης Ἦχος α Τῆς Ἑλλάδος ἁπάσης Σύ προΐστασαι πρόμαχος καί τερατουργός ἐξαισίων τῇ ἐκ Προύσσης εἰκόνι Σου. Πανάχραντε Παρθένε Μαριάμ καί γάρ φωτίζεις ἐν τάχει τούς τυφλούς δεινούς τε ἀπελαύνεις δαίμονας καί παραλύτους δέ συσφίγγεις, Ἀγαθή, κρημνῶν τε σῴζεις καί πάσης βλάβης τούς Σοί προσφεύγοντας. Δόξα τῷ Σῷ ἀσπόρῳ τοκετῷ, δόξα τῷ Σέ θαυμαστώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διά Σοῦ τοιαῦτα θαύματα. Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ (Κείμενο, προλογικά σημειώματα καί ὀλιγοστά σχόλια) Τό ἅλας τῆς γῆς καί τό φῶς τοῦ κόσμου (5,13-16) (Μάρκ. 9,50. 4,21. Λουκ. 14, , ). 1. Ἀπευθυνόμενος ὁ Χριστός στούς μαθητές Του (μέ τήν γενική ἔννοια, στούς πιστεύοντες σ αὐτόν) τούς παρομοιάζει μέ «ἅλας τῆς γῆς» (στίχ. 13)! Τό ἁλάτι προφυλάσσει ἀπό τήν σήψη. Μέ τήν παρομοίωση αὐτή εἶναι σάν νά λέει ὁ Χριστος ὅτι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν σαπίσει στήν ἁμαρτία καί πρός «ἰατρείαν τῆς παγκοσμίας ταύτης σηπεδόνος (= σαπίλας)» ἀποστέλλονται οἱ μαθητές του, ὥστε μέ τήν διδασκαλία τους, ἀλλά καί τόν ἔλεγχό τους («μή ἀποβάλητε τήν στρυφνότητα τῶν ἐλέγχων, κἄν ὀνειδίζησθε, κἄν διώκησθε», Θεοφύλακτος, MPG 123,189), νά τούς προφυλάξουν, γιά νά μή γεννήσουν τούς «ἀτελευτήτους σκώληκας», καί νά ἀπαλλάξουν τόν κόσμο «ἀπό τήν δυσωδία τῶν ἁμαρτημάτων» (Ζιγαβηνός,

2 MPG 129,200). Ἐάν ὅμως λέγει στήν συνέχεια ὁ Κύριος «τό ἅλας μωρανθῇ», ἄν δηλαδή ἕνας κήρυκας τοῦ Εὐαγγελίου, γιά παράδειγμα, χαυνωθεῖ καί χάσει τήν δύναμή του γιά διδασκαλία καί ἔλεγχο τῶν κακῶν, τότε, «ἐν τίνι ἁλισθήσεται;» (στίχ. 13α). Μέ τί δηλαδή θά διορθωθεῖ; Δέν ὑπάρχει ἄλλο ἀνώτερο ἁλάτι, γιά νά ἁλατισθεῖ! Ὁ μαθητής αὐτός τοῦ Κυρίου εἶναι ἄχρηστος εἶναι «νά πεταχθεῖ ἔξω καί νά καταπατεῖται ἀπό τούς ἀνθρώπους» (στίχ. 13β). 2. Πάλι ὁ Ἰησοῦς Χριστός παρομοιάζει τούς πιστούς του μέ «φῶς τοῦ κόσμου» (στίχ. 14α). Δύο λοιπόν διακονίες ἀνέλαβαν οἱ Ἀπόστολοι, τό «ἁλίζειν» καί τό «φωτίζειν»! Ἀλλά πρῶτα τό «ἁλίζειν». Γιατί οἱ ἄνθρωποι πρέπει πρῶτα νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τήν σαπίλα τῶν παθῶν καί ἔπειτα θά φωτισθοῦν. Ἔπειτα, ὁ «ἐλέγχων τά κρυφῇ πραττόμενα, ἐκεῖνός ἐστι φῶς. Πᾶν γάρ τό φανερούμενον, φῶς ἐστιν» (Θεοφύλακτος, MPG 123,192)! 3. Ἀκόμη περισσότερο ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστός παρομοιάζει στήν συνέχεια τούς μαθητές του μέ «πόλη, πού εἶναι πάνω σέ βουνό» (στίχ. 14β). Μέ τήν παρομοίωση αὐτή ὁ Χριστός θέλει νά κάνει τούς μαθητές του προσεκτικούς καί ἐναγώνιους γιά τό πῶς πολιτεύονται, γιατί, λόγῳ τοῦ ὕψους τῆς ἱερᾶς θέσεως πού κατέχουν, εἶναι περίβλεπτοι. Γι αὐτό πρέπει νά φροντίζουν νά «ζοῦν ἀμώμως» (Θεοφύλακτος, MPG 123,192), ὥστε νά εἶναι «κάλλιστον ἀρχέτυπον καί βίου καί λόγου» καί ὄχι νά σκανδαλίζουν τούς ἄλλους (Ζιγαβηνός, MPG 129,201). 4. Ὁ Χριστός, πού ἄναψε τό φῶς τῆς θεογνωσίας στούς μαθητές του, δέν τούς θέλει νά κρύβονται («οὐ βούλομαι ὑμᾶς κρύπτεσθαι», Ζιγαβηνός, MPG 129,201), γι αὐτό καί τούς ἔθεσε πάνω στήν «λυχνία» πάνω δηλαδή σέ ὑψηλή θέση διδασκαλίας, ὥστε νά φωτίζουν (στίχ. 15). Νά φωτίζουν καί μέ τήν διδασκαλία τους, ἀλλά καί μέ τήν καθαρότητα τοῦ βίου τους καί μέ τά καλά τους ἔργα. Αὐτό δέ θά γίνεται αἰτία νά μιμοῦνται οἱ ἄνθρωποι τά καλά τους ἔργα, ἀλλά, τό σπουδαιότερο, νά δοξάζουν τόν οὐράνιο Πατέρα, τόν Θεό (στίχ. 16). 5, 13 Ὑμεῖς ἐστε τὸ ἅλας τῆς γῆς ἐὰν δὲ τὸ ἅλας μωρανθῇ, ἐν τίνι ἁλισθήσεται; εἰς οὐδὲν ἰσχύει ἔτι εἰ μὴ βληθῆναι ἔξω καὶ καταπατεῖσθαι ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων. 14 Ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου. οὐ δύναται πόλις κρυβῆναι ἐπάνω ὄρους κειμένη 15 οὐδὲ καίουσι λύχνον καὶ τιθέασι αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον, ἀλλ ἐπὶ τὴν λυχνίαν, καὶ λάμπει πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ. 16 Οὕτω λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς. 5,13. Τό ἅλας καθιστᾶ τίς τροφές γευστικές (Ἰώβ 6,6) ἔχοντας τήν ἰδιότητα νά τίς διατηρεῖ καταλήγει στό νά σημαίνει τήν διαρκῆ ἀξία ἑνός συμβολαίου, ὅπως μία «διαθήκη ἁλός» (Ἀριθμ. 18,19), δηλαδή μία αἰώνια διαθήκη (Β Παραλ. 13,5). Ὁ Ματθαῖος ἑρμηνεύει τόν λόγο τοῦ Ἰησοῦ (βλ. Λουκ. 14,34. Μάρκ. 9,50) βεβαιώνοντας ὅτι ὁ πιστός ὀφείλει νά διατηρεῖ καί νά κάνει νόστιμη τήν κοινωνία τῶν ἀνθρώπων στήν ὁποία ζεῖ καί ἡ ὁποία κοινωνία ἔχει συνάψει διαθήκη μέ τόν Θεό. Ἄν δέν τό κάνει αὐτό, δέν ἀξίζει τίποτα καί εἶναι «γιά πέταμα» (Λουκ. 14,35). 5,15. Πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰκίᾳ. Στήν Ἀνατολή ἡ οἰκία τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων εἶχε μόνο ἕνα δωμάτιο. 5,16. Τά καλά ἔργα, μερικά ἀπό τά ὁποῖα παρουσιάζει ὡς παραδείγματα ἡ ἐπί τοῦ Ὄρους Ὁμιλία. abbbbbbbbc 2

3 ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΑΤΗΧΗΣΗ (Σέ συνέχειες) Ἐρ.: Ποιός εἶναι ὁ σκοπός τοῦ γάμου κατά τήν Ἐκκλησία; Ἀπ.: Αὐτό πού εἴπαμε παραπάνω: Ἡ ἀλληλοσυμπλήρωση, ἡ ἀλληλοβοήθεια! Ἤ, καλύτερα, ὁ σκοπός τοῦ γάμου εἶναι σωτηριολογικός. Ὁ ἕνας συμπληρώνοντας τόν ἄλλο νά τόν βοηθάει γιά τήν σωτηρία του. Ἀλλά, θά πεῖ κανείς, αὐτό μπορεῖ νά τό βρεῖ καθένας γενικά καί ἔξω ἀπό τόν γάμο γιατί στήν ἀνθρώπινη κοινωνία γενικά οἱ ἐλλείψεις τοῦ ἑνός πρέπει νά συμπληρώνονται ἀπό τίς ἱκανότητες τοῦ ἄλλου καί ὁ ἕνας πραγματικά πρέπει νά βοηθάει τόν ἄλλο γιά τήν σωτηρία του. Στόν γάμο ὅμως ἔχουμε κάτι τό εἰδικό στήν σχέση τοῦ ἀνδρογύνου, ὅπως τό ἐκφράζει καί ἡ λέξη «γάμος»: Εἶναι ἡ σαρκική ἕνωση τῶν δυό, πού φέρνει καί τήν τεκνογονία. Ἐρ.: Δηλαδή σκοπός τοῦ γάμου εἶναι ἡ τεκνογονία; Ἀπ.: Ὄχι μόνο ἡ τεκνογονία, ἀλλά καί ἡ ἀλληλοσυμπλήρωση πρῶτα. Ὅπως τό λέει καθαρά ἡ τρίτη εὐχή τοῦ ἀρραβώνα, ὁ ἄνδρας καί ἡ γυναίκα ἁρμόζονται διά τοῦ γάμου «εἰς βοήθειαν καί διαδοχήν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων». Πρῶτα ἡ «βοήθεια» καί ἔπειτα ἡ «διαδοχή», ἡ τεκνογονία δηλαδή. Δέν ὁρίζει ἡ Ἐκκλησία μας ὡς κύριο σκοπό τοῦ γάμου τήν τεκνογονία, γι αὐτό καί δέν θεωρεῖ ἀνυπόστατο ἤ ἀποτυχημένο ἕνα γάμο, πού δέν εἶχε ὡς συνέπεια τήν γέννηση παιδιῶν ἀπό ἐνδεχόμενη στειρότητα τῶν συζύγων. Καί νά εἶναι ἐκ τῶν προτέρων αὐτό γνωστό, ἡ Ἐκκλησία θά εὐλογήσει τόν γάμο τους, πού δέν θά τό ἔκανε βέβαια ἄν ὡς μοναδικό ἤ κύριο σκοπό τοῦ γάμου θεωροῦσε τήν τεκνογονία. Τήν τεκνογονία ὡς σκοπό τοῦ γάμου θεωροῦσαν μερικοί Ἰουδαῖοι, σύγχρονοι τοῦ προφήτη Μαλαχία, γι αὐτό καί ἐγκατέλειπαν τήν γυναίκα τους, ὅταν ἀποκτοῦσαν μερικά παιδιά. Καί μέ ἀναίδεια ἔλεγαν: «Τί ἄλλο ζητάει ὁ Θεός, παρά μόνο σπέρμα;» (Μαλαχ. 2, 15). Ἐναντίον αὐτῆς τῆς ἐσφαλμένης ἀντίληψης τοῦ γάμου ἐξανίσταται ὁ προφήτης Μαλαχίας καί τονίζει τόν στενό σύνδεσμο τοῦ ἄνδρα καί τῆς γυναίκας στόν γάμο, τήν «κοινωνία» τῶν δυό (στίχ. 14), πού δέν πρέπει ποτέ νά διακόπτεται, ἄσχετα μέ τήν ἀπόκτηση ἤ μή τῶν παιδιῶν. Ἐρ.: Ἡ σαρκική ἕνωση τῶν συζύγων δέν συνδέεται μέ τήν τεκνογονία. Ἀπ.: Ἀνάμεσα στίς συζυγικές σχέσεις καί τήν τεκνογονία ὑπάρχει ἄμεσος σύνδεσμος καί δέν μπορεῖ νά τό παραθεωροῦν αὐτό οἱ χριστιανοί σύζυγοι μέ ἐλαφρά συνείδηση. Μέ τήν τεκνογονία ὁ ἄνθρωπος γίνεται συνεργός τοῦ Θεοῦ στό δημιουργικό του ἔργο καί συναίτιος στήν διαιώνιση τοῦ εἴδους του πάνω στήν γῆ. 3

4 Ἀλλά, λέει ὁ ἱερός Χρυσόστομος, ἕνας μεγάλος πατέρας τῆς Ἐκκλησίας μας, ὁ γάμος, δηλαδή ἡ συζυγική σχέση, δόθηκε στόν ἄνθρωπο καί γιά τήν παιδοποιία, «ἀλλά πολύ περισσότερο γιά νά σβεστεῖ ἡ σαρκική ἐπιθυμία». 1 Γιά τήν ὑποστήριξη μάλιστα τῆς θέσης του αὐτῆς ἐπικαλεῖται ὁ ἱερός πατέρας τόν ἀπόστολο Παῦλο καί λέει: «Μάρτυράς μου εἶναι ὁ Παῦλος, πού λέει γιά τόν λόγο τῆς πορνείας καθένας ἄς ἔχει τήν γυναίκα του καί ὄχι γιά τόν λόγο τῆς παιδοποιίας καί πάλιν διατάσσει νά ἑνώνονται οἱ σύζυγοι μέ τίς συζύγους τους, ὄχι γιά νά γίνουν πατέρες πολλῶν παιδιῶν, ἀλλά τί; Γιά νά μή σᾶς πειράζει ὁ σατανᾶς, τούς λέει. Καί παρακάτω δέν εἶπε, ἄν ἐπιθυμοῦν παιδιά, ἀλλά τί; Ἄν δέν ἐγκρατεύονται ἄς παντρευτοῦν». 2 Ἔτσι ὁ γάμος προφυλάσσει τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν ἀκολασία. Ὁ Χρυσόστομος πάλι λέει ὅτι στούς παλαιούς χρόνους ὁ γάμος εἶχε ὡς σκοπό ὄχι μόνο τήν ἀποφυγή τῆς ἀκολασίας, ἀλλά καί τήν αὔξηση τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς. Τώρα ὅμως, λέγει, πού γέμισε ἡ γῆ καί ἡ θάλασσα καί ὅλη ἡ οἰκουμένη ἀπό ἀνθρώπους, μιά μόνο ἀπομένει αἰτία τοῦ γάμου, ἡ ἀναίρεση τῆς ἀκολασίας καί τῆς ἀσέλγειας. 3 Τά παραπάνω βέβαια δέν σημαίνουν ὅτι ὁ γάμος εἶναι καταφύγιο γιά νά ἀποφύγει ὁ ἄνθρωπος τήν ἀκολασία. Ἡ θέση τοῦ ἀποστόλου Παύλου, πού μνημονεύει παραπάνω ὁ ἱερός Χρυσόστομος, πρέπει νά ἑρμηνευθεῖ σέ σχέση μέ τό θέμα πού θίγεται στήν ἐπιστολή του. Γράφοντας ὁ Ἀπόστολος πρός Κορινθίους τήν πρώτη του ἐπιστολή ἀντιμετωπίζει τό πρόβλημα τῆς πορνείας, πού συνέβαινε πολύ στήν Κόρινθο μεταξύ τῶν εἰδωλολατρῶν, καί συνιστᾶ στούς χριστιανούς τήν ἀποφυγή της. Γιατί κατά τόν Ἀπόστολο, οἱ σαρκικές σχέσεις ἐπιτρέπονται μόνο μεταξύ τῶν συζύγων. Ἀποκρούοντας, λοιπόν, ὁ Ἀπόστολος, ὅπως καί ὅλοι οἱ ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες, τήν πορνεία, πού γεννάει ἡ σαρκική ἐπιθυμία, ὑποδεικνύουν ὡς μόνη ἐπιτρεπτή διέξοδο τόν γάμο, μέσα στόν ὁποῖο μόνο ἐπιτρέπονται οἱ σαρκικές σχέσεις. Ἀφοῦ ὅμως τονίζουμε τόν γάμο ὡς ἱερό μυστήριο, πού ἔχει σκοπό νά βοηθήσει τούς συζύγους νά πετύχουν δι αὐτοῦ τοῦ τρόπου τῆς ζωῆς τήν σωτηρία τους, πρέπει νά συνιστοῦμε τήν καθαρότητα τῆς σχέσεως τῶν συζύγων ἀπό τήν 1. «... Πολλῷ δέ πλέον ὑπέρ τοῦ σβέσαι τήν τῆς φύσεως πύρωσιν» (Περί παρθενίας 19, MPG 48,547). 2. «Καί μάρτυς μου ὁ Παῦλος, λέγων διά δέ τάς πορνείας ἕκαστος τήν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω οὐ διά τάς παιδοποιίας καί πάλιν ἐπί τό αὐτό συνέρχεσθαι κελεύει, οὐχ ἵνα πατέρες γένωνται παίδων πολλῶν ἀλλά τί; Ἵνα μή πειράζῃ ὑμᾶς ὁ Σατανᾶς, φησί. Καί προελθῶν δέ οὐκ εἶπεν, εἰ δέ ἐπιθυμοῦσι παίδων ἀλλά τί; Εἰ δέ μή ἐγκρατεύονται, γαμησάτωσαν» (Περί παρθενίας 19, MPG 48,547). 3. «Παρά τήν ἀρχήν δύο ταύτας εἶχε τάς ὑποθέσεις (ὁ γάμος) ὕστερον δέ πληρωθείσης καί τῆς γῆς καί τῆς θαλάττης καί τῆς οἰκουμένης πάσης μία λείπεται πρόφασις αὐτοῦ μόνη, ἡ τῆς ἀκολασίας καί τῆς ἀσελγείας ἀναίρεσις» (Περί παρθενίας 19, MPG 48,547). 4

5 ὠμή σαρκικότητα, τήν μέ ὄμορφη δυνατή ἀγάπη σχέση, πού κάνει πιό γλυκειά καί ἀνώτερη τήν ἕνωσή τους, πού εἶναι ἕνωση ψυχῶν καί σωμάτων. 4 Πραγματικά ὁ στόχος, στόν ὁποῖο πρέπει νά κατευθύνονται οἱ πιστοί καί μέσα στόν γάμο εἶναι ἡ ὑπερνίκηση τοῦ σαρκικοῦ φρονήματος, μέ τήν ὠμή του ἔννοια, καί ἡ ἐξάσκηση τῆς ἐγκράτειας. abbbbbbbbc ΠΡΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ (Σέ συνέχειες) 2. Γιά τό πρόβλημα τῆς θεοδικίας Στόν κόσμο αὐτόν παρατηροῦμε πραγματικά περίεργα πράγματα, πού δέν μποροῦμε νά τά ἐξηγήσουμε. Μερικοί μάλιστα κλονίζονται ἀπό τά φαινόμενα αὐτά καί στήν πίστη. Βλέπουμε γιά παράδειγμα, τούς μέν εὐσεβεῖς νά ταλαιπωροῦνται καί νά δυστυχοῦν, τούς δέ ἀσεβεῖς νά πλουτοῦν καί νά εὐτυχοῦν. Ποῦ εἶναι ἐδῶ ἡ δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ; Τό πρόβλημα αὐτό λέγεται «πρόβλημα τῆς θεοδικίας». Ἡ ἀπορία γιά τά περίεργα αὐτά πού συμβαίνουν στόν κόσμο ἐνόχλησε κάποτε καί τόν ἅγιο Ἀντώνιο, ὁ ὁποῖος ἀπευθυνόμενος στόν Θεό τόλμησε νά τόν ἐρωτήσει: «Κύριε, πῶς συμβαίνει ἄλλοι νά πεθαίνουν σέ νεαρή ἡλικία, ἐνῶ ἄλλοι νά πεθαίνουν σέ βαθειά γεράματα; Καί γιατί ἄλλοι εἶναι πτωχοί καί ἄλλοι εἶναι πλούσιοι; Καί γιατί οἱ ἄδικοι πλουτοῦν, ἐνῶ οἱ δίκαιοι ζοῦν μέ στερήσεις;» Σ αὐτό τό ἐρώτημα ὁ ἅγιος ἄκουσε ὡς ἀπάντηση φωνή ἀπό τόν οὐρανό, πού εἶναι ἀπάντηση καί στό πρόβλημα τῆς θεοδικίας. «Ἀντώνιε τοῦ εἶπε ἡ φωνή αὐτά πού ρωτᾶς εἶναι κρίματα Θεοῦ καί δέν σέ συμφέρει νά τά μάθεις. Ἐσύ πρόσεχε τόν ἑαυτό σου»! (Ἀπό τήν Φιλοκαλία τῶν Νηπτικῶν καί Ἀσκητικῶν. Ἀποφθέγματα Γερόντων, τόμ. Ι, ) 4. Μερικοί ἀπό τούς ἁγίους Πατέρες προχωροῦν ἀκόμη καί στήν ἀπόλυτη σύνδεση τῶν συζυγικῶν σχέσεων μέ τήν τεκνογονία, πού εἶναι καρπός τῶν σχέσεων αὐτῶν. Ἔτσι γιά παράδειγμα οἱ Ἰουστῖνος, Ἀθηναγόρας, Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς, Ἀμβρόσιος καί Αὐγουστῖνος ταυτίζουν τόν σκοπό τοῦ γάμου καί τῶν συζυγικῶν σχέσεων μέ τήν τεκνογονία (Ἰουστίνου, Ἀπολογία 1, 29. Ἀθηναγόρου Πρεσβεία περί Χριστιανῶν 33. Κλήμεντος Ἀλεξ. Παιδαγωγός, 2, Ἀμβροσίου, εἰς Λουκᾶν 1, 45. P. L. 15,1632. Αὐγουστίνου, De Genesi ad litteram, 9. P. L. 34, 396). Βλ. γιά ὅλα τά παραπάνω Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ἠθική, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 215 ἑξ. 5