Η εργασία ως πολιτισµός Για τη µορφωτική διάσταση του κοινωνικού ιδεώδους

Transcript

1 1 Η εργασία ως πολιτισµός Για τη µορφωτική διάσταση του κοινωνικού ιδεώδους Π. Παυλίδης, Λέκτορας Α.Π.Θ. Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης Α.Π.Θ. Περίληψη Στο παρόν κείµενο επιχειρείται η παρουσίαση του κοινωνικού ιδεώδους της χειραφετηµένης εργασίας, η οποία διαλαµβάνεται ως πολιτισµική δηµιουργία συναπτόµενη µε την πολύπλευρη ανάπτυξη των ανθρώπων. Αντικείµενο εξέτασης αποτελούν οι αλλαγές που συντελούνται στο χαρακτήρα της εργασίας στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινωνία, όπως αυτές αναδεικνύονται από τις θεωρίες περί µεταβιοµηχανικής και µετακαπιταλιστικής κοινωνίας, περί κοινωνίας της πληροφορίας και της γνώσης, περί µεταφορντικής οικονοµίας και άυλης εργασίας, περί µεταµοντέρνας κατάστασης. Παράλληλα µε την επισήµανση του αυξανόµενου ρόλου της γνώσης και της µόρφωσης στη σύγχρονη οικονοµία, γίνεται αναφορά στην αδυναµία της κεφαλαιοκρατίας να καταστεί αυθεντική κοινωνία της γνώσης, δεδοµένου ότι στα πλαίσια των κυρίαρχων σχέσεων καθολικού ανταγωνισµού, η επιστήµη µετατρέπεται σε αποξενωµένη από τους ανθρώπους και απειλητική γι αυτούς δύναµη, υπονοµεύεται ο εγγενώς συνεργατικός χαρακτήρας της επιστηµονικής έρευνας, εµπορευµατοποιείται ο πολιτισµός και αναπτύσσεται ευρέως ο ανορθολογισµός. Κοµβική θέση στο κείµενο κατέχει η ανάδειξη της διαφοράς µεταξύ, αφενός, της εργασίας ως παραγωγής, ως µέσου για την παραγωγή, ιδιοποίηση συγκεκριµένων προϊόντων και ως εξωτερικής ανάγκης των ανθρώπων, και, αφετέρου, της εργασίας ως εσωτερικής ανάγκης και αυτοσκοπού. Η κυριαρχία της εργασίας ως παραγωγής εκφράζεται στην κεφαλαιοκρατία µε την υπαγωγή της ζωντανής εργασίας στην αφηρηµένη, νεκρή εργασία. Αυτό το γεγονός επηρεάζει αποφασιστικά τη διαµόρφωση της προσωπικότητας, υποτάσσοντας την εκπαίδευση του ατόµου και την ανάπτυξη της δηµιουργικότητάς του στην ανταγωνιστική και αβέβαιη προοπτική εµπορευµατοποίησης της ικανότητας προς εργασία. Στο κείµενο επιχειρείται η παρουσίαση του ιδεώδους της εργασίας ως πολιτισµού, εν σχέση προς την αυτοµατοποίηση της παραγωγής και τη µετατροπή της επιστηµονικής γνώσης σε παραγωγική δύναµη. Επισηµαίνεται ο ιδιότυπος χαρακτήρας των επιστηµονικών γνώσεων ως καθολικού τρόπου ιδιοποίησης των αυτοµατοποιηµένων µέσων παραγωγής και ως καθολικής παραγωγικής δύναµης των ανθρώπων, η ύπαρξη και ανάπτυξη της οποίας συνάπτεται µε την ενότητα και συνεργασία τους. Από τη σκοπιά του ιδεώδους της εργασίας ως πολιτισµού, αναδεικνύεται η προοπτική νέας οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων, όχι πλέον βάσει της ιδιοποίησης, κυρίως, υλικού πλούτου, αλλά βάσει της καλλιέργειας-ιδιοποίησης πλούτου πολιτισµικών ικανοτήτων, στα πλαίσια ενός ελευθέρου καταµερισµού εργασίας, όπου η σηµασία της εργασίας θα συνίσταται στην ίδια τη διαδικασία της εργασίας, ως διαδικασία πολιτισµικής δηµιουργίας. Εισαγωγή Η µόρφωση των ανθρώπων και η διαµόρφωση της προσωπικότητάς τους συνάπτονται άµεσα µε το χαρακτήρα της εργασιακής δραστηριότητας, µε τις σχέσεις καταµερισµού της, καθώς και µε τις σχέσεις κατανοµής-ιδιοποίησης των αποτελεσµάτων της. Από τη στιγµή που η µόρφωση των ανθρώπων, εν γένει, αφορά στην πνευµατική αφοµοίωση των επιτευγµάτων του πολιτισµού, καθώς και στην καλλιέργεια της ικανότητας δηµιουργίας πολιτισµού, τότε η

2 2 νοηµατοδότηση, η σκοποθεσία, το περιεχόµενο και η εµβέλεια της αφοµοίωσης του πολιτισµού και της καλλιέργειας δηµιουργικών ικανοτήτων καθορίζονται αποφασιστικά από τη δυνατότητα των ανθρώπων (από το βαθµό, την εµβέλεια αυτής της δυνατότητας) να χρησιµοποιούν και να αναπτύσσουν τις αφοµοιωµένες κοινωνικές, δηµιουργικές ικανότητες στην εργασιακή τους δραστηριότητα. Η µόρφωση των ανθρώπων (η διαµόρφωσή τους διαµέσου της αφοµοίωσης πολιτισµικών επιτεύξεων), η σηµασία και ο ρόλος της στην κοινωνία είναι αντίστοιχα του βαθµού στον οποίο η εργασία τους ενσαρκώνει πολιτισµικές επιτεύξεις, διακρίνεται από κοινωνικά-πολιτισµικά χαρακτηριστικά, συνιστά πολιτισµική δηµιουργία. Ως εκ τούτου, φρονούµε ότι η µόρφωση, στην πλέον ανεπτυγµένη και αυθεντική διάστασή της, αφορά στην κοινωνική πραγµατικότητα όπου η εργασία των ανθρώπων συνιστά πολιτισµική δηµιουργία. Στο παρόν κείµενο θα εξεταστεί η εργασία µε τη µορφή της κατεξοχήν πολιτισµικής δηµιουργίας, ως ένα ιδεώδες το οποίο τοποθετείται πέραν της σηµερινής κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και συνδέεται, άµεσα, µε τη ριζική αλλαγή του τύπου εργασιακής δραστηριότητας των ανθρώπων, όπως αυτός εµφανίστηκε και διαµορφώθηκε στη µέχρι τώρα ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Πρόκειται για ένα ιδεώδες κοινωνικό και ταυτόχρονα µορφωτικό, κατά το οποίο η διαµόρφωση των ανθρώπων ως πολύπλευρα ανεπτυγµένων προσωπικοτήτων συνιστά τον πυρήνα του εγχειρήµατος χειραφέτησης της εργασίας. Σκοπός του κειµένου είναι να ανιχνεύσει τις προοπτικές του εν λόγω ιδεώδους στις σύγχρονες τάσεις εξέλιξης της εργασίας και συνάµα να αναδείξει την αναγκαιότητά του, όπως αυτή προκύπτει από τις αντιθέσεις της σύγχρονης κεφαλαιοκρατίας. Από µεθοδολογικής σκοπιάς, η άποψη που θα παρουσιάσουµε θα στηριχθεί, κυρίως, σε ορισµένες θεµελιώδεις ιδέες των κλασικών του µαρξισµού, καθώς και του σοβιετικού στοχαστή Β.Α.Βαζιούλιν, αναφορικά µε το νέο περιεχόµενο που θα µπορούσε να αποκτήσει η εργασία σε µια κοµµουνιστική κοινωνία του µέλλοντος. Εργασία και γνώση: νέα φαινόµενα Σηµαντικές αλλαγές συντελούνται τις τελευταίες δεκαετίες στο χώρο της εργασίας, οι οποίες συνεπάγονται τον επανακαθορισµό του ρόλου της γνώσης και της µόρφωσης στη σύγχρονη κοινωνία και δίνουν την εντύπωση της µετάβασης σε µια ριζικά νέα πραγµατικότητα. Μια από τις πρώτες θεωρίες που επιχείρησαν να ερµηνεύσουν αυτές τις αλλαγές ήταν αυτή της µεταβιοµηχανικής κοινωνίας. Ο Daniel Bell, στο έργο του The coming of Postindustrial society, θα θεωρήσει ειδοποιό γνώρισµα της επερχόµενης µεταβιοµηχανικής κοινωνίας τη µετάβαση από την οικονοµία της παραγωγής αγαθών στην οικονοµία των υπηρεσιών, όπου κοµβικός είναι ο ρόλος της θεωρητικής γνώσης, ως πηγής καινοτοµιών και ως παράγοντα διαµόρφωσης της κοινωνικής πολιτικής (Bell, 1973, σ.14). Κύριος θεσµός της νέας κοινωνίας είναι τα πανεπιστήµια και τα ερευνητικά ιδρύµατα, οι χώροι, δηλαδή, όπου η επιστηµονική γνώση κωδικοποιείται και εµπλουτίζεται (Bell, 1973, σσ.44, 246). Κυρίαρχη τεχνολογία καθίσταται πλέον η διανοητική (intellectual technology), µε κύριο µέσο της τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, κάτι που παρέχει στη νέα κοινωνία πρωτόγνωρες δυνατότητες σχεδιοποίησης των δραστηριοτήτων της, πρόβλεψης των εξελίξεων και διεύθυνσης συστηµάτων µεγάλης κλίµακας, µε πληθώρα αλληλεπιδρώντων µεταβλητών (Bell, 1973, σσ.26, 31-33).Ο Daniel Bell εκτιµά ότι η µεταβιοµηχανική κοινωνία θα χαρακτηρίζεται από την ορθολογική διεύθυνση των διαδικασιών της και όχι από την ανεξέλεγκτη δράση των δυνάµεων της αγοράς. Η κατίσχυση της επιστηµονικής και τεχνολογικής ορθολογικότητας στην οικονοµική και κοινωνική ζωή θα έχει ως αποτέλεσµα την ανάδειξη σε κυρίαρχη δύναµη των τεχνοκρατών και επιστηµόνων, στη θέση της τάξης των ιδιοκτητών κεφαλαίου. Αργότερα, ο Daniel Bell θα ονοµάσει τη νέα κοινωνία «κοινωνία της πληροφορίας» (information society), η οποία, κατά τη γνώµη του, συνιστά ένα νέο τρόπο παραγωγής, στα

3 πλαίσια του οποίου η εργασία και το κεφάλαιο, ως βασικές µεταβλητές της βιοµηχανικής κοινωνίας, αντικαθίστανται από την πληροφορία και τη γνώση (Bell, 1980, σ.506). Ο αµερικανός µελλοντολόγος Alvin Toffler θα κάνει λόγο για την έλευση µιας νέας εποχής, του «τρίτου κύµατος», οι τεχνολογίες της οποίας θα επιτρέψουν στην ανθρωπότητα να δηµιουργήσει ένα πολιτισµό µε «ολοκληρωτική µνήµη», µε ποσοτικά απέραντη και ουσιαστικά ενεργή συσσώρευση και αποθήκευση πληροφοριών. Η δυνατότητα άµεσης πρόσβασης σε αυτές τις πληροφορίες θα έχει ως συνέπεια τον βίο σε µια πληροφοριο-σφαίρα, η οποία θα καθιστά το πολιτισµικό περιβάλλον «ευφυές» (Τόφλερ, 1982, σσ ). Με την έλευση του «τρίτου κύµατος» θα αλλάξει, άρδην, ο χαρακτήρας της παραγωγής αγαθών. Στη θέση της µαζικής, τυποποιηµένης βιοµηχανίας του «δεύτερου κύµατος» θα αναπτυχθεί η µικρή, εξατοµικευµένη παραγωγή, υπό τον διαρκώς αµεσότερο έλεγχο του καταναλωτή, ενώ η µαζική, συγκεντρωτική απασχόληση των εργαζοµένων στις µεγάλες, ιεραρχικά δοµηµένες επιχειρήσεις του «δευτέρου κύµατος», θα παραχωρήσει τη θέση της σε περισσότερο αποκεντρωµένες, ατοµικές και οικιακές µορφές εργασιακής δραστηριότητας (Τόφλερ, 1982, σσ , ). Ο Toffler φρονεί ότι η νέα κοινωνία της πληροφορίας σηµατοδοτεί το θάνατο του βιοµηχανισµού και τη γέννηση ενός νέου πολιτισµού, όπου η γνώση θα παίζει αποφασιστικό ρόλο. Στην «υπερ-συµβολική» οικονοµία του «τρίτου κύµατος» οι εργαζόµενοι, ως φορείς γνώσεων, θα είναι ιδιοκτήτες των µέσων παραγωγής, δεδοµένου ότι οι διανοητικές ικανότητες και γνώσεις που κατέχουν θα παραµένουν πάντα δικές τους. Συνακόλουθα, οι εργαζόµενοι θα πάψουν να είναι ανταλλάξιµοι και θα αποκτήσουν πρωτόγνωρη αυτονοµία και διαπραγµατευτική ικανότητα (Τόφλερ, 1991, σσ ). Τελικά, η τεχνολογία της πληροφορίας θα προσφέρει στους ανθρώπους τη δυνατότητα της κατάργησης των γραφειοκρατικών ιεραρχιών, της αποκέντρωσης δοµών και θεσµών, της ανάπτυξης ενός επικοινωνιακού και δηµοκρατικού µοντέλου κοινωνικών σχέσεων (Τόφλερ, 1991, σσ ). Αρκετά σηµεία των παραπάνω απόψεων συναντώνται στη θεωρία της µετακαπιταλιστικής κοινωνίας του Peter F. Drucker. Σύµφωνα µε αυτή, στην εποχή µας συντελείται η ανάδυση µιας νέας πραγµατικότητας, στην οποία κύριος συντελεστής της παραγωγής δεν είναι πια το κεφάλαιο, οι φυσικοί πόροι και η εργασία, αλλά οι γνώσεις (Drucker, 2000, σσ.15,17). Ο Peter F.Drucker ισχυρίζεται ότι πρόκειται για µια µετακαπιταλιστική πραγµατικότητα, µε βασικό κριτήριο του «µετακαπιταλιστικού» της χαρακτήρα, το νέο, αποφασιστικό ρόλο των γνώσεων στην οικονοµία. Κύριες κοινωνικές οµάδες της µετακαπιταλιστικής κοινωνίας θα είναι εφεξής οι «εργάτες των γνώσεων» οι «επαγγελµατίες των γνώσεων», οι «υπάλληλοι των γνώσεων.». Οι γνώσεις, ως µέσα παραγωγής, θα παραµένουν πάντα ιδιοκτησία των φορέων τους (Drucker, 2000, σσ.18, 88-90). Στη µετακαπιταλιστική κοινωνία αναβαθµίζεται αποφασιστικά η σηµασία της µόρφωσης στη ζωή των ανθρώπων, η δια βίου µάθηση (Drucker, 2000, σ.259). Ειρήσθω εν παρόδω, ο Drucker δεν παραλείπει να επισηµάνει ότι στη νέα κοινωνία κυρίαρχο θα είναι και πάλι το σύστηµα της ελεύθερης αγοράς, στο οποίο η γνώση θα λειτουργεί ως αποφασιστικό µέσο οικονοµικού ανταγωνισµού (Drucker, 2000, σσ.17,233,249). Ο Manuel Castells συνδέει τον ρόλο της γνώσης στη σύγχρονη κοινωνία µε την επανάσταση της πληροφοριακής τεχνολογίας και τη δηµιουργία πληροφοριακών δικτύων, τα οποία µετατρέπουν την παγκόσµια κεφαλαιοκρατική οικονοµία σε ένα ενιαίο σύστηµα. Η παραγωγική δραστηριότητα καταµερίζεται πλέον σε διάφορες περιοχές του πλανήτη µε εξαιρετικά ευέλικτο τρόπο. Το σύστηµα αυτό αν και δεν έχει ακριβώς πλανητικό χαρακτήρα (δεν ενσωµατώνει, δηλαδή, όλες τις παραγωγικές διαδικασίες που συντελούνται στον πλανήτη) επηρεάζει, όµως, άµεσα ή έµµεσα τη ζωή όλης της ανθρωπότητας (Castells, 1996, σσ.2,96,102,204). Κατά τον Castells, οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και 3

4 αυτοµατοποίησης συνεπάγονται όχι τη µείωση των θέσεων εργασίας, αλλά την αλλαγή του περιεχοµένου τους, τον περιορισµό των µονότονων, επαναλαµβανόµενων δραστηριοτήτων, την ενίσχυση της αυτονοµίας αλλά και της συνεργασίας µεταξύ των εργαζοµένων, την εξατοµίκευση της εργασιακής δραστηριότητας, σε συνάρτηση µε την αποκέντρωση της παραγωγής. (Castells, 1996, σσ , ). Ένα σύνολο θεωριών που δοµούνται πάνω στην ιδέα του µεταφορντισµού ερµηνεύουν τις αλλαγές στην εργασία ως διαδικασία υπέρβασης του φορντικού παραγωγικού µοντέλου, το οποίο ταυτίζεται µε τη µαζική παραγωγή τυποποιηµένων προϊόντων σε µεγάλες βιοµηχανικές µονάδες. Εµβληµατική εκδοχή της θεωρίας του µεταφορντισµού είναι αυτή που εκφράστηκε σε µια σειρά άρθρων στο περιοδικό Marxism Today από αριστερούς βρετανούς διανοούµενους. Όπως υποστήριξαν, βρισκόµαστε ήδη σε «Νέους καιρούς» (New Times), έκφραση που αποτέλεσε σύµβολο των ιδεών τους (Hall, Jacques, 1989). Ως ειδοποιά γνωρίσµατα των «Νέων καιρών», της µεταφορντικής δηλαδή, εποχής, αναφέρονται η στροφή προς την ευέλικτη εξειδίκευση της εργασιακής διαδικασίας, η έµφαση στην ικανοποίηση εξατοµικευµένων καταναλωτικών αναγκών, ο περιορισµός του ποσοστού των χειρωνακτών εργατών και η αύξηση του υπαλληλικού προσωπικού και των εργαζοµένων στις υπηρεσίες, η διάδοση της ευέλικτης εργασίας, αλλά και της ηµιαπασχόλησης, η κυριαρχία των πολυεθνικών στην οικονοµία, η παγκοσµιοποίηση των χρηµατιστικών αγορών, η εµφάνιση νέων κοινωνικών διαχωρισµών, η παρακµή των συλλογικών ταυτοτήτων, ο πλουραλισµός των τρόπων ζωής και ο κατακερµατισµός των κοινωνικών σχέσεων (Hall, 1996, σ.225). Στην Ιταλία, η έννοια του µεταφορντισµού συνδέθηκε µε την ιδέα περί «άυλης εργασίας». Ο Maurizio Lazzarato ορίζει ως άυλη την εργασία η οποία παράγει το πληροφοριακό και πολιτιστικό περιεχόµενο του εµπορεύµατος. Η άυλη εργασία δοµείται σε µορφές άµεσα συλλογικές και συνδέεται µε δραστηριότητες όπως η χρήση της κυβερνητικής, ο ψηφιακός έλεγχος, η κάθετη και οριζόντια επικοινωνία, ο καθορισµός πολιτιστικών προτύπων, η διαµόρφωση της µόδας και της κοινής γνώµης. Ο Lazzarato διατυπώνει την άποψη, ότι στην αφετηρία της άυλης εργασίας βρίσκεται µια εργατική δύναµη που µπορεί να οργανώνει πλέον αυτόνοµα τη δραστηριότητά της και τις σχέσεις της µε τους παράγοντες του επιχειρείν (Lazzarato, 1996, σσ ). Οι M.Hardt και A.Negri, υιοθετώντας την παραπάνω προβληµατική θα υποστηρίξουν ότι ειδοποιό γνώρισµα της άυλης εργασίας είναι ο άµεσα συνεργατικός της χαρακτήρας, κάτι που συνεπάγεται τη δυνατότητα αυτοαξιοποίησης της εργασίας, έξω από τα πλαίσια του ρόλου του κεφαλαίου ως οργανωτικής και ενεργοποιητικής δύναµης (Hardt, Negri, 2001, σ.126, Hardt, Negri, 2002, σ.395). Υπερεκτιµώντας, όµως, αρκετά την κλίµακα ανάπτυξης των «µεταφορντικών» στοιχείων στην παγκόσµια κεφαλαιοκρατική οικονοµία, οι Hardt και Negri θα βιαστούν να ισχυριστούν ότι η σύγχρονη ζωντανή εργασία είναι τεχνικοεπιστηµονική και άµεσα κοινωνική και ότι το υποκείµενο αυτής της εργασίας είναι ο κοινωνικός εργάτης, στην εποπτεία του οποίου περνούν οι γενικές συνθήκες της παραγωγής και αναπαραγωγής, αφήνοντας στο κεφάλαιο τη δυνατότητα µόνο κάποιου εξωτερικού ελέγχου (Hardt, Negri, 2001, σ.128). Ο Andre Gorz, επισηµαίνοντας φαινόµενα όπως η µικροηλεκτρονική επανάσταση και η αυτοµατοποίηση, η ανάδειξη της εφευρετικότητας, της αυτο-οργάνωσης και αυτενέργειας των εργαζοµένων, η συµµετοχή τους στην ορθολογικοποίηση και βελτίωση της παραγωγής (τογιοτισµός), καταλήγει στο συµπέρασµα περί κυριαρχίας της άυλης-διανοητικής εργασίας. Ανατρέχοντας σε µαρξικές ιδέες των Grundrisse, ο Gorz ισχυρίζεται ότι στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατία καθοριστικό στοιχείο της εργασίας αποτελεί η εφαρµογή της «γενικής νοηµοσύνης» και ότι ο χρόνος της εργασίας έχει πάψει να λειτουργεί ως το µέτρο του πλούτου που δηµιουργείται (Gorz, 1999, σσ.75,193). Βάσει των παραπάνω, και απλουστεύοντας το περιεχόµενο της κοινωνικής χειραφέτησης, ο Gorz εισηγείται την 4

5 5 αντικατάσταση της εργασίας, [την οποία θεωρεί ήδη είναι νεκρή, ένα φάντασµα που «επιβιώνει µετά την κατάργησή της» (Gorz, 1999, σελ.130)], από αυτό που ο ίδιος ονοµάζει πολυδραστηριότητα, καθώς και τη χορήγηση σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως εργασιακής προσφοράς, ενός επαρκούς «κοινωνικού εισοδήµατος» (Gorz, 1999, σσ.190, 192, 197). Αν οι θεωρίες περί µεταφορντισµού εστιάζουν κυρίως την προσοχή σε σηµαντικές αλλαγές που συντελούνται στο χώρο της εργασίας, οι θεωρίες περί µετανεωτερικότητας καταπιάνονται περισσότερο µε τις πολιτιστικές αλλαγές που διακρίνουν τη µεταφορντική κοινωνία. Ετερόκλητες, εν πολλοίς, οι θεωρίες αυτές τείνουν να ερµηνεύουν τη σύγχρονη παραγωγή γνώσης και πολιτισµού όχι απλώς ως αντανάκλαση του µεταβιοµηχανικού οικονοµικού συστήµατος, αλλά ως κύρια ορίζουσα της πραγµατικότητας. Στη θέση της παραδοσιακής µαρξιστικής διάκρισης µεταξύ οικονοµικής βάσης και ιδεολογικοπολιτισµικού εποικοδοµήµατος προβάλλεται τώρα η ιδέα της διάχυσης του πολιτισµού στην οικονοµία και της οικονοµίας στον πολιτισµό (Kumar, 1995, σσ.114,116). Ο Λυοτάρ, στο έργο του Η µεταµοντέρνα κατάσταση θα επισηµάνει εµφατικά την καθοριστική επίδραση που ασκούν οι µεταβιοµηχανικές τεχνολογίες και κυρίως αυτές της κυβερνητικής και πληροφορικής, στον τρόπο µε τον οποίο πραγµατοποιείται η έρευναπαραγωγή και η µετάδοση των γνώσεων (Λυοτάρ, 1993, σ.31). Η γνώση, θα δηλώσει, αποκτά αποφασιστική σηµασία στην οικονοµική δραστηριότητα, στο βαθµό που δύναται να µετατραπεί σε πληροφορία και µε αυτή τη µορφή να χρησιµοποιηθεί και να λειτουργήσει ως παραγωγική δύναµη (Λυοτάρ 1993, σ.33). Ο Scott Lash θα υποστηρίξει ότι το νέο καθεστώς συσσώρευσης, ο νέος τρόπος παραγωγής, συνιστά καθεστώς σήµανσης. Τα µέσα παραγωγής καθίστανται πολιτισµικά, ενώ οι σχέσεις παραγωγής δε διαµεσολαβούνται τόσο συχνά από τα υλικά µέσα παραγωγής, παρά υφίστανται ως σχέσεις του discourse (Lash, 1990, σ.39). Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Baudrillard, ότι στη µετανεωτερική πραγµατικότητα η απόσταση µεταξύ σηµαίνοντος και σηµαινόµενου εξαφανίζεται, µε αποτέλεσµα το ένα να µετατρέπεται διαρκώς στο άλλο, σε µια χαώδη ροή πληροφοριών και ρευστών νοηµάτων. Ο άνθρωπος βρίσκεται εγκλωβισµένος σε ένα ηλεκτρονικό-εικονικό κόσµο, στον κόσµο των συµβόλων, των αναπαραστάσεων, της προσοµοίωσης, χωρίς να µπορεί να διακρίνει οτιδήποτε, έξω από αυτά. Ο Baudrillard κάνει λόγο για µια υπερπραγµατικότητα, στην οποία κυριαρχούν τα simulacra, τα αντίγραφα χωρίς πρωτότυπα, οι εικόνες χωρίς εξάρτηση από κάποια αντικειµενική πραγµατικότητα, όπου, συνεπώς, είναι αδύνατο να γίνει διάκριση µεταξύ φανταστικού και πραγµατικού, αληθούς και ψευδούς (Baudrillard, 1988, σ.166,170). Οι αντιθέσεις της προόδου. Στο παρόν κείµενο δεν µπορώ να προβώ σε συστηµατική, κριτική εξέταση των παραπάνω θεωριών. Πρέπει να επισηµανθεί, ότι µε περισσότερο ή λιγότερο σαφή τρόπο υπαινίσσονται, ψηλαφούν, αναδεικνύουν σηµαντικές τάσεις αλλαγής του χαρακτήρα της εργασίας στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Ωστόσο, σχεδόν όλες µε µεγάλη σπουδή υπερµεγεθύνουν την κλίµακα εξάπλωσης των νέων φαινοµένων, δηµιουργούν την πλασµατική εντύπωση της εύρυθµης και εξελικτικής υπέρβασης της κεφαλαιοκρατίας από µια νέα πραγµατικότητα, ενώ επιπροσθέτως αποφεύγουν την αναφορά στις αντιθέσεις του παρόντος ή απλουστεύουν σηµαντικά τη φύση, τη δυναµική τους και τους τρόπους επίλυσής τους (Για µια κριτική εξέταση αυτών των θεωριών βλέπε: Αλεξίου, 2002, σσ , Σταµάτης, 2005, σσ ). Η δική µου αντίληψη των νέων φαινοµένων αναγνωρίζει σε αυτά χειραφετικές δυνατότητες µόνο στο βαθµό που µπορούν να θεωρηθούν ως εκείνη η πλευρά των ουσιωδών αντιθέσεων της κεφαλαιοκρατίας η οποία δύναται να θεµελιώσει το εφικτό της ριζικής κοινωνικής αλλαγής.

6 Είναι γεγονός ότι στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατία, τουλάχιστον στις περισσότερο προηγµένες περιοχές της, η κοινωνική εργασία αλλάζει, µε ένα τρόπο που φέρνει τη γνώση στο επίκεντρο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η γνώση µε ταχείς ρυθµούς µετατρέπεται σε παραγωγική δύναµη, η παραγωγή γνώσεων καθίσταται οργανικό µέρος της παραγωγής πραγµάτων. Ως εκ τούτου, η εργασιακή δραστηριότητα των ανθρώπων, τείνει να αποκτήσει άµεσα µορφωτικό χαρακτήρα, να µετατραπεί σε πολιτισµική δηµιουργία. Στις δεδοµένες συνθήκες, η επιστηµονική εκπαίδευση τείνει ολοένα και περισσότερο να αποτελέσει την κύρια οδό δηµιουργίας εργασιακών ικανοτήτων και εργασιακού δυναµικού. Εκτός αυτού, η επανάσταση των τεχνολογιών πληροφορικής υπόσχεται την καθολική πρόσβαση στη γνώση, πέρα από χωρο-χρονικούς περιορισµούς. Η γνώση δεν θα είναι εφεξής εγκλωβισµένη-περιορισµένη σε ξεχωριστά εκπαιδευτικά ιδρύµατα. Τα ηλεκτρονικά πολυµέσα τείνουν να δηµιουργήσουν ένα µορφωτικό περιβάλλον όπου το άτοµο, στις συνθήκες του καθηµερινού του βίου, θα µπορεί να έρχεται σε επαφή µε ένα ευρύτατο φάσµα γνώσεων και πνευµατικών επιτευγµάτων της ανθρωπότητας (Smith, Webster, 1997, σ.106). Ο κάθε χώρος της ανθρώπινης καθηµερινότητας θα µπορεί εφεξής να λειτουργεί ως χώρος µάθησης, ενώ η σχέση µε τη γνώση θα είναι ευέλικτη και ιδιαιτέρως εξατοµικευµένη, µε δυνατότητα ικανοποίησης κάθε είδους µορφωτικής ανάγκης. Η µετατροπή της επιστήµης σε παραγωγική δύναµη, η σταδιακή αυτοµατοποίηση της παραγωγής και συνάµα η τάση περιορισµού της άµεσης φυσικής εµπλοκής των εργαζοµένων σε αυτή, η ραγδαία ανάπτυξη της διανοητικής διάστασης της εργασίας, η διεύρυνση της πολυµορφίας του περιεχοµένου της, σε συνάρτηση µε την αύξηση του ελεύθερου χρόνου και την αυξανόµενη πρόσβαση στα επιτεύγµατα του παγκόσµιου πολιτισµού σηµατοδοτούν την εµφάνιση πρωτόγνωρων δυνατοτήτων συνεχούς και πολύπλευρης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας. Τα φαινόµενα αυτά συγκροτούν τη σύγχρονη βαθµίδα της τάσης ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα των µέσων παραγωγής µέσα στην κεφαλαιοκρατία, για την οποία είχε κάνει ήδη λόγο στην εποχή του ο Κ.Μαρξ, αναφερόµενος στην εκµηχάνιση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής (Μαρξ, 1978, τ.1, σ.401). Όµως στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία, αυτή η πρωτόγνωρη σύζευξη εργασίας και γνώσης, συνοδευόµενη από εξίσου πρωτόγνωρες ανάγκες και δυνατότητες για µάθηση και πολιτισµική δηµιουργία, αποκτά µιαν αντεστραµµένη µορφή από αυτή των χειραφετικών δυνατοτήτων που ενέχει. Η επιστηµονική γνώση, στα πλαίσια των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, καθίσταται µέσο ανταγωνισµού για την ιδιοποίηση του µέγιστου κέρδους και συνάµα µέσο χειραγώγησης και υποταγής των ανθρώπων. Ο Λυοτάρ αναγνωρίζει ότι στη «µεταµοντέρνα κατάσταση» η επικρατούσα παραίτηση από τις µεγάλες αφηγήσεις, που θεµελίωναν στο παρελθόν την επιστηµονική έρευνα, συνοδεύεται από την εκτεταµένη υπαγωγή της γνώσης σε χρησιµοκρατικές και εµπορευµατικές διαδικασίες (Λυοτάρ, 1993, σ.33). Τώρα, πλέον, το παραδοσιακό γνωσιολογικό ερώτηµα για το αν είναι αληθής η κεκτηµένη-διδασκόµενη γνώση αντικαθίσταται από το ενδιαφέρον για το κατά πόσο είναι εµπορεύσιµη (Λυοτάρ, 1993, σσ.115,126). Η επιστηµονική γνώση ως συστατικό στοιχείο της µισθωτής εργασίας υποτάσσεται και αυτή στην καθολική διαδικασία αλλοτρίωσης της εργασίας, καθίσταται ιδιοκτησία του κεφαλαίου, λειτουργεί και αναπτύσσεται υπό την καθοριστική κηδεµονία του. Η µετατροπή της γνώσης σε παραγωγική δύναµη, συνεπάγεται την υποχρέωση των εργαζοµένων ως φορέων του εµπορεύµατος «εργασιακή ικανότητα» να αποκτούν επιστηµονικές ειδικεύσεις, προκειµένου να εισέλθουν στην αγορά εργασίας. Αναπόδραστα, λοιπόν, η κυρίαρχη στάση της κοινωνίας απέναντι στη γνώση είναι εξόχως πραγµατιστική. Η διαρκώς διευρυνόµενη κυριαρχία του κεφαλαίου επί της ίδιας της διαδικασίας παραγωγής γνώσεων υπονοµεύει και στρεβλώνει, βαθύτατα, τον εγγενή συνεργατικό 6

7 χαρακτήρα της επιστηµονικής εργασίας και την ειδοποιό για αυτόν ελεύθερη διάθεση των αποτελεσµάτων της. Επιδίωξη των µεγάλων πολυεθνικών εταιριών είναι να ελέγξουν τις κατευθύνσεις και τις διαδικασίες της επιστηµονικής έρευνας, να τις υποτάξουν στην ικανοποίηση των δικών τους, επιχειρηµατικών συµφερόντων. Ένα ευρύ φάσµα νόµων, κανόνων, συµφωνιών και περιορισµών έρχεται να ρυθµίσει τη σχέση ερευνητών και εταιριών µε στόχο τη διασφάλιση των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας πάνω στην παραγόµενη γνώση και την παρεµπόδιση της πρόσβασης σε αυτή τρίτων. Αυτό συνεπάγεται την παρακολούθηση της δραστηριότητας των ίδιων των ερευνητών, τον έλεγχο των επιλογών τους, τον περιορισµό της αυτονοµίας τους. Τα παραπάνω συνάπτονται άµεσα µε την ολοένα και πιο στενή εξάρτηση (ως προς τη χρηµατοδότηση, τις κατευθύνσεις, το περιεχόµενο και την οργάνωση της επιστηµονικής έρευνας αλλά και της µετάδοσης γνώσεων) των ακαδηµαϊκών ιδρυµάτων από τις πολυεθνικές εταιρίες. (Perelman, 1998, σσ , Schiller, 1999, σσ , S.Slaughter, G.Rhoades, 2004, σσ ). Η σύζευξη γνώσης και εργασίας στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία έχει ως αποτέλεσµα η γνώση, η παραγωγική της λειτουργία και ο κοινωνικός της ρόλος να ξεφεύγουν από το συλλογικό έλεγχο των ανθρώπων, να µετατρέπονται σε µιαν ανεξέλεγκτη δύναµη, η οποία υπηρετώντας κερδοσκοπικές ανταγωνιστικές δραστηριότητες, προβάλλει ως κάτι ξένο και απειλητικό για την κοινωνία. Είναι το φαινόµενο στο οποίο είχαν αναφερθεί εµφατικά οι εκπρόσωποι της Σχολής της Φρανκφούρτης, χρησιµοποιώντας τη βεµπεριανής προέλευσης έννοια της «τεχνολογικής ορθολογικότητας» για να δηλώσουν τη µετατροπή της επιστήµης (στα πλαίσια της σχέσης της µε την τεχνολογία και την κεφαλαιοκρατική παραγωγή) σε δύναµη που καταδυναστεύει φύση και ανθρώπους. «Η τεχνολογική ορθολογικότητα είναι σήµερα η ορθολογικότητα της ίδιας της κυριαρχίας. Είναι ο καταναγκαστικός χαρακτήρας της αποξενωµένης από τον εαυτό της κοινωνίας... Αυτό δεν είναι ένα αποτέλεσµα του νόµου της κίνησης της ίδιας της τεχνολογίας, αλλά της λειτουργίας της στη σηµερινή οικονοµία.» (Χόρκχαϊµερ, Αντόρνο, 1986, σ.142, βλ. και Marcuse, 1971, σσ.46-47). Η επιστηµονικο-τεχνική πρόοδος αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες ενός καλύτερου µέλλοντος. Τα επιτεύγµατά της φαντάζουν, όπως λέει ο Rifkin, ως µηχανικά τέρατα που µειώνουν τις αποδοχές των ανθρώπων, «κλέβουν τις δουλειές τους και απειλούν την ίδια τη ζωή τους.». (Rifkin, 1996, σ.117). Ο αχαλίνωτος ανταγωνισµός των ιδιωτικών συµφερόντων στη σύγχρονη οικονοµία, συναπτόµενος µε εξόχως ιδιοτελείς νοοτροπίες και στάσεις, καθιστά αδύνατη τη συλλογική αντιµετώπιση προβληµάτων µείζονος σηµασίας, όπως είναι η καταστροφή του περιβάλλοντος, διακυβεύοντας, τοιουτοτρόπως, το µέλλον της ανθρωπότητας (Thurow, 1997, σ.439). Η αδυναµία των ανθρώπων να ελέγξουν τις επιστηµονικο-τεχνικές δυνάµεις που γεννά η εργασία τους συνοδεύεται και επιτείνεται από την παρακµή του πνευµατικού πολιτισµού, του προνοµιακού χώρου κριτικού αναστοχασµού του παρόντος και συγκρότησης εναλλακτικών θεωρήσεων του µέλλοντος. Η κεφαλαιοκρατική κοινωνία χαρακτηρίζεται σήµερα από «κατακλυσµιαία εξάπλωση της κουλτούρας σε όλη την έκταση της κοινωνικής σφαίρας» (Jameson 1999, σ.92). Το φαινόµενο αυτό, όµως, φέρει το στίγµα της ευρύτατης εµπορευµατοποίησης της πολιτισµικής δηµιουργίας. Ο πολιτισµός παράγεται για να καταναλώνεται και, ως εκ τούτου, µετατρέπεται σε διασκέδαση, ταυτίζεται µε την κυρίαρχη πραγµατικότητα και την καθηµερινή της συνείδηση, καλλιεργεί τον κοµφορµισµό. ιατηρεί λοιπόν την ισχύ της η επισήµανση που είχε γίνει προ καιρού, ότι «Ο παράδεισος που προσφέρεται από τη βιοµηχανία της κουλτούρας είναι φτιαγµένος από την ίδια καθηµερινότητα. Η φυγή και το κλέψιµο είναι κανονισµένες εκ των προτέρων έτσι ώστε να οδηγούν ξανά στην αφετηρία.» (Χόρκχαϊµερ, Αντόρνο, 1986, σ.166). Σε αυτές τις συνθήκες η καλλιέργεια του πνεύµατος εκφυλίζεται σε ηµιµόρφωση, σε συσσώρευση «ηµικατανοηµένων» και «ηµιβιωµένων» στοιχείων που «τείνουν προς τη 7

8 δεισιδαιµονία» (Adorno, 2000, σ.64). Ο.Πατέλης σηµειώνει, ότι στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού καταµερισµού εργασίας η περί του αντικειµένου γνώση υποκαθίσταται από τη λεκτικοποίηση-λεκτική διαχείριση συσσωρευµένου υλικού. «Η κατακερµατισµένη γνώση, υποβαθµιζόµενη σε πληροφορία προς αναπαραγωγή, εγκεκριµένη και ταξινοµηµένη κατά µαθήµατα, υπονοµεύει τις δυνατότητες δηµιουργικής κοσµοθεωρητικής στάσης. Οι παρεχόµενες γνώσεις υπάγονται πλέον σαφέστατα σε εξωεπιστηµονικά κριτήρια κερδώας αποδοτικότητας, κατακερµατίζονται σε βραχύβιες ενότητες προσανατολισµένες εργαλειακά στα κελεύσµατα της αγοράς.» (Πατέλης, 2003, σσ ). Θριαµβική στιγµή της εµπορευµατοποίησης του πολιτισµού αποτελεί η περιβόητη µετανεωτερική κουλτούρα (Jameson, 1999, σ.12). Η µετανεωτερική απόρριψη των ποιοτικών διακρίσεων, των ουσιωδών συναφειών, και η κατάφαση του επιφανειακού, του ασύνδετου, του χαώδους είναι ειδοποιά γνωρίσµατα ενός «πολιτισµού» της καθολικής εµπορευµατοποίησης, όπου το άτοµο καλείται να καταναλώνει διαρκώς, παραδοµένο σε µιαν ακατάπαυστη ροή επιθυµιών και ρόλων, χωρίς δεσµεύσεις και περιορισµούς, αλλά και χωρίς δυνατότητα αποστασιοποίησης, έλλογου ελέγχου, συνειδητής αντίδρασης. Όµως, η µετανεωτερική διάλυση του υποκειµένου, του ενσυνείδητου ατόµου, το οποίο διαθέτει σαφή και σταθερή ταυτότητα είναι ένα φαινόµενο που εγγράφεται πρωτίστως στις σύγχρονες σχέσεις εργασίας. Η αυτοµατοποίηση και πληροφοριοποίηση της παραγωγής, αναβαθµίζοντας την ταχύτητα και ευελιξία της, οδηγούν, υπό το καθεστώς φρενήρους, παγκόσµιου οικονοµικού ανταγωνισµού, σε βαθύτατες αναδιαρθρώσεις των συνθηκών εργασιακής απασχόλησης. Οι άνθρωποι, παγκοσµίως, καλούνται να επιβιώσουν σε µιαν εξόχως απορρυθµισµένη αγορά εργασίας, όπου η ευέλικτη διάθεση, µίσθωση, απασχόληση της εργατικής δύναµης αποτελεί τον κυρίαρχο κανόνα. (Castells, 1996, σσ ). Παρά τα φαινόµενα του «µεταφορντισµού» και της «άυλης εργασίας» που εµφανίζονται σε ορισµένους θύλακες προηγµένων οικονοµιών, στις περιφέρειες του κεφαλαιοκρατικού κόσµου ο φορντικός βιοµηχανισµός αλλά και η προβιοµηχανική χειρωνακτική εργασία αποτελούν αδήριτη πραγµατικότητα για εκατοµµύρια ανθρώπους (Χτούρης, 1997, σσ.62-67). Στον παγκόσµιο καταµερισµό εργασίας, δίπλα σε ένα πυρήνα εργαζοµένων, δραστηριοποιούµενων στο χώρο της πληροφοριακής οικονοµίας, µε κατά κανόνα υψηλές αποδοχές και σηµαντικά εργασιακά προνόµια, συσσωρεύεται ένας τεράστιος αριθµός ατόµων, ηµιειδικευµένων και ανειδίκευτων, εγκλωβισµένων σε ένα καθεστώς ηµιαπασχόλησης και περιστασιακής απασχόλησης, µε εξαιρετικά ισχυρή την πιθανότητα της µη απασχόλησης και της περιθωριοποίησης. Στην περιβόητη «µεταφορντική» οικονοµία οι θέσεις εργασίας γίνονται ολοένα και πιο λίγες (Rifkin, 1996, σσ ), ή, σε κάθε περίπτωση, καθίστανται επισφαλείς και λιγότερο αµειβόµενες για όλους τους εργαζόµενους, ακόµη και για αυτούς που είναι φορείς επιστηµονικών γνώσεων και ειδικοτήτων (Castells, 1996, σσ , Thurow, 1997, σσ.49-54, , ). Καθόσον η παρουσία των ανθρώπων στο σύστηµα της κοινωνικής εργασίας είναι εξαιρετικά επισφαλής, η σχεδίαση του µέλλοντος γίνεται, εν πολλοίς, αδύνατη και η ζωή περιορίζεται σε προσωρινές και εφήµερες ρυθµίσεις (Bauman, 2002, σ.79). Η περιβόητη «µεταφορντική» ή «µετανεωτερική» κοινωνία προβάλλει ως µια πραγµατικότητα ανασφάλειας, ρευστότητας των σχέσεων, αποξένωσης και µοναξιάς, φαινόµενα που γεννούν στη συνείδηση µιαν ανορθολογική εικόνα του κόσµου, όπου όλα φαντάζουν ξένα και απειλητικά. Συνέπεια και ιδεολογική έκφραση αυτής ακριβώς της κατάστασης είναι η µετανεωτερική άρνηση της αλήθειας στο πνεύµα του άκρατου σχετικισµού. «Τώρα...που η λογική βρίσκεται σε παρακµή, η νοοτροπία του τα πάντα ισχύουν διαπερνά ολόκληρη την κοινωνία» (Gergen, 1997, σ.241). Ο Τέρι Ίγκλετον θα σηµειώσει ότι «Όσο κι αν δεν θ άρεσε στον Χέγκελ, φαίνεται ότι σήµερα οτιδήποτε είναι πραγµατικό είναι παράλογο και ό,τι είναι λογικό δεν είναι πραγµατικό.» (Ίγκλετον, 2003, σελ.25). Και βέβαια, είναι η ίδια η φύση του κεφαλαιοκρατικού καταµερισµού εργασίας, µε 8

9 9 τον κατακερµατισµό και την ανταγωνιστική αυτονόµηση των δραστηριοτήτων που τη διακρίνει, η οποία, παράλληλα µε τους επιµέρους εξορθολογισµούς που προκαλεί, γεννά και αναπαράγει, αναπόδραστα, την καθολική ανορθολογικότητα (Lukács, 1971, σσ ). Η σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινωνία, παρά τις αλλαγές που παρουσιάζει στο χαρακτήρα της εργασίας, οι οποίες αναβαθµίζουν τη σηµασία της µόρφωσης στην ανθρώπινη εργασία και ζωή, αδυνατεί, νοµοτελώς, να εξελιχθεί σε µια κοινωνία της αυθεντικής γνώσης και κατανόησης του κόσµου (Σταµάτης, 2005, σσ ). Στην επικρατούσα πραγµατικότητα της συντριπτικής υπαγωγής εργασίας και γνώσης στα συµφέροντα του κεφαλαίου, της πρωτόγνωρης χρησιµοθηρικής αξιοποίησης της επιστήµης µε στόχο το κέρδος, πέραν κάθε κοινωνικού ελέγχου και σε βάρος των ανθρώπινων αναγκών, το προοδευτικό δυναµικό της γνώσης και της παιδείας δε δύναται εφεξής να αφορά σε κάποιο νέο µορφωτικό ιδεώδες, σε ένα νέο πρόταγµα ιαφωτισµού. Οι προοπτικές της παιδείας συνάπτονται πλέον αποφασιστικά µε τις προοπτικές της εργασίας, µε τη δυνατότητα και προοπτική χειραφέτησης της εργασίας. Η εργασία ως παραγωγή Οι προκλήσεις ενώπιον των οποίων βρίσκεται σήµερα η ανθρωπότητα δεν περιορίζονται στην αντιµετώπιση, απλώς, κάποιων προβληµατικών πτυχών της σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Κατ ουσίαν παραπέµπουν στην αναγκαιότητα θεµελιώδους αλλαγής του µέχρι τώρα κυρίαρχου τύπου ιστορικής εξέλιξης. Πρόκειται για την αναγκαιότητα αυτού που ο Μαρξ αποκαλούσε υπέρβαση της προϊστορίας της ανθρωπότητας (Marx, 1986, σ.182). Εδώ κοµβική σηµασία αποκτά το ζήτηµα του ριζικού µετασχηµατισµού του χαρακτήρα της εργασίας, του ριζικού επαναπροσδιορισµού του ρόλου και της σηµασίας της στη ζωή των ανθρώπων. Από τις απαρχές της κοινωνικής ζωής και µέχρι τη σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινωνία η εργασία ενδιέφερε και ενδιαφέρει τους ανθρώπους κυρίως από τη σκοπιά του αποτελέσµατός της, του τελικού προϊόντος της. Η εργασία θεωρούµενη από τη σκοπιά του αποτελέσµατός της συνιστά παραγωγική διαδικασία, παραγωγή. Έτσι, λοιπόν, στη µέχρι τώρα πορεία της ανθρωπότητας, στον µέχρι τώρα κυρίαρχο τύπο ιστορικής εξέλιξης, η ανταλλαγή ύλης µεταξύ ανθρώπου και φύσης προβάλλει κυρίως ως παραγωγή, ως δραστηριότητα που καθορίζεται από το αποτέλεσµά της, από το τελικό της προϊόν. Αντίστοιχα, οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, στα πλαίσια της εργασίας, αφορούσαν και αφορούν, πρωτίστως, στην ιδιοποίηση του αποτελέσµατος της εργασίας, του τελικού προϊόντος της παραγωγής, και ως τέτοιες συνιστούν σχέσεις παραγωγής (Βαζιούλιν, 2004, σ.193). Με άλλα λόγια, στη µέχρι τώρα ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας αυτό που πρωτίστως ενδιαφέρει τους ανθρώπους, αυτό που καθορίζει τις µεταξύ τους σχέσεις, δεν είναι η εργασία ως ζωντανή δηµιουργική δραστηριότητα, ως εξελισσόµενη διαδικασία, αλλά το αποτέλεσµα της παραγωγής, η δηµιουργία δια της εργασίας προϊόντων ικανών να ικανοποιήσουν βιολογικές ανάγκες. Η εργασιακή δραστηριότητα, ως δηµιουργία, αποτελούσε και αποτελεί ακόµη το µέσο για την παραγωγή -ιδιοποίηση συγκεκριµένων προϊόντων, ενώ η κατανάλωση αυτών των προϊόντων και η βιολογική συντήρηση του ανθρώπινου είδους, το σκοπό της εργασίας. Μάλιστα, η απουσία επαρκών µέσων κατανάλωσης για τη βέλτιστη ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών των ανθρώπων και παράλληλα η εµφάνιση της δυνατότητας της εργασίας να παράγει, σε σταθερή βάση, υπερπροϊόν οδήγησαν, σε ορισµένη βαθµίδα της ιστορικής εξέλιξης, στον κοινωνικό ανταγωνισµό και στην ταξική διαφοροποίηση της κοινωνίας. Ένα άλλο ειδοποιό γνώρισµα του µέχρι τώρα κυρίαρχου τύπου εργασιακής δραστηριότητας των ανθρώπων είναι η κυρίως άµεση εµπλοκή τους, ως φορέων φυσικών, µυϊκών δυνάµεων, στην παραγωγική διαδικασία. Ο χειρωνακτικός χαρακτήρας της εργασίας

10 (ο αφετηριακός-αρχέγονος χαρακτήρας της) διατηρήθηκε µε διαφορετικές µορφές και, βεβαίως, σε διαρκώς µειούµενη κλίµακα σε όλη τη µέχρι τώρα ιστορική πορεία της ανθρωπότητας και εξακολουθεί να υφίσταται, ευρέως, ακόµη και στις µέρες µας. Όµως, η εργασία ως άµεση, χειρωνακτική προσπάθεια συνιστά, εν πολλοίς, δραστηριότητα των φυσικών δυνάµεων του ανθρώπου. Ο χειρώνακτας εργαζόµενος (αν εξετάσουµε την εργασία του σε καθαρή µορφή) εργάζεται κυρίως ως ένα µυϊκό σύστηµα, ως ένα ξεχωριστό φυσικό σώµα, ενώ η αποτελεσµατικότητα της εργασίας τους εξαρτάται, πρωτίστως, από το µέγεθος και τη διάρκεια της φυσικής προσπάθειας που καταβάλλει. Η χειρωνακτική εργασία συνιστά εργασία µηχανική. «Η επικράτηση της χρησιµοποίησης της µηχανικής παραγωγής φέρει τη σφραγίδα της προέλευσης του ανθρώπου από τον ζωικό κόσµο (το χέρι αποτελεί όργανο µηχανικής µετατόπισης). Η εργασία µε όλα τα συστατικά της διαµορφωνόταν κατά τη χρησιµοποίηση κατ εξοχήν της µηχανιστικής µορφής κίνησης. Ως προς την ουσία της, η χειρωνακτική εργασία είναι προσαρµοσµένη στη µηχανιστική δραστηριότητα.» (Βαζιούλιν, 2004, σ.416).πρόκειται, κατά κανόνα, για εργασία κοπιώδη και επιβλαβή για τη φυσική αλλά και πνευµατική ανάπτυξη του εργαζοµένου. Σε συνθήκες δε ταξικής στρωµάτωσης και εκµετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο τα επιβλαβή στοιχεία της χειρωνακτικής εργασίας ενισχύονται στο έπακρο. Στο βαθµό, λοιπόν, που στην εργασιακή δραστηριότητα παραµορφώνονται και καταστρέφονται οι δυνάµεις του ανθρώπου, η εργασία αυτή δεν µπορεί να συνιστά εσωτερική του ανάγκη. Αντιθέτως, συνιστά ανάγκη εξωτερική, δηλαδή, ανάγκη η οποία αφορά στη διασφάλιση της βιολογικής του ύπαρξης, διαµέσου της παραγωγής και ιδιοποίησης προϊόντων κατανάλωσης. Η εργασία που συνιστά εσωτερική ανάγκη των ανθρώπων πραγµατώνει και αναπτύσσει τις φυσικές δυνατότητές τους, καλλιεργεί και αναβαθµίζει τις δηµιουργικές-πολιτισµικές τους ικανότητες. Σ αυτή την περίπτωση, ύψιστος σκοπός της εργασίας δεν είναι το τελικό της αποτέλεσµα, τα προϊόντα κατανάλωσης, αλλά η ίδια η εργασία ως διαδικασία, η βελτίωση της ποιότητας της εργασιακής δραστηριότητας. Η εργασία ως αυτοσκοπός είναι συνυφασµένη µε την ποιοτικά αναπτυσσόµενη εργασία. Ποιοτική ανάπτυξη της εργασίας σηµαίνει τελειοποίηση-ολοκλήρωση συγκεκριµένης εργασιακής διαδικασίας και µετάβαση σε νέα εργασιακή διαδικασία. «Η τελειοποίηση της ήδη υφιστάµενης εργασιακής διαδικασίας και η µετάβαση σε άλλη, σε νέα εργασιακή διαδικασία, από την άποψη της συµµετοχής του ανθρώπου σε αυτήν, συνιστά δηµιουργία τέτοια εργασία είναι δηµιουργική εργασία. Η τελειότητα είναι και κάλλος, [ωραιότητα, ευµορφία]. Η δηµιουργία είναι ως προς την ουσία της τελειοποίηση...κάθε δηµιουργική εργασία είναι εργασία κατά τους νόµους της οµορφιάς [της καλαισθησίας]. Το κύριο, το πλέον χαρακτηριστικό γνώρισµα της εργασίας, η οποία διεξάγεται χάριν της ανάγκης για εργασία είναι η δηµιουργία κατά τους νόµους της οµορφιάς.» (Βαζιούλιν, 2004, σ.176). Στην κεφαλαιοκρατία η εργασία των ανθρώπων, ως ζωντανή δραστηριότητα, είναι υποταγµένη στη νεκρή εργασία, πρώτον, διότι χωρίς την ανταλλαγή της εργασιακής ικανότητας του εργαζοµένου µε µισθό, µε µέρος δηλαδή της κατεχόµενης από τους κεφαλαιοκράτες συσσωρευµένης προηγούµενης εργασίας, ο ίδιος ο εργαζόµενος δε δύναται να συµµετάσχει στην παραγωγική διαδικασία, δεν δύναται να καταστεί εργαζόµενος, και, δεύτερον, διότι στην ίδια την εργασία του ο εργαζόµενος υποχρεώνεται στην υπηρέτηση (εν πολλοίς ως άµεση φυσική-µυϊκή δύναµη) της λειτουργίας των µέσων παραγωγής, οι συνθήκες, ο ρυθµός, η ένταση και η διάρκεια της οποίας (της λειτουργίας) καθώς και οι αντίστοιχες προς αυτή εργασιακές ενέργειες του εργαζόµενου δεν καθορίζονται από τον ίδιο, από τις δικές του ανάγκες, αλλά από τις ανάγκες της κερδοφορίας του κεφαλαίου. «Η δραστηριότητα του εργάτη, περιορισµένη σε απλά αφηρηµένη δραστηριότητα, καθορίζεται και ρυθµίζεται ολόπλευρα από την κίνηση των µηχανηµάτων όχι το αντίστροφο.» (Μαρξ, 1990, σ.531). 10

11 Ο κυρίαρχος νόµος της κεφαλαιοκρατίας, ο νόµος της συσσώρευσης κεφαλαίου, συνίσταται ακριβώς στην υπαγωγή της ζωντανής εργασιακής δραστηριότητας των εργαζοµένων στη διαδικασία ιδιοποίησης-συσσώρευσης αξίας-υπεραξίας, νεκρής, δηλαδή αφηρηµένης εργασίας. «Το κεφάλαιο είναι νεκρή εργασία που ζωντανεύει µονάχα σαν το βρικόλακα ρουφώντας ζωντανή εργασία και ζει τόσο περισσότερο, όσο περισσότερη ζωντανή εργασία ρουφά.» (Μαρξ, 1978, τ.1, σ.244). Για τους ίδιους τους µισθωτούς εργαζόµενους η σηµασία της εργασίας στην κεφαλαιοκρατία εστιάζεται κυρίως στην ιδιοποίηση, µε τη µορφή του µισθού, µέρους του τελικού προϊόντος, απαραίτητου για την ικανοποίηση των βιολογικών τους αναγκών και την αναπαραγωγή της ικανότητάς τους προς εργασία. Οι σχέσεις, εν γένει, µεταξύ εργασίας και κεφαλαίου ορίζονται αποφασιστικά από την ανταγωνιστική διαδικασία κατανοµήςιδιοποίησης του τελικού προϊόντος, υφίστανται ως σχέσεις παραγωγής. Στις δεδοµένες συνθήκες ο άνθρωπος γίνεται σκλάβος των υλικών αγαθών. Η συσσώρευση - ο πλούτος των υλικών πραγµάτων και όχι ο πλούτος της δραστηριότητας και της προσωπικής ανάπτυξης ορίζει τη στρατηγική του βίου (Ρίχτα, 1976, σ.117, Ιλένκοφ, 1976, σ.29). «Επί κεφαλαιοκρατίας τα προϊόντα της εργασίας κυριαρχούν επί των ανθρώπων, συµπεριλαµβανοµένων και των παραγωγών. Γι αυτό και κατά την [θεωρητική] αναπαράσταση της κεφαλαιοκρατίας εγείρεται στο προσκήνιο η εξέταση της διαδικασίας µετασχηµατισµού της φύσης από τον άνθρωπο από την άποψη του προϊόντος, εποµένως, η όλη διαδικασία προβάλλει προπαντός ως παραγωγή (αντίστοιχα προβάλλουν σε πρώτο πλάνο τα µέσα παραγωγής, ο τρόπος παραγωγής, οι παραγωγικές δυνάµεις και οι σχέσεις παραγωγής)» (Βαζιούλιν, 2004, σ.193). Εδώ θα πρέπει να σηµειώσουµε, ότι στο βαθµό που οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων στα πλαίσια της παραγωγικής τους αλληλεπίδρασης µε τη φύση καθορίζονται, κυρίως, από τη σχέση τους προς το παραγόµενο προϊόν, στο βαθµό δηλαδή που στις σχέσεις αυτές δεσπόζει η κατανοµή-ιδιοποίηση του αποτελέσµατος της εργασίας-παραγωγής, η ίδια η εργασία δεν αποτελεί ακόµη κυρίαρχη στην κοινωνία εσωτερική ανάγκη των ανθρώπων, δεν αποτελεί ακόµη κυρίαρχη δηµιουργική δραστηριότητα των ανθρώπων, δεν αποτελεί πολιτισµό. Αυτό ασκεί καθοριστική επίδραση στη σχέση µεταξύ εργασίας και µόρφωσης. Η εργασιακή δραστηριότητα έχει, εν γένει, µορφωτική διάσταση, το εύρος και η σηµασία της οποίας αυξάνουν κατά τρόπο αντίστοιχο προς την ωρίµανση της ίδιας της εργασίας. Η εργασία συνιστά σκόπιµη, συλλογική αλλαγή της φύσης, πράγµα που συνάπτεται µε την αναγκαιότητα απόκτησης γνώσεων αναφορικά µε το αντικείµενο της εργασιακής επενέργειας, τα µέσα της εργασίας, αλλά και την αναγκαία σχέση προς τους άλλους ανθρώπους, στα πλαίσια της οποίας συντελείται η εργασία. Η απόκτηση των γνώσεων αυτών συντελείται, αφενός, άµεσα στην ίδια την εργασιακή διαδικασία, και, αφετέρου, σε µια διακριτή διαδικασία εκπαίδευσης της εκάστοτε νέας γενιάς. Όσο λιγότερο η εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόµου εξαρτάται από τα κοινωνικά στοιχεία της εργασίας των άλλων ανθρώπων (όσο λιγότερο τα µέσα παραγωγής είναι διαµορφωµένα από την εργασία των ανθρώπων και αποτελούν εργασιακά-πολιτισµικά επιτεύγµατα και όχι απλώς φυσικά σώµατα που χρησιµοποιούνται για την εργασία), όσο λιγότερο είναι ανεπτυγµένος ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, τόσο λιγότερο η εκπαίδευση διαφοροποιείται από την άµεση εργασιακή δραστηριότητα, τόσο λιγότερο η µόρφωση του ανθρώπου εκτείνεται πέρα από τα όρια της απόκτησης εµπειρικής γνώσης µε τη µορφή της εργασιακής µαθητείας. Αντιθέτως, όσο περισσότερο η εργασιακή δραστηριότητα του κάθε ατόµου εξαρτάται από την εργασία των άλλων, (από τη χρήση µέσων παραγωγής τα οποία είναι προϊόν συλλογικής εργασιακής προσπάθειας, ενσάρκωση συσσωρευµένων γνώσεων και πολιτισµικών επιτευγµάτων της ανθρωπότητας), όσο περισσότερο είναι ανεπτυγµένος ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας, τόσο περισσότερο η εκπαίδευση της νέας γενιάς, ως 11

12 µελλοντικών εργαζοµένων, διαφοροποιείται από την άµεση εργασιακή δραστηριότητα, συγκροτείται ως σχετικά αυτόνοµος κλάδος του κοινωνικού καταµερισµού εργασίας. Η αυτονοµία αυτή σηµαίνει ταυτόχρονα εµβάθυνση των εσωτερικών δεσµών (σε αντιδιαστολή προς της εξωτερική, άµεση σχέση) µεταξύ εκπαίδευσης και εργασίας (Βαζιούλιν, 2004, σ.178). Η σηµασία της εκπαιδευτικής δραστηριότητας ως ξεχωριστού κλάδου του κοινωνικού καταµερισµού εργασίας, καθορίζεται αποφασιστικά από τη σηµασία και το ρόλο των εργασιακών επιτευγµάτων της ανθρωπότητας (των σύγχρονων και των παρελθοντικών γενεών) στην εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόµου, από το βαθµό ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Ως εκ τούτου, η πλέον αποφασιστική συµµετοχή της εκπαίδευσης στη ζωή και δραστηριότητα των ανθρώπων είναι οργανικά συνυφασµένη µε το ώριµο κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Στην κεφαλαιοκρατία, µε την εµφάνιση της εκµηχανισµένης παραγωγής, για πρώτη φορά η εργασία των ανθρώπων αρχίζει να αποκτά κατεξοχήν κοινωνικό χαρακτήρα, διότι, αφενός οι µηχανές µπορούν να λειτουργήσουν µόνο µέσα σε ένα σύστηµα που απαιτεί συντονισµένες ενέργειες από τους εργαζόµενους και, αφετέρου, η σχεδίαση, κατασκευή και ανάπτυξη των µηχανών απαιτεί εκτεταµένη χρήση της επιστήµης, δηλαδή επιστηµονικών γνώσεων οι οποίες, κατ ουσίαν, αποτελούν συλλογικό επίτευγµα της ανθρωπότητας (των σύγχρονων και παρελθοντικών γενεών). Μόνο στην εποχή του βιοµηχανικού καπιταλισµού, όταν αρχίζει να γίνεται κυρίαρχος ο κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας (χωρίς όµως να καθίσταται κυρίαρχος ολοκληρωτικά), η εκπαίδευση αρχίζει να απευθύνεται στο σύνολο των εργαζοµένων και να παίζει σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωσή τους ως τέτοιων (Πατέλης, 2002, σσ.70-71). Η απόκτηση, εντός και δια της εκπαίδευσης, εργασιακών, δηµιουργικών ικανοτήτων γεννά, ταυτόχρονα, και την ανάγκη χρησιµοποίησης, ανάπτυξης, καλλιέργειάς τους. Η επιλογή εργασιακής δραστηριότητας αποκλειστικά σύµφωνα µε τις εργασιακές ικανότητες που έχει καλλιεργήσει ο άνθρωπος συνιστά επιλογή σύµφωνα µε την εσωτερική ανάγκη για εργασία. Εφόσον στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία η διαµόρφωση των ανθρώπων ως εργαζοµένων είναι ζήτηµα εκπαίδευσης, ζήτηµα δηλαδή της αφοµοίωσης επιστηµονικών γνώσεων, επιτευγµάτων του πολιτισµού και καλλιέργειας της νόησης, εµφανίζεται η αναγκαιότητα και δυνατότητα επιλογής εργασιακών δραστηριοτήτων κατά αντιστοιχία προς ένα φάσµα ανεπτυγµένων ήδη στον άνθρωπο πολιτισµικών-εργασιακών ικανοτήτων και αναγκών, εµφανίζεται δηλαδή η αναγκαιότητα και δυνατότητα ένταξης στον κοινωνικό καταµερισµό εργασίας βάσει κεκτηµένων από την εκπαίδευση γνώσεων, ικανοτήτων, ειδικοτήτων. Όµως στην κεφαλαιοκρατία η δυνατότητα επιλογής εργασιακής δραστηριότητας σύµφωνα µε τις αποκτηθείσες ικανότητες και την εσωτερική ανάγκη για εργασία είναι µεν υπαρκτή, πλην όµως δεν είναι ούτε µπορεί να καταστεί κυρίαρχη. Κυρίαρχη είναι η υποταγή των µισθωτών εργαζοµένων στο κεφάλαιο, στην συσσωρευµένη νεκρή, αφηρηµένη εργασία. Ως εκ τούτου, η ένταξή τους στον κοινωνικό καταµερισµό εργασίας καθορίζεται από τα συµφέροντα του κεφαλαίου, από τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου. Συνακόλουθα, η ένταξη του µισθωτού εργαζοµένου στον κοινωνικό καταµερισµό εργασίας καθορίζεται, ως επί το πλείστον, από την πράξη της ανταλλαγής της εργασιακής του ικανότητας µε µισθό. Έτσι, η συµµετοχή των εργαζοµένων στο σύστηµα της παραγωγής προκύπτει ως κάτι άσχετο προς τις πολιτισµικές ικανότητες και ανάγκες τους, ως κάτι που καθορίζεται από την άναρχη και αβέβαιη διαδικασία κοινωνικού ανταγωνισµού για τη µετατροπή της εργασιακής ικανότητας σε εµπόρευµα. Σε αυτή την περίπτωση ο κοινωνικός καταµερισµός εργασίας έχει εξόχως υποδουλωτικό για των εργαζόµενο χαρακτήρα. Στη σύγχρονη κεφαλαιοκρατική κοινωνία η αφοµοίωση των επιτευγµάτων του πολιτισµού και η διαµόρφωση του ανθρώπου ως εργαζοµένου εντάσσεται, εκ προοιµίου, 12

13 13 στην προοπτική συγκρότησης εµπορεύσιµης εργασιακής ικανότητας, µε αποτέλεσµα η επιλογή σπουδών και µορφωτικών δραστηριοτήτων να πραγµατοποιείται όχι σύµφωνα µε τις κλίσεις και τις πραγµατικές επιθυµίες του ανθρώπου, αλλά σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις για τη ζήτηση εργασιακών ικανοτήτων-εργατικής δύναµης στην αγορά εργασίας (Sarup, 2006, σ. 291). Το αυθεντικό ενδιαφέρον για τη µόρφωση υποκαθίσταται από την επιδίωξη της πιστοποίησης εµπορεύσιµων επαγγελµατικών προσόντων διαµέσου ακαδηµαϊκών τίτλων. Η αξιολόγηση στην εκπαίδευση συνιστά, πρωτίστως, κατίσχυση της αγοραίας-ανταλλακτικής «λογικής» µέσα στην ίδια την παιδαγωγική σχέση. Από τη στιγµή που η τελευταία µεταλλάσσεται σε διαδικασία παραγωγής του εµπορεύµατος «εργασιακή ικανότητα», η αξιολόγηση (ως οµοιογενοποίηση, σύγκριση, ποσοτική διαφοροποίηση και κατάταξη των αξιολογούµενων) συνάπτεται, οργανικά, µε την πιστοποίηση της ανταλλακτικής αξίας αυτού του εµπορεύµατος. Απότοκη της υπαγωγής της εκπαίδευσης στις ανάγκες της αγοράς εργασίας είναι η διαρκώς ισχυροποιούµενη τάση της αυστηρής εξειδίκευσης, η οποία αποσκοπεί στη βελτιστοποίηση των ικανοτήτων και της αποδοτικότητας του µελλοντικού εργαζόµενου σε συγκεκριµένα-περιορισµένα πεδία εργασίας, καθιστώντας τον ταυτόχρονα περισσότερο επικερδή για το κεφάλαιο. Πρόκειται για το φαινόµενο του επαγγελµατικού κρετινισµού, της αφύσικης και καταπιεστικής για τον άνθρωπο µονοµερούς ανάπτυξής του, συνυφασµένης µε τη µονοµέρεια της αλλοτριωµένης δραστηριότητας και ζωής του (Ιλένκοφ, 1976, σσ ). Εδώ, χρειάζεται να παρατηρήσουµε ότι από τη στιγµή που στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία κανείς δεν µπορεί να γνωρίζει, επακριβώς, τις ποιοτικές και ποσοτικές παραµέτρους της ζήτησης του εµπορεύµατος «εργασιακή ικανότητα», οι όποιες προσπάθειες συγκρότησής του και, εν γένει, η προσωπική καλλιέργεια, η διαµόρφωση και ανάπτυξη του ανθρώπου ως προσωπικότητας καθίστανται έρµαιο πληθώρας αστάθµιστων παραγόντων και τυχαίων περιστατικών, υποτάσσονται στην κίνηση ανεξέλεγκτων κοινωνικών δυνάµεων που λειτουργούν ως απρόβλεπτη ειµαρµένη. Η εργασία ως πολιτισµός. Η προοπτική χειραφέτησης της εργασίας και την ανάδειξής της σε αυτοσκοπό του βίου συνάπτεται µε την αναγκαιότητα κατάργησης των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων και εγκαθίδρυσης της κοινής, κοινωνικής ιδιοκτησίας των ανθρώπων στα µέσα παραγωγής. Εν προκειµένω, η κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής γίνεται αντιληπτή ως υπαγωγή των µέσων αυτών στην υπηρέτηση των αναγκών των ανθρώπων, αφενός των βιολογικών και αφετέρου των κατεξοχήν εργασιακών, της εσωτερικής, δηλαδή, ανάγκης για εργασία, για δηµιουργική δραστηριότητα. Ο πλούτος της χειραφετηµένης κοινωνίας, σύµφωνα µε µια σπουδαία επισήµανση του Κ.Μαρξ, ισούται µε την «καθολικότητα αναγκών, ικανοτήτων, απολαύσεων, παραγωγικών δυνάµεων κλπ. των ατόµων», µε «την πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης κυριαρχίας πάνω στις φυσικές δυνάµεις, τόσο εκείνες της λεγόµενης φύσης όσο και της ίδιας της ανθρώπινης φύσης», µε «την απόλυτη ανάδειξη των δηµιουργικών κλίσεων του ανθρώπου, χωρίς προϋπόθεση άλλη από την προηγούµενη ιστορική εξέλιξη, που κάνει αυτοσκοπό αυτή τη συνολικότητα της ανάπτυξης» (Μαρξ, 1990, σσ ). Κοινωνικοποίηση των µέσων παραγωγής σηµαίνει ότι οι άνθρωποι ως εργαζόµενοι παύουν να υποτάσσονται σε αυτά, και διαµέσου αυτών στα συµφέροντα των εκµεταλλευτών της εργασίας τους, ενώ αντιθέτως τα µέσα παραγωγής, ως συλλογικός πλούτος της κοινωνίας, υποτάσσονται στις ανάγκες τους, γίνονται µέσα πολύπλευρης ανάπτυξης του καθενός. Τότε οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων παύουν να καθορίζονται από την κατανοµή-ιδιοποίηση του τελικού προϊόντος της παραγωγής, των µέσων κατανάλωσης, παύουν, δηλαδή, να

14 καθορίζονται από τη διαδικασία διασφάλισης, δια της παραγωγής, της βιολογικής τους επιβίωσης και αναπαραγωγής. Τότε η εργασία αναδεικνύεται ως εσωτερική ανάγκη, ως ελεύθερη δραστηριότητα πραγµάτωσης, καλλιέργειας και ανάπτυξης των δηµιουργικών ικανοτήτων όλων των µελών της κοινωνίας. Αυτή η αλλαγή είναι εφικτή, πρωτίστως, όταν γίνεται εφικτή η βέλτιστη ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών, κάτι που µε τη σειρά του προϋποθέτει τη διασφάλιση ποσοτικής και ποιοτικής αφθονίας µέσων κατανάλωσης. Για να επιτευχθεί όµως κάτι τέτοιο θα πρέπει η ποσότητα και η ποιότητα του παραγόµενου προϊόντος να πάψει να εξαρτάται από τις περιορισµένες, άµεσες φυσικές δυνάµεις των εργαζοµένων. Με την εµφάνιση και ανάπτυξη της εκµηχανισµένης παραγωγής για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας η ποσότητα και ποιότητα του παραγόµενου προϊόντος εξαρτάται από την ποσότητα και ποιότητα των χρησιµοποιούµενων τεχνικών µέσων. Γι αυτό και η µαζική παραγωγή µέσων κατανάλωσης συνιστά φαινόµενο της βιοµηχανικής κοινωνίας. Όµως στην εκµηχανισµένη παραγωγή η ποιότητα και ποσότητα των προς κατανάλωση αγαθών εξαρτάται, σε σηµαντικό βαθµό, από την εργασία των ανθρώπων για το χειρισµό των µηχανών, από την άµεση φυσική προσπάθεια των χειριστών των µηχανών. Από τη στιγµή που η ποιότητα και ποσότητα των προς κατανάλωση αγαθών εξαρτάται από τους άµεσους παραγωγούς που χειρίζονται τις µηχανές (από τον αριθµό τους και τα όρια των δυνατοτήτων τους) η παραγωγή αφθονίας µέσων κατανάλωσης δεν µπορεί να καταστεί σταθερή. Μόνο µε την ανεπτυγµένη αυτοµατοποίηση της παραγωγής θα διαµορφωθεί και η αναγκαία βάση για τη διαρκή εξασφάλιση ποσοτικής και ποιοτικής αφθονίας αγαθών (Βαζιούλιν, 2004, σσ.404,407). Η ανεπτυγµένη αυτοµατοποίηση της παραγωγής, υπό την έννοια της παραγωγής αυτοµάτων από αυτόµατα, συνεπάγεται και τη ριζική αλλαγή της θέσης του ανθρώπου στην παραγωγική διαδικασία. Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από την άµεση εµπλοκή στην παραγωγή ως φυσική δύναµη, ως υπηρέτης µηχανών και µηχανικών διαδικασιών, και µετατρέπεται σε σχεδιαστή, ρυθµιστή, διευθυντή παραγωγικών διαδικασιών. «Σ αυτή τη µεταλλαγή, ως µεγάλος ακρογωνιαίος λίθος της παραγωγής και του πλούτου δεν εµφανίζεται η άµεση εργασία που εκτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος, ούτε ο χρόνος αυτής της εργασίας, αλλά η ιδιοποίηση της γενικής παραγωγικής δύναµης του ανθρώπου, η δική του κατανόηση τηςφύσης και ο εξουσιασµός της διαµέσου της ύπαρξης του ανθρώπου ως κοινωνικού σώµατος µ ένα λόγο, η ανάπτυξη του κοινωνικού ατόµου.» (Μαρξ, 1990, σ.538). Στη βαθµίδα της ανεπτυγµένης, ώριµης αυτοµατοποίησης της παραγωγής (στη βαθµίδα της παραγωγής αυτοµάτων από αυτόµατα) περιορίζεται στο ελάχιστο ο όγκος της εργασίας που απαιτείται για τη χρήση µηχανών, της επαναλαµβανόµενης, στερεότυπης, µηχανιστικής εργασίας, ενώ καθίσταται κυρίαρχη η µεταβαλλόµενη-καινοτόµος εργασία για την ανάπτυξη και βελτίωση των αυτοµάτων και των αυτόµατων παραγωγικών διαδικασιών. Η εργασία για τη σχεδίαση και ανάπτυξη της αυτόµατης παραγωγής είναι κατεξοχήν δηµιουργική, απαιτεί βαθιές επιστηµονικές γνώσεις, πολύπλευρη καλλιέργεια της ανθρώπινης νόησης. Στη βαθµίδα της ώριµης αυτοµατοποίησης της παραγωγής επικρατεί η δηµιουργική εργασία και εξαφανίζεται η αντίθεση µεταξύ φυσικής και διανοητικής εργασίας. Βεβαίως, ένα µέρος της ανθρώπινης εργασιακής δραστηριότητας θα διατηρεί πάντα το χαρακτήρα της αναγκαίας εργασίας. Στη βαθµίδα όµως της ώριµης αυτοµατοποίησης η ίδια η αναγκαία εργασία, ως εργασία διανοητική και διευθυντική, θα αποκτήσει δηµιουργικό χαρακτήρα, πράγµα που θα καταστήσει επουσιώδη της διαφορά µεταξύ αναγκαίας και ελεύθερης εργασίας. Στα πλαίσια της ώριµης αυτοµατοποίησης της παραγωγής καθίσταται ώριµη και η κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής. Στην περίπτωση της ώριµης αυτοµατοποίησης των µέσων παραγωγής το προϊόν της παραγωγής παύει να συνιστά αποτέλεσµα πληθώρας κατακερµατισµένων συγκροτηµάτων «άνθρωποι-χειροκίνητα εργαλεία», «άνθρωποι 14

15 µηχανές» και συνεπώς στη µονάδα του παραγόµενου προϊόντος παύει να ενσαρκώνεται η ιδιαίτερη-διαφορετική εργασία ξεχωριστών ανθρώπων, ή ξεχωριστών οµάδων ανθρώπων, «το προϊόν παύει να είναι προϊόν της µεµονωµένης άµεσης εργασίας και ως παραγωγός εµφανίζεται αντίθετα, ο συνδυασµός της κοινωνικής δραστηριότητας.» (Μαρξ, 1990, σ.542). Στην περίπτωση της ώριµης κοινωνικής ιδιοκτησίας στα µέσα παραγωγής, όπου ως παραγωγός (από τη σκοπιά της συµµετοχής του ανθρώπου στην παραγωγή) εµφανίζεται όχι η πληθώρα κατακερµατισµένων, άµεσων, φυσικών ανθρώπινων δυνάµεων, αλλά ο «συνδυασµός της κοινωνικής δραστηριότητας», παραγωγός είναι, κατ ουσίαν, όλη η ανθρωπότητα στην ενότητά της, η ανθρωπότητα ως ολότητα. Πώς µπορεί, όµως, η ανθρωπότητα ως ολότητα, η ενωµένη ανθρωπότητα, να συνιστά παραγωγό, ενιαία παραγωγική δύναµη; Στα Grundrisse ο Μαρξ αναφερόµενος στα µέσα εργασίας της βιοµηχανίας επισηµαίνει ότι «Είναι όργανα του ανθρώπινου µυαλού δηµιουργηµένα µε το ανθρώπινο χέρι αντικειµενοποιηµένη επιστήµη. Η ανάπτυξη του πάγιου κεφαλαίου δείχνει σε ποιο βαθµό η γενική κοινωνική γνώση, knowledge, έχει γίνει άµεση παραγωγική δύναµη, και άρα οι όροι της κοινωνικής βιοτικής διαδικασίας έχουν οι ίδιοι υπαχθεί στον έλεγχο του γενικού νου και έχουν µετασχηµατισθεί αντίστοιχα.» (Μαρξ, 1990, σ.539). Η δυνατότητα της ανθρωπότητας να συνιστά ενιαία παραγωγική δύναµη συνάπτεται µε την κατοχή αυτού που ο Μαρξ αποκαλεί «γενική κοινωνική γνώση», «γενικό νου» -«άµεση παραγωγική δύναµη», ή όπως είδαµε παραπάνω, «γενική παραγωγική δύναµη», «κατανόηση της φύσης». Πρόκειται για την ικανότητα προς γενική - καθολική εργασία, δηλαδή για την ικανότητα προς επιστηµονική έρευνα, κατανόηση και γνώση του κόσµου. Όπως επισηµαίνει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, «Γενική εργασία είναι όλη η επιστηµονική εργασία, όλες οι ανακαλύψεις, όλες οι εφευρέσεις. Προϋπόθεσή της αποτελεί, εν µέρει η συνεργασία µε ζώντες, εν µέρει η χρησιµοποίηση των εργασιών των προγόνων.» (Μαρξ, 1978, τ.3, σ.135). Η ανθρωπότητα καθίσταται ενιαία παραγωγική δύναµη ως φορέας επιστηµονικών γνώσεων καθώς και της ίδιας της ικανότητας προς επιστηµονική-διανοητική εργασία. Η επιστήµη ως παραγωγική δύναµη είναι, κατ ουσίαν, η καθολική παραγωγική δύναµη της ανθρωπότητας, η παραγωγική δύναµη της ενιαίας ανθρωπότητας (Πατέλης, 2002, σσ.90-91, Ρίχτα, 1976, σσ.36,61, ). Η επιστήµη, η επιστηµονική έρευνα, κατανόηση και γνώση πραγµατοποιείται διαµέσου ιδιότυπων ψυχικών εργαλείων, εργαλείων του νοείν, διαµέσου των επιστηµονικών εννοιών (οι έννοιες από τη φύση τους, ως ανεπτυγµένες έννοιες, δεν µπορούν παρά να είναι επιστηµονικές). Η επιστηµονική γνώση υφίσταται στις έννοιες και γι αυτό το λόγο υφίσταται για όλους τους ανθρώπους φορείς των επιστηµονικών εννοιών. Η επιστηµονική γνώση ως δηµιούργηµα της επιστηµονικής εργασίας των ανθρώπων (όπως άλλωστε και όλα τα δηµιουργήµατα του νοείν), υφιστάµενη µε τη µορφή των εννοιών, δύναται να αποτελεί την ίδια στιγµή κτήµα όλων των ανθρώπων, χωρίς ποτέ να αλλοτριώνεται από κανέναν ξεχωριστό δηµιουργό της. Τα δηµιουργήµατα του νοείν είναι αυτό που µπορούν να κατέχουν όλοι οι άνθρωποι µαζί και ταυτόχρονα ο καθένας χωριστά. Από την άλλη πλευρά, δεδοµένου ότι οι έννοιες, εν γένει, είναι το καθολικό θησαυροφυλάκιο της συσσωρευµένης γνώσης της ανθρωπότητας, εµπειρικής και επιστηµονικής, (η γλώσσα ως σύνολο εννοιών είναι ο συλλογικός πλούτος της ανθρωπότητας) η διανοητική εργασία του κάθε ανθρώπου, η δραστηριότητα δια µέσου εννοιών, είναι δραστηριότητα µε τη βοήθεια καθολικών ανθρώπινων µέσων. Όταν οι άνθρωποι εργάζονται διαµέσου εννοιών-επιστηµονικών εννοιών, τότε στην εργασία τους συµµετέχει, έµµεσα, όλη η ανθρωπότητα (το σύνολο των παροντικών και παρελθοντικών γενεών), τότε εργάζονται καθολικά. Όταν οι άνθρωποι εργάζονται, πρωτίστως και κατεξοχήν, ως φορείς επιστηµονικών γνώσεων, τότε εργάζονται ως φορείς κοινωνικής συνείδησης, ως όντα που έχουν όχι απλώς 15

16 γνώση του κόσµου και του εαυτού τους ως κάτι αντικειµενικού, αλλά και γνώση-συνείδηση της ύπαρξής τους ως υποκειµένων, καθώς και γνώση-συνείδηση της ενότητάς τους µε τους άλλους ανθρώπους ως ενότητας µεταξύ υποκειµένων (Βαζιούλιν, 2004, σσ ). Συνακόλουθα, η καλλιέργεια της ικανότητας προς επιστηµονική διανοητική εργασία των ανθρώπων συνάπτεται άµεσα µε την πολύπλευρη καλλιέργεια της συνείδησής τους, µε την πολύπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητάς τους. Η επιστηµονική γνώση ως κυρίαρχο συστατικό στοιχείο της παραγωγικής δραστηριότητας, ως κυρίαρχη παραγωγική δύναµη της ανθρωπότητας συνιστά, ταυτόχρονα, συλλογική-καθολική, ώριµη παραγωγική δύναµη των ανθρώπων, αλλά και δύναµη που υφίσταται στην ενότητα των ανθρώπων, στην ενότητα της ανθρωπότητας ως ολότητας, συνιστά δηλαδή σχέση ενότητας της ανθρωπότητας, σχέση παραγωγής της ανθρωπότητας µε την έννοια της ανθρώπινης συνεργασίας για την παραγωγή γνώσεων, για την καλλιέργεια και ανάπτυξη της νόησης, της συνείδησης. Εδώ, ακριβώς, η συνάφεια µεταξύ παραγωγικών δυνάµεων και σχέσεων παραγωγής, (η οποία όπως κατέδειξε ο Β.Α.Βαζιούλιν αποτελεί ιστορικά εξελισσόµενη, ουσιώδη σχέση της κοινωνίας Βαζιούλιν, 2004, σσ ) υφίσταται ως κατεξοχήν αντίφαση µεταξύ παραγωγικών δυνάµεων και σχέσεων παραγωγής, ως κατεξοχήν ώριµη διαλεκτική σχέση, στην οποία η κάθε πλευρά µετατρέπεται στην άλλη: η σχέση παραγωγής µετατρέπεται σε παραγωγική δύναµη, ενώ η παραγωγική δύναµη συνιστά σχέση παραγωγής, δεσµό όλων των ανθρώπων. Ας δούµε όµως διεξοδικότερα τη σχέση παραγωγής ως ώριµη κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής. Οι σχέσεις παραγωγής, εν γένει, συνιστούν σχέσεις κατανοµής και ιδιοποίησης των αποτελεσµάτων της παραγωγής. Τι ιδιοποιείται στην περίπτωση της αυτοµατοποιηµένης παραγωγής η ανθρωπότητα; Ιδιοποιείται µέσα παραγωγής που µπορούν να λειτουργήσουν µόνο ως ενιαία µέσα παραγωγής, στην κλίµακα όλης της παραγωγικής δραστηριότητας της ανθρωπότητας. Πώς όµως µπορεί να ιδιοποιηθεί αυτά τα µέσα η ανθρωπότητα; Για µια µεγάλη ιστορική περίοδο η ιδιοποίηση των µέσων παραγωγής αλλά και της εργατικής δύναµης που τα έθετε σε κίνηση είχε τη µορφή της επιβολής φυσικού ελέγχου επί αυτών, φυσικής κατοχής, περιχαράκωσης, αποθήκευσης, εγκλεισµού, φύλαξης. Για µεγάλη ιστορική περίοδο ιδιοποιούµαι σήµαινε κατέχω και ελέγχω κάτι (τις πρώτες ύλες, τα εργαλεία, τις εγκαταστάσεις, τη συνολική ύπαρξη του εργαζόµενου ή µόνο την ικανότητά του προς εργασία) ως αντικείµενο. Η ιδιοποίηση των µέσων παραγωγής αλλάζει άρδην, όταν πρόκειται για αυτοµατοποιηµένα µέσα παραγωγής, για µέσα που υφίστανται ως ενιαία συγκροτήµατα διεθνούς-παγκόσµιας κλίµακας και δεν µπορούν να τεθούν υπό τον ξεχωριστό φυσικό έλεγχο ατόµων ή οµάδων, χωρίς αυτό να τα καταστρέψει ως µέσα παραγωγής. Στην προκειµένη περίπτωση η ιδιοποίηση µπορεί να επιτευχθεί µόνον ως συλλογική ιδιοποίηση, ως συλλογική διεύθυνση, σχεδίαση, οργάνωση αυτών των µέσων παραγωγής. Εν προκειµένω, ο ξεχωριστός άνθρωπος µπορεί να καταστήσει «δικά του» τα αυτοµατοποιηµένα µέσα παραγωγής µόνον ως φορέας των απαραίτητων γνώσεων και εργασιακών ικανοτήτων που θα του επιτρέψουν τη συµµετοχή στη συλλογική διευθυντική εργασία. Ιδιοποίηση, λοιπόν, των εν λόγω µέσων σηµαίνει διανοητική αφοµοίωσή τους, αποαντικειµενοποίηση των κωδικοποιηµένων σε αυτά επιστηµονικών γνώσεων, χρησιµοποίηση επιστηµονικών γνώσεων για τη διαχείριση και ανάπτυξη των µέσων παραγωγής. «Η ίδια αυτή η ιδιοποίηση αυτών των δυνάµεων δεν είναι τίποτε περισσότερο από την ανάπτυξη των ατοµικών ικανοτήτων που αντιστοιχούν στα υλικά µέσα παραγωγής. Η ιδιοποίηση µιας ολότητας µέσων παραγωγής είναι, πια, γι αυτόν ακριβώς το λόγο, η ανάπτυξη ενός συνόλου ικανοτήτων στα ίδια τα άτοµα.» (Μαρξ, Ένγκελς, 1989, τ.α, σ.126). Τοιουτοτρόπως, η ιδιοποίηση των αυτοµατοποιηµένων µέσων παραγωγής, η κοινωνική ιδιοκτησία επί αυτών σηµαίνει µόρφωση του ανθρώπου, καλλιέργεια των δηµιουργικών του 16

17 ικανοτήτων. Αντιστρόφως, η ανάπτυξη του ανθρώπου, η καλλιέργεια των δηµιουργικών του ικανοτήτων αποτελεί τον πιο αποφασιστικό παράγοντα εξέλιξης των αυτοµατοποιηµένων µέσων παραγωγής και του τεχνικού πολιτισµού, εν γένει (Ρίχτα, 1976, σσ. 52, 165, 167). Οι Κ.Μαρξ και Φ.Ένγκελς είχαν επισηµάνει εµφατικά την αναγκαιότητα υπέρβασης του υποδουλωτικού καταµερισµού εργασίας της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας, που καταδικάζει τους εργαζόµενους σε µονοµερή ανάπτυξη των ικανοτήτων τους, και τη σηµασία της διαµόρφωσης πολύπλευρα ανεπτυγµένων προσωπικοτήτων, προκειµένου να είναι σε θέση να αφοµοιώσουν και να διευθύνουν τα πολυσύνθετα µέσα παραγωγής που άρχισε να αναπτύσσει η αστική κοινωνία κατά την είσοδό της στο στάδιο της εκβιοµηχάνισης (Engels, 1976, σ.352, Μαρξ, Ένγκελς, 1989, τ. Β, σ.189). Για τους κλασικούς του µαρξισµού το κοινωνικό ιδεώδες της αταξικής κοινωνίας προβάλλει ταυτόχρονα και ως µορφωτικό ιδεώδες, ως ιδεώδες πολύπλευρα ανεπτυγµένων προσωπικοτήτων. Στον ορίζοντα αυτού του ιδεώδους αναδεικνύεται η περίπτωση στην οποία η εκπαίδευση θα µπορεί να παίζει αποφασιστικό ρόλο στην εργασιακή και ευρύτερα κοινωνική δραστηριότητα του ανθρώπου, σε µια δραστηριότητα που θα ορίζεται από τον ελεύθερο καταµερισµό εργασίας. Ελεύθερος καταµερισµός εργασίας σηµαίνει ανάπτυξη των ανθρώπινων σχέσεων, πρωτίστως, βάσει του καταµερισµού της ζωντανής εργασιακής τους δραστηριότητας µε στόχο την ικανοποίηση της ανάγκης του καθενός για εργασία. Η ανάγκη για εργασία, ως εσωτερική ανάγκη, είναι αυτή που απορρέει, αφενός, από τις φυσικές κλίσεις του ανθρώπου, από τις συναπτόµενες µε την ιδιοσυγκρασία ιδιαίτερες ροπές προς δραστηριότητες συγκεκριµένου τύπου και, αφετέρου, από τις διαµορφωµένες στα πλαίσια της εκπαίδευσης, αλλά και της καθηµερινής, αυθόρµητης µορφωτικής εµπειρίας, πολύπλευρες δηµιουργικές-πολιτισµικές ικανότητες. Ακριβώς όταν κυριαρχεί ο ελεύθερος καταµερισµός εργασίας, η εκπαίδευση, διαµορφώνοντας ανθρώπους µε πολύπλευρες ικανότητες, καλλιεργεί και την εσωτερική ανάγκη για δηµιουργική απασχόληση και, τοιουτοτρόπως, επηρεάζει σηµαντικά την επιλογήκατανοµή εργασιακών δραστηριοτήτων. Ο Ένγκελς, αναφερόµενος στο ρόλο της εκπαίδευσης στην κοµµουνιστική κοινωνία, σηµειώνει ότι «Η εκπαίδευση θα δώσει στους νέους ανθρώπους τη δυνατότητα να αφοµοιώνουν γρήγορα όλο το σύστηµα της παραγωγής, τη δυνατότητα να µεταβαίνουν από τον ένα κλάδο της παραγωγής στον άλλο, σύµφωνα µε τις ανάγκες της κοινωνίας και τις ατοµικές τους κλίσεις. Η εκπαίδευση θα τους απελευθερώσει, συνεπώς, από τη µονοµέρεια την οποία ο σύγχρονος καταµερισµός εργασίας επιβάλλει στον κάθε ξεχωριστό άνθρωπο. Κατ αυτό τον τρόπο, η κοµµουνιστική οργάνωση της κοινωνίας θα δώσει στα µέλη της τη δυνατότητα να χρησιµοποιούν πολύπλευρα τις πολύπλευρα ανεπτυγµένες ικανότητές τους.» (Engels, 1976, σ.353). Θα πρέπει, ωστόσο, εδώ να διευκρινίσουµε ότι το εν λόγω ιδεώδες της πολύπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου δεν επαγγέλλεται «τη συνύπαρξη σε ένα µόνο άτοµο όλων των ιδιαίτερων µορφών δράσης και όλων των σχετικών επαγγελµατικών ικανοτήτων» (Ιλένκοφ, 1976, σ.113). Το ιδεώδες της πολύπλευρης ανάπτυξης της προσωπικότητας θα πρέπει να εννοηθεί ως ανάπτυξη στον καθένα των καθολικών ικανοτήτων που τον κάνουν άνθρωπο και όχι απλώς εκπρόσωπο ενός επαγγέλµατος, ως διασφάλιση για όλους τους ανθρώπους συνθηκών ανάπτυξης προς κάθε κατεύθυνση (Ιλένκοφ, 1976, σσ ). Όπως αναφέρει ο Β.Α.Βαζιούλιν «Ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας σηµαίνει ανάπτυξη της προσωπικότητας σε όλες τις βασικές κύριες σφαίρες της κοινωνικής ζωής...στις σφαίρες αυτές συµπεριλαµβάνονται: η ικανοποίηση των αναγκών για διατήρηση της βιολογικής ύπαρξης, η ολόπλευρη φυσική ανάπτυξη, η εργασία που πραγµατοποιείται χάριν της ικανοποίησης της ανάγκης για εργασία...η δραστηριότητα για την τελειοποίηση των υλικών σχέσεων παραγωγής, οι εκφάνσεις της ζωτικής δραστηριότητας της προσωπικότητας...η τελειοποίηση σε όλες τις διατηρούµενες στην καθ όλα ώριµη κοινωνία µορφές κοινωνικής συνείδησης.» (Βαζιούλιν, 2004, σ.288). 17

18 Σε αυτό το σηµείο χρειάζεται να επισηµάνουµε ότι, όταν οι κλασικοί του µαρξισµού κάνουν λόγο για τη χειραφετική διάσταση της κοινωνικής ιδιοκτησίας των µέσων παραγωγής, έχουν κυρίως υπόψη τις δυνατότητες που προσφέρει για την εγκαθίδρυση αυτού του τύπου ιδιοκτησίας ο κοινωνικός χαρακτήρας της εκµηχανισµένης βιοµηχανικής παραγωγής. εδοµένου, όµως, ότι η εκµηχανισµένη παραγωγή δεν καταργεί την άµεση συµµετοχή του εργαζοµένου, ως φυσικής δύναµης, στην παραγωγική διαδικασία, (φαινόµενο χαρακτηριστικό και των σοσιαλιστικών καθεστώτων του 20 ου αιώνα, µεγάλης σηµασίας για την κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων τους), η ιδιοποίηση των εκµηχανισµένων µέσων παραγωγής, (ακόµη και όταν έχει νοµικώς εγκαθιδρυθεί η κοινωνική ιδιοκτησία επί αυτών) δε συνιστά αφοµοίωση καθολικών ικανοτήτων που οδηγούν σε µια συλλογική διευθυντική σχέση προς αυτά. Ο άνθρωπος ως φυσικός συντελεστής της παραγωγής, ως παραγωγική δύναµη στη φυσική ατοµικότητά του και ως υπηρέτης των µέσων παραγωγής, αναπτύσσεται µονοµερώς, στα πλαίσια της ανάπτυξης συγκεκριµένων ικανοτήτων που απαιτούνται για τη διεκπεραίωση περιορισµένου εκτελεστικού έργου, ενώ ο ίδιος, νοµοτελώς, αποτελεί αντικείµενο διεύθυνσης. Σε αυτή την περίπτωση η κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής (όπως άλλωστε συνέβη στα σοσιαλιστικά εγχειρήµατα του 20 ου αιώνα) έχει, εν πολλοίς όχι όµως απολύτως, τυπικό χαρακτήρα. Οι εργαζόµενοι διευθύνουν τις παραγωγικές τους δυνάµεις διαµέσου της αποσπασµένης από τους ίδιους διευθυντικής δύναµης του κράτους. Μόνον στην ώριµη αυτοµατοποιηµένη παραγωγική διαδικασία η κοινωνική ιδιοκτησία στα µέσα παραγωγής καθίσταται ουσιαστική κοινωνική ιδιοκτησία. Σε τελευταία ανάλυση, ουσιαστική κοινωνική ιδιοκτησία των ανθρώπων στα µέσα παραγωγής είναι αυτή κατά την οποία οι άνθρωποι ιδιοποιούνται τα µέσα παραγωγής ως φορείς της καθολικής επιστηµονικής εργασιακής ικανότητας, ως µορφωµένα, πολύπλευρα καλλιεργηµένα, πολιτισµικά ανεπτυγµένα άτοµα. Αυτός ο τρόπος ιδιοποίησης αποτελεί τον κατεξοχήν ανεπτυγµένο, ώριµο κοινωνικό τρόπο ιδιοποίησης του κόσµου, όπου το «κτήµα» του ανθρώπου, οι επιστηµονικές γνώσεις και δηµιουργικές ικανότητες που χρειάζονται για τη διεύθυνση των µέσων παραγωγής, υφίσταται και αναπτύσσεται µόνον ως κτήµα και των άλλων ανθρώπων, µόνον ως συλλογικό πολιτισµικό κεκτηµένο, µόνον ως συλλογική πολιτισµική παραγωγική δύναµη της ανθρωπότητας. Από τη στιγµή που η εργασία έχει αποκτήσει δηµιουργικό χαρακτήρα για τους ανθρώπους, έχει καταστεί πεδίο εκδίπλωσης και ανάπτυξης των δηµιουργικών τους ικανοτήτων, κυρίαρχο στοιχείο των ανθρώπινων σχέσεων δεν θα είναι πλέον η κατανοµή του παραγόµενου προϊόντος (ωστόσο, η κατανοµή του προϊόντος της παραγωγής, ως σχέση παραγωγής, ποτέ δεν θα πάψει να υφίσταται, όσο υπάρχει η ανθρωπότητα, αν και θα υπηρετεί τις ιδιαίτερες ανάγκες του καθενός), αλλά η εργασία και ο ελεύθερος καταµερισµός αυτής, κυρίαρχο στοιχείο των ανθρώπινων σχέσεων θα είναι η ελεύθερη αλλαγή εργασιακών δραστηριοτήτων µε στόχο τη βέλτιστη ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων. Όταν στις ανθρώπινες σχέσεις δεσπόζει η αντιµετώπιση της εργασίας ως εσωτερικής ανάγκης, ως αυτοσκοπού, τότε αυτές υφίστανται, πρωτίστως, ως σχέσεις εργασίας, ως σχέσεις ελεύθερου (βάσει των δηµιουργικών ανθρώπινων αναγκών) καταµερισµού της εργασίας και όχι ως σχέσεις παραγωγής. Σε αυτή την περίπτωση η ίδια η εργασία, όπως επισηµαίνει ο Β.Α.Βαζιούλιν, παύει να αποτελεί εργασία, µε την έννοια της εργασίας όπως τη γνώριζε µέχρι τώρα η ανθρωπότητα, αλλά αποτελεί, κατεξοχήν, πολιτισµό, οι εργασιακές σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων συνιστούν, κατεξοχήν, σχέσεις αµοιβαίας πολύπλευρης καλλιέργειας. (Βαζιούλιν, 2004, σ.414). Στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων η ανάπτυξη της κάθε ξεχωριστής προσωπικότητας αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη του συνόλου των ανθρώπων, ο πλούτος σε συναισθήµατα, γνώσεις και ικανότητες του κάθε ατόµου αποτελεί πλούτο της ανθρωπότητας, 18

19 19 και εν γένει ο πλούτος των ανθρώπων δεν είναι άλλος από τον πλούτο των δηµιουργικών ικανοτήτων και δυνατοτήτων της κάθε προσωπικότητας. Όταν στις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων το κάθε άτοµο έχει σηµασία για τους άλλους όχι από τη σκοπιά των υλικών µέσων που παράγει ή κατέχει, όχι, δηλαδή, από τη σκοπιά της σχέσης του προς τη νεκρή εργασία, αλλά από τη σκοπιά των δηµιουργικών ικανοτήτων που µπορεί να θέσει στη διάθεση της ανάπτυξης των άλλων ανθρώπων ως προσωπικοτήτων, τότε οι σχέσεις αυτές αποκτούν κατεξοχήν µορφωτική διάσταση, καθίστανται καθολικές παιδαγωγικές σχέσεις, σχέσεις συλλογικής πολιτισµικής ανάπτυξης των ανθρώπων. Βιβλιογραφία. Adorno T., Θεωρία της ηµιµόρφωσης, µτφρ.λ.αναγνώστου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Αλεξίου Θ., Εργασία, εκπαίδευση και κοινωνικές τάξεις, εκδ.παπαζήση, Αθήνα, Βαζιούλιν Β.Α., Η λογική της ιστορίας. Ζητήµατα θεωρίας και µεθοδολογίας, µτφρ..πατέλης, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, Baudrillard J., «Simulacra and Simulations», στο: J.Baudrillard, Selected Writings, Polity Press, Cambridge, Bauman Z., Η µετανεωτερικότητα και τα δεινά της, µτφρ.γ.ι.μπαµπασάκης, εκδ.ψυχογιός, Αθήνα, Bell D., The Coming of Post-industrial Society, Basic Books, Inc.,Publishers, New York, Bell D., «The social framework of the information society», στο: T.Forester (επ.), The Microelectronics Revolution, Basil Blackwell, Oxford, Castells M., The Rise of the Network Society, Blackwell Publishers, Cambridge, Mass., Drucker P.F., Μετακαπιταλιστική κοινωνία, µτφρ..γ.τσαούσης, Gutenberg, Αθήνα, Engels F., «Principles of Communism», στο: K.Marx, F.Engels, Collected Works, vol.6, Progress Publishers, Moscow, Gergen K.J., Ο κορεσµένος εαυτός, µτφρ.α.ζώτος, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, Gorz A., Η αθλιότητα του σήµερα και η προοπτική για το αύριο, µτφρ.α.βερυκοκάκη, εκδ.«νέα Σύνορα»-Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα, Hall S., Jacques M., (επ.), New Times: The Changing Face of Politics in the 1990s, Lawrence and Wishart, London, Hall S., «The meaning of New Times», στο: S.Hall (επ.), Critical Dialogues in Cultural Studies, Routledge, London, New York, Hardt M., Negri A., Η εργασία του ιονύσου, µτφρ.π.καλαµαράς, Ελευθεριακή Κουλτούρα, Αθήνα, Hardt M., Negri A., Αυτοκρατορία, µτφρ.ν.καλαϊτζής, Scripta, Αθήνα, Ίγκλετον Τ., Οι αυταπάτες της µετανεωτερικότητας, µτφρ.γ.η.σπανός, εκδ.καστανιώτη, Αθήνα, Ιλένκοφ Ε., Τεχνοκρατία και ανθρώπινα ιδεώδη στο σοσιαλισµό, µτφρ.α.τσέλιος, Οδυσσέας, Αθήνα, Jameson F., Το µεταµοντέρνο ή η πολιτισµική λογική του ύστερου καπιταλισµού, µτφρ.γ.βάρσος, Νεφέλη, Αθήνα, Kumar K., From Post-Industrial to Post-Modern Society, Blackwell, Oxford UK, Cambridge USA, Lash S., Sociology of Postmodernism, Routledge, London, New York, Lazzarato M., «Immaterial Labour», στο: P.Virno, M.Hardt (επ.), Radical Thought in Italy: A Potential Politics, University of Minnesota Press, Minneapolis, Lukács G., History and Class Consciousness, Merlin Press, London 1971.

20 Λυοτάρ Ζ-Φ., Η µεταµοντέρνα κατάσταση, µτφρ.κ.παπαγιώργης, εκδ.«γνώση», Αθήνα, Marcuse H., Μονοδιάστατος άνθρωπος,µτφρ. Μπ.Λυκούδης, εκδ.παπαζήση, Αθήνα, Μαρξ Κ., Βασικές γραµµές της κριτικής της πολιτικής οικονοµίας, τ.β, µτφρ.. ιβάρης, Στοχαστής, Αθήνα, Μαρξ Κ., Το κεφάλαιο, τ.1-3, µτφρ.π.μαυροµµάτης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, Μαρξ Κ., Ένγκελς Φ., Η γερµανική ιδεολογία, τ.α,β, µτφρ.γ.κρητικός, Κ.Φιλίνης, Gutenberg, Αθήνα, Marx K., «Preface to a contribution to the critique of political economy», στο: K.Marx, F.Engels, Selected Works, Progress Publishers, Moscow, Πατέλης., «Η παιδεία ως συνιστώσα της δοµής και της ιστορίας της κοινωνίας. Εκπαίδευση και αξιολόγηση», στο: Χ.Κάτσικας, Γ.Καββαδίας (επ.), Η αξιολόγηση στην εκπαίδευση. Ποιος, ποιον και γιατί, εκδ.σαββάλας, Αθήνα, Πατέλης., «Περί προτύπων στην κοινωνία και στην εκπαίδευση», Σύγχρονη Εκπαίδευση, 2 ο µέρος, τεύχος 131, Ιούλιος-Αύγουστος Perelman M., Class Warfare in the Information Age, Macmillan, Houndmills, Rifkin J.,Το τέλος της εργασίας και το µέλλον της, µτφρ.γ.κοβαλένκο, εκδ.«νέα Σύνορα»- Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα, Ρίχτα Ρ., Ο πολιτισµός στο σταυροδρόµι, µτφρ.ν.καράς, εκδ.ράππα, Αθήνα, Sarup M., Μαρξισµός και εκπαίδευση, µτφρ.φ.κοκαβέσης, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, Schiller D., Digital Capitalism. Networking the Global Market System, MIT Press, Cambridge Mass., London, Slaughter S., Rhoades G., Academic Capitalism and the New Economy, J.Hopkins University Press, Baltimore, London, Smith A., Webster F., «Conclusion: An Affirming Flame», στο: A.Smith, F.Webster, (eds), The Postmodern University?, SRHE & Open University Press, Buckingham, Philadelphia, Σταµάτης Κ., Η αβέβαιη «κοινωνία της γνώσης», εκδ.σαββάλας, Αθήνα Thurow L., Το µέλλον του καπιταλισµού, µτφρ.ε.αστερίου, εκδ.α.α.λιβάνη, Αθήνα, Τόφλερ Α., Το τρίτο κύµα, µτφρ.ε.μπαρτζινόπουλος, εκδ.κάκτος, Αθήνα, Τόφλερ Α., Νέες δυνάµεις, µτφρ.γ.κουσουνέλου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, Χόρκχαϊµερ Μ., Αντόρνο Τ., Η διαλεκτική του διαφωτισµού, µτφρ.ζ.σαρίκας, εκδ.ύψιλον/βιβλία, Αθήνα, Χτούρης Σ.Ν., Μεταβιοµηχανική κοινωνία και η κοινωνία της πληροφορίας, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα,