ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ. Jo h n Ra w l s. 1. Βίος και έργο. t o y Lei f We n a r. Περιεχόμενα. Περίληψη. Οκτώβριος Τεύχος4 ISSN

Transcript

1 ISSN ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Jo h n Ra w l s t o y Lei f We n a r Περιεχόμενα 1. Βίος και έργο 2. Στόχοι και μέθοδοι 2.1 Οι τέσσερις ρόλοι της πολιτικής φιλοσοφίας 2.2 Η ακολουθία των θεωριών 2.3 Η Θεωρία του ιδανικού και του μη-ιδανικού 2.4 Αναστοχαστική ισορροπία 2.5 Η ανεξαρτησία της ηθικής και πολιτικής θεωρίας 3. Πολιτικός φιλελευθερισμός: νομιμότητα και σταθερότητα στο πλαίσιο μιας φιλελεύθερης κοινωνίας 3.1 Νομιμότητα: η φιλελεύθερη αρχή της νομιμότητας 3.2 Έλλογοι πολίτες 3.3 Έλλογος πλουραλισμός και δημόσια πολιτική κουλτούρα 3.4 Πολιτικές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης 3.5 Σταθερότητα: μια αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση 3.6 Δημόσιος Λόγος 4. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία: η δικαιοσύνη σε μια φιλελεύθερη κοινωνία 4.1 Η βασική δομή της κοινωνίας 4.2 Δύο κατευθυντήριες ιδέες της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας 4.3 Οι δύο αρχές της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας 4.4 Η αντίληψη για τους πολίτες 4.5 Η αντίληψη για την κοινωνία 4.6 Η αρχική θέση 4.7 Το επιχείρημα της αρχικής θέσης: η επιλογή των αρχών 4.8 Το επιχείρημα της αρχικής θέσης: ο έλεγχος της σταθερότητας 4.9 Θεσμοί: η ακολουθία των τεσσάρων σταδίων 4.10 Η αρχική θέση και ο πολιτικός κονστρουκτιβισμός 5. Το δίκαιο των λαών: φιλελεύθερη εξωτερική πολιτική 5.1 Η διεθνής βασική δομή και οι αρχές του δικαίου των λαών 5.2 Λαοί: φιλελεύθεροι και αξιοπρεπείς 5.3 Διεθνής ανεκτικότητα και ανθρώπινα δικαιώματα 5.4 Η διεθνής αρχική θέση 5.5 Θεωρία του μη ιδανικού: τα εκτός νόμου κράτη και οι επιβαρυμένες κοινωνίες 5.6 Συμφιλίωση και ρεαλιστική ουτοπία 6. Περαιτέρω βιβλιογραφία 7. Βιβλιογραφικές αναφορές Περίληψη Ο John Rawls ( ) ήταν αμερικανός πολιτικός φιλόσοφος, υποστηρικτής της φιλελεύθερης παράδοσης. Η θεωρία του περί δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας αποσκοπεί σε μια κοινωνία ελεύθερων πολιτών με ίσα βασικά δικαιώματα, οι οποίοι συνεργάζονται στο πλαίσιο ενός εξισωτικού οικονομικού συστήματος. Η ανάλυσή του περί πολιτικού φιλελευθερισμού αναφέρεται στη νόμιμη χρήση της πολιτικής εξουσίας στο πλαίσιο μιας δημοκρατίας, με σκοπό την κατάδειξη του πως μπορεί να επιτευχθεί μια ανθεκτική ενότητα, παρά τη μεγάλη ποικιλία κοσμοθεωρήσεων που επιτρέπουν οι ελεύθεροι θεσμοί. Τα συγγράμματά του περί δικαίου των λαών διευρύνουν τις θεωρίες αυτές στη φιλελεύθερη εξωτερική πολιτική, με στόχο να φανταστούμε πως θα ήταν δυνατή η δημιουργία μιας ειρηνικής και ανεκτικής παγκόσμιας τάξης. 1. Βίος και έργο Ο Rawls γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βαλτιμόρη, στο Μέρυλαντ. Ο πατέρας του ήταν εξέχων δικηγόρος και η μητέρα του ήταν πρόεδρος της Εθνικής Κίνησης Γυναικών Ψηφοφόρων. Ο Rawls σπούδασε στο Πρίνστον, όπου δέχτηκε επιρροές από τον μελετητή του Wittgenstein, Norman Malcolm και στην Οξφόρδη, όπου συνεργάστηκε με τους H. L. A. Hart, Isaiah Berlin και Stuart Hampshire. Εργάστηκε αρχικά στο Κορνέλ και το MIT. Το 1962 ο Rawls εντάχθηκε στο διδακτικό προσωπικό του Χάρβαρντ όπου και δίδαξε για πάνω από τριάντα χρόνια. Ως ενήλικας, ο Rawls ήταν περισπούδαστος: τα σημαντικότερα συμβάντα της ζωής του συνέβαιναν μέσα στα συγγράμματά του. Εξαίρεση αποτέλεσαν μόνο δύο πόλεμοι. Ως φοιτητής, ο Rawls σκεφτόταν να προετοιμαστεί για το συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 1

2 ιερατείο. ως πεζικάριος στον Ειρηνικό στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο έχασε την πίστη του στο χριστιανικό δόγμα βλέποντας την ιδιοτροπία του θανάτου στο πεδίο της μάχης και μαθαίνοντας για τη φρίκη του Ολοκαυτώματος. Στη συνέχεια, στη δεκαετία του 60, ο Rawls εκφράστηκε κατά της συμμετοχής των ΗΠΑ στο Βιετνάμ. Ο πόλεμος του Βιετνάμ παρακίνησε τον Rawls να αναλύσει τα ελαττώματα του αμερικανικού πολιτικού συστήματος που το οδήγησαν να διεξάγει τόσο ανελέητα αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ως έναν άδικο πόλεμο και να σκεφτεί τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαν οι πολίτες να αντισταθούν συνειδητά στις επιθετικές πολιτικές της κυβέρνησής τους. Το σημαντικότερο επίτευγμα του Rawls είναι η θεωρία του περί δίκαιης φιλελεύθερης κοινωνίας, που ονομάστηκε δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Ο Rawls πρωτοδιατύπωσε τη θεωρία της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας με συστηματικό τρόπο το 1971 στο σύγγραμμά του, Θεωρία της δικαιοσύνης. Ο Rawls συνέχισε να επεξεργάζεται τη θεωρία αυτή σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, αναδιατυπώνοντάς την στον Πολιτικό Φιλελευθερισμό (1993), το Δίκαιο των λαών (1999) και τη Δικαιοσύνη ως ακριβοδικίας (2001). Όσοι ενδιαφέρονται για την εξέλιξη της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας από το 1971 και έπειτα μπορούν να ανατρέξουν στον Freeman (2007). Αυτό το κείμενο απηχεί την τελική διατύπωση των απόψεων του Rawls περί δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, καθώς και περί πολιτικού φιλελευθερισμού και δικαίου των λαών. 2. Στόχοι και μέθοδοι 2.1 Οι τέσσερις ρόλοι της πολιτικής φιλοσοφίας Ο Rawls αντιλαμβάνεται πως η πολιτική φιλοσοφία εκπληρώνει τουλάχιστον τέσσερις ρόλους στο δημόσιο βίο μιας κοινωνίας. Ο πρώτος ρόλος είναι πρακτικός: η πολιτική φιλοσοφία μπορεί να αποκαλύψει βάσεις για έλλογη συμφωνία σε μια κοινωνία όπου οι οξείς χωρισμοί απειλούν να οδηγήσουν στη σύγκρουση. Ο Rawls παραπέμπει στον Leviathan του Hobbes στην προσπάθειά του να επιλύσει το πρόβλημα της τάξης κατά τη διάρκεια του αγγλικού εμφυλίου και στα Federalist Papers που προέρχονται από το διάλογο για το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ένας δεύτερος ρόλος της πολιτικής φιλοσοφίας είναι να βοηθήσει τους πολίτες να προσανατολιστούν στο πλαίσιο του δικού τους κοινωνικού κόσμου. Η φιλοσοφία μπορεί να περιγράψει με συγκεκριμένο πολιτικό κύρος τι σημαίνει να είναι κανείς μέλος μιας κοινωνίας και να υποδείξει πως μπορεί να κατανοηθεί η φύση και η ιστορία της εν λόγω κοινωνίας ευρύτερα. Ο τρίτος ρόλος της είναι η διερεύνηση των ορίων της πολιτικής πρακτικής. Η πολιτική φιλοσοφία οφείλει να περιγράψει λειτουργικούς πολιτικούς μηχανισμούς που μπορούν να κερδίσουν την υποστήριξη πραγματικών ανθρώπων. Και όμως, εντός του πλαισίου αυτού η φιλοσοφία μπορεί να είναι ουτοπική: μπορεί να απεικονίσει την καλύτερη δυνατή κοινωνική τάξη. Δεδομένης της φύσης του ανθρώπου, όπως έλεγε και ο Ρουσσώ, οι φιλόσοφοι φαντάζονται πως θα μπορούσαν να είναι οι νόμοι. Ο τέταρτος ρόλος της πολιτικής φιλοσοφίας είναι η συμφιλίωση: «Για να καταλαγιάσει η σύγχυση και η οργή που αισθανόμαστε έναντι της κοινωνίας μας και της ιστορίας της, δείχνοντάς μας πως οι θεσμοί της [...] είναι λογικοί και αναπτύχθηκαν διαχρονικά για να φτάσουν στη σημερινή λογική μορφή τους». (JF, 3) Η φιλοσοφία μπορεί να δείξει πως η ανθρώπινη ζωή δεν αποτελείται απλώς από κυριαρχία και βαναυσότητα, προκατάληψη, τρέλα και διαφθορά, αλλά πως σε ορισμένες περιπτώσεις τουλάχιστον είναι καλύτερα που πήρε τη σημερινή μορφή της. Ο Rawls έκρινε ότι το έργο του αποτέλεσε πρακτική συνεισφορά για την επίλυση της μακροχρόνιας σύγκρουσης στη δημοκρατική σκέψη μεταξύ ελευθερίας και ισότητας, καθώς και στην περιγραφή των ορίων της πολιτικής και της διεθνούς ανεκτικότητας. Προσφέρει στα μέλη της κοινωνίας του έναν τρόπο ώστε να αντιληφθούν τους εαυτούς τους ως ελεύθεροι και ίσοι πολίτες στο πλαίσιο μιας δίκαιης δημοκρατικής πολιτείας και περιγράφει ένα ελπιδοφόρο αλλά περιορισμένο όραμα μιας σταθερά δίκαιης συνταγματικής δημοκρατίας που λειτουργεί στο πλαίσιο μιας ειρηνικής διεθνούς κοινότητας. Σε άτομα που είναι απογοητευμένα που οι συμπολίτες τους και συνάνθρωποί τους δεν βλέπουν όλη την αλήθεια όπως αυτοί, ο Rawls προσφέρει τη συμβιβαστική σκέψη πως αυτή η ποικιλία κοσμοθεωρήσεων πηγάζει από, και μπορεί να στηρίξει, μια κοινωνική τάξη με μεγαλύτερη ελευθερία για όλους. 2 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

3 2.2 Η ακολουθία των θεωριών Σε αντίθεση με την ωφελιμιστική παράδοση, για τον Rawls η πολιτική φιλοσοφία δεν είναι απλώς μια εφαρμοσμένη ηθική φιλοσοφία. Η ωφελιμιστική παράδοση υποστηρίζει μια καθολική ηθική αρχή («μεγιστοποίηση της ωφέλειας»), την οποία εφαρμόζει σε μεμονωμένες δράσεις, πολιτικά συντάγματα, διεθνείς σχέσεις και όπου αλλού κατά περίπτωση. Ο Rawls δεν έχει κάποια καθολική αρχή: «Η ορθή κανονιστική αρχή για όλα», λέει, «εξαρτάται από τη φύση του πράγματος». (TJ, 29) Ο Rawls περιορίζει τη θεωρητικοποίησή του στη σφαίρα της πολιτικής και στο πλαίσιο αυτού του πεδίου υποστήριξε πως οι ορθές αρχές για κάθε υπο-πεδίο εξαρτώνται από τον χαρακτήρα και τις σχέσεις των συντελεστών του. Ο Rawls καλύπτει τη σφαίρα της πολιτικής εξετάζοντας διαδοχικά τα διάφορα υπο-πεδία της. Το πρώτο υπο-πεδίο το οποίο εξετάζει είναι μια αυτάρκης δημοκρατική κοινωνία που αναπαράγεται ανά τις γενεές. Αφού διατυπωθούν οι αρχές για την εν λόγω κοινωνία, ο Rawls περνάει σ ένα δεύτερο υπο-πεδίο: μια κοινωνία εθνών μέλος της οποίας είναι η εν λόγω δημοκρατική κοινωνία. Ο Rawls εισηγείται (αλλά δεν αποδεικνύει) ότι αυτή η ακολουθία θεωριών θα μπορούσε να διευρυνθεί ώστε να συμπεριλάβει επιπλέον υπο-πεδία, όπως είναι οι ανθρώπινες σχέσεις με τα ζώα. Καθολική κάλυψη θα έχει επιτευχθεί όταν ολοκληρωθεί η ακολουθία αυτή, ενώ σε κάθε υπο-πεδίο θα έχουν προσδιοριστεί οι προσήκουσες αρχές. 2.3 Η Θεωρία του ιδανικού και του μη-ιδανικού Στο πλαίσιο κάθε υπο-πεδίου του πολιτικού ο Rawls ακολουθεί επίσης μια αλληλουχία: η θεωρία του ιδανικού προηγείται της θεωρίας του μηιδανικού. Η θεωρία του ιδανικού κάνει δύο ειδών υποθέσεις εξιδανίκευσης περί του αντικειμένου της. Πρώτον, η θεωρία του ιδανικού εικάζει ότι όλοι οι δρώντες (πολίτες ή κοινωνίες) είναι συνήθως πρόθυμοι να συμμορφωθούν με τις εκάστοτε επιλεγμένες αρχές. Επομένως, η θεωρία του ιδανικού εξιδανικεύει και αποκλείει την πιθανότητα παραβίασης των νόμων είτε από μεμονωμένα άτομα (έγκλημα) είτε από κοινωνίες (επιθετικός πόλεμος). Δεύτερον, η θεωρία του ιδανικού υποστηρίζει ευλόγως ευνοϊκές κοινωνικές συνθήκες, όπου οι πολίτες και οι κοινωνίες μπορούν να λειτουργούν σύμφωνα με αρχές πολιτικής συνεργασίας. Οι πολίτες δεν είναι, για παράδειγμα, τόσο πεινασμένοι ώστε να θολώνει η ικανότητά τους για ηθικό συλλογισμό ούτε αγωνίζονται τα έθνη να ξεπεράσουν συνθήκες λιμού ή την αποτυχία των κρατών τους. Η ολοκλήρωση της θεωρίας του ιδανικού πρώτα, σύμφωνα με τον Rawls, παρέχει συστηματική κατανόηση του τρόπου αναμόρφωσης του μη-ιδανικού κόσμου μας και δημιουργεί ένα όραμα (βλέπε παραπάνω) για το καλύτερο το οποίο μπορεί κανείς να ελπίζει. Αφού ολοκληρωθεί η θεωρία του ιδανικού για συγκεκριμένο πολιτικό υπο-πεδίο, μπορεί να διατυπωθεί η θεωρία του μη-ιδανικού, συγκριτικά με τη θεωρία του ιδανικού. Για παράδειγμα, όταν εντοπίσουμε ιδανικές αρχές για πολίτες που μπορούν να είναι παραγωγικά μέλη της κοινωνίας σε όλη τους τη ζωή, θα μπορέσουμε πιο εύκολα να διατυπώσουμε μη-ιδανικές αρχές για την παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης σε πολίτες με σοβαρές ασθένειες ή αναπηρίες. Ομοίως, μόλις κατανοήσουμε τις ιδανικές αρχές των διεθνών σχέσεων, θα δούμε καλύτερα ποια θα πρέπει να είναι η στάση της διεθνούς κοινότητας απέναντι σε κράτη υπό κατάρρευση, καθώς επίσης και απέναντι σε επιθετικά κράτη που απειλούν την ειρήνη. 2.4 Αναστοχαστική ισορροπία Ο πιο αφηρημένος στόχος της πολιτικής φιλοσοφίας είναι η δημιουργία αιτιολογημένων συμπερασμάτων σχετικά με την οργάνωση των πολιτικών θεσμών. Για τον Rawls το πόσο αιτιολογημένες είναι οι πολιτικές πεποιθήσεις κάποιου εξαρτάται από το πόσο κοντά βρίσκεται κανείς στην επίτευξη της αναστοχαστικής ισορροπίας. Στην αναστοχαστική ισορροπία όλες οι πεποιθήσεις κάποιου, σε όλα τα επίπεδα γενίκευσης, ταιριάζουν απόλυτα μεταξύ τους. Επομένως, στην αναστοχαστική ισορροπία οι συγκεκριμένες πολιτικές κρίσεις κάποιου (π.χ. «η δουλεία είναι άδικη», «η φυλάκιση άνευ δίκης είναι άδικη») αντιστοιχούν στις γενικότερες πολιτικές πεποιθήσεις του (π.χ. «όλοι οι πολίτες έχουν ορισμένα βασικά δικαιώματα») που αντιστοιχούν στα πολύ αφηρημένα πιστεύω του σχετικά με τον εαυτό του και τον κόσμο στον οποίο ζει (π.χ. «όλοι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι»). Εάν το δούμε αντίστροφα, στην αναστοχαστική ισορροπία τα αφηρημένα πιστεύω κάποιου εξηγούν τις γενικότερες πεποιθήσεις του, που με τη σειρά τους εξηγούν τις συγκεκριμένες κρίσεις του. Εάν κάποιος επιτύχει αναστοχαστική ισορροπία, η αιτιολόγηση κάθε πεποίθησης θα απορρέει από όλες τις πεποιθήσεις συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 3

4 που συνδέονται σε αυτά τα δίκτυα αμοιβαίας υποστήριξης και ερμηνείας. Παρότι είναι αδύνατο να επιτύχει κανείς απόλυτη αναστοχαστική ισορροπία, μπορεί να χρησιμοποιήσει τη μέθοδο της αναστοχαστικής ισορροπίας για να την πλησιάσει και έτσι να αυξήσει την αιτιολόγηση των πεποιθήσεών του. Κατά την εφαρμογή της μεθόδου αυτής θα πρέπει να ξεκινήσει κανείς από τις ηθικές του κρίσεις: αυτές που γίνονται σταθερά και άνευ δισταγμού όταν βρίσκει κανείς τις κατάλληλες συνθήκες για περισυλλογή (π.χ. «η δουλεία δεν είναι σωστή», «όλοι οι πολίτες είναι πολιτικά ίσοι»). Αυτές οι κρίσεις θεωρούνται προσωρινά σταθερά σημεία και στη συνέχεια αρχίζει η διαδικασία του να δημιουργήσει κανείς σχέσεις αμοιβαίας υποστήριξης και ερμηνείας μεταξύ των πεποιθήσεών του, όπως περιγράψαμε παραπάνω. Αυτό αναπόφευκτα φέρνει στην επιφάνεια συγκρούσεις όπου, για παράδειγμα, μια συγκεκριμένη κρίση δεν μπορεί να υποστηρίξει μια γενικότερη πεποίθηση ή όπου μια αφηρημένη πεποίθηση δεν μπορεί να εξηγήσει κάποια άλλη πεποίθηση που είναι λιγότερο αφηρημένη. Θα πρέπει λοιπόν κανείς να αναθεωρήσει τις πεποιθήσεις του κατ ανάγκην, επιδιώκοντας πάντα να αυξήσει τη συνοχή του συνόλου. Η εφαρμογή της εν λόγω διαδικασίας αμοιβαίας προσαρμογής φέρνει κάποιον πιο κοντά στη στενή αναστοχαστική ισορροπία: τη συνοχή μεταξύ των αρχικών του πεποιθήσεων. Στη συνέχεια, στη στενή αυτή αναστοχαστική ισορροπία προστίθενται οι αντιδράσεις κάποιου στις σημαντικότερες θεωρίες στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και οι αντιδράσεις του στις κρίσιμες θεωρίες της ίδιας της πολιτικής θεωρητικοποίησης. Οι προσαρμογές στο πλάνο των πεποιθήσεων συνεχίζονται, καθώς συλλογίζεται κανείς τις εναλλακτικές αυτές, αποσκοπώντας να φτάσει σε μια ευρεία αναστοχαστική ισορροπία στην οποία η συνοχή επιτυγχάνεται αφού έχουν εξετασθεί πολλές εναλλακτικές. Λόγω της έμφασής της στη συνοχή, η αναστοχαστική ισορροπία συχνά αντιπαραβάλλεται με το θεμελιωτισμό (foundationalism) ως διατύπωση αιτιολογημένων πεποιθήσεων. Στο πλαίσιο των θεμελιοκρατικών προσεγγίσεων κάποιο υποσύνολο πεποιθήσεων θεωρείται μη αναθεωρήσιμο και λειτουργεί επομένως ως θεμέλιο πάνω στο οποίο θα βασιστούν όλες οι άλλες πεποιθήσεις. Η αναστοχαστική ισορροπία δεν διαχωρίζει κανένα τέτοιο υποσύνολο πεποιθήσεων: οποιαδήποτε πεποίθηση σε οποιοδήποτε επίπεδο γενίκευσης υπόκειται σε αναθεώρηση, εάν η αναθεώρηση αυτή πρόκειται να βοηθήσει στη δημιουργία μεγαλύτερης συνολικής συνοχής των πεποιθήσεων κάποιου. 2.5 Η ανεξαρτησία της ηθικής και πολιτικής θεωρίας Στην προσπάθειά μας να επιτύχουμε μεγαλύτερη αναστοχαστική ισορροπία κάθε είδους πεποίθηση θα μπορούσε ως αρχή να σχετίζεται με τα συμπεράσματα κάποιου σχετικά με την ορθή οργάνωση των πολιτικών θεσμών. Οι μεταφυσικές πεποιθήσεις περί ελεύθερης βούλησης ή προσωπικής ταυτότητας μπορεί να είναι σχετικές, όπως επίσης και οι επιστημολογικές πεποιθήσεις για το πώς αποκτούμε γνώση των υφιστάμενων ηθικών δεδομένων. Ωστόσο, ενώ αυτό ισχύει θεωρητικά, ο Rawls διατείνεται πως στην πράξη η παραγωγική ηθική και η πολιτική θεωρητικοποίηση είναι σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητες από τη μεταφυσική και την επιστημολογία. Πράγματι, ως μεθοδολογική υπόθεση, ο Rawls αντιστρέφει την παραδοσιακή τάξη προτεραιοτήτων. Η πρόοδος στην μεταηθική προέρχεται από την πρόοδο στην ουσιαστική ηθική και την πολιτική θεωρητικοποίηση και όχι (όπως συχνά πιστεύεται) αντίστροφα. (CP, ) Η προσωπική μεταηθική θεωρία του Rawls περί της αντικειμενικότητας και της εγκυρότητας των πολιτικών κρίσεων, του πολιτικού κονστρουκτιβισμού, θα αναλυθεί παρακάτω, μετά την ουσιώδη πολιτική θεωρία από την οποία προήλθε. 3. Πολιτικός φιλελευθερισμός: νομιμότητα και σταθερότητα στο πλαίσιο μιας φιλελεύθερης κοινωνίας Σε μια ελεύθερη κοινωνία οι πολίτες θα έχουν ανόμοιες κοσμοθεωρήσεις. Θα πιστεύουν σε διαφορετικές θρησκείες ή σε καμία θρησκεία. θα έχουν διαφορετική αντίληψη του σωστού και του λάθους. θα προσδώσουν αξία σε διάφορες αναζητήσεις και μορφές διαπροσωπικών σχέσεων. Ένα δημοκρατικό κοινωνικό σύνολο θα έχει αντικρουόμενες δεσμεύσεις, αλλά σε κάθε χώρα μπορεί να υπάρξει ένα μόνο δίκαιο. Το δίκαιο θα πρέπει είτε να εγκαθιδρύει μια εθνική εκκλησία είτε όχι. οι γυναίκες θα πρέπει είτε να έχουν ίσα δικαιώματα είτε όχι. η έκτρωση και ο ομοφυλοφιλικός γάμος θα πρέπει είτε να επιτρέπονται από το σύνταγμα είτε όχι. η οι- 4 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

5 κονομία θα πρέπει να είναι οργανωμένη βάσει ενός συστήματος ή κάποιου άλλου. Ο Rawls υποστηρίζει ότι η ανάγκη επιβολής ενός ενιαίου δικαίου σε διαφορετικούς πολίτες δημιουργεί δύο θεμελιώδη ζητήματα. Το πρώτο είναι το ζήτημα της νομιμότητας: η νόμιμη χρήση καταναγκαστικής πολιτικής εξουσίας. Σε μια δημοκρατία, πολιτική εξουσία είναι πάντα η εξουσία του λαού ως συλλογικό σώμα. Πως μπορεί να είναι νόμιμο για ένα δημοκρατικό λαό να αναγκάζει όλους τους πολίτες να τηρούν ένα μόνο δίκαιο, δεδομένου ότι οι πολίτες θα έχουν αναπόφευκτα διαφορετικές κοσμοθεωρήσεις; Το δεύτερο ζήτημα είναι το ζήτημα της σταθερότητας που εξετάζει την πολιτική εξουσία από τη σκοπιά του αποδέκτη. Γιατί να υπακούσει πρόθυμα ένας πολίτης στους νόμους εάν του επιβάλλονται από ένα συλλογικό σώμα πολλά από τα μέλη του οποίου έχουν πεποιθήσεις και αξίες αρκετά διαφορετικές από τις δικές του; Και όμως, εάν οι περισσότεροι πολίτες δεν υπακούσουν πρόθυμα στους νόμους δεν θα υπάρξει για πολύ σταθερή κοινωνική τάξη. Ο Rawls εξετάζει τα ζητήματα της νομιμότητας και της σταθερότητας στο πλαίσιο της θεωρίας του πολιτικού φιλελευθερισμού. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν αποτελεί ακόμα τη θεωρία της δικαιοσύνης του Rawls (δικαιοσύνη ως ακριβοδικία). Ο πολιτικός φιλελευθερισμός απαντά στα προηγούμενα εννοιολογικά ερωτήματα περί νομιμότητας και σταθερότητας, θέτοντας έτσι τις βάσεις και το αρχικό σημείο αναφοράς για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. 3.1 Νομιμότητα: η φιλελεύθερη αρχή της νομιμότητας Ενόψει της ποικιλίας που υπάρχει στο πλαίσιο μιας δημοκρατίας, τι θα σήμαινε για τους πολίτες να ασκούν νόμιμα καταναγκαστική πολιτική εξουσία ο ένας στον άλλον; Το κριτήριο του Rawls σε ότι αφορά την αποδεκτή χρήση της πολιτικής εξουσίας σε μια δημοκρατία είναι η φιλελεύθερη αρχή της νομιμότητας: Η άσκηση της πολιτικής εξουσίας από την πλευρά μας είναι ορθή μόνον όταν ασκείται σύμφωνα με ένα σύνταγμα, τα θεμελιώδη στοιχεία του οποίου καλούνται ευλόγως να υποστηρίξουν όλοι οι πολίτες ως ελεύθεροι και ίσοι, δεδομένου ότι πρόκειται για αρχές και ιδανικά αποδεκτά από την κοινή ανθρώπινη λογική τους. (PL, 137) Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η πολιτική εξουσία δύναται να χρησιμοποιηθεί μόνο με τρόπους που μπορούμε να αναμένουμε εύλογα ότι θα υποστηρίξουν όλοι οι πολίτες. Η χρήση της πολιτικής εξουσίας θα πρέπει να πληροί ένα κριτήριο αμοιβαιότητας: οι πολίτες θα πρέπει να πιστεύουν εύλογα ότι όλοι οι πολίτες μπορούν εύλογα να αποδεχτούν την επιβολή ενός συγκεκριμένου συνόλου βασικών νόμων. Όσοι εξαναγκάζονται δια του νόμου θα πρέπει να μπορούν να στηρίξουν ελεύθερα τις θεμελιώδεις πολιτικές διευθετήσεις της κοινωνίας, όχι επειδή τους επιβάλλονται ή τους παραπλανούν ή τους κρατούν στο σκοτάδι. Η φιλελεύθερη αρχή της νομιμότητας εμπεριέχει το πρόβλημα της νομιμότητας: πως μπορεί οποιοδήποτε σύνολο βασικών νόμων να επιβληθεί νόμιμα σε ένα πλουραλιστικό σώμα πολιτών. Η λύση του Rawls στο πρόβλημα αυτό ξεκινά από την ελπίδα ότι πολλοί από τους πολίτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας θα αποδειχθούν έλλογοι. 3.2 Έλλογοι πολίτες Οι έλλογοι πολίτες επιθυμούν να ζήσουν σε μια κοινωνία όπου μπορούν να συνεργαστούν με τους συμπολίτες τους υπό όρους που είναι αποδεκτοί από όλους. Είναι πρόθυμοι να προτείνουν και να τηρήσουν αμοιβαία αποδεκτούς κανόνες, υπό την προϋπόθεση ότι το ίδιο θα πράξουν και οι άλλοι και θα σεβαστούν τους κανόνες αυτούς ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να θυσιάσουν τα προσωπικά τους συμφέροντα. Οι έλλογοι πολίτες θέλουν, με λίγα λόγια, να ανήκουν σε μια κοινωνία όπου η πολιτική εξουσία χρησιμοποιείται νόμιμα. Κάθε έλλογος πολίτης έχει τη δική του άποψη σχετικά με το Θεό και τη ζωή, το σωστό και το λάθος, το αγαθό και το φαύλο. Ο καθένας έχει δηλαδή αυτό που ο Rawls αποκαλεί το δικό του ενιαίο δόγμα. Όμως, επειδή ακριβώς οι έλλογοι πολίτες είναι έλλογοι, είναι απρόθυμοι να επιβάλλουν τα δικά τους ενιαία δόγματα σε άλλους που είναι επίσης πρόθυμοι να αναζητήσουν αμοιβαία αποδεκτούς κανόνες. Παρόλο που ο καθένας μπορεί να πιστεύει ότι γνωρίζει την αλήθεια, κανένας δεν είναι πρόθυμος να αναγκάσει άλλους έλλογους πολίτες να ζουν σύμφωνα με την αλήθεια αυτή, ακόμα και αν ανήκει σε μια πλειοψηφία που έχει τη δύναμη να την επιβάλλει. Ένας λόγος για την ανεκτικότητα των έλλογων πολιτών, σύμφωνα με τον Rawls, είναι ότι αποδέχονται μια συγκεκριμένη εξήγηση για την ποικιλία των κοσμοθεωρήσεων στην κοινωνία τους. Οι έλλογοι συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 5

6 πολίτες αποδέχονται το βάρος της κρίσης. Τα βαθύτερα ερωτήματα της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της ηθικής είναι πολύ δύσκολο να τα συλλογιστούν ακόμα και οι ευσυνείδητοι άνθρωποι και όλοι οι άνθρωποι θα δώσουν διαφορετικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά εξαιτίας των δικών τους συγκεκριμένων προσωπικών εμπειριών (της ανατροφής τους, της κοινωνικής τάξης, του επαγγέλματος κλπ.). Οι έλλογοι πολίτες κατανοούν πως τα βαθιά αυτά ζητήματα είναι ζητήματα για τα οποία μπορεί να διαφωνήσουν άνθρωποι με καλή βούληση και θα είναι επομένως απρόθυμοι να επιβάλλουν τις δικές τους κοσμοθεωρήσεις σε όσους κατέληξαν σε διαφορετικά συμπεράσματα. 3.3 Έλλογος πλουραλισμός και δημόσια πολιτική κουλτούρα Η περιγραφή του έλλογου πολίτη από τον Rawls συνάδει με τις απόψεις του σχετικά με την ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι δεν είναι ανεπανόρθωτα εγωκεντρικοί, δογματικοί ούτε ωθούνται από αυτό που ο Hobbes ονόμαζε «αδιάκοπη και ακατάπαυστη επιθυμία για ολοένα και περισσότερη εξουσία» (1651, 58). Οι άνθρωποι έχουν τουλάχιστον την ικανότητα για πραγματική ανεκτικότητα και αμοιβαίο σεβασμό. Η ικανότητα αυτή δημιουργεί την ελπίδα ότι η ποικιλία των κοσμοθεωρήσεων σε μια δημοκρατική κοινωνία μπορεί να αντικατοπτρίζει όχι απλά τον πλουραλισμό, αλλά τον έλλογο πλουραλισμό. Ο Rawls ελπίζει δηλαδή ότι τα θρησκευτικά, ηθικά και φιλοσοφικά δόγματα που αποδέχονται οι πολίτες θα υποστηρίζουν από μόνα τους την ανεκτικότητα και θα αποδέχονται τα βασικά στοιχεία ενός δημοκρατικού καθεστώτος. Στη σφαίρα της θρησκείας για παράδειγμα, ο έλλογος πλουραλισμός θα μπορούσε να περιλαμβάνει έναν έλλογο καθολικισμό, μια έλλογη ερμηνεία του Ισλάμ, έναν έλλογο αθεϊσμό, κλπ. Αν είμαστε έλλογοι, κανένα από τα εν λόγω δόγματα δεν θα συνηγορεί υπέρ της χρήσης καταναγκαστικής πολιτικής εξουσίας για την επιβολή της συμμόρφωσης στους μη πιστούς. Η πιθανότητα του έλλογου πλουραλισμού μειώνει αλλά δεν επιλύει το πρόβλημα της νομιμότητας: πώς μπορεί ένα σύνολο βασικών νόμων να επιβληθεί νόμιμα σε διαφορετικούς πολίτες; Διότι ακόμα και σε μια κοινωνία έλλογου πλουραλισμού θα ήταν παράλογο να αναμένουμε ότι όλοι θα υποστηρίξουν, για παράδειγμα, έναν έλλογο καθολικισμό ως βάση για συνταγματικό διακανονισμό. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από τους έλλογους μουσουλμάνους ή άθεους να υποστηρίξουν ότι ο καθολικισμός θα θέσει τους βασικούς όρους της κοινωνικής ζωής. Ούτε βέβαια μπορούμε να περιμένουμε από τους καθολικούς να αποδεχτούν το Ισλάμ ή τον αθεϊσμό ως τη θεμελιώδη βάση του δικαίου. Κανένα ενιαίο δόγμα δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό από όλους τους έλλογους πολίτες και επομένως κανένα ενιαίο δόγμα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως βάση για τη νόμιμη χρήση καταναγκαστικής πολιτικής εξουσίας. Πού άλλου όμως να στραφούμε για να βρούμε τις ιδέες που θα καθορίσουν τους βασικότερους νόμους της κοινωνίας, τους οποίους θα κληθούν όλοι οι πολίτες να υπακούσουν; Μιας και η αιτιολόγηση απευθύνεται σε άλλους, ξεκινά από αυτό που είναι ή θα μπορούσε να είναι κοινώς αποδεκτό. Έτσι λοιπόν ξεκινάμε από κοινές βασικές αρχές που είναι εγγενείς της δημόσιας πολιτικής κουλτούρας, με την ελπίδα να αναπτυχθεί με βάση αυτές μια πολιτική αντίληψη που μπορεί να επιτύχει ελεύθερη και έλλογη συμφωνία στην κρίση (PL, ). Υπάρχει μόνο μία πηγή θεμελιωδών ιδεών που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κεντρικό σημείο αναφοράς για όλους τους έλλογους πολίτες μιας φιλελεύθερης κοινωνίας, ήτοι η δημόσια πολιτική κουλτούρα της κοινωνίας. Η δημόσια πολιτική κουλτούρα μιας δημοκρατικής κοινωνίας, σύμφωνα με τον Rawls, «αποτελείται από τους πολιτικούς θεσμούς ενός συνταγματικού καθεστώτος και τις δημόσιες παραδόσεις που αφορούν την ερμηνεία τους (συμπεριλαμβανομένου του δικαστικού σώματος), καθώς και ιστορικά κείμενα και έγγραφα που είναι γνωστά σε όλους» (PL, 13-14). Ο Rawls αναζητά θεμελιώδεις ιδέες, για παράδειγμα, μέσα στο σχεδιασμό της διακυβέρνησης της κοινωνίας, στο γραπτό σύνταγμα που προβλέπει ατομικά δικαιώματα και στις ιστορικές αποφάσεις των σημαντικότερων δικαστηρίων. Αυτές οι θεμελιώδεις ιδέες που πηγάζουν από τη δημόσια πολιτική κουλτούρα ερμηνεύονται στη συνέχεια ως πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης. 3.4 Πολιτικές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης Η λύση του Rawls στο πρόβλημα της νομιμότητας σε μια φιλελεύθερη κοινωνία είναι η άσκηση της πολιτικής εξουσίας σύμφωνα με μια πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης. Πολιτική αντίληψη περί 6 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

7 δικαιοσύνης είναι η ηθική αντίληψη που προέρχεται από τις θεμελιώδεις ιδέες που είναι εγγενείς της δημόσιας πολιτικής κουλτούρας. Μια πολιτική αντίληψη δεν πηγάζει από κάποιο συγκεκριμένο ενιαίο δόγμα, ούτε αποτελεί συμβιβασμό μεταξύ των κοσμοθεωρήσεων που τυχαίνει να συνυπάρχουν ταυτόχρονα στην κοινωνία. Μια πολιτική αντίληψη είναι μάλλον αυτάρκης: το περιεχόμενό της καθορίζεται ανεξάρτητα από τα ενιαία δόγματα που επικυρώνουν οι πολίτες. Οι έλλογοι πολίτες που επιθυμούν να συνεργαστούν μεταξύ τους υπό αμοιβαία αποδεκτούς όρους θα διαπιστώσουν ότι μια ανεξάρτητη πολιτική αντίληψη που παράγεται από ιδέες στο πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής κουλτούρας αποτελεί τη μόνη βάση για συνεργασία την οποία μπορούμε να αναμένουμε ότι θα υποστηρίξουν όλοι οι πολίτες. Η χρήση καταναγκαστικής πολιτικής εξουσίας καθοδηγούμενη από τις αρχές μιας πολιτικής αντίληψης περί δικαιοσύνης μπορεί επομένως να θεωρηθεί νόμιμος καταναγκασμός. Οι τρεις πιο θεμελιώδεις ιδέες που εντοπίζει ο Rawls στο πλαίσιο της δημόσιας πολιτικής κουλτούρας μιας δημοκρατικής κοινωνίας είναι ότι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι και ότι η κοινωνία θα έπρεπε να είναι ένα δίκαιο σύστημα συνεργασίας. Όλες οι φιλελεύθερες πολιτικές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης θα επικεντρωθούν επομένως στις ερμηνείες των τριών αυτών θεμελιωδών ιδεών. Καθώς υπάρχουν πολλές έλλογες ερμηνείες του ελεύθερος, ίσος και δίκαιος, υπάρχουν πολλές φιλελεύθερες αντιλήψεις περί δικαιοσύνης. Ωστόσο, μιας και όλα τα μέλη της οικογένειας αυτής ερμηνεύουν τις ίδιες θεμελιώδεις ιδέες, όλες οι φιλελεύθερες πολιτικές αντιλήψεις περί δικαιοσύνης έχουν ορισμένα κοινά βασικά χαρακτηριστικά: 1. Μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης αποδίδει σε όλους τους πολίτες γνωστά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες, όπως είναι το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, η ελευθερία συνειδήσεως και η ελεύθερη επιλογή επαγγέλματος. 2. Μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη θα δώσει ειδική προτεραιότητα στα εν λόγω δικαιώματα και ελευθερίες, ειδικά μετά από απαιτήσεις για διεύρυνση του γενικότερου καλού (π.χ. μεγαλύτερος εθνικός πλούτος) ή των τελειοθηρικών αξιών (π.χ. τις αξίες της πολιτισμικής άνθησης). 3. Μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη θα παρέχει σε όλους τους πολίτες επαρκή μέσα για να προβούν σε αποτελεσματική χρήση των ελευθεριών τους. Σύμφωνα με τον Rawls, αυτά τα αφηρημένα χαρακτηριστικά έχουν συγκεκριμένες θεσμικές πραγματώσεις. Αναφέρει αρκετά θεσμικά χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλες τις φιλελεύθερες πολιτικές αντιλήψεις: ίσες ευκαιρίες σε όλους τους πολίτες (ειδικά στην παιδεία και την κατάρτιση). μια αξιοπρεπής κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου. την κυβέρνηση ως εργοδότη τελευταίας ανάγκης. βασική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για όλους τους πολίτες. και δημόσια χρηματοδότηση των εκλογών. Σύμφωνα με τα κριτήρια του Rawls, μια ελευθεριακή αντίληψη της δικαιοσύνης (όπως αυτή του Nozick στο Αναρχία, Κράτος και Ουτοπία) δεν αποτελεί φιλελεύθερη αντίληψη της δικαιοσύνης. Οι πολιτικές που απορρέουν από την ελευθεριακή αντίληψη δεν εξασφαλίζουν σε όλους τους πολίτες επαρκή μέσα για να εκμεταλλευτούν τις βασικές τους ελευθερίες, ενώ επιτρέπουν ακραίες ανισότητες σε ότι αφορά τον πλούτο και την εξουσία. Αντίθετα, η προσωπική αντίληψη του Rawls περί δικαιοσύνης (δικαιοσύνη ως ακριβοδικία) μπορεί να ενταχθεί στην οικογένεια των φιλελεύθερων πολιτικών αντιλήψεων περί δικαιοσύνης. Η χρήση της πολιτικής εξουσίας σε μια φιλελεύθερη κοινωνία θα είναι νόμιμη εάν εφαρμόζεται σύμφωνα με τις αρχές οποιασδήποτε φιλελεύθερης αντίληψης περί δικαιοσύνης - δικαιοσύνη ως ακριβοδικία ή άλλη αντίληψη. 3.5 Σταθερότητα: μια αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση Η πολιτική εξουσία χρησιμοποιείται νόμιμα σε μια φιλελεύθερη κοινωνία όταν χρησιμοποιείται σύμφωνα με μια πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης. Αυτό όμως δεν καλύπτει το ζήτημα της σταθερότητας: για ποιο λόγο να υπακούσουν οι πολίτες πρόθυμα στους νόμους όπως ορίζονται από μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη; Νομιμότητα σημαίνει ότι οι νόμοι δύνανται να επιβληθούν. ο Rawls αναζητεί το γιατί οι πολίτες έχουν προσωπικούς λόγους που πηγάζουν από τις προσωπικές τους απόψεις για να τηρήσουν τους εν λόγω νόμους. Οι ελπίδες του Rawls για μια σταθερή φιλελεύθερη κοινωνία στηρίζονται σε μια αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση. Σε μια αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση οι πολίτες στηρίζουν τους ίδιους βασικούς νόμους για διαφορετικούς λόγους. Σύμφωνα με τον Rawls, κάθε πολίτης υποστηρίζει μια πολιτι- συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 7

8 κή αντίληψη περί δικαιοσύνης για λόγους που είναι εγγενείς του προσωπικού του ενιαίου δόγματος. Μια πολιτική αντίληψη είναι ανεξάρτητη: πρόκειται για ένα «πρότυπο» που μπορεί να ενταχθεί σε όλες τις πιθανές κοσμοθεωρήσεις των πολιτών. Σε μια αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση κάθε έλλογος πολίτης επικυρώνει αυτό το κοινό «πρότυπο» από την προσωπική του σκοπιά. Το παρακάτω παράθεμα από τη Β Σύνοδο του Βατικανού απεικονίζει πώς ένα ενιαίο δόγμα (καθολικισμός) επικυρώνει ένα στοιχείο μιας φιλελεύθερης πολιτικής αντίληψης (μια γνωστή ατομική ελευθερία) από τη δική του σκοπιά: Η παρούσα Σύνοδος του Βατικανού διακηρύσσει ότι κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι θα είναι απρόσβλητοι στον καταναγκασμό που ενδεχομένως ασκήσουν μεμονωμένα άτομα ή κοινωνικές ομάδες ή οποιαδήποτε ανθρώπινη εξουσία. Έτσι, σε θρησκευτικά ζητήματα κανένας δεν είναι εξαναγκασμένος να δρα αντίθετα προς τα προσωπικά του πιστεύω. Ούτε μπορεί κάποιος να εμποδιστεί από δράση σύμφωνη με τα πιστεύω του, σε δημόσιο ή ιδιωτικό χώρο, μόνος ή μαζί με άλλους, εντός επιτρεπτών ορίων. Η σύνοδος διακηρύσσει επίσης πως το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία εδρεύει στην ίδια την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, αξιοπρέπεια που επικυρώνεται από το Λόγο του Θεού Σύμφωνα με τα κριτήρια του Rawls, μια ελευθεριακή αντίληψη της δικαιοσύνης (όπως αυτή του Nozick στο Αναρχία, Κράτος και Ουτοπία) δεν αποτελεί φιλελεύθερη αντίληψη της δικαιοσύνης. Οι πολιτικές που απορρέουν από την ελευθεριακή αντίληψη δεν εξασφαλίζουν σε όλους τους πολίτες επαρκή μέσα για να εκμεταλλευτούν τις βασικές τους ελευθερίες, ενώ επιτρέπουν ακραίες ανισότητες σε ότι αφορά τον πλούτο και την εξουσία. και την ίδια τη λογική. Το εν λόγω δικαίωμα του ανθρώπου στη θρησκευτική ελευθερία θα αναγνωρίζεται στο συνταγματικό δίκαιο που διέπει τη διακυβέρνηση της κοινωνίας και θα αποτελεί επομένως πολιτικό δικαίωμα. (1965, άρθρο 2) Στο σημείο αυτό το καθολικό δόγμα υποστηρίζει το φιλελεύθερο δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία για λόγους εγγενείς του καθολικισμού. Ένα έλλογο ισλαμικό δόγμα καθώς και ένα έλλογο αθεϊστικό δόγμα μπορούν επίσης να επικυρώνουν το δικαίωμα στη θρησκευτική ελευθερία, το καθένα για τους δικούς του λόγους. Στην περίπτωση της αλληλεπικαλυπτόμενης συναίνεσης όλα τα έλλογα ενιαία δόγματα υποστηρίζουν όχι μόνο το συγκεκριμένο δικαίωμα, αλλά μια ολοκληρωμένη πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης, το καθένα από τη δική του σκοπιά. Οι πολίτες στο πλαίσιο της αλληλεπικαλυπτόμενης συναίνεσης κατανοούν από μόνοι τους ότι το φιλελεύθερο «πρότυπο» ταιριάζει στη δική τους κοσμοθεώρηση. Ορισμένοι πολίτες μπορεί να θεωρήσουν ότι ο φιλελευθερισμός πηγάζει από τις βαθύτερες πεποιθήσεις τους, όπως στο παράδειγμα παραπάνω από τη Β Σύνοδο του Βατικανού. Άλλοι μπορεί να θεωρούν ότι μια φιλελεύθερη αντίληψη είναι από μόνη της ελκυστική, αλλά ξεχωριστή από τις υπόλοιπες ανησυχίες τους. Όλοι οι πολίτες θεωρούν τις αξίες μιας πολιτικής αντίληψης περί δικαιοσύνης ως πολύ σημαντικές αξίες που συνήθως ξεπερνούν σε σπουδαιότητα τις άλλες τους αξίες εάν υπάρχει αντίφαση μεταξύ τους για κάποιο συγκεκριμένο ζήτημα. Ο Rawls αντιλαμβάνεται την αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση ως μια εφικτή βάση για τη μέγιστη δυνατή δημοκρατική σταθερότητα. Η σταθερότητα στο πλαίσιο της αλληλεπικαλυπτόμενης συναίνεσης είναι ανώτερη από μια απλή ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των πολιτών που έχουν αντικρουόμενες κοσμοθεωρήσεις. Οποιαδήποτε ισορροπία δυνάμεων (ή modus vivendi) μπορεί να αλλάξει και επομένως να χαθεί η κοινωνική σταθερότητα. Στο πλαίσιο της αλληλεπικαλυπτόμενης συναίνεσης οι πολίτες υποστηρίζουν σθεναρά μια πολιτική αντίληψη για τους δικούς τους λόγους και θα συνεχίσουν επομένως 8 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

9 να το πράττουν είτε αυξηθεί είτε μειωθεί η πολιτική εξουσία της ομάδας τους. Ο Rawls θεωρεί ότι η αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση είναι σταθερή για τους ορθούς λόγους: κάθε πολίτης υποστηρίζει ένα ηθικό δόγμα (μια φιλελεύθερη αντίληψη της δικαιοσύνης) για ηθικούς λόγους (όπως αυτοί παρέχονται από το ενιαίο δόγμα του). Η τήρηση των βασικών φιλελεύθερων νόμων δεν αποτελεί δευτερεύων συμβιβασμό για τους πολίτες, ενόψει της εξουσίας άλλων, αλλά την καλύτερη επιλογή, δεδομένων των προσωπικών τους πεποιθήσεων. Ο Rawls δεν ισχυρίζεται πως μπορεί να επιτευχθεί αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση σε κάθε φιλελεύθερη κοινωνία ή ότι εάν θεμελιωθεί θα αντέξει για πάντα. Οι πολίτες σε ορισμένες κοινωνίες μπορεί να μην έχουν αρκετά κοινά ώστε να συγκλίνουν οι απόψεις τους προς μια συγκεκριμένη φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης, ενώ σε άλλες κοινωνίες μπορεί να διαδίδονται παράλογα δόγματα ωσότου κατακλύσουν τους φιλελεύθερους θεσμούς. Ο Rawls πιστεύει πως η ιστορία επιδεικνύει όλο και μεγαλύτερη εμπιστοσύνη καθώς και σύγκλιση, σε ότι αφορά τις πεποιθήσεις μεταξύ των πολιτών σε ορισμένες φιλελεύθερες κοινωνίες, πράγμα που αποδεικνύει ότι μπορεί να επιτευχθεί αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση. Ισχυρίζεται επίσης πως όπου είναι εφικτή η αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση, είναι η καλύτερη βάση για την κοινωνική σταθερότητα στην οποία θα μπορούσε να ελπίζει μια ελεύθερη κοινωνία. 3.6 Δημόσιος Λόγος Έχοντας δει πως χειρίζεται ο Rawls τα ζητήματα της νομιμότητας και της σταθερότητας, μπορούμε να επιστρέψουμε στη νομιμότητα και το κριτήριο της αμοιβαιότητας: οι πολίτες θα πρέπει να πιστεύουν έλλογα ότι όλοι οι πολίτες μπορούν έλλογα να αποδεχτούν την επιβολή ενός συγκεκριμένου συνόλου βασικών νόμων. Είναι παράλογο να προσπαθήσουν οι πολίτες να επιβάλλουν σε άλλους αυτό που θεωρούν ως ολοκληρωμένη αλήθεια η πολιτική εξουσία θα πρέπει να χρησιμοποιείται με τρόπο λογικά αποδεκτό από όλους τους πολίτες. Με τη θεωρία του περί δημόσιου λόγου, ο Rawls επεκτείνει αυτήν την προϋπόθεση για αμοιβαιότητα ώστε να εφαρμόζεται απευθείας στο πως αιτιολογούν οι πολίτες τις πολιτικές τους αποφάσεις ο ένας στον άλλον. Στην πραγματικότητα, ο δημόσιος λόγος απαιτεί από τους πολίτες να μπορούν να αιτιολογήσουν τις πολιτικές τους αποφάσεις ο ένας στον άλλον χρησιμοποιώντας αξίες και κριτήρια που διατίθενται δημόσια. Ένα απλό παράδειγμα: το να αποφασίσει ένας δικαστής ανωτάτου δικαστηρίου για το νόμο περί γάμου μεταξύ ομοφυλόφιλων θα παραβίαζε το δημόσιο λόγο εάν βάσιζε την απόφασή του στην απαγόρευση από το Θεό της συνουσίας μεταξύ ομοφυλόφιλων στο βιβλίο του Λευιτικού ή σε ένα προαίσθημα ότι η ψήφιση ενός τέτοιου νόμου θα επίσπευδε το τέλος του κόσμου. Είναι λογικό ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι όλα τα μέλη της κοινωνίας θα αποδεχτούν το Λευιτικό ως έγκυρο σύνολο πολιτικών αξιών ούτε μπορεί ένα θρησκευτικό προαίσθημα να θεωρηθεί κοινό κριτήριο για την αξιολόγηση της δημόσιας πολιτικής. Αυτές οι αξίες και τα κριτήρια δεν είναι δημόσια. Η θεωρία του Rawls περί δημόσιου λόγου μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Οι πολίτες που συμμετέχουν σε ορισμένες πολιτικές δραστηριότητες έχουν καθήκον ευπρέπειας να μπορούν να αιτιολογήσουν τις αποφάσεις τους για θεμελιώδη πολιτικά ζητήματα χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς μόνο δημόσιες αξίες και δημόσια κριτήρια. Καθένας από τους όρους που επισημαίνονται στο δόγμα αυτό μπορούν να διευκρινιστούν περαιτέρω ως εξής: Οι δημόσιες αξίες τις οποίες θα πρέπει να έχουν ως σημείο αναφοράς οι πολίτες είναι οι αξίες μιας πολιτικής αντίληψης περί δικαιοσύνης: αυτές που σχετίζονται με την ελευθερία και την ισότητα των πολιτών και τη δίκαια εξελισσόμενη κοινωνική συνεργασία. Μεταξύ των δημόσιων αξιών βρίσκονται η ελευθερία επιλογής θρησκευτικού δόγματος, η πολιτική ισότητα των γυναικών και των φυλετικών μειονοτήτων, η αποδοτικότητα της οικονομίας, η διατήρηση ενός καθαρού περιβάλλοντος και η ακεραιότητα της οικογένειας για τη διασφάλιση της κανονικής αναπαραγωγής της κοινωνίας από τη μια γενιά στην επόμενη. Οι μη δημόσιες αξίες είναι οι εσωτερικές αξίες οργανώσεων όπως είναι οι εκκλησίες (π.χ. ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να κατέχουν ανώτατα αξιώματα) ή ιδιωτικών λεσχών (π.χ. ότι οι φυλετικές μειονότητες ορθώς δεν έχουν δικαιώμα- συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 9

10 τα πρόσβασης) που δεν δύνανται να συμπίπτουν με δημόσιες αξίες όπως αυτές που αναφέραμε. Ομοίως, οι πολίτες θα πρέπει να μπορούν να αιτιολογήσουν τις πολιτικές τους αποφάσεις βάσει δημόσιων κριτηρίων έρευνας. Τα δημόσια κριτήρια είναι συλλογιστικές αρχές και αποδεικτικοί κανόνες τους οποίους μπορούν να αποδεχτούν έλλογα όλοι οι πολίτες. Έτσι, οι πολίτες δεν θα πρέπει να αιτιολογούν τις πολιτικές τους αποφάσεις επικαλούμενοι προφητείες ή περίπλοκες και αμφισβητούμενες οικονομικές ή ψυχολογικές θεωρίες. Αντίθετα, αποδεκτά δημόσια κριτήρια είναι εκείνα που βασίζονται στην κοινή λογική, σε ευρέως γνωστά δεδομένα και σε επιστημονικά συμπεράσματα που είναι καλά θεμελιωμένα και χωρίς αντιφάσεις. Το καθήκον της συμμόρφωσης με το δημόσιο λόγο ισχύει όταν διακυβεύονται τα πιο θεμελιώδη πολιτικά ζητήματα: ζητήματα όπως το ποιος έχει δικαίωμα να ψηφίσει, έναντι ποιων θρησκειών θα επιδεικνύεται ανεκτικότητα, ποιος θα έχει δικαίωμα στην ιδιοκτησία και βάσει ποιων κριτηρίων θα λαμβάνονται αποφάσεις στον τομέα της απασχόλησης. Αυτά αποκαλεί ο Rawls συνταγματικά θεμελιώδη και ζητήματα βασικής δικαιοσύνης. Ο δημόσιος λόγος εφαρμόζεται από λίγο έως και καθόλου σε λιγότερο σημαντικά πολιτικά ζητήματα, για παράδειγμα, στους περισσότερους νόμους που αλλάζουν το μέγεθος των φόρων ή που βάζουν στην άκρη χρήματα για την προστασία των εθνικών δρυμών. Οι πολίτες έχουν καθήκον να βασίζουν τις αποφάσεις τους στο δημόσιο λόγο μόνον όταν συμμετέχουν σε ορισμένες πολιτικές δραστηριότητες, συνήθως κατά την άσκηση των εξουσιών δημόσιου αξιώματος. Έτσι, οι δικαστές δεσμεύονται από το δημόσιο λόγο όταν βγάζουν τις αποφάσεις τους, οι νομοθέτες πρέπει να συμμορφώνονται με το δημόσιο λόγο όταν συζητούν ή ψηφίζουν νόμους και το εκτελεστικό σώμα καθώς και οι υποψήφιοι για τα ανώτατα αξιώματα θα πρέπει να σέβονται το δημόσιο λόγο στις δημόσιες διακοινώσεις τους. Είναι σημαντικό ότι σύμφωνα με τον Rawls οι ψηφοφόροι θα πρέπει επίσης να λαμβάνουν υπόψη τους το δημόσιο λόγο όταν ψηφίζουν. Όλες αυτές οι δραστηριότητες είναι ή υποστηρίζουν την άσκηση της πολιτικής εξουσίας και θα πρέπει επομένως να αιτιολογούνται όλες με τρόπο λογικά αποδεκτό από όλους τους πολίτες. Οι πολίτες, ωστόσο, δεν δεσμεύονται από καθήκοντα δημόσιου λόγου όταν συμμετέχουν σε άλλες δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα όταν προσκυνούν στην εκκλησία, ερμηνεύουν επί σκηνής, διεξάγουν επιστημονική έρευνα, στέλνουν επιστολές σε εκδότες ή μιλούν για πολιτική την ώρα του δείπνου. Το καθήκον της αιτιολόγησης των πολιτικών αποφάσεων κάποιου βάσει του δημόσιου λόγου αποτελεί ηθικό, και όχι νομικό, καθήκον: είναι καθήκον ευπρέπειας. Όλοι οι πολίτες έχουν πλήρη νομικά δικαιώματα στην ελεύθερη έκφραση και η υπέρβαση των ορίων του δημόσιου λόγου δεν είναι ποτέ αυτή καθεαυτή έγκλημα. Οι πολίτες έχουν όμως ηθικό καθήκον αμοιβαίου σεβασμού και κοινωνικής φιλίας να μην αιτιολογούν τις πολιτικές αποφάσεις επί θεμελιωδών ζητημάτων βάσει κομματικών αξιών ή αντικρουόμενων κριτηρίων εξήγησης που δεν μπορούν να γίνουν δημόσια αποδεκτά. Ως σημαντική ρήτρα ο Rawls προσθέτει ότι οι πολίτες μπορούν να ομιλούν τη γλώσσα των επικριτικών τους ενιαίων δογμάτων ακόμα και ως δημόσιοι αξιωματούχοι και επί των πιο θεμελιωδών ζητημάτων υπό την προϋπόθεση πως ό, τι πουν μπορεί να μεταφρασθεί στη γλώσσα του δημόσιου λόγου. Έτσι, ο Πρόεδρος Λίνκολν, για παράδειγμα, μπορούσε να καταδικάζει νόμιμα το δεινό της δουλείας χρησιμοποιώντας εικόνες από τη Βίβλο, μιας και οι διακοινώσεις του μπορούσαν να εκφρασθούν βάσει των δημόσιων αξιών της ελευθερίας και της ισότητας. Επομένως, ακόμα και σε περιορισμένο εύρος εφαρμογής, η θεωρία του Rawls περί δημόσιου λόγου είναι μάλλον ανεκτική σε ότι αφορά το τι μπορούν να πουν και να κάνουν οι πολίτες εντός των ορίων της ευπρέπειας. 4. H δικαιοσύνη ως ακριβοδικία: η δικαιοσύνη σε μια φιλελεύθερη κοινωνία. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αποτελεί τη θεωρία του Rawls περί δικαιοσύνης για μια φιλελεύθερη κοινωνία. Ως μέλος της οικογένειας των φιλελεύθερων πολιτικών αντιλήψεων περί δικαιοσύνης παρέχει ένα πλαίσιο για τη νόμιμη χρήση της πολιτικής εξουσίας. Ωστόσο, η νομιμότητα είναι μόνο το ελάχιστο επίπεδο της πολιτικής αποδοχής. Μια πολιτική τάξη μπορεί να είναι νόμιμη χωρίς να είναι δίκαιη. Η δικαιοσύνη είναι το μέγιστο ηθικό 10 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

11 πρότυπο: η πλήρης περιγραφή του τρόπου οργάνωσης των κύριων θεσμών μιας κοινωνίας. Ο Rawls δομεί τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία γύρω από συγκεκριμένες ερμηνείες των καταλυτικών φιλελεύθερων ιδεών ότι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι και ότι η κοινωνία πρέπει να είναι δίκαιη. Πρεσβεύει ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι η πιο εξισωτική, αλλά και η πιο εύλογη ερμηνεία των θεμελιωδών εννοιών του φιλελευθερισμού. Ο Rawls αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία ως απάντηση στις απαιτήσεις τόσο της ελευθερίας όσο και της ισότητας, μια πρόκληση που τίθεται από τη σοσιαλιστική κριτική της φιλελεύθερης δημοκρατίας και από τη συντηρητική κριτική του σύγχρονου κράτους πρόνοιας. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία παρουσιάζει μια εκδοχή της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου που ο Rawls πιστεύει ότι παρέχει μια ανώτερη κατανόηση της δικαιοσύνης σε σχέση με εκείνη της κυρίαρχης παράδοσης στην πολιτική φιλοσοφία: του ωφελιμισμού. Μια πολιτική τάξη μπορεί να είναι νόμιμη χωρίς να είναι δίκαιη. Η δικαιοσύνη είναι το μέγιστο ηθικό πρότυπο: η πλήρης περιγραφή του τρόπου οργάνωσης των κύριων θεσμών μιας κοινωνίας. Ο Rawls δομεί τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία γύρω από συγκεκριμένες ερμηνείες των καταλυτικών φιλελεύθερων ιδεών ότι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι και ότι η κοινωνία πρέπει να είναι δίκαιη. Πρεσβεύει ότι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι η πιο εξισωτική, αλλά και η πιο εύλογη ερμηνεία των θεμελιωδών εννοιών του φιλελευθερισμού. 4.1 Η βασική δομή της κοινωνίας. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία έχει ως στόχο να περιγράψει μια δίκαιη διευθέτηση των μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών θεσμών μιας φιλελεύθερης κοινωνίας: την πολιτική συγκρότηση, το δικονομικό σύστημα, την οικονομία, την οικογένεια, και ούτω καθεξής. Η ρύθμιση αυτών των θεσμών είναι η βασική δομή μιας κοινωνίας. Η βασική δομή αποτελεί την έδρα της δικαιοσύνης, διότι οι θεσμοί αυτοί διανέμουν τα κύρια οφέλη και βάρη της κοινωνικής ζωής, για παράδειγμα, ποιοι θα έχουν ποια βασικά δικαιώματα, ποιοι θα έχουν την ευκαιρία να καταλάβουν ποιες εργασίες, ποιοι θα απολαμβάνουν κοινωνικής αναγνώρισης, ποια θα είναι η διανομή του εισοδήματος και του πλούτου και ούτω καθεξής. Η μορφή της βασικής δομής μιας κοινωνίας θα έχει βαθιές επιπτώσεις στη ζωή των πολιτών, επηρεάζοντας όχι μόνο τις προοπτικές τους, αλλά και πιο βαθιά τους στόχους τους, τη συμπεριφορά τους, τις σχέσεις τους και τον χαρακτήρα τους. Θεσμοί που έχουν τέτοια ευρύτατη επιρροή στη ζωή των ανθρώπων απαιτούν αιτιολόγηση. Από τη στιγμή που η αποχώρηση από την κοινωνία δεν αποτελεί ρεαλιστική επιλογή για τους περισσότερους ανθρώπους δεν μπορούμε να πούμε ότι οι πολίτες έχουν συναινέσει στη διάρθρωση και λειτουργία των θεσμικών τους οργάνων επειδή απλά παραμένουν στη χώρα. Και δεδομένου ότι οι κανόνες κάθε βασικής δομής θα επιβάλλονται καταναγκαστικά, συχνά με σοβαρές κυρώσεις, η απαίτηση για αιτιολόγηση της επιβολής ενός συγκεκριμένου συνόλου κανόνων εντείνεται περαιτέρω. Κατά τον καθορισμό της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, ο Rawls υποθέτει ότι η εν λόγω φιλελεύθερη κοινωνία χαρακτηρίζεται από έναν έλλογο πλουραλισμό, όπως περιγράφεται παραπάνω, αλλά και ότι βρίσκεται υπό ευλόγως ευνοϊκές συνθήκες: ότι υπάρχουν αρκετοί πόροι για να μπορούν να καλύπτονται οι βασικές ανάγκες του κόσμου. Ο Rawls κάνει την απλουστευμένη υπόθεση ότι η κοινωνία είναι αυτάρκης και κλειστή, ώστε οι πολίτες να εισέρχονται σε αυτήν μόνον δια της γέννησής τους και να αποχωρούν μόνο με το θάνατό τους. Επικεντρώνεται κυρίως στη θεωρία του ιδανικού, αφήνοντας κατά μέρος ερωτήματα όπως αυτά της ποινικής δικαιοσύνης. συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 11

12 4.2. Δύο κατευθυντήριες ιδέες της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας. Η κοινωνική συνεργασία, με κάποια μορφή, είναι απαραίτητη για τους πολίτες, ώστε αυτοί να είναι σε θέση να ζήσουν μια αξιοπρεπή ζωή. Ωστόσο, οι πολίτες δεν είναι αδιάφοροι για το πώς τα οφέλη και τα βάρη της συνεργασίας θα κατανέμονται μεταξύ τους. Οι αρχές του Rawls περί δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας ενσαρκώνουν τις κεντρικές φιλελεύθερες ιδέες ότι η συνεργασία θα πρέπει να είναι δίκαιη για όλους τους πολίτες οι οποίοι θεωρούνται ελεύθεροι και ίσοι. Η διακριτική ερμηνεία που δίνει ο Rawls στις έννοιες αυτές μπορεί να θεωρηθεί σε γενικές γραμμές ως συνδυασμός αρνητικής και θετικής θέσης. Η αρνητική θέση είναι ότι οι πολίτες δεν αξίζουν να γεννηθούν σε μια πλούσια ή φτωχή οικογένεια, να γεννηθούν, όσον αφορά τα φυσικά τους προσόντα, πιο προικισμένοι από τους άλλους, να γεννηθούν άνδρες ή γυναίκες να γεννηθούν ως μέλη μιας συγκεκριμένης φυλετικής ομάδας και ούτω καθεξής. Δεδομένου ότι αυτά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ατόμων είναι υπό αυτήν την έννοια ηθικά αυθαίρετα, οι πολίτες, εξαιτίας τους, σε ένα βαθύτερο επίπεδο δεν δικαιούται περισσότερο ή λιγότερο από τα οφέλη της κοινωνικής συνεργασίας. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ένας πολίτης γεννήθηκε πλούσιος, λευκός, άρρεν από μόνο του δεν δημιουργεί κανένα λόγο γι αυτόν τον πολίτη είτε να ευνοείται είτε να παραγκωνίζεται από τους κοινωνικούς φορείς. Αυτή η αρνητική θέση δεν εξηγεί από μόνη της πως θα πρέπει να διανέμονται τα κοινωνικά αγαθά. απλώς ξεκαθαρίζει τα πράγματα. Η θετική θέση του Rawls για τη διανομή είναι η ισότητα που βασίζεται στην αμοιβαιότητα. Όλα τα κοινωνικά αγαθά πρέπει να κατανέμονται ισομερώς, εκτός εάν μια άνιση κατανομή θα είναι προς όφελος όλων. Η βασική ιδέα είναι ότι, δεδομένου ότι οι πολίτες είναι ουσιαστικά ίσοι, η συλλογιστική σχετικά με τη δικαιοσύνη θα πρέπει να αρχίσει από την υπόθεση ότι τα αγαθά που παράγονται συνεταιριστικά θα πρέπει να μοιράζονται ισότιμα. Η δικαιοσύνη λοιπόν απαιτεί στη συνέχεια ότι οποιαδήποτε ανισότητα θα πρέπει να ωφελεί όλους τους πολίτες και κυρίως θα πρέπει να ωφελεί εκείνους που κατέχουν τα λιγότερα. Η ισότητα ορίζει την βασική γραμμή. από εκεί οποιαδήποτε ανισότητα θα πρέπει να βελτιώνει την κατάσταση του κάθε ατόμου και ιδιαίτερα την κατάσταση αυτών που βρίσκονται σε χειρότερη θέση. Αυτές οι ισχυρές προϋποθέσεις της ισότητας και της αμοιβαιότητας των οφελών αποτελούν τα ορόσημα της θεωρίας του Rawls περί δικαιοσύνης. 4.3 Οι δύο αρχές της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας. Αυτές οι κατευθυντήριες ιδέες της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας εκφράζονται στις δύο αρχές του για τη δικαιοσύνη: Πρώτη αρχή: κάθε άτομο έχει το ίδιο απαράγραπτο δικαίωμα σε ένα απολύτως επαρκές καθεστώς ίσων βασικών ελευθεριών, το οποίο είναι συμβατό με το ίδιο καθεστώς ελευθεριών για όλους. Δεύτερη αρχή: Κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες υπάρχουν και πρέπει να πληρούν δύο προϋποθέσεις: α. Θα πρέπει να αφορούν καθήκοντα και θέσεις ανοικτά σε όλους υπό συνθήκες δίκαιης ισότητας ευκαιριών, β. Θα πρέπει να προσφέρουν το μεγαλύτερο όφελος στα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας (η αρχή της διαφοράς). (JF, 42-43) Η πρώτη αρχή των ίσων βασικών ελευθεριών πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για τον σχεδιασμό του πολιτικού συντάγματος, ενώ η δεύτερη αρχή ισχύει κυρίως για τους κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς. Η εκπλήρωση της πρώτης αρχής έχει προτεραιότητα σε σχέση με την εκπλήρωση της δεύτερης αρχής και στο πλαίσιο της δεύτερης αρχής η δίκαιη ισότητα των ευκαιριών έχει προτεραιότητα έναντι της αρχής της διαφοράς. Η πρώτη αρχή διασφαλίζει για όλους τους πολίτες οικεία βασικά δικαιώματα και ελευθερίες: ελευθερία συνείδησης και ελευθερία συναναστροφής, ελευθερία λόγου του ατόμου, δικαιώματος ψήφου, κατοχής δημόσιου αξιώματος, αντιμετώπισης σύμφωνα με το κράτος δικαίου, κλπ. Η αρχή εκχωρεί αυτά τα δικαιώματα και τις ελευθερίες σε όλους τους πολίτες ισότιμα. Άνισα δικαιώματα δεν θα ωφελήσουν εκείνους που θα πάρουν ένα μικρότερο μερίδιο των δικαιωμάτων, οπότε η δικαιοσύνη απαιτεί ίσα δικαιώματα για όλους υπό όλες τις φυσιολογικές συνθήκες. Η πρώτη αρχή του Rawls συμφωνεί με τις ευρέως διαδεδομένες πεποιθήσεις σχετικά με τη σημασία των ίσων βασικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Δύο επιπλέον χαρακτηριστικά καθιστούν αυτήν την πρώτη αρχή διακριτή. Πρώτον, η προτεραιότητά της: τα βασικά δικαιώματα και ελευθερίες δεν 12 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

13 ανταλλάσσονται με άλλα κοινωνικά αγαθά όπως η οικονομική αυτάρκεια. Η πρώτη αρχή απαγορεύει, για παράδειγμα, μια πολιτική που θα σχεδίαζε εξαιρέσεις για τους σπουδαστές κολεγίων με την αιτιολογία ότι οι μορφωμένοι πολίτες είναι πιο πολύτιμοι για την οικονομία. Εάν το σχέδιο είναι μια δραστική καταπάτηση των βασικών ελευθεριών και αν ένα τέτοιο σχέδιο εφαρμοστεί, τότε όλοι όσοι είναι σε θέση να το υπηρετήσουν πρέπει να υπόκεινται σε αυτό με ίσους όρους. Το δεύτερο χαρακτηριστικό της πρώτης αρχής του Rawls είναι ότι απαιτεί τη δίκαιη αξία των πολιτικών ελευθεριών. Οι πολιτικές ελευθερίες αποτελούν ένα υποσύνολο των βασικών ελευθεριών, που αφορά τα δικαιώματα κατοχής δημόσιου αξιώματος, το δικαίωμα επηρεασμού του αποτελέσματος των εθνικών εκλογών και ούτω καθεξής. Για αυτές τις ελευθερίες ο Rawls απαιτεί οι πολίτες να είναι όχι μόνο τυπικά αλλά και ουσιαστικά ισότιμοι. Δηλαδή, οι πολίτες που είναι εξίσου προικισμένοι και με ίδια κίνητρα θα πρέπει να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες κατοχής δημόσιου αξιώματος, επιρροής των εκλογών, και ούτω καθεξής, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη. Αυτή η πρόβλεψη της δίκαιης αξίας έχει σημαντικές επιπτώσεις για το πώς οι εκλογές θα πρέπει να χρηματοδοτούνται και να οργανώνονται, όπως περιγράφεται παρακάτω. Η δεύτερη αρχή της δικαιοσύνης του Rawls έχει δύο μέρη. Το πρώτο μέρος, η δίκαιη ισότητα ευκαιριών, απαιτεί οι πολίτες με τα ίδια ταλέντα και βούληση να τα χρησιμοποιήσουν, να έχουν τις ίδιες εκπαιδευτικές και οικονομικές ευκαιρίες, ανεξάρτητα από το αν γεννήθηκαν πλούσιοι ή φτωχοί. «Σε όλα τα πεδία της κοινωνίας οφείλουν να υπάρχουν σε γενικές γραμμές οι ίδιες προοπτικές πολιτισμού και επιτευγμάτων για όσους έχουν παρόμοια κίνητρα και προσόντα.» (JF, σ. 44) Έτσι, για παράδειγμα, αν υποθέσουμε ότι τα φυσικά προσόντα και η προθυμία είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα σε όλα τα παιδιά που γεννιούνται στο πλαίσιο των διαφόρων κοινωνικών τάξεων, τότε, σε οποιοδήποτε είδος απασχόλησης (γενικά προσδιοριζόμενης) θα πρέπει να βρούμε ότι περίπου το ένα τέταρτο των ατόμων που καταπιάνονται μ αυτήν την απασχόληση γεννήθηκαν στην κορυφή του 25% της κατανομής του εισοδήματος, το ένα τέταρτο γεννήθηκαν στο δεύτερο υψηλότερο 25% της κατανομής του εισοδήματος, και ούτω καθεξής. Δεδομένου ότι η τάξη προέλευσης είναι ηθικά αυθαίρετο γεγονός για τους πολίτες, η δικαιοσύνη δεν επιτρέπει στην τάξη προέλευσης να μετατραπεί σε άνισες πραγματικές ευκαιρίες για την εκπαίδευση ή την ουσιαστική εργασία. Το δεύτερο μέρος της δεύτερης αρχής είναι η αρχή της διαφοράς. Η αρχή της διαφοράς απαιτεί οι κοινωνικοί θεσμοί να διαρθρώνονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι ανισότητες του πλούτου και του εισοδήματος να λειτουργούν προς όφελος αυτών που θα είναι σε χειρότερη κατάσταση. Ξεκινώντας από μια φανταστική γραμμή βάσης για την ισότητα, επιτρέποντας ανισότητες σε μισθούς και ημερομίσθια, μπορεί να παραχθεί ένα καλύτερο συνολικό προϊόν: υψηλότεροι μισθοί μπορούν να καλύψουν το κόστος της κατάρτισης και της εκπαίδευσης, για παράδειγμα, και μπορούν να παρέχουν κίνητρα για την πλήρωση των θέσεων που έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση. Η αρχή της διαφοράς απαιτεί οι ανισότητες που αυξάνουν το συνολικό προϊόν να είναι προς όφελος όλων και συγκεκριμένα προς μεγαλύτερο όφελος των λιγότερο προνομιούχων. Σκεφτείτε τέσσερις υποθετικές οικονομικές δομές Α - Δ, και τον μέσο όρο του επιπέδου των εισοδημάτων μιας ζωής που θα παρήγαγαν αντιπροσωπευτικά μέλη από τρεις διαφορετικές ομάδες: Οικονομία Λιγότερο Προνομιούχα Ομάδα Μεσαία Ομάδα Πλέον Προνομιούχα Ομάδα. Α 10,000 10,000 10,000 Β 12,000 15,000 20,000 Γ 20,000 30,000 50,000 Δ 17,000 50, ,000 Εδώ η αρχή της διαφοράς επιλέγει την Οικονομία Γ, διότι περιέχει την διανομή όπου η λιγότερο προνομιούχος ομάδα πηγαίνει καλύτερα. Οι ανισότητες στη Γ είναι προς όφελος όλων σε σχέση με την ίση κατανομή (Οικονομία Α), καθώς και μια πιο ίση κατανομή (Οικονομία Β). Αλλά η αρχή της διαφοράς δεν επιτρέπει οι εύποροι να γίνονται πλουσιότεροι σε βάρος των φτωχών (Οικονομία Δ). Η αρχή της διαφοράς ενσαρκώνει την αμοιβαιότητα βάσει της ισότητας: από μια ελάχιστη εξισωτική γραμμή βάσης απαιτεί ανισότητες που είναι καλές για όλους και ιδιαίτερα για τους φτωχότερους. Η αρχή της διαφοράς εκφράζει την ιδέα ότι τα φυσικά προσόντα είναι άδικα. Ένας πολίτης δεν αξίζει περισσότερο από το κοινωνικό προϊόν απλά και μόνο επειδή είχε την τύχη να γεννηθεί με χαρίσματα που βρίσκονται σε μεγάλη ζήτηση. Ωστόσο, συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 13

14 αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι πρέπει να λαμβάνουν το ίδιο μερίδιο. Το γεγονός ότι οι πολίτες έχουν διαφορετικά ταλέντα και ικανότητες μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να φέρει τους πάντες σε καλύτερη θέση. Σε μια κοινωνία που διέπεται από την αρχή της διαφοράς οι πολίτες θεωρούν την κατανομή των φυσικών προσόντων ως περιουσιακό στοιχείο που ωφελεί όλους. Οι περισσότερο προικισμένοι είναι ευπρόσδεκτοι να χρησιμοποιήσουν τα χαρίσματά τους για να βελτιώσουν τη μοίρα τους, εφόσον καθ όλη την προσπάθειά τους συμβάλλουν επίσης στο καλό των λιγότερο προικισμένων. «Στη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία», λέει ο Rawls, «οι άνθρωποι συμφωνούν να μοιράζονται ο ένας τη μοίρα του άλλου.» (TJ, 102). 4.4 Η αντίληψη για τους πολίτες. Έχοντας καλύψει τις δύο αρχές του Rawls περί δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, μπορούμε να επιστρέψουμε στο επίσημο επιχείρημα του Rawls για αυτές τις δύο αρχές. Αυτό το επίσημο επιχείρημα στηρίζεται στις ερμηνείες του Rawls, όσον αφορά τις κεντρικές φιλελεύθερες ιδέες, ότι οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι και ότι η κοινωνία πρέπει να είναι δίκαιη. Οι αντιλήψεις του Rawls για τους πολίτες και την κοινωνία χρησιμοποιούνται στη συνέχεια για την οικοδόμηση του επίσημου επιχειρήματος που ευνοεί τις δύο αρχές: το επιχείρημα από την αρχική θέση. Το γεγονός ότι οι πολίτες έχουν διαφορετικά ταλέντα και ικανότητες μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να φέρει τους πάντες σε καλύτερη θέση. Σε μια κοινωνία που διέπεται από την αρχή της διαφοράς οι πολίτες θεωρούν την κατανομή των φυσικών προσόντων ως περιουσιακό στοιχείο που ωφελεί όλους. Οι περισσότερο προικισμένοι είναι ευπρόσδεκτοι να χρησιμοποιήσουν τα χαρίσματά τους για να βελτιώσουν τη μοίρα τους, εφόσον καθ όλη την προσπάθειά τους συμβάλλουν επίσης στο καλό των λιγότερο προικισμένων. Η ερμηνεία του Rawls ότι οι πολίτες είναι ελεύθεροι έχει ως εξής. Οι πολίτες είναι ελεύθεροι στο ότι ο καθένας θεωρεί ότι έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να εγείρει διεκδικήσεις έναντι των κοινωνικών θεσμών οι πολίτες δεν είναι δούλοι ή δουλοπάροικοι που εξαρτώνται από άλλους για την κοινωνική τους θέση. Οι πολίτες είναι επίσης ελεύθεροι να βλέπουν τη δημόσια ταυτότητά τους ως αποσυνδεδεμένη από οποιοδήποτε ενιαίο δόγμα: ένας πολίτης που εξισλαμίζεται ή αποκηρύσσει την πίστη του, θα περίμενε, για παράδειγμα, να διατηρήσει τα ίδια πολιτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες μέσα από αυτές τις μεταβάσεις. Τέλος, οι πολίτες είναι ελεύθεροι να αναλάβουν την ευθύνη του σχεδιασμού της ζωής τους, δεδομένων των ευκαιριών και των πόρων στα οποία εύλογα μπορούν να προσδοκούν. Οι πολίτες είναι ίσοι λόγω της ικανότητας τους να συμμετέχουν στην κοινωνική συνεργασία κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής τους. Οι πολίτες μπορούν να έχουν περισσότερες ή λιγότερες δεξιότητες, ταλέντα και δυνάμεις «πάνω από τη γραμμή» που απαιτείται για να συνεργαστούν, αλλά οι διαφορές πάνω από αυτήν τη γραμμή δεν έχουν καμία επίπτωση στην πραγματικά ισότιμη θέση των πολιτών. Για τον Rawls οι πολίτες δεν είναι μόνο ελεύθεροι και ίσοι, είναι επίσης έλλογοι και ορθολογικοί. Η ιδέα ότι οι πολίτες είναι έλλογοι είναι γνωστή από τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Οι έλλογοι πολίτες έχουν την ικανότητα να συμμορφώνονται με δίκαιους όρους συνεργασίας, ακόμα και εις βάρος των δικών τους συμφερόντων, υπό την προϋπόθεση ότι και οι άλλοι είναι επίσης πρόθυμοι να το πράξουν. Στη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία ο Rawls αποκαλεί την ελλογότητα ως ικανότητα αισθήματος δικαιοσύνης. Οι πολίτες θεωρούνται επίσης ορθολογικοί: έχουν την ικανότητα να υποστηρίζουν και να αναθεωρούν την άποψή τους για το τι είναι πολύτιμο στη ζωή του ανθρώπου. Ο Rawls αποκαλεί αυτήν την ικανότητα αντίληψη του καλού. Μαζί αυτές οι βασικές ικανότητες αποτελούν τις δύο ηθικές δυνάμεις. Όπως κάθε θεωρία περί δικαιοσύνης (για παράδειγμα εκείνες των Hobbes, Locke και Mill), η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία απαιτεί έναν απολογισμό των θεμελιωδών συμφερόντων των πολιτών: αυτών που οι πολίτες χρειάζονται ως τέτοια. Ο Rawls αντλεί τον κατάλογο των πρωτογενών αγαθών από την αντίληψή του για τον πολίτη ως έλλογο και ορθολογιστή. Τα πρωτογενή αγαθά έχουν ουσιαστική σημασία για την ανάπτυξη και την εξάσκηση των δύο ηθικών δυνάμεων και είναι χρήσιμα για τη διαμόρφωση ενός ευρέως φάσματος συγκεκριμένων 14 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

15 αντιλήψεων για την καλή ζωή. Πρωτογενή αγαθά είναι τα εξής: Τα βασικά δικαιώματα και ελευθερίες Η ελευθερία της μετακίνησης και της ελεύθερης επιλογής ανάμεσα σε μια μεγάλη ποικιλία επαγγελμάτων Οι θέσεις εξουσίας και οι υπεύθυνες θέσεις Το εισόδημα και ο πλούτος Οι κοινωνικές βάσεις του αυτοσεβασμού: η αναγνώριση από τους κοινωνικούς θεσμούς που δίνει στους πολίτες την αίσθηση της αυταξίας (selfworth) και την αυτοπεποίθηση να πραγματοποιήσουν τα σχέδιά τους. (JF, 58-59) Όλοι οι πολίτες θεωρούνται ότι έχουν θεμελιώδη συμφέροντα να αποκτήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα από αυτά τα πρωτογενή αγαθά και οι πολιτικοί θεσμοί οφείλουν να αξιολογήσουν πόσο καλές είναι οι επιδόσεις των πολιτών σύμφωνα με τα πρωτογενή αγαθά που έχουν. Είναι η ισότητα και η ανισότητα των πρωτογενών αγαθών που, όπως ισχυρίζεται ο Rawls, είναι ύψιστης πολιτικής σημασίας. 4.5 Η αντίληψη για την κοινωνία. Η αντίληψη του Rawls για την κοινωνία καθορίζεται από την ακριβοδικία: οι κοινωνικοί θεσμοί οφείλουν να είναι δίκαιοι με όλα τα συνεργαζόμενα μέλη της κοινωνίας, ανεξάρτητα από τη φυλή, το φύλο, τη θρησκεία, την τάξη προέλευσης, την έλλογη αντίληψη της καλής ζωής, κλπ. O Rawls δίνει έμφαση επίσης, στη δημοσιότητα ως μια πτυχή της ακριβοδικίας. Σε αυτό που αποκαλεί μια καλά οργανωμένη κοινωνία, ο ρόλος των αρχών που διέπουν τη βασική δομή είναι δημοσίως γνωστός και ο λόγος ύπαρξης αυτών των αρχών είναι γνωστός και αποδεκτός από όλους τους έλλογους πολίτες. Η ιδέα πίσω από τη δημοσιότητα είναι ότι καθώς οι αρχές για τη βασική δομή θα επιβληθούν καταναγκαστικά, θα πρέπει να υποβληθούν σε δημόσιο έλεγχο. Η προϋπόθεση της δημοσιότητας προβλέπει ότι οι λειτουργικές αρχές δικαιοσύνης μιας κοινωνίας δεν είναι ούτε απόκρυφες ούτε ιδεολογικά παραπετάσματα για βαθύτερες σχέσεις εξουσίας: στο «δημόσιο πολιτικό βίο τίποτα δεν χρειάζεται να παραμείνει κρυφό.» (PL, 68). 4.6 Η αρχική θέση Οι αντιλήψεις του Rawls για τους πολίτες και την κοινωνία εξακολουθούν να είναι αρκετά αφηρημένες και κάποιοι μπορεί να τις θεωρούν αβλαβείς. Η αρχική θέση έχει ως στόχο την απομάκρυνση από αυτές τις αφηρημένες έννοιες για να οριστούν αρχές κοινωνικής δικαιοσύνης. Αυτό επιτυγχάνεται με την αλλαγή της ερώτησης: «Ποιοι είναι δίκαιοι όροι κοινωνικής συνεργασίας για ελεύθερους και ισότιμους πολίτες;» «Σε τι όρους συνεργασίας θα συμφωνούσαν οι ελεύθεροι και ισότιμοι πολίτες υπό δίκαιες συνθήκες;» Η διάθεση για συμφωνία μεταξύ των πολιτών είναι αυτή που τοποθετεί την δικαιοσύνη ως ακριβοδικία του Rawls στο πλαίσιο της παράδοσης του κοινωνικού συμβολαίου του Locke, του Rousseau και του Kant. Η στρατηγική της αρχικής θέσης είναι να οικοδομηθεί μια μέθοδος αιτιολόγησης η οποία θα μοντελοποιεί αφηρημένες ιδέες σχετικά με τη δικαιοσύνη, έτσι ώστε να επικεντρώνουν μαζί την ισχύ τους στην επιλογή των αρχών. Έτσι, οι αντιλήψεις του Rawls για τους πολίτες ως ελεύθερους και ίσους και για την κοινωνία ως δίκαιη έχουν ενσωματωθεί στο σχεδιασμό αυτής καθαυτής της αρχικής θέσης. Πρόθεση του Rawls είναι οι αναγνώστες να δουν το αποτέλεσμα της αρχικής θέσης ως αιτιολογημένο από το γεγονός ότι θα δουν πώς ενσωματώνει έλλογες αντιλήψεις των πολιτών και της κοινωνίας και επίσης διότι αυτό το αποτέλεσμα επιβεβαιώνει πολλές από τις πεποιθήσεις τους περί δικαιοσύνης σε συγκεκριμένα ζητήματα. Η αρχική θέση είναι ένα πείραμα σκέψης: μία φανταστική κατάσταση στην οποία κάθε πραγματικός πολίτης διαθέτει εκπρόσωπο και όλοι αυτοί οι εκπρόσωποι καταλήγουν σε συμφωνία σχετικά με τις αρχές της δικαιοσύνης που θα διέπουν τα πολιτικά όργανα των πραγματικών πολιτών. Αν πραγματικοί πολίτες συγκεντρώνονταν σε πραγματικό χρόνο για να προσπαθήσουν να συμφωνήσουν για τις αρχές της δικαιοσύνης για την κοινωνία τους, οι διαπραγματεύσεις μεταξύ τους θα επηρεάζονταν από πληθώρα παραγόντων ασχέτων προς την δικαιοσύνη, όπως το ποιος θα μπορούσε να εμφανιστεί πιο απειλητικός ή ποιος θα αντιστεκόταν περισσότερο. Η αρχική θέση απέχει από όλους αυτούς τους άνευ σημασίας παράγοντες. Στην πραγματικότητα η αρχική θέση είναι μια κατάσταση στην οποία κάθε πολίτης εκπροσωπείται ως ελεύθερος και ισότιμος πολίτης, μόνο που επιθυμεί μόνο όσα επιθυμούν οι ελεύθεροι και ίσοι πολίτες και προσπαθεί να συμφωνήσει στις αρχές για τη βασική δομή, σεβόμενος τους υπόλοιπους πολίτες. Για παράδειγμα, η βασική ισότητα των πολιτών μοντελοποιείται στην αρχική θέση, υπό την αίρεση ότι τα μέρη που εκπροσωπούν τους πραγματικούς πολίτες είναι συμμετρικά: κανένας εκπρόσωπος πολίτη δεν δύναται να απειλήσει εκπρό- συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 15

16 σωπο οποιουδήποτε άλλου πολίτη ή να αντισταθεί περισσότερο στην επίτευξη μιας καλύτερης συμφωνίας. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της αρχικής θέσης είναι το πέπλο της άγνοιας, το οποίο εμποδίζει άλλα αυθαίρετα γεγονότα που αφορούν τους πολίτες να επηρεάσουν τη συμφωνία μεταξύ των εκπροσώπων τους. Όπως είδαμε ο Rawls θεωρεί ότι το γεγονός ένας πολίτης ανήκει, για παράδειγμα, σε κάποια φυλή, τάξη και φύλο δεν αποτελεί λόγο για τους κοινωνικούς θεσμούς να τον ευνοήσουν ή να τον περιθωριοποιήσουν. Κάθε συμβαλλόμενο μέρος στην αρχική θέση στερείται επομένως της γνώσης της φυλής, της τάξης και του φύλου του πραγματικού πολίτη που εκπροσωπεί. Στην πραγματικότητα, το πέπλο της άγνοιας στερεί από τα μέρη, σύμφωνα με τον Rawls, όλα τα δεδομένα για τους πολίτες που είναι άσχετα με την επιλογή των αρχών της δικαιοσύνης: όχι μόνο τη φυλή τους, την τάξη και το φύλο, αλλά και την ηλικία τους, τα φυσικά προσόντα και πολλά άλλα. Επιπλέον, το πέπλο της άγνοιας αναγνωρίζει συγκεκριμένες πληροφορίες σχετικά με την κοινωνία των πολιτών (citizens society), έτσι ώστε να παρέχεται μια σαφέστερη εικόνα των μόνιμων χαρακτηριστικών ενός δίκαιου κοινωνικού συστήματος. Πίσω από το πέπλο της άγνοιας η κατάσταση των μερών που εκπροσωπούν τους πραγματικούς πολίτες ως προς την πληροφόρηση είναι η εξής: Τα μέρη δεν γνωρίζουν: - Τη φυλή, την εθνικότητα, το φύλο, την ηλικία, το εισόδημα, τον πλούτο, τα φυσικά προσόντα, το δόγμα, κλπ. οποιουδήποτε από τους πολίτες στην κοινωνία ή σε ποια γενιά στην ιστορία της κοινωνίας ανήκουν αυτοί οι πολίτες. - Το πολιτικό σύστημα της κοινωνίας, την ταξική δομή της, το οικονομικό σύστημα ή το επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης. Τα μέρη γνωρίζουν: - Ότι οι πολίτες στην κοινωνία έχουν διαφορετικά ενιαία δόγματα και σχέδια για τη ζωή, ότι όλοι οι πολίτες έχουν συμφέροντα σε περισσότερα βασικά αγαθά. - Ότι η κοινωνία είναι υπό συνθήκες μέτριων ελλείψεων: υπάρχουν αρκετά για όλους, αλλά όχι αρκετά ώστε όλοι να πάρουν αυτό που θέλουν. - Γενικά δεδομένα για την ανθρώπινη κοινωνική ζωή, δεδομένα κοινής λογικής, γενικά συμπεράσματα της επιστήμης (συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών και της ψυχολογίας) που είναι αδιαμφισβήτητα. Το πέπλο της άγνοιας έχει ως στόχο να τοποθετεί τους εκπροσώπους των ελεύθερων και ίσων πολιτών με σεβασμό τον έναν έναντι του άλλου. Κανένα μέρος δεν μπορεί να πιέσει για συμφωνία επί αρχών που θα ευνοούν κατά τρόπο αυθαίρετο τον συγκεκριμένο πολίτη που εκπροσωπούν, διότι κανένα μέρος δεν γνωρίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολίτη που εκπροσωπεί. Η κατάσταση των μερών ενσωματώνει έτσι έλλογες συνθήκες, εντός των οποίων τα μέρη μπορούν να προβούν σε μια έλλογη συμφωνία. Κάθε συμβαλλόμενο μέρος προσπαθεί να συμφωνήσει σε αρχές που θα είναι οι καλύτερες για τον πολίτη που εκπροσωπεί (δηλαδή, που θα μεγιστοποιούν το μερίδιο του πολίτη στα βασικά αγαθά). Δεδομένου ότι τα μέρη είναι δίκαια τοποθετημένα, η συμφωνία που θα επιτευχθεί θα είναι δίκαιη για όλους τους πραγματικούς πολίτες. Η δομή της αρχικής θέσης μοντελοποιεί επίσης και άλλες πτυχές των αντιλήψεων του Rawls για τους πολίτες και την κοινωνία. Για παράδειγμα, η δημοσιότητα μιας ευνομούμενης κοινωνίας μοντελοποιείται από το γεγονός ότι τα μέρη θα πρέπει να επιλέξουν μεταξύ των αρχών που μπορούν να προσυπογραφούν δημοσίως από όλους τους πολίτες. Υπάρχουν επίσης ορισμένες παραδοχές που κάνουν την υποθετική συμφωνία καθοριστική και αποφασιστική: τα μέρη δεν κινούνται από φθόνο (δηλαδή πόσους πολίτες πέραν των δικών τους θα προσεταιριστούν). Τα μέρη δεν θεωρούνται ότι επιθυμούν να αναλάβουν κινδύνους ούτε ότι τους απεχθάνονται. Επιπλέον, τα μέρη πρέπει να καταλήξουν σε μια τελική συμφωνία σχετικά με τις αρχές για τη βασική δομή: δεν υπάρχουν επαναληπτικές διαδικασίες μετά την αποκάλυψη του πέπλου της άγνοιας όπου τα μέρη πληροφορούνται για τον πραγματικό πολίτη που εκπροσωπούν. 4.7 Το επιχείρημα της αρχικής θέσης: η επιλογή των αρχών. Το επιχείρημα της αρχικής θέσης έχει δύο σκέλη. Στο πρώτο σκέλος οι συμβαλλόμενοι συμφωνούν με τις αρχές της δικαιοσύνης. Στο δεύτερο σκέλος τα μέρη ελέγχουν ότι μια κοινωνία που λειτουργεί βάσει αυτών των αρχών θα μπορούσε να είναι διαχρονικά σταθερή. Ο Rawls επιχειρεί μόνο να καταδείξει ότι οι δύο αρχές του περί δικαιοσύνης είναι σε πλεονεκτική θέση έναντι των άρχων του ωφελιμισμού, αφού βλέπει τον ωφελιμισμό ως την κύρια ανταγωνιστική παράδοση της συλλογιστικής για τη δικαιοσύνη. Δίνεται ως εκ τούτου στα μέρη η δυνατότητα επιλογής μεταξύ των δύο άρχων του Rawls και των αρχών του ωφελιμισμού και ερωτώνται με ποιες αρχές θα προτιμούσαν να συμφωνήσουν. 16 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

17 Το πρώτο μέρος της αρχικής θέσης περιέχει δύο συγκρίσεις μεταξύ των δύο αρχών του Rawls και των άρχων του ωφελιμισμού. Στην πρώτη σύγκριση τα μέρη συγκρίνουν τις δύο αρχές με την αρχή της μέσης ωφέλειας: την αρχή ότι η βασική δομή θα πρέπει να είναι οργανωμένη κατά τρόπο που να παράγει το υψηλότερο επίπεδο ωφέλειας σε όλους τους πολίτες. Σ αυτήν την πρώτη σύγκριση ο Rawls υποστηρίζει ότι τα μέρη θα προτιμούσαν τις δύο αρχές του σε σχέση με τη μέση ωφέλεια, διότι είναι λογικό για τα μέρη εδώ να χρησιμοποιήσουν maximin συλλογιστική: να μεγιστοποιηθεί το ελάχιστο επίπεδο των βασικών αγαθών που ενδέχεται να αποκτήσουν οι πολίτες που εκπροσωπούν. Σύμφωνα με τη μέση ωφέλεια οι βασικές ελευθερίες ορισμένων πολιτών θα μπορούσαν να περιοριστούν χάριν μεγαλύτερης ωφέλειας στους άλλους πολίτες. Για παράδειγμα, περιορισμοί πολιτικών και θρησκευτικών ελευθεριών μιας αδύναμης μειοψηφίας μπορεί να ωφελήσουν την πλειοψηφία και να οδηγήσουν γενικά σε ένα υψηλότερο μέσο. Ένα από τα μέρη στην αρχική θέση θα θεωρούσε απαράδεκτη την πιθανότητα ο εν λόγω πολίτης του να είναι μέλος μιας τέτοιας αδύναμης μειοψηφίας, δεδομένου ότι το συμβαλλόμενο μέρος θα μπορούσε να εξασφαλίσει ίσες ελευθερίες για τους πολίτες του επιλέγοντας τις δύο αρχές. Ένα μέρος που δεν θα αντιμετωπίζει σοβαρά το πολιτικό κύρος και τις βαθύτερες δεσμεύσεις του πολίτη που εκπροσωπεί, ισχυρίζεται ο Rawls είναι αυτό που παίζει με τις βασικές ελευθερίες των πολιτών, ευνοώντας τη μέση ωφέλεια. Επιπλέον, λέει ο Rawls, μια κοινωνία που διέπεται από τις δύο αρχές του έχει και άλλα πλεονεκτήματα σε σχέση με μια ωφελιμιστική κοινωνία. Η εξασφάλιση ίσων βασικών ελευθεριών για όλους ενθαρρύνει ένα πνεύμα συνεργασίας μεταξύ των πολιτών επί τη βάσει του αμοιβαίου σεβασμού, θέτοντας τις διχαστικές συγκρούσεις για το αν θα αρνηθεί τις ελευθερίες σε ορισμένες ομάδες εκτός της πολιτικής ατζέντας. Αντιθέτως, μια ωφελιμιστική κοινωνία θα σπαράσσεται από αμοιβαίες υποψίες, καθώς διαφορετικές ομάδες προβάλλουν ιδιαίτερα καιροσκοπικά επιχειρήματα ότι η μέση ωφέλεια θα μπορούσε να αυξηθεί με την εφαρμογή διαφόρων κομματικών πολιτικών. Οι δύο αρχές, απαιτώντας μόνιμες ίσες ελευθερίες για όλους, αυξάνουν την κοινωνική αρμονία, καθιστώντας πολύ ευκολότερη την απόδοση της δικαιοσύνης. Το ισοζύγιο των λόγων (considerations) προς όφελος των δύο αρχών έναντι της μέσης ωφέλειας, ισχυρίζεται ο Rawls, είναι καθοριστικό. Η δεύτερη σύγκριση στο πρώτο μέρος της αρχικής θέσης είναι μεταξύ των δύο αρχών και της αρχής της περιορισμένης ωφέλειας, η οποία είναι πανομοιότυπη με τις δύο αρχές του Rawls εκτός από το ότι η αρχή της διαφοράς αντικαθίσταται με την αρχή της μέσης ωφέλειας ως ρυθμιστής της διανομής του πλούτου και του εισοδήματος, με τον περιορισμό ενός κοινωνικού ελάχιστου. Ενώ η πρώτη σύγκριση στρεφόταν στη σημασία των βασικών ελευθεριών, η δεύτερη εξετάζει τους λόγους για την αρχή της διαφοράς. Η maximin συλλογιστική δεν παίζει κανένα ρόλο στο επιχείρημα για την αρχή της διαφοράς, ούτε η αποστροφή της αβεβαιότητας. (JF, XVII, 43, 95, 96) Αντιθέτως, τα μέρη θα ευνοήσουν τις δύο αρχές του Rawls, διότι προσφέρουν μία καλύτερη βάση για τη διαρκή συνεργασία μεταξύ όλων των πολιτών. Οι δύο αρχές ζητούν λιγότερα από τους ευνοημένους από ότι η περιοριστική ωφέλεια ζητεί από τους μη προνομιούχους. Στο πλαίσιο των δύο αρχών εκείνοι που είναι καλύτερα προικισμένοι επιτρέπεται να αποκτήσουν μεγαλύτερο πλούτο και εισόδημα, υπό την προϋπόθεση ότι με αυτόν τον τρόπο ωφελούν τους συμπολίτες τους. Αντίθετα, σύμφωνα με την περιοριστική ωφέλεια, αυτοί που ζουν με το ελάχιστο θα υποψιαστούν ότι τα συμφέροντά τους θυσιάστηκαν για να κάνουν τους προνομιούχους ακόμα πιο προνομιούχους. Οι εν λόγω πολίτες που βρίσκονται στην κατώτατη θέση μπορεί να αντιμετωπίσουν κυνικά την κοινωνία τους Η εξασφάλιση ίσων βασικών ελευθεριών για όλους ενθαρρύνει ένα πνεύμα συνεργασίας μεταξύ των πολιτών επί τη βάσει του αμοιβαίου σεβασμού, θέτοντας τις διχαστικές συγκρούσεις για το αν θα αρνηθεί τις ελευθερίες σε ορισμένες ομάδες εκτός της πολιτικής ατζέντας. Αντιθέτως, μια ωφελιμιστική κοινωνία θα σπαράσσεται από αμοιβαίες υποψίες, καθώς διαφορετικές ομάδες προβάλλουν ιδιαίτερα καιροσκοπικά επιχειρήματα ότι η μέση ωφέλεια θα μπορούσε να αυξηθεί με την εφαρμογή διαφόρων κομματικών πολιτικών. συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 17

18 και να αποσυρθούν από την ενεργό συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Επιπλέον, είναι και πάλι δύσκολο να διατηρηθεί μια δημόσια συμφωνία ως προς το ποιες πολιτικές θα μεγιστοποιήσουν όντως τη μέση ωφέλεια και συζητήσεις, π.χ. για το που θα ορίζεται το κοινωνικό ελάχιστο μπορούν να οδηγήσουν σε δυσπιστία μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Η αρχή της διαφοράς ενθαρρύνει την αμοιβαία εμπιστοσύνη και τις αρετές της συνεργασίας σμιλεύοντας το ιδανικό της οικονομικής αμοιβαιότητας. Κάθε μέρος θα δει τα πλεονεκτήματα της διασφάλισης ενός τέτοιου κοινωνικού κόσμου για τον πολίτη που εκπροσωπεί. 4.8 Το επιχείρημα της αρχικής θέσης: ο έλεγχος της σταθερότητας. Έχοντας επιλέξει τις δύο αρχές της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, τα μέρη στην συνέχεια ελέγχουν ότι αυτές οι αρχές μπορούν να διέπουν μια κοινωνία σταθερά στην πάροδο του χρόνου. Ελέγχουν, δηλαδή, αν εκείνοι που μεγαλώνουν στο πλαίσιο των θεσμών που διέπονται από αυτές τις αρχές θα αναπτύξουν ικανοποιητική προθυμία να συμμορφώνονται με αυτές πεπεισμένοι ότι οι αρχές μπορούν να χρησιμεύσουν ως το επίκεντρο μιας αέναης αλληλεπικαλυπτόμενης συναίνεσης. Ο Rawls υποστηρίζει ότι οι δύο αρχές του είναι σύμφωνες με το καλό κάθε πολίτη. Στο πλαίσιο των δύο αρχών οι βασικοί θεσμοί της κοινωνίας επιβεβαιώνουν την ελευθερία και την ισότητα του κάθε πολίτη, παρέχοντας μια στέρεη δημόσια βάση σε κάθε πολίτη για αυτοσεβασμό. Οι πολίτες θα δουν ότι οι βασικές ελευθερίες επιτρέπουν επαρκή κοινωνικό χώρο να διαιωνίσουν τις εύλογες αντιλήψεις τους για το καλό. Οι πολίτες θα τείνουν να μην φθονούν ούτε να είναι αυταρχικοί λόγω της οικονομικής τους κατάστασης, καθώς θα δουν ότι λειτουργεί η οικονομία προς το αμοιβαίο όφελος όλων. Και μπορούν να βλέπουν στο συλλογικό καλό ότι όλοι μπορούν να επιτύχουν από κοινού εργαζόμενοι για τη διατήρηση των θεσμών στο διηνεκές. Δεδομένου ότι οι δύο αρχές είναι σύμφωνες με το καλό των πολιτών, ο Rawls υποστηρίζει ότι είναι λογικό να υποθέσουμε ότι οι πολίτες θα αναπτύξουν την επιθυμία να ενεργούν σύμφωνα με αυτές. Πρόκειται για μια σημαντική θέση στην κατανόηση από τον Rawls της ηθικής ψυχολογίας, ότι οι άνθρωποι θα συνδέονται με άτομα και θεσμούς που βλέπουν ότι τους ωφελούν και είναι κοντά τους. Οι δυο αυτές αρχές δημιουργούν έναν κοινωνικό κόσμο όπου ο καθένας μπορεί να επιδιώκει την επίτευξη των στόχων του στη βάση του αμοιβαίου σεβασμού προς τους άλλους. Δεδομένου ότι θεωρούνται ως κάτι καλό, οι αρχές θα κερδίσουν τη βούληση και τη σταθερή αφοσίωση των πολιτών. «Η πιο σταθερή αντίληψη της δικαιοσύνης», λέει ο Rawls, «είναι αυτή που απηχεί στη λόγο (reason) μας, είναι σύμφωνη με το καλό μας και ριζωμένη όχι στην αυταπάρνηση, αλλά στην επιβεβαίωση του εαυτού.» (TJ, 261) 4.9 Θεσμοί: Η ακολουθία των τεσσάρων σταδίων Τα δύο μέρη του επιχειρήματος για τις δύο αρχές της δικαιοσύνης που μόλις αναλύθηκαν προκύπτουν κατά το πρώτο στάδιο της αρχικής θέσης. Στο στάδιο αυτό τα μέρη συμφωνούν επίσης στην αρχή της δίκαιης εξοικονόμησης (principle of just savings) για να ρυθμίσουν πόσα πρέπει να εξοικονομήσει μια γενιά για τις επόμενες γενιές. Δεδομένου ότι τα μέρη δεν γνωρίζουν σε ποια εποχή ζουν οι πολίτες που εκπροσωπούν είναι λογικό να επιλέξουν μια αρχή εξοικονόμησης που θα είναι δίκαιη για όλες τις γενιές. Ο Rawls λέει ότι τα μέρη δεν χρειάζεται να επιλέξουν μια αρχή εξοικονόμησης που απαιτεί ατελείωτη οικονομική ανάπτυξη. Αντιθέτως, μπορούν να προτιμήσουν μια Μιλιανή (Millian) «σταθερή οικονομική κατάσταση» από τη στιγμή που κάποια γενιά έχει φτάσει στο σημείο που πληρούνται οι δύο αρχές. Μετά από τη συμφωνία για τις δύο αρχές και την αρχή της δίκαιης εξοικονόμησης, τα συμβαλλόμενα μέρη στη συνέχεια προχωρούν περαιτέρω, στην ακολουθία των τεσσάρων σταδίων, προσαρμόζοντας αυτές τις γενικές αρχές στις ιδιαίτερες συνθήκες της κοινωνίας των πολιτών που εκπροσωπούν. Το πέπλο της άγνοιας που επεξεργάζεται πληροφορίες σχετικά με τα γενικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας βαθμιαία γίνεται πιο διάφανο και τα μέρη χρησιμοποιούν τις νέες πληροφορίες για να αποφασίσουν σταδιακά όλο και περισσότερες προσδιορισμένες εφαρμογές των δύο αρχών. Κατά το δεύτερο στάδιο τα μέρη λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την πολιτική κουλτούρα της κοινωνίας και την οικονομική της ανάπτυξη και αναλαμβάνουν το έργο της θέσπισης ενός συντάγματος που να εφαρμόζει τις δύο αρχές. 18 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ

19 Στο τρίτο στάδιο τα μέρη μαθαίνουν ακόμη περισσότερα σχετικά με τις λεπτομέρειες της κοινωνίας και συμφωνούν σε συγκεκριμένους νόμους και πολιτικές που υλοποιούν τις δύο αρχές εντός του συνταγματικού πλαισίου που αποφασίσθηκε κατά το δεύτερο στάδιο. Στο τελικό στάδιο τα μέρη έχουν πλήρη ενημέρωση σχετικά με την κοινωνία και αιτιολογούν ως δικαστές και διοικούντες την εφαρμογή των ήδη συμφωνηθέντων νόμων και πολιτικών σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Όταν τα τέσσερα στάδια ολοκληρωθούν οι αρχές της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας θα έχουν αναπτυχθεί πλήρως για την πολιτική ζωή της κοινωνίας. Για να γίνει πιο κατανοητό: στο συνταγματικό και νομοθετικό στάδιο τα μέρη εξειδικεύουν αφηρημένες βασικές ελευθερίες, όπως η «ελευθερία της σκέψης» σε πιο συγκεκριμένα δικαιώματα όπως το δικαίωμα στον ελεύθερο πολιτικό λόγο, το οποίο στη συνέχεια εξειδικεύεται περαιτέρω ως το δικαίωμα άσκησης κριτικής στην κυβέρνηση, τα ειδικά δικαιώματα του Τύπου, κλπ. Τα μέρη επίσης προσαρμόζουν τις βασικές ελευθερίες για να ταιριάζουν μεταξύ τους και με άλλες αξίες, χρησιμοποιώντας πάντα ως κριτήριο οποιοδήποτε συνολικό σχέδιο ελευθεριών θα επιτρέψει στους πολίτες να αναπτύξουν και να ασκήσουν τις δύο ηθικές τους εξουσίες και να επιδιώξουν τις προσδιορισμένες αντιλήψεις τους για το καλό. (PL, 289 με 371) Σε αυτά τα στάδια τα μέρη επεξεργάζονται τους θεσμούς που είναι αναγκαίοι για την υλοποίηση της δίκαιης αξίας των ίσων πολιτικών ελευθεριών. Στο θέμα αυτό ο Rawls είναι ανένδοτος: εάν δεν υπάρχει δημόσια χρηματοδότηση των εκλογών, περιορισμοί στις συνεισφορές των εκστρατειών και ουσιαστικά ισότιμη πρόσβαση στα μέσα ενημέρωσης, η πολιτική θα γίνει έρμαιο της συγκέντρωσης της ιδιωτικής οικονομικής ισχύος, γεγονός που θα αποτρέπει τους εξίσου ικανούς πολίτες να έχουν ίσες ευκαιρίες να επηρεάσουν την πολιτική, ανεξάρτητα από την τάξη τους. Τα μέρη προσπαθούν να υλοποιήσουν τη δεύτερη αρχή της δικαιοσύνης στο επίπεδο της νομοθεσίας με τη διαμόρφωση των νόμων που ρυθμίζουν ζητήματα ιδιοκτησίας, συμβολαίων, κληρονομιάς, φορολογίας, πρόσληψης και βασικού μισθού, κλπ. Το έργο τους δεν είναι να κατανείμουν σταθερά ένα ορισμένο σύνολο αγαθών που εμφανίζονται από το πουθενά, αλλά να αναπτύξουν ένα σύνολο θεσμών για την κατάρτιση, την παραγωγή και τη διανομή των οποίων η λειτουργία τους θα πραγματοποιήσει διαχρονικά τη δίκαιη ισότητα ευκαιριών και την αρχή της διαφοράς. Για τη δίκαιη ισότητα των ευκαιριών ο Rawls υπογραμμίζει ότι οι νόμοι και οι πολιτικές πρέπει να υπερβαίνουν την απλή πρόληψη των διακρίσεων στην εκπαίδευση και την πρόσληψη. Για να διασφαλιστούν δίκαιες ευκαιρίες, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη προέλευσης, το κράτος πρέπει επίσης να χρηματοδοτεί υψηλής ποιότητας εκπαίδευση για τους λιγότερο εύπορους. Επιπλέον, το κράτος πρέπει να εγγυάται τόσο την ύπαρξη ενός ελάχιστου εισοδήματος όσο και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης για όλους. Για την αρχή της διαφοράς ο Rawls λέει ότι στόχος είναι μια οικονομική τάξη που θα μεγιστοποιεί τη θέση της λιγότερο προνομιούχας ομάδας (π.χ. ανειδίκευτοι εργάτες ή άτομα με λιγότερο από το μισό του μέσου πλούτου και του εισοδήματος κατά τη διάρκεια της ζωής τους). Δεδομένου ότι τα θεσμικά όργανα που υλοποιούν τις ανωτέρω αρχές είναι ήδη σε ισχύ, αυτό θα πρέπει να επιτευχθεί, για παράδειγμα, μέσω της διαφοροποίησης των φορολογικών συντελεστών και των απαλλαγών. Ο Rawls απορρίπτει κατηγορηματικά το κράτος πρόνοιας. (JF, ) Ο καπιταλισμός του κράτους πρόνοιας αφήνει τον έλεγχο της οικονομίας στα χέρια μιας ομάδας εύπορων ιδιωτικών φορέων. Ως εκ τούτου, αδυνατεί να εξασφαλίσει επαρκείς πόρους για όλους τους πολίτες ώστε να έχουν ακόμη και κατά προσέγγιση ίσες ευκαιρίες να επηρεάσουν την πολιτική ή να έχουν αρκετή ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση και την απασχόληση. Το κράτος πρόνοιας τείνει συνεπώς να δημιουργεί μια υποβαθμισμένη τάξη ανθρώπων με μειωμένο ηθικό. Ο καπιταλισμός του Laissez-faire είναι ακόμη χειρότερος για την ισότητα από ό, τι αυτός του κράτους πρόνοιας σε αυτές τις διαστάσεις. Και μια σοσιαλιστική οικονομία βάζει πολύ μεγάλη δύναμη στα χέρια του κράτους, θέτοντας και πάλι σε κίνδυνο την πολιτική ισότητα, απειλώντας επίσης τις βασικές ελευθερίες, όπως η ελεύθερη επιλογή εργασίας. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία, σύμφωνα με τον Rawls, ευνοεί είτε μια δημοκρατία ιδιοκτητών ή τον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Η κυβέρνηση μιας δημοκρατίας ιδιοκτητών λαμβάνει μέτρα για να ενθαρρύνει την ευρέως διαδεδομένη ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και την ευρεία πρόσβαση στην εκπαίδευση και την κατάρτιση. Ο δημοκρατικός συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ 19

20 σοσιαλισμός είναι παρόμοιος, αλλά χαρακτηρίζεται από επιχειρήσεις που διοικούνται από εργάτες. Ο στόχος και των δύο συστημάτων πολιτικής οικονομίας είναι να διευκολύνουν όλους τους πολίτες, ακόμη και τους λιγότερο προνομιούχους, να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους μέσα σε ένα πλαίσιο σημαντικής κοινωνικής και οικονομικής ισότητας. «Οι λιγότερο προνομιούχοι δεν είναι, αν όλα πάνε καλά, οι αναξιοπαθείς και οι άτυχοι - αντικείμενα της φιλανθρωπίας και της συμπόνιας μας, πόσο μάλλον του οίκτου μας, - αλλά εκείνοι στους οποίους οφείλεται η αμοιβαιότητα ως ζήτημα βασικής δικαιοσύνης.» (JF, 139) 4.10 Η αρχική θέση και ο πολιτικός κονστρουκτιβισμός. Ο Rawls προβάλλει την αρχική του θέση ως ένα χρήσιμο εργαλείο για την επίτευξη μεγαλύτερης αναστοχαστικής ισορροπίας. Θεωρεί ότι η αξία της αρχικής θέσης ως συλλογιστικής μεθόδου επιβεβαιώνεται όταν επιλέγει την πρώτη αρχή της δικαιοσύνης, αφού η πρώτη αρχή συμφωνεί με βαθιές πεποιθήσεις Ο στόχος και των δύο συστημάτων πολιτικής οικονομίας είναι να διευκολύνουν όλους τους πολίτες, ακόμη και τους λιγότερο προνομιούχους, να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους μέσα σε ένα πλαίσιο σημαντικής κοινωνικής και οικονομικής ισότητας. «Οι λιγότερο προνομιούχοι δεν είναι, αν όλα πάνε καλά, οι αναξιοπαθείς και οι άτυχοι - αντικείμενα της φιλανθρωπίας και της συμπόνιας μας, πόσο μάλλον του οίκτου μας, - αλλά εκείνοι στους οποίους οφείλεται η αμοιβαιότητα ως ζήτημα βασικής δικαιοσύνης.» πολλών ανθρώπων σχετικά με τη σημασία της διασφάλισης των βασικών δικαιωμάτων και ελευθεριών για όλους. Έχοντας αποκτήσει αξιοπιστία με την επιβεβαίωση αυτών των πάγιων ηθικών κρίσεων, η αρχική θέση στη συνέχεια επιλέγει τις αρχές για θέματα για τα οποία οι αποφάσεις των ανθρώπων μπορεί να είναι λιγότερο σίγουρες, όπως το πώς η κοινωνία θα πρέπει να διαρθρώσει τις ευκαιρίες απασχόλησης και τι θα μπορούσε να είναι μια δίκαιη κατανομή του πλούτου και του εισοδήματος. Με αυτόν τον τρόπο η αρχική θέση αρχικά επιβεβαιώνει και στη συνέχεια διευρύνει τις κρίσεις για τη δικαιοσύνη. Για τον Rawls είναι σημαντικό ότι η ίδια μέθοδος της συλλογιστικής που εξηγεί τα ίσα βασικά δικαιώματα, να αιτιολογεί, επίσης, περισσότερη πολιτική και οικονομική ισότητα από ό,τι πολλοί άνθρωποι θα μπορούσαν αρχικά να αναμένουν. Η δυναμική του επιχειρήματος για την πρώτη αρχή συνεχίζεται στο επιχείρημα για τη δεύτερη αρχή. Εκείνοι που πιστεύουν σε ίσα βασικά δικαιώματα, αλλά απορρίπτουν τα άλλα χαρακτηριστικά της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας που αφορούν την ισότητα, θα πρέπει να προσπαθήσουν να βρουν κάποιον άλλο τρόπο να αιτιολογήσουν αυτά τα βασικά δικαιώματα. Η αρχική θέση είναι επίσης η ουσία της μεταηθικής θεωρίας του Rawls, του πολιτικού κονστρουκτιβισμού. Ο πολιτικός κονστρουκτιβισμός είναι η εξήγηση του Rawls για την αντικειμενικότητα και το κύρος των πολιτικών αποφάσεων. Η αρχική θέση ενσωματώνει, σύμφωνα με τον Rawls, όλες τις σχετικές αντιλήψεις του ατόμου και της κοινωνίας και τις αρχές της πρακτικής συλλογιστικής για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη δικαιοσύνη. Όταν υπάρχει αλληλεπικαλυπτόμενη συναίνεση επικεντρωμένη στη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία, η αρχική θέση ορίζει μια κοινή δημόσια οπτική από την οποία όλοι οι πολίτες μπορούν να επιχειρηματολογούν σχετικά με τις αρχές της δικαιοσύνης και την εφαρμογή τους στους θεσμούς της κοινωνίας. Κρίσεις που διατυπώνονται από αυτήν τη σκοπιά είναι αντικειμενικώς ορθές, υπό την έννοια ότι παρέχουν επιχειρήματα στους πολίτες να ενεργούν ανεξάρτητα από τα πραγματικά κίνητρά τους ή τους λόγους που νομίζουν ότι έχουν στο πλαίσιο των απόψεών τους. Ο πολιτικός κονστρουκτιβισμός δεν ισχυρίζεται ότι οι αρχές της δικαιοσύνης είναι αληθείς: ζητήματα που αφορούν την αλήθεια είναι αυτά για τα οποία έλλογοι πολίτες μπορούν να διαφωνούν και πρέπει να αντι- 20 συγχρονοι στοχασμοι & πολιτικεσ παρεμβασεισ