A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA. H μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων EΛEYΘEPIA TPAΪOY ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

Transcript

1 A ΦIEPΩMA ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY AΦIEPΩMA Aρχαία Λαυρεωτική. H μακραίωνη ιστορία των πέντε δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων. Tα μεταλλεία του Λαυρίου. H πλούσια μεταλλευτική δραστηριότητα από τα προϊστορικά χρόνια έως τον 1ο αιώνα π.x. Eργασία και ζωή στα μεταλλεία. Oι ειδικές σχέσεις μεταξύ των ελεύθερων πολιτών και των πολυάριθμων δούλων. Nεότερο μεταλλευτικό Λαύριο. H ανάδειξη της πόλης σε σημαντικό μεταλλουργικό κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα. Bιομηχανική αρχιτεκτονική. Kτιριακές εγκαταστάσεις και μηχανολογικός εξοπλισμός συνθέτουν ένα α- νοικτό μουσείο της Bιομηχανίας. Σιδηρόδρομοι του Λαυρίου. H σύνδεση με την Aθήνα και τα τοπικά δίκτυα που χρησιμοποιούσαν οι δύο μεταλλευτικές εταιρίες. Oι εργατικοί αγώνες. Tρεις σημαντικές απεργίες - σταθμοί στην ιστορία της πόλης του Λαυρίου. O πλούτος της Λαυρεωτικής. Tο ανεξάντλητο σε ο- ρυκτά υπέδαφός της και το Oρυκτολογικό Mουσείο Λαυρίου. Tεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο. Tολμηρό εγχείρημα ο μετασχηματισμός του βιομηχανικού συγκροτήματος της πρώην Γαλλικής Eταιρείας. O οικισμός του Kυπριανού. Mοναδικό αρχιτεκτονικό - πολεοδομικό μνημείο που δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα για να στεγασθούν οι μεταλλωρύχοι. Aστική αρχιτεκτονική. Σημαντικά κτίρια τονίζουν τον έντονο «νεοκλασικό» χαρακτήρα της εργατούπολης του Λαυρίου. Tο σύγχρονο Λαύριο. H βιομηχανική κρίση και η α- ναγκαιότητα λήψης μέτρων ώστε να αντιμετωπισθεί η διογκούμενη ανεργία. Eξώφυλλο: H βόρεια όψη του μηχανουργείου της πρώην Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου. (Φωτ.: Eύη Kώτσου). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Aρχαία Λαυρεωτική H μακραίωνη ιστορία των πέντε Δήμων και ο ρόλος των μεταλλείων Δωρικό οικοδόμημα του 5ου αι. π.x., γνωστό ως ναός της Δήμητρας και Kόρης. H ανασκαφή που άρχισε το 1993 από την Aρχαιολογική Eταιρεία, ελπίζεται ότι θα αποσαφηνίσει τη χρήση του κτιρίου. (Xαλκογραφία, σχέδιο Le Roy, συλλογή B. Διοσκουρίδη). Tης Mαρίας Oικονομάκου Aρχαιολόγου στη B Eφορεία Aρχαιοτήτων ΣTO τέλος του 6ου αιώνα π.x. ε- γκαθιδρύεται στην Aθήνα το δημοκρατικό πολίτευμα, ένα γεγονός που θεωρείται από τα σημαντικότερα στην παγκόσμια ιστορία. Bασικός συντελεστής της εγκαθίδρυσης των νέων θεσμών υπήρξε ο Kλεισθένης, ο οποίος με τις επιλογές του έκανε τον αθηναϊκό δήμο τη μεγάλη πολιτική δύναμη των κλασικών χρόνων. Mια βασική δημοκρατική επιλογή ήταν η αναδιάταξη του χώρου, που εκφράστηκε με τη διαίρεση της Aττικής σε δήμους. Oι κάτοικοι κατανεμήθηκαν σε δήμους σύμφωνα με τον τόπο κατοικίας τους και όχι την καταγωγή τους από τις αρχαίες φυλές. Mε τον τρόπο αυτό κλονίστηκαν οι κοινωνικές βάσεις της παλιάς αριστοκρατίας, καθιερώθηκε η ισονομία των πολιτών και καθένας δηλώνεται με το όνομα του δήμου της καταγωγής του. H εδαφική αναδιοργάνωση, που στηρίχτηκε στη δημιουργία των δήμων και των δέκα φυλών, ένωσε μεταξύ τους τα διάφορα μέρη της Aττικής και δημιούργησε την πόλη-κράτος των Aθηνών που κατόρθωσε να α- ντιμετωπίσει την περσική εισβολή και είχε τόσο σημαντική προσφορά στην παγκόσμια σκέψη. Mε τη διοικητική διαίρεση του Kλεισθένη δημιουργήθηκαν στη Eπιμέλεια αφιερώματος: EΛEYΘEPIA TPAΪOY Λαυρεωτική πέντε βασικοί δήμοι: του Σουνίου, του Θορικού, της Aναφλύστου, της Bήσας και της Aμφιτροπής. Συνήθως αποκαλούνται και μεταλλευτικοί εξ αιτίας της σχέσεώς τους με τα μεταλλεία του Λαυρίου. Aνάλογα με την εδαφική έκταση, τον αριθμό των δημοτών και άλλους ιστορικούς παράγοντες έ- στελναν έναν αριθμό αντιπροσώπων τους στην Aθήνα, στη Bουλή των Πεντακοσίων. H αναλογική αυτή εκπροσώπηση της κάθε περιοχής στα όργανα της Πολιτείας αποτελούσε έναν βασικό θεσμό της δημοκρατικής λειτουργίας. Kάθε δήμος μέσα στα όρια της περιφέρειάς του είχε ένα κέντρο, πολιτικό-διοικητικό-θρησκευτικό, μικρότερους οικισμούς, ιερά, καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αγροκτήματα και αγροτικές εγκαταστάσεις και στην περίπτωση της Λαυρεωτικής μεταλλευτικές εγκαταστάσεις (στοές, εργαστήρια, καμίνους τήξεως μεταλλεύματος) αλλά και τα λατομεία στο Σούνιο (Aγριλέζα) και τον Θορικό (Στεφάνι). Παράλληλα με τα μεγάλα επίσημα ιερά του Σουνίου και του Θορικού ένα πλήθος μικρότερων ιερών και τόπων λατρείας διασκορπισμένων σ όλη τη Λαυρεωτική βγαίνει μέσα από τις επιγραφές, σε έναν τόπο όπου η εύνοια της θεότητας ήταν απαραίτητη και για τους επι- 2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

2 Θέατρο Θορικού. H αρχική κατασκευή του τοποθετείται στον 6ο αι. π.x. Iδιαίτερο χαρακτηριστικό του το ελλειψοειδές σχήμα. (Φωτ.: K. Mάνθος). χειρηματίες αλλά και για τους εργαζόμενους στα μεταλλεία. Eλεύθεροι πολίτες και δούλοι ξενικής καταγωγής όπως φαίνεται από τα ονόματά τους κάνουν αφιερώματα σε θεότητες και ιερά. Mαρτυρείται λατρεία της Δήμητρας, της Kυβέλης, της Aρτεμης, της Aφροδίτης, του Aπόλλωνα αλλά και θεοτήτων ανατολικής προέλευσης όπως του Mηνός και της Bενδίδος. Θορικός Tο κέντρο του αρχαίου δήμου του Θορικού βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου Bελατούρι κάτω από την μυκηναϊκή ακρόπολη και τους θολωτούς τάφους. Πρόκειται για έναν πυκνοχτισμένο οικισμό με ιερά, θέατρο, νεκροταφεία και εργαστήρια, ένα εμπορικό κέντρο που θα φιλοξενούσε έμπορους και ναυτικούς καθώς χτίστηκε κοντά στη θάλασσα και είχε ένα λιμάνι που προστατευόταν από το οχυρό που σώζεται στην χερσόνησο του Aγίου Nικολάου. Tο θέατρο, του οποίου η αρχική κατασκευή χρονολογείται στον 6ο αι. π.x., με το ιδιόμορφο ελλειψοειδές σχήμα, χωρούσε περίπου ανθρώπους και κατασκευάστηκε στους νότιους πρόποδες του λόφου. Δυτικά της ορχήστρας σώζονται τα θεμέλια ενός μικρού ναού του Διονύσου του 5ου αι. π.x. Kοντά στον οικισμό, στην άκρη της πεδιάδας σώζεται ένα μεγάλο δωρικό οικοδόμημα του 5ου αι. π.x., γνωστό ως ναός της Δήμητρας και Kόρης που αποκαλύπτεται τώρα σε όλη του την έκταση. Γύρω από τον λόφο απλώνονται εύφορες πεδινές εκτάσεις και στα απέναντι υψώματα υπάρχουν μικρότεροι οικισμοί, αγροικίες, λατομεία, ενώ πρόσφατα αποκαλύφθηκε ένα ακόμη ιερό, που ήταν και αυτό αφιερωμένο πιθανότατα στη Δήμητρα. Aλλα μικρότερα οικιστικά κέντρα έχουν εντοπιστεί στη NA άκρη της κοιλάδας του Θορικού, στα υψώματα Στεφάνι και στη χερσόνησο του Aγίου Nικολάου. Στις παρυφές της πεδιάδας υπάρχουν εργαστήρια (πλυντήρια μεταλλεύματος). Tα εργαστήρια, που είχαν μεγάλες ανάγκες σε νερό, συγκεντρώθηκαν σε σημεία όπου υπήρχε δυνατότητα αξιοποιήσεως των ρεμάτων που κατέβαιναν από τα βουνά καθώς η φύση του εδάφους δεν ε- πέτρεπε την ασφαλή κατασκευή των τεράστιων δεξαμενών που συναντάμε στην υπόλοιπη, ορεινή Λαυρεωτική. H περιφέρεια του δήμου Σουνίου εκτεινόταν κατά προσέγγιση από το σημερινό Λαύριο και την Kαμάριζα ώς τα Mεγάλα Πεύκα και το α- κρωτήριο του Σουνίου. Περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα της μεταλλοφόρας περιοχής και τις περισσότερες εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Yπήρχαν επίσης καλλιεργήσιμες Συνέχεια στην 4η σελίδα Xάρτης της Aττικής τον 5ο αι. π.x. (Πηγή: «Iστορία του Eλληνικού Eθνους», εκδ. «EKΔOTIKH AΘHNΩN» A.E.). ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα εκτάσεις καθώς και τα λατομεία μαρμάρου της Aγριλέζας. Aνάμεσα στους δημότες του Σουνίου υπήρχαν πλούσιοι γαιοκτήμονες και επιχειρηματίες όπως ο Tιμήσιος, ο Λεύκιος, ο Xαιρεφών και άλλοι. Eξαιτίας της μεγάλης έκτασης του δήμου και της έντονης μεταλλευτικής και λατομικής δραστηριότητας αναπτύχθηκαν κατά εποχές οικιστικά κέντρα σε διάφορα σημεία της περιφέρειάς του. Eνα από αυτά βρισκόταν στο α- κρωτήριο με το φρούριο και τους ναούς της Aθηνάς και του Ποσειδώνα. Eνα μεγάλο νεκροταφείο που χρονολογείται από τον 7ο έως τον 4ο αι. π.x. στην παραλιακή έ- κταση δυτικά του ακρωτηρίου μαρτυρεί την συνέχεια της κατοίκησης που συνεχίζεται ώς την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο, όπως συμπεραίνεται από τον οικισμό που βρέθηκε στην περιοχή του ξενοδοχειακού συγκροτήματος Kαραδόντη. Eνα άλλο μεγάλο οικιστικό κέντρο εκτείνεται στην περιοχή της Aγριλέζας. Σώζονται σπίτια, αγροκτήματα, συγκροτήματα εργαστηρίων, τα λατομεία απ όπου βγήκε το μάρμαρο για το ναό του Ποσειδώνα Σουνίου και η αγορά που δώρησε ο Λεύκιος, δημότης Σουνίου. Eπιγραφές χαραγμένες στους βράχους της Aγριλέζας ζητούν την εύνοια των θεών ή παραθέτουν η- μερολόγια θρησκευτικών εορτών. Mια συνήθεια που συνεχίστηκε ώς τις μέρες μας καθώς κοντά στις αρχαίες επιγραφές βρίσκονται και σύγχρονα χαράγματα ανθρώπων που ζούσαν στην περιοχή. Eνα άλλο σημαντικό κέντρο αναπτύχθηκε στο Λιμάνι Πασά όπου έ- χουν ανασκαφεί μια μεγάλη αγορά, Oικισμός των κλασικών χρόνων, γνωστός ως «βιομηχανικό χωριό». Aποτελούσε το κέντρο του αρχαίου δήμου του Θορικού. σπίτια, τάφοι και μια αγροικία. H περιοχή με τις εύφορες καλλιεργήσιμες εκτάσεις, την αγορά, τις λιμενικές εγκαταστάσεις στην ανατολική πλευρά του όρμου και τις καμίνους τήξεως μεταλλεύματος στην δυτική φαίνεται ότι συγκέντρωνε τις εμπορικές δραστηριότητες, ενώ στην κοντική Πουνταζέζα κυριαρχεί η αγροτική δραστηριότητα, όπως συνάγεται από τις α- γροικίες που βρίσκονται στους λόφους της. Eνα λατρευτικό κέντρο με ιερό Θολωτός τάφος των Mυκηναίων ηγεμόνων στην κορυφή του λόφου Bελατούρι. (Φωτ. M. Oικονομάκου). και λουτρά στα Πουσιπέλια και οι ε- κτεταμένες εργαστηριακές εγκαταστάσεις στα Mεγάλα Πεύκα και στην Σούριζα συμπληρώνουν την εικόνα του μεγάλου, πλούσιου δήμου. Oι μικρότεροι δήμοι της Bήσας και της Aμφιτροπής εκτείνονται δυτικά των υψωμάτων Pιμπάρι και στα υψώματα Λούλι-Kούκι, ανάμεσα στους δρόμους Kερατέας - Λαυρίου και Kερατέας - Aναβύσσου. Kαι εδώ σώζονται ερείπια σπιτιών, δρόμοι, τάφοι, μεταλλευτικές ε- γκαταστάσεις και η αγορά της Bήσας γνωστή από αρχαίες επιγραφές. O δήμος της Aναφλύστου ε- κτείνεται στην περιοχή της Aναβύσσου, όπου έχουν βρεθεί τάφοι γεωμετρικών και κλασσικών χρόνων, εργαστήρια, μεγάλα οικοδομήματα στις θέσεις Kαταφύκι και Tζέπα και το σπήλαιο του Πανός στο ύψωμα Σουβλερό, το Πάνειον της Aναφλύστου, όπως αναφέρεται από τον Στράβωνα. Παρακμή Mετά το τέλος της κλασικής περιόδου αρχίζει η παρακμή που συμπίπτει με τη σταδιακή εγκατάλειψη των μεταλλείων, των οποίων η εκμετάλλευση συνεχίζεται με μικρότερη ένταση ώς τον 1ο αι. π.x. Oι πόλεμοι, οι εξεγέρσεις των δούλων και οι γενικότερες ανακατατάξεις της ελληνιστικής εποχής επηρεάζουν τη ζωή στην ύπαιθρο της Aττικής. H περιοχή όμως συνεχίζει να κατοικείται τουλάχιστον ώς τον 6ο αι. μ.x. Στο Λαύριο υπήρχε ένας μεγάλος οικισμός αυτής της εποχής ο- πότε χτίστηκε και μια μεγάλη βασιλική στην ανατολική άκρη της πόλης, πάνω από τη θάλασσα, ενώ σύμφωνα με αναφορά του Παύλου Σιλεντιάριου, ασήμι από το Λαύριο χρησιμοποιήθηκε στην Aγία Σοφία της Kωνσταντινούπολης. Tα ίχνη της μακραίωνης ιστορίας και της πλούσιας ανθρώπινης δραστηριότητας σώζονται ακόμη σε μεγάλο μέρος της Λαυρεωτικής. Tο τοπίο που τις περιβάλλει και χαρακτηριστικά του οποίου συναντάμε στις αρχαίες επιγραφές μισθώσεως των μεταλλείων έχει επίσης διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό. Eίναι μια πρόκληση να διατηρήσουμε το μοναδικό αυτό χώρο ως τόπο ιστορικής - περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αναψυχής. 4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

4 Tα μεταλλεία του Λαυρίου H πλούσια μεταλλευτική δραστηριότητα από τα προϊστορικά χρόνια έως τον 1ο αιώνα π.x. Παράσταση αρχαίας καμίνου στο γνωστό ερυθρόμορφο «Aττικό αγγείο του Xυτηρίου», 5ου αι. π.x. (Aρχαιολογικό Mουσείο Bερολίνου) Διάγραμμα κατεργασίας του «αργυρίτου» στο αρχαίο Λαύριο. Tο μετάλλευμα μετά την εξόρυξη ακολουθούσε μια πολύπλοκη μεταλλουργική κατεργασία, με τελικό αποτέλεσμα τη λήψη αργύρου και μολύβδου. (Σχέδιο K. Kονοφάγου από το βιβλίο του «Tο αρχαίο Λαύριο») Δεξαμενή νερού σε εργαστήριο μεταλλεύματος του αρχαίου Λαυρίου. (Φωτ.: K. Mάνθος) Tης Mαρίας Oικονομάκου Aρχαιολόγου στη B Eφορεία Aρχαιοτήτων O OPOΣ Λαυρεωτική αναφέρεται σε μια μεγάλη περιοχή της νοτιοανατολικής Aττικής, η οποία εκτείνεται νότια της νοητής γραμμής που ενώνει τον όρμο Δασκαλειού Kερατέας με τον όρμο της Aναβύσσου και όπου επικεντρώθηκε η δραστηριότητα της εξορύξεως και επεξεργασίας του αργυρούχου μεταλλεύματος. H περιοχή κατοικείται ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους με ε- γκαταστάσεις στο Σούνιο, το Θορικό, το Λιμάνι Πασά, τη Συντερίνα, το βουνό του Kίτσου στην Kαμάριζα, το Xάρακα και την Aνάβυσσο, στα παράλια και το εσωτερικό. Eγκαταστάσεις που χρονολογούνται από τους νεολιθικούς ώς τους μυκηναϊκούς χρόνους ( π.x.). H μεταλλευτική δραστηριότητα ξεκινάει στα προϊστορικά χρόνια στο Θορικό και αναπτύσσεται τον 6ο αι. π.x. με τη συμβολή του Πεισίστρατου. Hδη γύρω στο 480 π.x. τα έσοδα του δήμου των Aθηναίων από την εξαγωγή του αργύρου είναι τόσα που ο Θεμιστοκλής προτείνει τη διάθεσή τους για τη ναυπήγηση του στόλου που νίκησε αργότερα τους Πέρσες στη Σαλαμίνα. Πρόκειται για τον «ναυτικό νόμο» που όπως αναφέρει ο Hρόδοτος ψηφίστηκε με προτροπή του Θεμιστοκλή, ο οποίος έπεισε τους συμπολίτες του να παραιτηθούν από το μερίδιο που αναλογούσε στον καθένα από τα έσοδα των μεταλλείων αργύρου του Λαυρίου. H εκμετάλλευση εντείνεται στις αρχές του 5ου αι. π.x. όταν, σύμφωνα με την αναφορά του Aριστοτέλη στην «Aθηναίων Πολιτεία», α- νακαλύπτονται τα πλούσια κοιτάσματα της Mαρώνειας. Πρόκειται για τον εντοπισμό των βαθύτερων κοιτασμάτων τα οποία βρίσκονται ανάμεσα σε στρώματα μαρμάρου και σχιστολίθου. Tα στρώματα εφάπτονται μεταξύ τους και στα σημεία επαφής τους εντοπίζεται το αργυρούχο μετάλλευμα. H αρχική εκμετάλλευση ήταν επιφανειακή, ενώ η αναζήτηση του αργυρούχου μολύβδου στα βαθύτερα στρώματα οδήγησε στη διάνοιξη των στοών εξορύξεως που φτάνουν σε βάθος και τα 120 μέτρα. Eγκαταστάσεις Oι πολλές και σημαντικές εγκαταστάσεις που σώζονται στη Λαυρεωτική και σχετίζονται με την εξόρυξη και επεξεργασία του μεταλλεύματος χορονολογούνται κυρίως στον 5ο και 4ο αιώνα π.x. και περιλαμβάνουν τις στοές εξορύξεως, τα φρέατα εξαερισμού και τα εργαστήρια διαχωρισμού και ε- μπλουτισμού του μεταλλεύματος, τις μεγάλες δεξαμενές νερού και τις καμίνους τήξεως του μεταλλεύματος. Για τη διάνοιξη των στοών οι αρχαίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν σφυρί και καλέμι και για την εξόρυξη του μεταλλεύματος κασμά ή αξίνα. Tο μετάλλευμα σπασμένο σε κομμάτια μεταφερόταν με κοφίνια στην έξοδο των στοών και από κει με κάρα στα εργαστήρια. Oι στοές φωτίζονταν με λυχνάρια που είχαν μαζί τους οι τεχνίτες. Για τη στήριξη των στοών άφηναν κατά διαστήματα υποστηλώματα από το κοίτασμα ή έχτιζαν στηρίγματα με ξερο- Συνέχεια στην 6η σελίδα ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Aρχαίο πλυντήριο στο Δημολιάκι. Aνήκει στον τύπο των μαρμάρινων ελικοειδών κατασκευών που χρησιμοποιήθηκαν επίσης ως πλυντήρια εμπλουτισμού μεταλλεύματος. Tέλος κλασικών χρόνων. (Φωτ.: K. Mάνθος) Συνέχεια από την 5η σελίδα λιθιά. Eνας νόμος του Λυκούργου (4ος π.x.), προέβλεπε θανατική καταδίκη για όποιον έκοβε τα υποστηλώματα αυτά, ώστε να εξασφαλίζεται η ασφάλεια των εργαζομένων και η συνέχεια της λειτουργίας του μεταλλείου. Σημαντικά μνημεία της μεταλλευτικής δραστηριότητας είναι τα εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος τα οποία σώζονται σε καλή κατάσταση και απλώνονται σε μεγάλη έκταση της Λαυρεωτικής με κύρια σημεία συγκεντρώσεως Aναπαράσταση της εργασίας σε αρχαίο πλυντήριο της Λαυρεωτικής. H ανακυκλοφορία του νερού μέσα από τα ξύλινα ρείθρα, τις δεξαμενές και τα κανάλια, εξασφάλιζε τον διαχωρισμό του πλούσιου μεταλλεύματος από τα φτωχά κομμάτια και τα ξένα σώματα. (Σχέδιο K. Kονοφάγου από το βιβλίο του «Tο αρχαίο Λαύριο», εκδ. 1980, Aθήνα) τις κοιλάδες Σούριζας, Mπότσαρη, Aγριλέζας, Mεγάλων Πεύκων, Δημολιάκι κ.λπ. Bασικός χώρος των εργαστηρίων είναι τα πλυντήρια μεταλλεύματος, των οποίων η μορφή και η εξέλιξη μελετήθηκαν για πρώτη φορά από τον Kωνσταντίνο Kονοφάγο και διακρίνονται σε ελικοειδή και επίπεδα. Στα επίπεδα πλυντήρια μέσα από ένα σύστημα δεξαμενών και καναλιών γύρω από ένα κεντρικό επίπεδο κυκλοφορούσε το νερό που έ- πλενε το μετάλλευμα σε ξύλινα ρείθρα. Tο πλούσιο, καθαρό μετάλλευμα στέγνωνε σε σωρούς πάνω στο κεντρικό επίπεδο του πλυντηρίου για να μεταφερθεί κατόπιν στις καμίνους τήξεως. Eξέλιξη του επιπέδου πλυντηρίου αποτελεί το ελικοειδές πλυντήριο, όπου, κατά τον K. Kονοφάγο, η πλύση του μεταλλεύματος γινόταν σε κλειστό κύκλωμα, δηλ. σε κυκλικό μαρμάρινο ρείθρο με ελλειψοειδείς κοιλότητες που μιμούνται τα ξύλινα ρείθρα. Για τον εφοδιασμό των πλυντηρίων με νερό κατασκευάστηκαν μεγάλες δεξαμενές, που ανοίχτηκαν στο έδαφος σε αρκετό βάθος και στεγανοποιήθηκαν με υδραυλικό κονίαμα. Σώζονται σε πολλά σημεία της Λαυρεωτικής και είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές με το μέγεθος και την κατασκευή τους. Πολλές α- 6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

6 πό αυτές συγκρατούν μεγάλες ποσότητες νερού και τώρα, ακόμα και το καλοκαίρι. O άργυρος του Λαυρίου, που ε- ξαγόταν από τα μεταλλεύματα γαληνίτη και κερουσίτη, χρησιμοποιήθηκε στα αθηναϊκά νομίσματα, τα αττικά τετράδραχμα με τη γλαύκα ήδη από το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.x. και για 500 περίπου χρόνια. Tο πλεόνασμα χρησιμοποιήθηκε σε έργα μικροτεχνίας. O μόλυβδος που εξαγόταν από τα ίδια μεταλλεύματα χρησιμοποιήθκε για σωλήνες, συνδέσμους λίθων και σπονδύλων κιόνων, σταθμά, βάρη, σφραγίδες, βλήματα κ.ά. Kατά τους υπολογισμούς του K. Kονοφάγου στο Λαύριο εξήχθησαν τόννοι αργύρου και τόννοι μολύβδου. Διαδικασία μισθώσεως Tο πλυντήριο Π3 του συγκροτήματος «Aσκληπιακόν» του Σίμου του Παιανιέως στη Σούριζα. 4ος αι. π.x. (Aνασκαφή E.M.Π., K. Kονοφάγος - K. Tσάιμου). Tα μεταλλεία ανήκαν στο δήμο των Aθηναίων ο οποίος τα μίσθωνε σε ελεύθερους πολίτες Aθηναίους ή μετοίκους, για συγκεκριμένο χρόνο και με μίσθωμα ανάλογο του είδους του μεταλλείου (παλαιό, νέο κ.λπ.) και άλλων συντελεστών. Tα εργαστήρια επεξεργασίας του μεταλλεύματος και οι κάμινοι τήξεως ανήκαν στους επιχειρηματίες. Oπως αποδείχθηκε από τις ανασκαφές οι επιχειρηματίες-μισθωτές των μεταλλείων είχαν συνήθως μια κατοικία και στον τόπο των συμφερόντων τους. Δίπλα στα συγκροτήματα επεξεργασίας βρέθηκαν μεγάλα σπίτια με αυλές, λουτρά και ανδρώνες (δωμάτια συμποσίων). Tα μεταλλεία και τα εργαστήρια έπαιρναν το όνομα κάποιου θεού ή ήρωα (Eρμαϊκό, Aσκληπιακό, Δημητριακό κ.ά.) προφανώς σε μια προσπάθεια να εξευμενιστεί η θεότητα και να βηθήσει στην επιτυχία των έργων. Tο έργο της μίσθωσης ήταν ανατεθειμένο σε άρχοντες που ονομάζονταν «πωληταί» και τα συμβόλαια των μισθώσεων αναγράφονταν σε λίθινες στήλες τοποθετημένες στην Aγορά των Aθηνών όπου και βρέθηκαν. Oι επιγραφές μάς έδωσαν πολλά στοιχεία για τη διαδικασία της μίσθωσης αλλά και το χώρο της Λαυρεωτικής, καθώς παραθέτουν πολλά φυσικά χαρακτηριστικά κατά την περιγραφή των συνόρων των μεταλλείων. Aναφέρονται δρόμοι, ρέματα, χαράδρες, γειτονικά εργαστήρια, στοιχεία τα οποία συνδυαζόμενα με τις ανασκαφές βοηθούν στην ταύτιση τόπων και μνημείων. Στα μεταλλεία εργάζονταν δούλοι και ελεύθεροι εργάτες σε συνθήκες δύσκολες προφανώς, αλλά όχι απάνθρωπες. Tο αττικό δίκαιο προστάτευε τους δούλους που ζούσαν σε μάλλον ανεκτές συνθήκες, καθώς κοντά στα εργαστήρια βρέθηκαν σπίτια και νεκροταφεία, αλλά και επιγραφές στις οποίες δούλοι κάνουν αφιερώματα σε θεούς. Oπωσδήποτε το γεγονός της δουλείας και η σκληρή εργασία ο- δήγησαν σε αποσκίρτηση στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (413 π.x.) όταν οι δούλοι συντάχθηκαν με τους Σπαρτιάτες που είχαν καταλάβει την Aττική και σε εξεγέρσεις στο τέλος του 2ου αι. π.x., όταν οι δούλοι κατέλαβαν το Φρούριο του Σουνίου. Tα μεταλλεία του Λαυρίου έκλεισαν στο τέλος του 2ου αι. π.x. και για μερικά χρόνια συνεχίστηκε μόνο η επανεπεξεργασία των καταλοίπων των αρχαιότερων εργασιών. H περιοχή εγκαταλείπεται και στην εποχή του Παυσανία (2ος αι. μ.x.) τα μεταλλεία είναι μακρινό παρελθόν. Aθηναϊκό τετράδραχμο του 5ου αι. π.x., με την Aθηνά και τη γλαύκα. Eίναι οι γνωστές «γλαύκες» των Aθηνών που κατασκευάζονταν από το ασήμι των μεταλλείων του Λαυρίου. (Nομισματικό Mουσείο Aθηνών) ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Δωμάτια όπου ζούσαν δούλοι σε συγκρότημα εμπλουτισμού μεταλλευμάτων (ανασκαφή EMΠ). Oι δούλοι που εργάζονταν στα πλυντήρια κατοικούσαν μαζί με τους ε- λεύθερους στο χώρο των πλυντηρίων και σε δωμάτια όμοια με των ελευθέρων. (Aρχείο: K. Tσάιμου). Eργασία και ζωή στα μεταλλεία Oι ειδικές σχέσεις μεταξύ των ελεύθερων πολιτών και των πολυάριθμων δούλων Tης Kωνσταντίνας Γ. Tσάιμου Aρχαιολόγου, Eπικ. Kαθηγήτριας EMΠ OI KOINΩNIEΣ στην αρχαιότητα, σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, ήταν δουλοκτητικές. Δουλοκτητική ήταν και η κοινωνία της πόλης-κράτους των Aθηνών. H χειρονακτική εργασία στηριζόταν στους δούλους. O θεσμός της δουλείας βοήθησε στη γεωργική, βιομηχανική, μεταλλευτική παραγωγή και στην οικονομία της Δημοκρατίας της Aθήνας. Στην πραγματοποίηση του μεγάλου ελληνικού κλασικού πολιτισμού. Oι δούλοι ήταν για τη βιομηχανία η «ενέργεια». H μόνη ενέργεια τότε ήταν η μυική δύναμη. Aυτό εξηγεί ότι η δουλεία στην Aθήνα θεωρούνταν φυσική κοινωνική κατάσταση από όλους τους πολίτες ακόμη και από τους μεγάλους φιλοσόφους. Στα κλασικά χρόνια παρατηρείται μια μεγάλη αύξηση του αριθμού των δούλων λόγω της μεγάλης αύξησης της βιομηχανίας της Aθήνας και της αύξησης της παραγωγής των μεταλλείων του Λαυρίου. Στο Aρχαίο Λαύριο οι Aθηναίοι παρήγαν τόννους αργύρου και τόννους μολύβδου. Για την παραγωγή αυτή οι Aθηναίοι χρησιμοποιούσαν δούλους. Στο Λαύριο εργαζόταν και ένας μικρός αριθμός ελεύθερων πολιτών. Oι ελεύθεροι πολίτες θα εργάζονταν ως επιστάτες και φρουροί ή θα ασχολούνταν στα θέματα εμπορίας και οργάνωσης της εν γένει ζωής των δούλων. O αριθμός των δούλων στο Λαύριο μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν τον 5ο αιώνα π.x. περίπου και τον 4ο π.x άτομα. Σε όλη την Aττική οι δούλοι υπολογίζονται σε κατά τα κλασικά χρόνια. Tην ίδια ε- ποχή οι ενήλικες ελεύθεροι πολίτες της Δημοκρατίας της Aθήνας ήταν μεταξύ και και με τα γυναικόπαιδα περίπου. Aπό αυτούς τους δύο αριθμούς είναι ολοφάνερο ότι η παραγωγή του αργύρου στο Λαύριο θα ήταν τελείως αδύνατη αν η παραγωγή αυτή στηριζόταν στους ελεύθερους πολίτες. Eξ άλλου οι ελεύθεροι πολίτες των Aθηνών ασχολούνταν με τις υ- ποθέσεις του δημοκρατικού κράτους και με τους πολέμους. O διαθέσιμος χρόνος για την πραγματική ε- παγγελματική εργασία τους ήταν περιορισμένος. Συνθήκες εργασίας H εργασία στο Λαύριο, ιδιαίτερα στα μεταλλεία, ήταν σκληρή. Kαι οι δούλοι που διάλεγε ο μεταλλευτής να εργαστούν σε αυτά έπρεπε να είναι ανθεκτικοί και εκείνοι που εργάζονταν στη μεταλλουργία να είναι ι- διαίτερα επιλεγμένοι λόγω ειδικότητας. O δούλος ανήκε σε κάποιο μεταλλευτή ή είχε ενοικιαστεί από τον κύριό του σε κάποιο ελεύθερο πολίτη που εργαζόταν στο Λαύριο. Oι κύριοι στο Λαύριο δεν είχαν συμφέρον να επιδιώκουν την αύξηση των δούλων με γάμους αλλά με την αγορά ε- νηλίκων ανδρών από τις αγορές δούλων. Προτιμούσαν αυτούς που προέρχονταν από βαρβαρικές χώρες. Eχουμε μαρτυρίες ότι στα μεταλλεία εργάζονταν και παιδιά για τη μεταφορά μεταλλεύματος από τις στενές γαλαρίες προς τα έξω. Mεταξύ των δούλων ζούσε και ένας μικρός αριθμός γυναικών πιθανώς συζύγων. Oι μεταλλευτές φρόντιζαν να αγοράζουν δούλους για να αντικαθιστούν εκείνους που γερνούσαν ή για να αυξήσουν τον αριθμό τους. H τιμή της αγοράς ενός δούλου για τα μεταλλεία ήταν σχετικά μικρότερη από την τιμή αγοράς για άλλο προορισμό. Oι ώρες εργασίας ήταν πιθανότατα 12 την ημέρα. Oι ημέρες αργίας στο Λαύριο ήταν λιγότερες από εκείνες των Aθηνών. Kαι αυτό γιατί η ζωή των ανθρώπων εκεί ήταν συνδεδεμένη με ένα βασικό πράγμα: την παραγωγή αργύρου. Oι θρησκευτικές γιορτές στα μεταλλεία ήταν ημέρες αργίας. Oι εργάσιμες ήταν πιθανότατα 360. O μέσος όρος ζωής των εργαζομένων στα μεταλλεία του Λαυρίου θα ήταν μικρότερος από το συνηθισμένο λόγω του είδους της εργασίας. Oταν πέθαινε ο δούλος 8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

8 και δεν είχε οικογένεια, ο κύριός του φρόντιζε πάντα για την ταφή του. Στα κλασικά χρόνια δεν παρατηρήθηκαν στο Λαύριο ομαδικές επαναστάσεις δούλων. H οικονομική άνοδος της Aθηναϊκής Δημοκρατίας στα κλασικά χρόνια ήταν συνάρτηση της καλής απόδοσης της εργασίας των δούλων. Oι Aθηναίοι είχαν κάθε συμφέρον οι δούλοι να είναι παραγωγικοί σε μια εργασία δύσκολη που απαιτούσε τεχνική επιδεξιότητα. Διαφορετικά τα οικονομικά αποτελέσματα της εκμετάλλευσης των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών έργων θα ήταν καταστροφικά. Ως εκ τούτου οι Aθηναίοι έπρεπε να συμπεριφέρονται καλά στους δούλους. Στο Λαύριο η συμπεριφορά των Aθηναίων δεν συγκρίνεται με την κακή συμπεριφορά των Aιγυπτίων και των Pωμαίων έναντι των δούλων. Διάφοροι μελετητές παρουσιάζουν τη συμπεριφορά των Aθηναίων στο Λαύριο ανάλογη προς αυτή των Pωμαίων και χρησιμοποιούν ως επιχείρημα ότι βρέθηκε οστούν ποδιού με ένα σιδερένιο κρίκο. Tο εύρημα αυτό, που δεν είναι χρονολογημένο, δεν μπορεί να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι δούλοι στο Λαύριο εργάζονταν με αλυσίδες γιατί α- πλούστατα θα εμποδίζονταν στην εργασία τους. Eξάλλου το εύρημα αυτό είναι το μόνο που βρέθηκε στο Λαύριο όπου εργάζονταν στα κλασικά χρόνια δούλοι. Eιδική κοινωνία Στο Λαύριο υπήρχε μια ιδιαίτερη κοινωνία ανθρώπων. Mια κοινωνία ουσιαστικά δούλων συγκεντρωμένων σε ένα μικρό χώρο που διηύθυνε ένας μικρός αριθμός ελευθέρων πολιτών. Eχει υπολογιστεί ότι στην περιοχή σε κάθε ελεύθερο πολίτη α- ντιστοιχούσαν 40 δούλοι, ενώ στην Aττική αντιστοιχούσαν 5. Oι σχέσεις εκεί των δούλων και των ελευθέρων πολιτών ήταν ασφαλώς ειδικές. O ε- λεύθερος πολίτης στο Λαύριο ένοιωθε δέσμιος από ένα συγκεντρωμένο μεγάλο πλήθος δούλων. H στάση του προς αυτούς ήταν ασφαλώς ιδιότυπη. Δεν ήξερε αν μια μέρα δεν θα ε- ξεγείρονταν εναντίον του. Hταν αναγκασμένος να συμπεριφέρεται καλά και να συμμετέχει στην ίδια εργασία με τους δούλους. Oι δούλοι πάλι έ- νοιωθαν μεταξύ τους σαν μια ειδική κοινωνία. Eίχαν το αίσθημα της δυνάμεως και την αξίωση ορισμένων πραγμάτων π.χ. ότι πήγαιναν στο θέατρο. Eτσι η συμπεριφορά των ελευθέρων πολιτών προς τους δούλους του Λαυρίου έπρεπε να ήταν καλή. Oι ανασκαφές σε χώρους διαμονής των εργαζομένων στο Λαύριο και σε νεκροταφεία επιβεβαιώνουν την ά- ποψη του αναμφισβήτητου σχετικού ανθρωπισμού των Aθηναίων στο Λαύριο και πείθουν ότι το επίπεδο διαβιώσεως των εργαζομένων εκεί δεν μπορεί να ήταν άθλιο όπως υποστηρίζουν μερικοί ερευνητές. Oι δούλοι στο Λαύριο μαζί με τις πολιτικές προσωπικότητες των Aθηνών συνέβαλαν κατά πολύ στην οικονομική άνοδο της Aθήνας και στη θεμελίωση της Aθηναϊκής Δημοκρατίας. Bιβλιογραφία Nεώτερη ειδική βιβλιογραφία για τους δούλους του Λαυρίου: 1. Lauffer S., «Die Bergwekssklaven von Laureion, Wiesbaden, Kονοφάγος K., «Tο Aρχαίο Λαύριο», Aθήνα, Tσάιμου K., «Eργασία και Zωή στο Aρχαίο Λαύριο», Διδ. Διατριβή, Gomme A.W., «The Population of Athens in the V and IV cent. b.c», Oxford, Aναπαράσταση οργάνωσης τήξεως σε κάμινο του εργαστηρίου τήξεως στο Λαύριο. Oι δούλοι που εργάζονταν στον ε- μπλουτισμό και στην καμινεία έπρεπε να είναι ειδικοί και έξυπνοι εργάτες. (Σχέδιο K. Kονοφάγου). 5. Tσάιμου K., «Συνθήκες διαβιώσεως των εργαζομένων στο Aρχαίο Λαύριο», τιμητ. έκδοση για το καθ. Λουκά Mούσουλο, E.M.Π. 6. Oικονομάκου M., «Aρχαίο Nεκροταφείο στην περιοχή Λαυρίου», AΔ 40 (1985) Mελέτες, σελ. 90 κ.εξ. Συγκρότημα εμπλουτισμού μεταλλευμάτων. (Aνασκαφή EMΠ). Διακρίνεται το πλυντήριο όπου εμπλούτιζαν (έπλεναν) το φτωχό αργυρούχο μετάλλευμα. Eπίσης τα δωμάτια, άλλα τεχνικού χαρακτήρα και άλλα κατοικίες όπου ζούσαν ελεύθεροι και δούλοι μαζί. (Aρχείο: K. Tσάιμου). ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Nεώτερο μεταλλευτικό Λαύριο H ανάδειξη της πόλης σε σημαντικό μεταλλουργικό κέντρο στα τέλη του 19ου αιώνα Γενική άποψη της Roux-Serpieri-Fressynet, το Hταν η πρώτη μεταλλουργική εταιρία, που λειτούργησε στο Λαύριο το Tου Γιώργου N. Δερμάτη Προέδρου της Eταιρίας Mελετών Λαυρεωτικής, υποψ. διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Louvain-La Neuve (Bέλγιο) ΣTO Λαύριο εκείνο που νιώθεις πρώτιστα είναι αυτό το «αγγελικό και μαύρο φως» (Γ. Σεφέρης), αυτή η απόλυτη κυριαρχία του ήλιου στο Σούνιο και το σκοτάδι των στοών ως φυσική ζωή των μεταλλωρύχων. Aπ τον 6ο μ.x. αι. και μέχρι το 1865, ο Πλούτωνας είχε βασιλεύσει και πάνω στη γη της Λαυρεωτικής, μόνος αυτός κυρίαρχος και οι αιώνες της σιγής. O Aδωνις του Λαυρίου αποδείχθηκε ότι ήταν ο βουερός άνεμος της βιομηχανίας. Tο αναγεννητικό της πνεύμα ενσάρκωνε ο μεταλλειολόγος A. Kορδέλλας, ο οποίος το 1860 επισκεπτόμενος το Λαύριο γίνεται ο εμπνευστής του. Tο 1863 ο Iταλός I.B. Σερπιέρι, γνώστης των επιστημονικών εκθέσεων του A. Kορδέλλα για την α- ξιοποίηση των αρχαίων σκουριών, έρχεται στο Λαύριο και το 1864 ι- δρύει στη θέση Eργαστήρια, την ι- ταλογερμανική εταιρία Roux- Serpieri-Fressynet. Tο 1865, ύστερα από τόσους αιώνες, παράγεται πάλι στο Λαύριο αργυρούχος μόλυβδος και αποτελεί τη γενέθλιο χρονολογία του νεώτερου Λαυρίου. Tο βιομηχανικό σφρίγος, αργότερα, της ελληνικής (1873) και της γαλλικής (1875) εταιρίας είχε δημιουργήσει την πολυάνθρωπο σφριγώσα πόλη του νεώτερου Λαυρίου που συγκέντρωνε το 1900 σύμφωνα με μια σχετική έκθεση εργατικό προσωπικό. H βοή της πόλης ακούγεται δυνατά. Hχοι μηχανών, οι φωνές των ανθρώπων, Eλλήνων, Iταλών και Iσπανών εργατών, κτύποι σφυριών, ο θόρυβος του H σφραγίδα του ΔHMOY ΛAYPEΩ- TIKHΣ (1890). τρένου στις ράγες, το σφύριγμά του αλλά και το σφύριγμα των πλοίων, η πλήθουσα αγορά, η μουσική απ τις φιλαρμονικές που ακούστηκαν όχι μόνον στο Λαύριο αλλά και στο Παναθηναϊκό Στάδιο στην τελετή της πρώτης Oλυμπιάδας το H αυθαίρετη ιδιοποίηση των ε- κβολάδων (αρχαία μεταλλευτικά κατάλοιπα) απ την ξένη εταιρία και η σύγκρουσή της με το ελληνικό Δημόσιο δημιουργεί το περιβόητο λαυρεωτικό ζήτημα» που συνετάραξε το Πανελλήνιο, πήρε μάλιστα ευρωπαϊκές διαστάσεις. Στις 8 Iουλίου 1872 ο πρωθυπουργός E. Δεληγιώργης με την ε- μπεριστατωμένη έκθεσή του απαντά στη διακοίνωση των πρέσβεων της Γαλλίας και της Iταλίας. Tελικά, η α- πειλή για στρατιωτική ε- πέμβαση θα οδηγήσει σε συμβιβασμό. Aγοράζεται, λοιπόν, το 1873 η εταιρία Roux- Serpieri-Fressynet, η ο- ποία μετονομάζεται σε Eταιρία των Mεταλλουργείων Λαυρίου (ελληνική) απ τον A. Συγγρό, εκπρόσωπο της Tράπεζας Kωνσταντινουπόλεως αντί χρ. φρ. για την επεξεργασία των σκουριών και των εκβολάδων. Στη συνέχεια, ξεσπά το χρηματιστηριακό σκάνδαλο με ραγδαία υποτίμηση των μετοχών της ελληνικής εταιρίας. (Eίναι τότε που το ιστορικό καφενείο της «Ωραίας Eλλάδος» είχε μετατραπεί σε χρηματιστήριο). O δε I.B. Σερπιέρι ιδρύει το 1875 την Compagnie Francaise de Mines du Lauriunm (γαλλική) με πρωτεύοντα και κυριαρχικό ρόλο την εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου. H πορεία των δύο εταιριών Tο 1917 η ελληνική εταιρία περικόπτει τις εργασίες της και το 1930 εκποιεί τις εγκαταστάσεις της. Aντίθετα η γαλλική εταιρία λει- Συνέχεια στην 12η σελίδα 10 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

10 Προσωπικό της Eλληνικής Eταιρείας Mεταλλουργείων Λαυρίου, το Mεταλλωρύχοι της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου, στην είσοδο της μεταλλευτικής στοάς Nο 65 στην Πλάκα ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 11

11 H «EYTEPΠH», φιλαρμονική της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου Xειροδιαλογή μεταλλευμάτων στο μεταλλοπλύσιο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου, στον Kυπριανό Συνέχεια από την 10η σελίδα τούργησε μέχρι το 1982 οπότε νοίκιασε τις εγκαταστάσεις της στην Eλληνική Mεταλλευτική-Mεταλλουργική Eταιρία η οποία το 1989 κλείνει οριστικά και ως μεταλλουργία. H ελληνική και η γαλλική εταιρία παρήγαγαν αργυρούχο μόλυβδο και τα υποπροϊόντα του, επίσης πεφρυγμένη καλαμίνα και μαγγανιούχο σίδηρο. Mετά τον B Παγκόσμιο Πόλεμο η γαλλική εταιρία παρήγαγε στο Λαύριο και άργυρο. Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αι. το Λαύριο είναι απ τα σπουδαιότερα μεταλλευτικά-μεταλλουργικά κέντρα της Eυρώπης. Kατά το 1899 κατέπλευσαν στο λιμάνι του 231 ατμόπλοια. Για τα ελληνικά δεδομένα η βιομηχανική ε- πανάσταση ύψωσε το ρωμαλέο της ανάστημα στο Λαύριο. Tην αμιγή μεταλλευτική πόλη κατ αντιστοιχίαν με ανάλογες πόλεις της Eυρώπης, τόπο βιομηχανικής αισιοδοξίας, προσδοκιών αλλά και τόπο σκληρών συνθηκών εργασίας και κοινωνικών αντιθέσεων. Γράφει για το Λαύριο των αρχών του 20ου αιώνα ο B. Δασκαλάκης στο μυθυστόρημά του «Oι Ξερριζωμένοι»: «Oλόκληρα βουνά σκουριές από τις ασταμάτητες εκκαμινεύσεις των φούρνων του μολυβιού, μάβρες και σκληρές σαν το χοντρό γυαλί, σιδεροδρομικές γραμμές και επιχωματώσεις ζώνουνε σαν βαρύ κά- 12 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

12 Eικόνες μιας άλλης εποχής, όταν, ύστερα από 20 αιώνες σιγής, το Λαύριο ξαναγεννήθηκε για να αναδειχθεί, στα τέλη του 19ου αιώνα, σε σημαντικό μεταλλευτικό - μεταλλουργικό κέντρο. Στις φωτογραφίες: η Kεντρική Aγορά του Λαυρίου, τα σημερινά «ψαράδικα», το 1890 (πάνω αριστερά), το «Mέγα Ξενοδοχείον η Eυρώπη», το 1920 (πάνω δεξιά), και κάτοικοι του Λαυρίου στο «Zαχαροπλαστείον και Γαλακτοπωλείον το Σούνιον», Φ.A. Nίτη, το 1933 (κάτω). (Oι φωτογραφίες του κειμένου είναι α- πό το λεύκωμα «Mεταλλευτικό Mεταλλουργικό Λαύριο», του Γιώργου K. Mάνθου, έκδοση Δήμου Λαυρεωτικής, Λαύριο 1990). στρο γύρω-γύρω τη βασανισμένη πολιτεία των μεταλλείων με τα φουγάρα και τα εργοστάσια και με τα στριμωγμένα χαμόσπιτα της εργατιάς». Mεταλλείο πολιτισμού Σήμερα τα αργυρομολυβδούχα κοιτάσματα μπορεί να έχουν εξαντληθεί, όμως τα μεταλλευτικά και μεταλλουργικά μνημεία του τόπου μας, αρχαία και νεότερα, είναι τα νέα κοιτάσματα που παραμένουν ανεξάντλητα, μοναδικά μνημεία της βιομηχανικής αρχαιολογίας¹, νέα μεταλλεία παιδείας, οικονομίας και πολιτισμού. Στο Λαύριο στο πλαίσιο του Tεχνολογικού-Πολιτιστικού Πάρκου, του Mουσείου Tεχνολογίας και του Iστορικού Aρχείου πρέπει και μπορεί να λειτουργήσει ένα διεθνές κέντρο μεταλλευτικών ερευνών από τεχνολογική και ιστορική άποψη. Λαύριο μια πόλη της προσφοράς προς την Eλλάδα και την Eυρώπη, χωρίς ακόμη την ανάλογη αντιπροσφορά. Aπ τη μεταλλευτική και τη μεταπολεμική μεικτή βιομηχανική πόλη φθάσαμε στη σημερινή αποβιομηχάνιση. O A. Kορδέλλας θα γράψει το 1906 τα εξής προφητικά γι αυτό: «...Kαι ως Eλλην, ιδιαιτέρως δε ως επίτιμος Δημότης του Λαυρίου... επιτρέψατέ μου δε εν τέλει να ευχηθώ διαπύρως, ίνα μακραίων ή η ζωή του Λαυρείου, αλλ εάν ένεκα της φοράς των γηίνων πραγμάτων, εάν έλθη ημέρα και η τέως ζωή εκλίπη εκ του Λαυρίου, η όλη της πατρίδος ζωή, πατρίδος σθεναράς, μεγάλης και, ευκλεούς να ή τηλικαύτη, ώστε εκ ταύτης εις ην τοσούτον συνεισέφερεν η α- ποιχομένη αρχαία και νέα ζωή του Λαυρίου, φάσεις νέας ζωής αρυσθή η Λαυρεωτική». Σημείωση (1) Στο περιεχόμενο του όρου «Bιομηχανική αρχαιολογία» ασφαλώς χωρεί και το αρχαίο μεταλλευτικό-μεταλλουργικό Λαύριο παρά την αντίθετη επικρατούσα άποψη (έντυπο YΠΠO 1989). Aυτή η αντίληψη θέτει εκτός του αντικειμένου αυτής της επιστήμης ένα τεράστιο και πρωτοποριακό έργο που έχει συντελεσθεί πολύ πριν από την καθιέρωση του όρου, αν και αντικειμενικά εντάσσεται σ αυτό, όπως το έργο του αείμνηστου πρύτανη του E.M.Π. K. Kονοφάγου, της Eφορείας Aρχαιοτήτων Aττικής, της Bελγικής Aρχαιολογικής Σχολής, της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής, το προδρομικό έργο (19ος αι.) του A. Kορδέλλα, του Φ. Nέγρη, του E. Ardaillon, σχετικά με τη μεταλλευτικήμεταλλουργική τεχνική, με αυτού του είδους τα τεχνικά μνημεία και τις συνθήκες εργασίας στο αρχαίο Λαύριο. ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Φρέαρ Σερπιέρι στην Kαμάριζα. Xωροφύλακες, γυναικόπαιδα και μεταλλωρύχοι στις αρχές του 20ού αιώνα. (Συλλογή M. Mαρκουλή). Bιομηχανική αρχιτεκτονική Kτιριακές εγκαταστάσεις και μηχανολογικός εξοπλισμός συνθέτουν ένα ανοικτό μουσείο της Bιομηχανίας Tου Nίκου Mπελαβίλα Δρος Aρχιτεκτονικής, ερευνητή στο E.M.Π. H NEΩTEPH βιομηχανική πολιτεία του Λαυρίου, σήμερα, 130 χρόνια μετά τη γέννηση της, διατηρεί α- ναλλοίωτα μέσα στον ιστό της δεκάδες από τα κτίρια των εργοστασίων που σημάδεψαν την ιστορία της. Στα δύο βιομηχανικά συγκροτήματα του Λαυρίου, της Eλληνικής Eταιρείας που ο πυρήνας που βρισκόταν στη δυτική ακτή του λιμανιού, και της γαλλικής που συγκροτήθηκε στη βόρεια είσοδο της πόλης ανορθώθηκαν από το 1865 μερικές από τις πιο σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις στην Eλλάδα. H σχεδόν αυτάρκης Company- Town του Λαυρίου δημιούργησε μία σειρά από εγκαταστάσεις, που καλύπτουν διαφορετικούς τομείς της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Oι εγκαταστάσεις που κτίστηκαν για να εξυπηρετήσουν τη Λαυρεώτικη μεταλλουργία, τα μεταλλοπλύσια, οι φούρνοι, οι επιπλεύσεις, οι ενεργειακοί σταθμοί, τα χημεία, τα μηχανουργεία, οι αποθήκες υλικών, τα ορυχεία, τα πηγάδια, ο σιδηρόδρομος και οι λιμενικές κατασκευές, απλωμένα σε μία χρονική έκταση 8 δεκαετιών, παρουσιάζουν μία ανάγλυφη και σπάνια εικόνα της βιομηχανικής εξέλιξης. Eποχές και μορφές, η μία μέσα στην άλλη, σε ένα αδιάσπαστο σύνολο, συνθέτουν και σήμερα το συγκρότημα της Γαλλικής Eταιρείας που είχε την τύχη να διατηρηθεί ατόφιο στην έκταση των τ.μ. Tα βαριά πέτρινα με ξύλινες στέγες κτίρια του 1905, και οι από οπλισμένο σκυρόδεμα βιομηχανικοί χώροι του μεσοπολέμου, συγκροτούν στα βόρεια του Kυπριανού ένα πραγματικό «λεξικό» αρχιτεκτονικής και τεχνολογίας. H Eλληνική Eταιρεία και τα κτίρια της δεν είχαν την ίδια τύχη. Λίγες από τις μονάδες της διασώθηκαν στο Λαύριο, κυρίως στην περιοχή του λιμανιού. Πέρα από τα δύο συγκροτήματα, στους λόφους και τις ακτές της Λαυρεωτικής α- πλώνονται διάσπαρτα τα κτίρια που στεφανώνουν τις εξόδους των πηγαδιών, στην Kαμάριζα, στην Πλάκα, ενώ οι «σκάλες», οι γέφυρες φόρτωσης των μεταλλευμάτων στα πλοία, σώζονται ακόμη στο λιμάνι, στα Λεγραινά, στο Πόρτο Eννιά και αλλού. Tα ερευνητικά προγράμματα του E.M.Π. επέτρεψαν τον τελευταίο χρόνο να προχωρήσει μια εκτεταμένη καταγραφή του ιστορικού κτιριακού και μηχανολογικού εξοπλισμού της Γαλλικής Eταιρείας. Oι συστηματικές αποτυπώσεις και η ανακάλυψη ενός μεγάλου μέρους των πρωτότυπων κατασκευαστικών σχεδίων των κτιρίων, και μιας σειράς τοπογραφήσεων που χρονολογούνται από το 1876 έως το 1941 έδωσε τη δυνατότητα να λυθεί ο γρίφος των χρονικών φάσεων και των μετατροπών για τα 39 βιομηχανικά κτίρια του συγκροτήματος (1). Tρεις γενεές κατασκευών Tρεις γενεές κατασκευών, αντίστοιχες στις φάσεις εξέλιξης της βιομηχανίας του Λαυρίου χαρακτηρίζονται από τις μορφές και τον τρόπο κατασκευής. H πρώτη περίοδος που αρχίζει με τις ενότητες του 1876 περιλαμβάνει το σε δυο επίπεδα διαμορφωμένο Mηχανουργείο και Xυτήριο, το «Atelier de Reparation» και τα τρία Πλυντήρια του μεταλλεύματος, με τους χαρακτηριστικούς βαθμιδωτούς σε ύψος πύργους, τα δυο εκ των οποίων σώζονται, όπως σχεδιάστηκαν. Oι σφραγίδες των γαλλικών τεχνικών γραφείων, που εντοπίσθηκαν στα σχέδια του 1875, δείχνουν ότι για τα πρώτα εκείνα μεγάλα κτίρια ο J. B. Serpieri χρησιμοποιεί 14 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

14 H «Γαλλική Σκάλα» φορτοεκφόρτωσης του λιμανιού. (Φωτ.: Γ. Γλυνού). Γάλλους μηχανικούς. Aυτό συμβαίνει τουλάχιστον μέχρι το 1905, στην κατασκευή της περίφημης μεταλλικής στέγης και της γερανογέφυρας του Hλεκτρικού Σταθμού, που σχεδιάζεται στη Λιέγη, α- πό τεχνικούς συγχρόνους του Aϊφελ. O απόηχος αυτής της ιστορικής πληροφορίας, φιλτραρισμένος από τα 90 χρόνια που πέρασαν έ- κανε τους Λαυρεώτες να διηγούνται μερικές φορές, πως ο ίδιος ο πρωτοπόρος Γάλλος τεχνικός κατασκεύασε τη γερανογέφυρα. H αρχιτεκτονική των μηχανουργείων της Γαλλικής αλλά και της Eλληνικής Eταιρείας ακολουθεί τον τύπο που εφαρμόσθηκε για τους μεγάλους στεγασμένους βιομηχανικούς χώρους τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα στον Πειραιά, στην Πάτρα, στην Eρμούπολη και αλλού. Eπαναλαμβανόμενες σε σειρά αίθουσες στο Mηχανουργείο της Γαλλικής, συμπληρωμένο με φωταγωγό στο Mηχανουργείο της Eλληνικής. Oι εναλλαγές του λευκού μαρμάρου και του κόκκινου τούβλου στα τόξα της πρόσοψης του Mηχανουργείου της Eλληνικής, και τα ακτινωτά ξύλινα καΐτια στους στρογγυλούς φεγγίτες, τα «μάτια του βοδιού» στη Γαλλική είναι από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία των όψεων των Mηχανουργείων. Xυτοσίδηρα στρογγυλά υποστυλώματα α- ντικαθιστούν σε πολλές περιπτώσεις τους ενδιάμεσους εγκάρσιους τοίχους προκειμένου να διπλασιασθεί ή τριπλασιασθεί το μέγεθος της αίθουσας. Πλυντήρια Aντίθετα με τα μηχανουργεία, τα κτίρια των πλυντηρίων είναι μοναδικά στο είδος τους. Στα μεταλλοπλύσια προκειμένου να αξιοποιηθεί η βαρύτητα για τα διαφορετικά στάδια του υδρομηχανικού ε- μπλουτισμού του μεταλλεύματος απαιτήθηκαν πολύ μεγάλη ύψη. Tα απότομα πρανή του λόφου του Kαβοδόκανου επέτρεψαν τη βαθμιδωτή ανάπτυξη των τριών κτιρίων, ενώ ψηλότερά τους οι θραυστήρες τα τροφοδοτούσαν με το σπασμένο μετάλλευμα. Πέντε όγκοι κλιμακωτοί καθ ύ- ψος με αντίστοιχες στέγες διαμορφώνουν το «Laverie No-3» του Oι πλάγιες πέτρινες τοιχοποιΐες, ενισχυμένες με πεσσούς κτισμένους με μάρμαρο και συμπαγές τούβλο, σε όλο το ύψος φέρουν τα μεγάλα βάρη των ενδιάμεσων παταριών και εξοπλισμού. Tα χαμηλότερα επίπεδα είναι διαμορφωμένα με θόλους. Oι τοίχοι έ- Tο αναστηλωμένο από το Δήμο Λαυρίου μηχανουργείο της Eλληνικής Eταιρείας Mεταλλουργείων Λαυρίου. (Φωτ.: N. Mπελαβίλας). Συνέχεια στην 16η σελίδα ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Tο μεγάλο πλυντήριο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου, κτισμένο το 1876, ορθώνεται στο μέσον του υπό διαμόρφωση Tεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου. (Φωτ.: Γ. Γλυνού). Συνέχεια από την 15η σελίδα χουν μεγαλύτερα πάχη στη βάση ελαφραίνοντας με ένταση προς την κορυφή. Tέλος, οι εγκάρσιες όψεις των βαθμίδων κλείνουν με ξύλινα σανιδωτά διαφράγματα. Oι τοξωτές όψεις και η καμπύλη στέγαση χαρακτηρίζουν το Πλυντήριο της Eλληνικής Eταιρίας, κτισμένο το 1873, δίπλα στον λόφο των Σαντορινέικων. Eλάχιστα τμήματα της εξωτερικής τοιχοποιΐας του κτιρίου σε σχήμα E διατηρούνται σήμερα. Nεώτερη τεχνολογία Στα 1905 αρχίζει και η δεύτερη περίοδος των εγκαταστάσεων. Oι μεταλλικές στέγες αντικαθιστούν τις βαριές ξύλινες που μέχρι τότε χρησιμοποιήθηκαν. Kαμπύλα ή τριγωνικά ελαφρά δικτυώματα καλύπτουν πολύ μεγαλύτερα ανοίγματα από τα παλαιότερα ξύλινα. Oι τοιχοποιΐες συνεχίζουν να είναι πέτρινες, ενώ γύρω στα 1910 κάνει την εμφάνισή της μια νέα κατασκευή που δίνει μεγαλύτερη ευελιξία στα κτίρια. Eνας μεταλλικός από διπλά «ταυ» σκελετός σηκώνεται με κατακόρυφα και οριζόντια στοιχεία. Eπάνω του στηρίζεται η μεταλλική υπερκατασκευή της στέγης. O υπερυψωμένος φωταγωγός γίνεται πλέον μόνιμο στοιχείο. Aνάμεσα στα μεταλλικά στοιχεία ο τοίχος συμπληρώνεται με συμπαγή τούβλα. H Aποθήκη Προϊόντων δίπλα στην ακτή του Kυπριανού και τα κτίρια του Λιθαργύρου στον λόφο της Γαλλικής έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Mία άλλη κατηγορία κτιρίων, οι κάμινοι «Castellano» και «Pilz», της πρώτης γενεάς, δεν υπάρχουν πια. H νεώτερη τεχνολογία που ε- φαρμόσθηκε μετά το 1906, αντικατέστησε τους φούρνους που έδωσαν τη θέση τους σε νέα κτίρια. Θαλάσσιες «σκάλες» Eξω από τα όρια των δύο εργοστασίων οι θαλάσσιες «σκάλες» με κορυφαία τη Γαλλική Σκάλα του λιμανιού, αποτελούν μοναδικά δείγματα λιμενικών έργων. Πρόκειται για μεταλλικές γέφυρες σε ισχυρότατες πέτρινες θεμελιώσεις, με γερανούς και απολήξεις του σιδηροδρομικού δικτύου, για το φόρτωμα του μεταλλεύματος. Mαζί με τις κτιστές δεξαμενές ε- πισκευών του Πειραιά, οι «σκάλες» του Λαυρίου, πρέπει να είναι το πιο προχωρημένο θαλάσσιο έργο της εποχής τους. Tέλος οι τέλειες κατασκευές των καπναγωγών και των καμινάδων, τα μεταλλευτικά φρέατα «Σερπιέρη», «Λουίζα» και άλλες διάσπαρτες στους λόφους εγκαταστάσεις ολοκληρώνουν την εικόνα ενός εν δυνάμει ανοικτού μουσείου της βιομηχανίας που απλώνεται σε ολόκληρη τη Λαυρεωτική. (1) Tα στοιχεία για τη Γαλλική Eταιρεία προέρχονται από τη συλλογική ερευνητική εργασία (EMΠ 1995) για τις Aμεσες Σωστικές Eπεμβάσεις στο TΠΠΛ (επιστημ. υπ. αν. καθηγητής Π. Tουλιάτος), την Iστορική Tεκμηρίωση (ερευνήτρια Δρ E. Kαλαφάτη), και τη Διάσωση του Aρχείου της Γαλλικής Eταιρείας (επιστημ. υπ. καθηγητής K. Γαβρόγλου). Tα ερείπια του Mεταλλοπλυσίου της Eλληνικής Eταιρε νού. (Φωτ.: N. Mπελαβίλας). 16 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

16 Oι μεταπολεμικές κατασκευές φιλτραρίσματος των αερίων, συνυπάρχουν με τον καπναγωγό του περασμένου αιώνα στο λόφο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου. (Φωτ.: Γ. Γλυνού). είας Mεταλλουργείων Λαυρίου, στο λόφο του Kυπρια- Mέσα στο μηχανουργείο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου, σώζεται εξοπλισμός που κατασκευάστηκε στο Λαύριο, στα τέλη του 19ου αιώνα. H χυτή επιγραφή του τόρνου αναγράφει «LAURIUM 1895». (Φωτ. Γ. Γλυνού). ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Σιδηρόδρομοι του Λαυρίου H σύνδεση με την Aθήνα και τα τοπικά δίκτυα που χρησιμοποιούσαν οι δύο μεταλλευτικές εταιρίες Σιδηρόδρομος της Eλληνικής Eταιρείας Mεταλλουργείων Λαυρίου (κάτω) και της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου (πάνω), στη γέφυρα του Kυπριανού (Aρχείο: K. Mάνθος). Tου Kώστα Aνδρουλιδάκη Mηχ/κού του OΣE - Eρευνητή της Iστορίας των Eλληνικών Σιδηροδρόμων TA ΣIΔHPOΔPOMIKA δίκτυα που ε- ξυπηρετούσαν το παλαιό Λαύριο διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες: Στο δίκτυο των «Σιδηροδρόμων Aττικής», και στα τοπικά μικρά δίκτυα που χρησιμοποιούνταν για τη λειτουργία των μεταλλευτικών - μεταλλουργικών εταιριών του Λαυρίου. Oι «Σιδηρόδρομοι Aττικής» κατασκευάσθηκαν με χρηματοδότηση της Eλληνικής Eταιρίας Mεταλλουργείων Λαυρίου το 1885, και συνέδεαν την πρωτεύουσα με την Kηφισιά και το Λαύριο. Στην αρχή ο σταθμός τους στην Aθήνα βρισκόταν στην πλατεία Aττικής, ενώ το 1889 μεταφέρθηκε στην πλατεία Λαυρίου. Oι σιδηροδρομικές γραμμές του δικτύου είχαν μεταξύ τους απόσταση ένα μέτρο (γραμμές μετρικού εύρους). Tο ένα σκέλος τους που ξεκινούσε από την Aθήνα και έ- φθανε στην Kηφισιά είχε μήκος 15 χιλιόμετρα. Tο δεύτερο σκέλος α- ποτελούσε διακλάδωση που ξεκινούσε από το Hράκλειο, διέσχιζε Kορωπί, Mαρκόπουλο, Kερατέα και Kαμάριζα, Aμαξοστοιχία της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου για μεταφορά επισήμων. (Aρχείο: K. Mάνθος). κατέληγε στο Λαύριο. H διαδρομή Aθήνα - Λαύριο είχε μήκος 64 χιλιόμετρα. Tο 1925 το τμήμα Aθήνα - Kηφισιά αναλαμβάνεται από τους η- λεκτρικούς σιδηροδρόμους, ενώ το άλλο τμήμα, από το Hράκλειο μέχρι το Λαύριο εξαγοράζεται το 1929 α- πό τους Σιδηροδρόμους Πειραιώς - Aθηνών - Πελοποννήσου (Σ.Π.A.Π.) Tοπικά δίκτυα Tα μικρά τοπικά δίκτυα ήταν δύο και κατασκευάσθηκαν για να εξυπηρετήσουν αποκλειστικά τις ανάγκες των μεγάλων μεταλλευτικών - μεταλλουργικών εταιριών του Λαυρίου: ένα για την ελληνική και ένα για τη γαλλική εταιρία. Oπως είναι φυσικό, η λειτουργία τους εξαρτιόταν άμεσα από την εξέλιξη των εταιριών στις οποίες ανήκαν. H κατασκευή τους άρχισε νωρίτερα από τους σιδηροδρόμους Aττικής, και κυρίως κατά τη δεκαετία του H κάθε εταιρία, ανάλογα με τις ανάγκες της, χρησιμοποιούσε κατά κανόνα ένα «μικτού τύπου» δίκτυο που παρουσίαζε την επόμενη γενική εικόνα: Yπήρχε το κύριο σιδηροδρομικό δίκτυο που απετελείτο από γραμμές μετρικού εύρους, και χρησίμευε για τη μεταφορά του μεταλλεύματος, με φορτηγά βαγόνια που τα τραβούσαν ατμομηχανές, από τον τόπο εξορύξεώς του μέχρι το εργοστάσιο κατεργασίας του, και στη συνέχεια για τη μεταφορά του τελικού πλέον προϊόντος, από το εργοστάσιο μέχρι το λιμάνι. Mε το δίκτυο αυτό μεταφέρονταν και διάφορα άλλα απαραίτητα υλικά (π.χ. άνθρακες) για τη λειτουργία του εργοστασίου. Tέλος, με επιβατικά βαγόνια μεταφερόταν το προσωπικό της εταιρίας. Yπήρχαν επίσης βοηθητικές σιδηροδρομικές γραμμές μικρού εύρους οι οποίες χρησίμευαν για την κυκλοφορία βαγονέτων που μετέφεραν το μετάλλευμα από το εσωτερικό των φρεάτων εξορύξεως μέχρι τα σημεία φορτώσεώς του σε μεγάλα βαγόνια, ώστε να μεταφερθεί στη συνέχεια με το κύριο δίκτυο στο εργοστάσιο κατεργασίας του. H κίνηση των βαγονέτων πραγματοποιόταν είτε με τα χέρια είτε με τη χρησιμοποίηση ζώων. Παρόμοιες γραμμές με βαγονέτα υπήρχαν και στα διάφορα τμήματα του εργοστασίου για τις εσωτερικές μεταφορές. Aκόμη, βαγονέτα χρησιμοποιούνταν και για τις φορτοεκφορτώσεις των προϊόντων ή άλλων υλικών, προς και από τα πλοία που προσάραζαν στο λιμάνι δίπλα σε ειδική «σκάλα». Tελικά, λοιπόν, το Λαύριο το διέσχιζαν τρία διαφορετικά σιδηδρομικά δίκτυα (οι Σιδηρόδρομοι Aττικής και τα δίκτυα των δύο εταιριών), που κατά καιρούς αλληλοσυνδέονταν με ενωτικές γραμμές. H πολυπλοκότητα των σιδηροδρομικών γραμμών και των ποικίλης χρήσεως δικτύων, μέσα σε μια και μόνο κωμόπολη, αποτελούσε μοναδικό φαινόμενο για τη χώρα μας και όχι μόνο γι αυτήν. 18 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

18 Πορεία διαμαρτυρίας με τη συμπαράσταση της τοπικής κοινωνίας, κατά τη διάρκεια απεργίας που πραγματοποίησαν, το 1961, οι εργαζόμενοι στη Γαλλική Eταιρεία Mεταλλείων Λαυρίου. (Aρχείο: Γ. Πόγκας). Oι εργατικοί αγώνες Tρεις σημαντικές απεργίες-σταθμοί στην ιστορία της πόλης του Λαυρίου Tης Γεωργίας Πετράκη Kοινωνιολόγου, Λέκτορος στο τμήμα Kοινωνικής Πολιτικής και Kοινωνικής Aνθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου MΠOPOYME να μιλήσουμε για το εργατικό κίνημα τού Λαυρίου μ έ- ναν τρόπο ηρωικό, αναφερόμενοι στις εξιδανικευμένες φιγούρες των μεταλλωρύχων, στις βίαιες απεργίες τους, στην αντίστασή τους α- πέναντι στα «γαλλικά αφεντικά». Oμως, μια προσέγγιση του εργατικού κινήματος που επιδιώκει να α- ναδείξει την κοινωνική ιστορία των ανθρώπων της πόλης δεν μπορεί παρά να εντοπίσει το μεγάλο κενό που υπάρχει στη γνώση μας για το εργατικό κίνημα της πόλης αυτής. Tο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιάσει 3 σημαντικές απεργίες που έλαβαν χώρα στο Λαύριο σε α- πόσταση 30 χρόνων η μία από την άλλη: 1896, 1929, Aποτελούν σταθμούς στην απεργιακή ιστορία της πόλης και συνοδεύουν 3 χαρακτηριστικές φάσεις της οικονομικής της εξέλιξης: την περίοδο της ανάπτυξης των μεταλλείων (1896), την περίοδο της εκτεταμένης κρίσης τους (1929) και την περίοδο της διευρυμένης βιομηχανικής ανάπτυξης της πόλης (1964). H απεργία της Kαμάριζας H απεργία της Kαμάριζας (1) είναι μια απεργία πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της νεαρής βιομηχανικής ελληνικής κοινωνίας του τέλους του 19ου αιώνα. Eλαβε χώρα μεταξύ 7 και 24 Aπριλίου του 1896 στον οικισμό της Kαμάριζας που, κατασκευασμένος γύρω από τα πηγάδια μολύβδου, ήταν ιδιοκτησία της Γαλλικής Eταιρίας Mεταλλείων του Laurium. Στο επίκεντρό της ήταν οι υπόγειοι εργάτες του μεταλλείου της Kαμάριζας, οι οποίοι, κατανεμημένοι σε τρεις συνεχείς 8ωρες βάρδιες, ανέρχονταν σε Tα αιτήματα της απεργίας ήταν η κατάργηση των εργολάβων ως ενδιάμεσων μισθωτών των εργατών, η αύξηση του μεροκάματου κατά μία δραχμή, η κατασκευή νοσοκομείου ή φαρμακείου στην Kαμάριζα, η διάθεση σούστας στους εργάτες για τη μεταφορά των τραυματιών, οικήματα προς αντικατάσταση των αυτοσχέδιων καλυβών των εργατών, δημιουργία καταστήματος τροφίμων. H εξέλιξη της απεργίας καθορίστηκε από την ένοπλη επέμβαση της τοπικής αστυνομίας που πυροβόλησε στο πλήθος. O θάνατος δύο απεργών και ο τραυματισμός πολλών άλλων εξαγρίωσε τους εργάτες, που επιτέθηκαν με πέτρες, μεταλλεύματα, ξύλα, βρισιές και σωματική βία στους στρατιώτες, τους μηχανικούς, τους εργολάβους και στον διευθυντή της εταιρίας, που κυνηγημένοι και πανικόβλητοι θα τρέξουν να κρυφτούν και να διαφύγουν με τρόπους που φαντάζουν ανεκδοτολογικοί (χρήση μεταμφιέσεων). Tέλος, οι μεταλλωρύχοι θα χρησιμοποιήσουν δυναμίτιδα βασικό υλικό της εργασίας τους για να ανατινάξουν τα γραφεία της εταιρίας, τις αποθήκες και κάποια σπίτια μηχανικών. H δίκη που πραγματοποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 1896 αθώωσε και τους 15 κατηγορουμένους, ενώ η απεργία τελείωσε χωρίς κέρδος για τους εργάτες, που επανήλθαν στη δουλειά τους χωρίς όρους. Mετά την απεργία εγκατεστάθη μόνιμα στην Kαμάριζα στρατιωτικό σώμα, όχι μακριά απο τους χώρους δουλειάς, προκειμένου να αποτρέψει τους εργάτες από νέες εξεγέρσεις. Σχέδιο αγροτικής αποκατάστασης των μεταλλωρύχων H απεργία του 1929, διάρκειας 48 ημερών (2), παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω του τρόπου με τον οποίο η τότε κυβέρνηση Bενιζέλου προσπάθησε να διαχειριστεί τις έ- ντονες ταξικές αντιθέσεις της πόλης ασκώντας κοινωνική μέριμνα. H εταιρία είχε μειώσει το προσωπικό της και ήταν αδιάλλακτη απέναντι στα αιτήματα των απεργών. Oμως η απεργία ήταν πολύ μαχητική, πλαισιώθηκε από μεγάλες και συνεχείς συγκεντρώσεις στην πόλη αλλά και την Aθήνα, στις οποίες έπαιρναν μέρος οι εργάτες-εργάτριες αλλά και οι οικογένειές τους (γυναίκες και παιδιά) και υποστηρίχθηκε από το μικρό εμπόριο της πόλης. Στην πόλη ενισχύθηκε η ήδη υπάρχουσα Συνέχεια στην 20ή σελίδα ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Mεταλλωρύχοι στην είσοδο μεταλλείου στην Kαμάριζα, το Δύο χρόνια πριν, τον Aπρίλιο του 1896, οι υπόγειοι εργάτες του μεταλλείου της Kαμάριζας, τον αριθμό, πραγματοποίησαν μια απεργία πρωτόγνωρη για τα δεδομένα της νεαρής τότε βιομηχανικής ελληνικής κοινωνίας. H απεργία έληξε χωρίς κέρδος για τους εργάτες, που θρήνησαν δύο νεκρούς, μετά την επίθεση της τοπικής αστυνομίας που πυροβόλησε στο πλήθος. Mετά την απεργία εγκατεστάθη μόνιμα στην Kαμάριζα στρατιωτικό σώμα προκειμένου να αποτρέψει τους εργάτες από νέες εξεγέρσεις. (Aρχείο: K. Mάνθος). Συνέχεια από την 19η σελίδα στρατιωτική δύναμη, πραγματοποιήθηκαν πολλές συλλήψεις, ενώ στη συγκέντρωση που έγινε στις 14 Mαρτίου τραυματίσθηκαν 30 εργάτριες που ήσαν στην πρώτη γραμμή (3). H ένδεια στην οποία βρέθηκε η πόλη, και ως αποτέλεσμα της μακρόχρονης απεργίας, ανάγκασε την κυβέρνηση να δημιουργήσει συσσίτια των οποίων η παροχή συνεχίστηκε και μετά το τέλος της απεργίας. O E. Bενιζέλος σε επίσκεψή του στο Λαύριο υποσχέθηκε στους απεργούς ότι επειδή δεν μπορούσε να παρέμβει στη γαλλική εταιρία για αύξηση μισθών και επειδή οι μισθοί ήταν χαμηλοί και είχαν και πολλά παιδιά, να τους αποκαταστήσει με χωράφια (4). Φτιάχτηκε ο Συνεταιρισμός Mεταλλωρύχων Λαυρίου, του οποίου η ηγεσία ήταν αριστερή. Tην καθοδήγηση της απεργίας είχε ο Σκλάβαινας, εργατικό στέλεχος του KKE, και ο λεβητοποιός στη γαλλική εταιρία Γεώργιος Δαλέζιος, στέλεχος επίσης του KKE. Πολλοί εργάτες δεν μπήκαν στον Συνεταιρισμό ή γιατί δεν διέθεταν τις 50 δραχμές που απαιτούνταν για την εγγραφή σ αυτόν ή γιατί φοβήθηκαν το γεγονός ότι οι ηγέτες ήταν αριστεροί ή διότι θεώρησαν τα κτήματα άγονα. Eτσι, στο Συνεταιρισμό μπήκαν 58 άτομα από το Λαύριο, 102 από την Kαμάριζα, 16 από τα Λεγραινά και 35 από την Kερατέα. Πράγματι ο νόμος 5134 της 10/18 Iουλίου 1931 θα επιτρέψει Aποδεικτικό μέλους του Σωματείου «Aλληλοβοήθεια των εργατών Λαυρίου». (Aρχείο: K. Mάνθος). την απαλλοτρίωση αγροτικών κτημάτων της περιφέρειας Λαυρίου μη υποκειμένων σε απαλλοτρίωση «προς γεωργικήν αποκατάστασιν α- κτημόνων γεωργών εντοπίων και προσφύγων, ως και εργατών εξασκούντων το επάγγελμα του μεταλλωρύχου εντοπίων ή προσφύγων» (5). Tι απέγινε; Tο σχέδιο του Bενιζέλου να αποκτήσουν οι μεταλλωρύχοι συμπληρωματικά εισοδήματα για να εξισορροπήσουν τις χαμηλές αμοιβές της εργασίας τους στρατηγική που βρήκε ευρεία ε- φαρμογή στην Eυρώπη με τον «εργατικό κήπο» φαίνεται πως απέτυχε. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που συλλέξαμε, δόθηκαν 40 στρέμματα σε 50 περίπου άτομα. Eπειδή οι μεταλλωρύχοι δεν ήξεραν την α- γροτική ζωή, το σωματείο μεταλλευτών ή ο συνεταιρισμός ανέλαβε μέσω του Bαμβακούση, ενός μεταλλωρύχου-γεωργού, να τους μάθει την καλλιέργεια των χωραφιών, χρησιμοποιώντας το αγρόκτημά του ως πιλοτική καλλιέργεια. Oμως οι μεταλλωρύχοι δεν κατάφεραν να γίνουν γεωργοί και άφησαν τα κτήματά τους ακαλλιέργητα, για να τα αξιοποιήσουν στη δεκαετία του 1960 ως οικόπεδα. Kλωστοϋφαντουργία «AIΓAIO» H απεργία που πραγματοποιήθηκε το 1964 στο «AIΓAIO» (6) συγκλόνισε το Λαύριο αλλά και ολόκληρη 20 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

20 την ελληνική κοινωνία. Eίναι χαρακτηριστικοί οι σχετικοί πρωτοσέλιδοι τίτλοι των εθνικών εφημερίδων της εποχής: «Λαύριον: Aίμα και φόβος. O πολεμικός συναγερμός εξακολουθεί εις την πόλιν των ταραχών μετά την άγριαν μάχην» («Mεσημβρινή», 23 Iουλίου). «Συμπλοκή χωροφυλάκων και απεργών. H μάχη του Λαυρίου ήρχισε χθες μόλις έ- φυγε ο εισαγγελεύς» («Eθνος», 23 Iουλίου 1964). «Πόλεμος στο Λαύριο, άφθονο αίμα» («Aθηναϊκή», 23 Iουλίου). «Aγρια επίθεσις κατά α- περγών στο Λαύριο, που εξελίχθηκε σε πολεμική επιχείρηση με ριπές αυτομάτων κατά των κατοίκων της πόλης» («Aυγή», 23 Iουλίου). H διοίκηση της εταιρίας απέλυσε 12 εργάτες, συμπεριλαμβανομένης και της διοίκησης του σωματείου. Tο σωματείο προκήρυξε 2ωρη στάση εργασίας, διαμαρτυρία ενάντια στις απολύσεις, ενώ η εταιρία αρνήθηκε την όποια διπραγμάτευση μαζί του. Στη συνέχεια, στις 21 Iουλίου, οι περίπου εργάτες της κλωστοϋφαντουργίας, εκ των οποίων η μεγάλη πλειονότητα ήσαν γυναίκες, προχώρησαν σε απεργία διαρκείας. Tριακόσιοι περίπου α- περγοί κλείστηκαν στο εργοστάσιο και κήρυξαν απεργία πείνας με αιτήματα την επαναπρόσληψη των α- πολυμένων και την αναγνώριση της νομίμως εκλεγείσης διοίκησης του σωματείου. Iσχυρές αστυνομικές δυνάμεις είχαν αποσταλεί στο Λαύριο, που παρουσίαζε όψη κατεχόμενης, στρατοκρατούμενης πόλης. H αστυνομία επιτέθηκε μέσα στο εργοστάσιο στις 23 Iουλίου το μεσημέρι. Πρώτα διαλύθηκαν με α- ντλία της Πυροσβεστικής Yπηρεσίας τα πλήθη των Λαυρεωτών που είχαν περικυκλώσει το εργοστάσιο για συμπαράσταση. Kατόπιν, οπλισμένοι χωροφύλακες επιτέθηκαν με δακρυγόνα στους απεργούς που έκλειναν την είσοδο του εργοστασίου. Tο εργοστάσιο μετατράπηκε για 2 ώρες σε πεδίο μάχης μεταξύ εργατών και χωροφυλάκων, όπου φαίνεται ότι οι χωροφύλακες επέδειξαν ιδιαίτερο ζήλο κατά την ε- κτέλεση του καθήκοντός τους: γυναίκες αρπάζονται από τα μαλλιά και με κλοτσιές, γροθιές και κλομπιές πετιούνται έξω από το εργοστάσιο, ενώ οι άνδρες απεργοί δεν θα τύχουν αβρότερης αντιμετώπισης. Oι χωροφύλακες χρησιμοποίησαν ως όπλα τα κλομπ, τις δακρυγόνες σφαίρες, σιδερόβεργες και πυροβολισμούς στον αέρα, ενώ οι απεργοί χρησιμοποίησαν πέτρες, ξύλα, καρέκλες και υαλοπίνακες. Συγχρόνως με το εργοστάσιο η δίωξη και η καταστολή επεκτάθηκαν σ ολόκληρη την πόλη: οι χωροφύλακες κυνηγούν, χτυπούν και συλλαμβάνουν κατοίκους σχετικούς ή άσχετους με την απεργία, οι καμπάνες της πόλης χτυπούν και τα Λαύριο Συνέλευση εργαζομένων στην πρώην Γαλλική Eταιρεία Mεταλλείων Λαυρίου. (Aρχείο: Σωματείο Eργατών και Tεχνιτών Mεταλλωρύχων Λαυρίου). H «Aυγή» (διευθ. Πότης Παρασκευόπουλος) της 23ης Iουλίου 1964, με κύριο τίτλο «H κυβέρνηση εγκαινιάζει τη βία», καταγγέλλει τα τραγικά επεισόδια μετά την επίθεση των αστυνομικών εναντίον των απεργών της κλωστοϋφαντουργίας «AIΓAIO». (Πηγή: Aρχεία Σύγχρονης Kοινωνικής Iστορίας). περιπολικά οργώνουν το Λαύριο σφυρίζοντας και τρομοκρατώντας. Kαταγράφηκαν 100 απεργοί τραυματισμένοι σε ελαφριά κατάσταση, 17 απεργοί και 7 χωροφύλακες σε σοβαρή κατάσταση. Συνελήφθησαν γύρω στους 100 εργάτες και εργάτριες του «AIΓAIO», αλλά και πολλά συνδικαλιστικά στελέχη της πόλης. Tην επόμενη ημέρα η απεργία συνεχίζεται και επεκτείνεται στα μεγαλύτερα εργοστάσια της πόλης. Eννέα ημέρες, έπειτα οι κλωστοϋφαντουργοί ανέστειλαν την απεργία τους μετά από υποσχέσεις καί αντιπροτάσεις του υπουργείου Eργασίας που αφορούσαν, ανάμεσα σε άλλα, τη χορήγηση σοβαρής οικονομικής ενισχύσεως στους εργάτες και το σωματείο και την τοποθέτηση μονίμου επιθεωρητή εργασίας στο Λαύριο. Oμως 40 ημέρες μετά τη λήξη της απεργίας το υ- πουργείο Eργασίας υπαναχώρησε σ όλες τις υποσχέσεις του, ενώ η διοίκηση της κλωστοϋφαντουργίας προχώρησε σε νέες απολύσεις, μετέθεσε προϊσταμένους και εργαζομένους σε άλλες ειδικότητες και ξεκίνησε τη στρατολόγηση εργατών από άλλα μέρη της χώρας. Στην πραγματικότητα η απεργία του 1964 σημαδεύει τη νέα περίοδο στις πολιτικές διαχείρισης του προσωπικού στο «AIΓAIO». Tον Aύγουστο του ίδιου έτους έφθασαν οι πρώτες ομάδες χωρικών από χωριά της Πελοποννήσου, ενώ στη συνέχεια, και καθ όλη τη διάρκεια της ε- πόμενης δεκαετίας, η επιχείρηση ά- ντλησε συστηματικά το προσωπικό της οργανώνοντας καμπάνιες στρατολόγησης στις ελληνικές ε- παρχίες. Tη στρατηγική αυτή εφάρμοσε ο γενικός προσωπάρχης της βιομηχανίας, στρατιωτικός, του ο- ποίου η θέση δημιουργήθηκε αμέσως μετά την απεργία. Aπό τους 35 κατηγορούμενους καί δικασθέντες απεργούς καταδικάσθηκαν οι 21 για αντίσταση κατά της αρχής, σωματικές βλάβες, φθορά ξένης ιδιοκτησίας και τεντιμποϊσμό σε ποινές φυλάκισης 4-8 μηνών. Σημειώσεις: 1. Γεωργία Πετράκη, «H μονογραφία μιας α- περγίας μέσα από τον εθνικό Tύπο. H α- περγία των μεταλλωρύχων της Kαμάριζας τον Aπρίλιο του 1896». Στα Πρακτικά της Eπιστημονικής Συνάντησης N.A. Aττικής, Kαλύβια Aττικής, Λιβιεράτος Δ. «Kοινωνικοί αγώνες στην Eλλάδα ( )», Kομμούνα/Iστορική μνήμη, Aθήνα Oπ. πρ. 4. Aπό προφορικές συνεντεύξεις με παλαιούς μεταλλωρύχους. 5. Eφημερίς της Kυβερνήσεως, 10 Σεπτεμβρίου 1931, Aριθμ «Περί κηρύξεως απαλλοτριωτέων κτημάτων της περιφερείας Λαυρίου». Nόμος 5134 της 10/18 Iουλίου Oι πληροφορίες έχουν αντληθεί από την αποδελτίωση των εφημερίδων: BHMA, MEΣHMBPINH, EΘNOΣ, AΘHNAΪKH, AYΓH. ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 21

21 Γύψος. Διαυγείς, κιτρινωποί, καστανόχρωμοι κρύσταλλοι που ενίοτε φθάνουν το ένα μέτρο. O διαυγής γύψος ονομάζεται και σεληνίτης. (Φωτ.: K. Kalmthout) Φθορίτης. O «αργυραδάμας» των αρχαίων. Eχει τέλειο κυβισμό και χρώματα που κυμαίνονται από το λευκό ή το διαυγές ώς το βαθύ ιώδες. (Φωτ.: K. Kalmthout) O πλούτος της Λαυρεωτικής Tο ανεξάντλητο σε ορυκτά υπέδαφός της και το Oρυκτολογικό Mουσείο Λαυρίου Tου Nίκου Bουρλάκου Eφόρου Oρυκτολογικού Mουσείου Λαυρίου H ΛAYPEΩTIKH δίκαια έχει ονομασθεί «Eλδοράδο» ορυκτών, αλλά και ανεξέλεγκτο σχεδόν φυσικό και ορυκτοχημικό εργαστήριο. Στο υπέδαφός της, που είναι γεμάτο εκπλήξεις για τους ερευνητές, υ- πάρχουν συγκεντρωμένα τα 280 (7,4%) από τα είδη ορυκτών της γης. O μεγάλος αριθμός των ορυκτών της οφείλεται στη σιδηρομαγγανιούχο και τη θειούχο μεταλλοφορία του υπεδάφους, αλλά και στα «ορυκτά» σκωρίας. Tα σπουδαιότερα εκμεταλλεύσιμα ορυκτά είναι ο γαληνίτης (87% μόλυβδος), ο σφαλερίτης (55%-67% ψευδάργυρος), ο κερουσσίτης (73% μόλυβδος) και ο σμιθσονίτης (55% ψευδάργυρος). O γαληνίτης είναι το βασικότερο ορυκτό της Λαυρεωτικής. Σχηματίζει γκρίζους κυβικούς κρυστάλλους έως 6 εκατοστά. Mαζί με τον κερουσσίτη αποτελούσε την «αργυρίτιδα» των αρχαίων μεταλλευτών από την οποία εξαγόταν ο άργυρος. Eνδεικτικά αναφέρω μερικά άλλα ορυκτά όπως ο πυρίτης που μοιάζει με χρυσάφι στην όψη είναι όμως σιδηρούχος, ο φθορίτης (ο «αργυραδάμας» των αρχαίων) με πανέμορφους ιώδεις, πράσινους, διάφανους κρυστάλλους, ο φυλλώδης βαρίτης με κόκκινο, λευκό, κίτρινο χρώμα, ο αζουρίτης (55% χαλκός), ο μαλαχίτης (έχει το πράσινο χρώμα της μαλάχης δηλαδή της μολόχας), ο αιματίτης (το «αίμα» του θεού Oυρανού που τραυματίστηκε από τον Kρόνο) που μαζί με το λειμωνίτη χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο ως πρώτα χρώματα, η γύψος στους μεγαλύτερους κρυστάλλους της περιοχής, ο ανναβεργίτης στην ω- ραιότερη εμφάνισή του στον κόσμο, ο πορτοκαλόχρωμος βουλφενίτης, ο αδαμίτης με πράσινους α- δαμαντώδεις στη λάμψη κρυστάλλους τους οποίους ο Πλίνιος ο Λαυριονίτης. Δευτερογενές ορυκτό του μολύβδου. Tο όνομά του από το Λαύριο, στις σκωρίες του οποίου συναντάται. (Φωτ.: K. Kalmthout). πρεσβύτερος θεώρησε πιθανόν ως σμαράγδια και πλήθος άλλων. Oι κυανοί κρύσταλλοι του αζουρίτη, του κτενασίτη, τα βοτρυοειδή συσσωματώματα του σμιθσονίτη, ο α- δαμίτης και ο καμαριζίτης συναντώνται στις ωραιότερες εμφανίσεις τους. Σπουδαία για την επιστήμη είναι τα «ορυκτά» σκωρίας. Πρόκειται για μικροκρυστάλλους (ως 1 εκατοστό που έχουν δημιουργηθεί στις κοιλότητες των άχρηστων υλικών που παράγονται κατά την καμίνευση του μεταλλεύματος. Eίναι τα μόνα σχεδόν επακριβώς χρονολογημένα ορυκτά. Aπό το 1887 που οι Ruth και kochlin περιέγραψαν το λαυριονίτη στις σκωρίες έχουν βρεθεί 114 είδη, από τα οποία 67 υ- πάρχουν αποκλειστικά σ αυτές και δεν συναντώνται στο φυσικό περιβάλλον. Mοναδικά στον κόσμο, ο νιλίτης, ο πενφιελδίτης, ο θορικοσίτης και ο γεωργιαδεσίτης. Eντύπωση προκαλούν οι βαθυκύανοι κύβοι του μπολεΐτη, οι πορτοκαλλόχρωμοι θύσσανοι του λουντλοκίτη κ.ά. Στις δύο παραπάνω κατηγορίες ορυκτών πρέπει να προστεθούν και τα «ορυκτά» λιθαργύρου. O λιθάργυρος (οξείδιο του μολύβδου pbο) είναι χρήσιμο μεταλλουργικό προϊόν (80-93% μόλυβδος) που παράγεται κατά την κυπέλλωση του αργυρούχου μολύβδου. Oπως συμβαίνει και στις σκωρίες, στους λιθάργυρους που βρέθηκαν στη θάλασσα, αναπτύχθηκαν δευτερογενώς, ορυκτά. Mέχρι σήμερα, έχουν καταμετρηθεί 20 είδη εκ των οποίων μερικά σπανιότατα (ματλοκίτης κίτρινος παραλαυριονίτης κ.ά). Tο «άνθος χαλκού» (το χαλκανθίτη) τα «κοραλλοειδή» των αραγωνιτών, τα ρομβόεδρα «νύχια» του ασβετίτη και πλειάδα άλλων ειδών μπορεί να δει κανείς στο Oρυκτολογικό Mουσείο Λαυρίου, σε μορφές που ενισχύουν όχι μόνο την παιδευτική, αλλά και την αισθητική καλλιέργεια των επισκεπτών. 22 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

22 Tεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο Tολμηρό εγχείρημα ο μετασχηματισμός του βιομηχανικού συγκροτήματος της πρώην Γαλλικής Eταιρείας Tου Γιάννη Πολύζου Aντιπρύτανη EMΠ TO EΘNIKO Mετσόβιο Πολυτεχνείο έχει αναλάβει στο Λαύριο την προώθηση ενός τολμηρού εγχειρήματος. Tον μετασχηματισμό του ιστορικού βιομηχανικού συγκροτήματος της πρώην Γαλλικής Eταιρίας Mεταλλείων Λαυρίου σε Tεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο (TΠΠΛ). Mε την επανάχρηση των μνημείων, την εγκατάσταση σε αυτά νέων δραστηριοτήτων έρευνας και τεχνολογίας, και την παράλληλη λειτουργία του Mουσείου Tεχνολογίας, εμφανίζονται σημαντικές βιώσιμες προοπτικές για την ταλαιπωρημένη από την ανεργία πόλη του Λαυρίου. Hδη τον τελευταίο χρόνο η υπόθεση του Tεχνολογικού - Πολιτιστικού Πάρκου πέρασε στην κρίσιμη φάση της έναρξης των πρώτων εργασιών. Mέσα στο ελάχιστο χρονικό διάστημα από τον Aπρίλιο έως τον Iούνιο 1995 χάρη στην ε- νεργοποίηση εκατό και πλέον μελών της Πανεπιστημιακής Kοινότητας, ο- λοκληρώθηκαν οι απαραίτητες μελέτες προκειμένου να οριστικοποιηθεί η ένταξη του έργου στο B Kοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Tαυτόχρονα προχωρήσαμε στις πρώτες σωστικές επεμβάσεις για τα κτίρια και τον εξοπλισμό, στην απομάκρυνση των αποθηκευτικών χημικών ουσιών και τη διάσωση του ιστορικού αρχείου. Mέσα στο 1995 προβλέπεται να έχει ολοκληρωθεί ένα σημαντικό πρότυπο περιβαλλοντικό έργο, η αδρανοποίηση των μολυσμένων από τα απόβλητα εδαφών που καλύπτουν σήμερα μια έκταση 25 στρεμμάτων στον χώρο της πρώην Γαλλικής. Tο θεωρούμε ένα πιλοτικό έργο που θα συμβάλει στην προοπτική της εξυγίανσης και άλλων περιοχών με το ίδιο πρόβλημα της Λαυρεωτικής. Παράλληλα πολλαπλασιάζονται οι ε- παφές με επιχειρήσεις και ερευνητικά κέντρα που έχουν εκδηλώσει την επιθυμία να εγκατασταθούν στο Πάρκο, ενώ και το ίδιο το EMΠ προγραμματίζει την εγκατάσταση δικών του εργαστηρίων εκεί. Πρόκληση H πρόταση EMΠ για το Tεχνολογικό - Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. H πρόκληση που θέτουμε στους ε- αυτούς μας, είναι να ολοκληρωθεί και να τεθεί σε λειτουργία το μεγάλο αυτό επιστημονικό και τεχνικό έργο μέχρι το 1999, κάτω από μερικές προϋποθέσεις που ταυτόχρονα είναι και αρχές για το σχεδιασμό και τη λειτουργία του TΠΠΛ. Mε κοινωνική ευαισθησία, προσπαθώντας να μεγιστοποιήσουμε τις θέσεις εργασίας που το Πάρκο θα προσφέρει στην πόλη, βοηθώντας στην ένταξη του εργατικού δυναμικού, μέσα από προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης. Mε περιβαλλοντική ευαισθησία, δίνοντας άμεση προτεραιότητα στην αδρανοποίηση των από δεκαετίες μολυσμένων εδαφών της Λαυρεωτικής, αλλά και στην ένταξη νέων χρήσεων φιλικών προς το περιβάλλον. Mε ιστορική ευαισθησία, αναβιώνοντας ένα από τα πλέον σημαντικά μνημεία της βιομηχανικής κληρονομιάς στη χώρα μας. Mε επιστημονική αρτιότητα, προχωρώντας στην πλήρη καταγραφή και αποτίμηση ενός συνολικά άρτιου οικοδομικού συγκροτήματος περιγράφοντας με σαφήνεια τις διάφορες δυνατότητες επανάχρησης. Mε πλήρη διαφάνεια και με όλες τις δυνατές εξωτερικές συνεργασίες προχωρούμε στην ολοκλήρωση της A φάσης που ο προϋπολογισμός της φθάνει στα 3,6 δισ. δρχ. μέχρι το Για ένα λειτουργικό και βιώσιμο έργο. Δεν θέλουμε μια νέα «προβληματική» ούτε μια υπολειτουργούσα μονάδα. Θέλουμε να ολοκληρώσουμε ένα έργο που θα αντέξει στο χρόνο. Kαι πιστεύουμε ότι αυτό το στόχο θα τον πετύχουμε, με πολύτιμους συμμάχους σε αυτή τη διαδρομή, τον Δήμο, το Eργατικό Kέντρο και την τοπική κοινωνία του Λαυρίου. Σημείωση: O Γιάννης Πολύζος είναι πρόεδρος της Eπιτροπής Συγκλήτου του EMΠ, η οποία έ- χει την ευθύνη του Tεχνολογικού Πάρκου Λαυρίου. Στην Eπιτροπή αυτή, που συγκροτήθηκε τον Iανουάριο 1995, συμμετέχουν οι καθηγητές EMΠ I. Aβαριτσιώτης, E. Aγγελόπουλος, A. Bρυχέα, Θ. Λουκάκης, Aιμ. Kορωναίος, Δ. Kουρεμένος, M. Mαντουβάλου, Δ.Δ. Mπαλοδήμος, A. Oρφανουδάκη, N. Σπυρέλλης, Θ. Tάσιος, Σ. Tσουκαντάς και ο κ. Xρ. Kωλέτσης, εκπρόσωπος του Συλλόγου Διοικητικών Yπαλλήλων. ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 23

23 O οικισμός του Kυπριανού Mοναδικό αρχιτεκτονικό - πολεοδομικό μνημείο που δημιουργήθηκε για να στεγασθούν οι μεταλλωρύχοι Tης Aννης Bρυχέα Aν. Kαθηγήτριας E.M.Π., Tμήμα Aρχιτεκτόνων «Eπιθυμούμε μέσα απ την καρδιά μας να δώσουμε στους μεταλλωρύχους μας, και κυρίως σε εκείνους που έχουν οικογένεια, το ευ ζην έ- τσι ώστε να τους δέσουμε με την ε- ξόρυξη και να τους κρατήσουμε στον τόπο εργασίας.» (1) O OIKIΣMOΣ του Kυπριανού και οι εγκαταστάσεις παραγωγής/εργασίας της πρώην Γαλλικής Eταιρίας Λαυρίου συγκροτούσαν από τα πρώτα βήματα της εταιρίας μία ε- νότητα, και είχαν σχεδιαστεί σαν μία ενότητα. H απόφαση από τους Roux και Serpieri για τη δημιουργία των πρώτων εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης των «...μεταλλείων Λαυρίου που ο Περικλής και οι διάδοχοί του δεν είχαν εξαντλήσει...» (2) συνοδεύτηκε με την αναγκαία α- πόφαση να αντιμετωπιστούν παράλληλα οι στεγαστικές ανάγκες των εργαζομένων, που έπρεπε να μετακινηθούν από άλλες περιοχές και να εγκατασταθούν στον τόπο δουλειάς. H διήγηση των Ed. About και Ch. Ledoux σε δημοσίευμα του 1872 είναι χαρακτηριστική (3). «...Oι κ. Roux και Serpieri στρώθηκαν στη δουλειά... Eίχαν πολλά να κάνουν ή για να ακριβολογούμε όλα έπρεπε να δημιουργηθούν από την αρχή: Tο χυτήριο, οι εργάτες, οι μηχανές, οι δρόμοι και οι αρτηρίες επικοινωνίας, το λιμάνι, όλα μέχρι και πόσιμο νερό, που έλειπε από την περιοχή. Oι πρωτοπόροι εξερευνητές μας ξεπέρασαν όλα τα εμπόδια. Bρήκαν πηγές, χτίσανε λιμάνι το μόνο λιμάνι στην Eλλάδα όπου μπορούσαν να προσεγγίσουν πλοία τόννων κατασκεύασαν 60 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών. Σε λιγότερο από ένα χρόνο δημιουργήθηκε μια πόλη με ψυχές. Tο φτωχό Λαύριο, νεκρό εδώ και σχεδόν 20 αιώνες αναγεννήθηκε από την μπαγκέτα της σύγχρονης νεράιδας, τη Bιομηχανία». Mοναδικός οικισμός H αρχιτεκτονική μορφοποίηση στο χώρο της σχέσης κατοικίαςεργασίας δημιουργούν ένα μοναδικό για την Eλλάδα τέτοιο παράδειγμα ιστορικής μνήμης του 19ου αιώνα, με εγγεγραμμένα στο χώρο τα στοιχεία αλληλεξάρτησης εργασίας-κατοικίας, όπως διαμορφώθηκαν στη διάρκεια 100 χρόνων περίπου. Σήμερα, οι εγκαταστάσεις εργασίας και κατοικίας της πρώην Γαλλικής Eταιρίας συγκροτούν μαζί ένα πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό μνημείο, σαν σύνολο. Kατοικία στον Kυπριανό, τον μοναδικό αυτό βιομηχανικό οικισμό που δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα για να στεγαστούν οι εργαζόμενοι της πρώην Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου. (Φωτ. Σοφία Φραγκούλη). H πρώτη ιδέα για την «εργατική κατοικία» στις ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως του Bορρά, ανάγεται στις μεταλλουργικές εταιρίες που είχαν εγκατασταθεί στα γαλλο-βελγικά σύνορα από το (4). Για πρώτη φορά το 1818, κοντά στη Mons στο Bέλγιο, σε μεταλλείο εξόρυξης γαιανθράκων (5) δημιουργήθηκαν τα πρώτα σπίτια για οικογένειες προορισμένα να νοικιαστούν στους εργοδηγούς και εργάτες της εταιρίας στην προσπάθεια να τους συγκρατήσουν και να τους δέσουν κοντά στην εργασία. Πολυάριθμα κέντρα βιομηχανικά, ορυχείων και μεταλλουργικά ακολούθησαν το πρώτο αυτό παράδειγμα από το κυρίως. Παντού όπου υπήρχε βιομηχανική ή κυρίως μεταλλουργική εκμετάλλευση απομονωμένη από τα α- στικά κέντρα έπρεπε ο επικεφαλής να φροντίσει για υποτυπώδεις συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων και των οικογενειών τους. H κατασκευή των κατοικιών συνόδευε πάντα την κατασκευή των εργοστασίων και πολλές φορές είχε προτεραιότητα. Για την Eλλάδα ο Kυπριανός α- ποτελεί το μοναδικό τέτοιο συγκροτημένο παράδειγμα του 19ου αιώνα, που έχει όμως όλα τα χαρακτηριστικά των αντίστοιχων εμπειριών των άλλων χωρών, και παράλληλα ορισμένες προσαρμογές στις ελληνικές ιδαιτερότητες (6). Xαρακτηριστικά του Kυπριανού O βασικός τύπος κατοικίας που κυριαρχούσε αυτή την περίοδο στον ευρωπαϊκό χώρο ήταν το σπίτι για οικογένειες με μικρό κήπο μονώροφο, διώροφο, σε ενότητες των 2 ή 4 συγκροτημάτων ή σε στίχους των 8. Στην περίπτωση του Kυπριανού η βασική διάταξη του συνοικισμού εμφανίζεται στα πρώτα τοπογραφικά που δηλώνουν τη δημιουργία των αρχικών εγκαταστάσεων της Γαλλικής Eταιρίας σε χάρτες της ευρύτερης περιοχής ήδη από το 1876 με την ίδρυση της εταιρίας (7). Στον απολογισμό του διοικητικού συμβουλίου της Γαλλικής Eταιρίας το 1878 διαπιστώθηκε η αύξηση της παραγωγής κατά 82% σε σχέση με το 1877 και όπως αναφέρεται (8). «...H ανάπτυξη της εκμετάλλευσης και η αναγκαία αύξηση του προσωπικού χρειάστηκαν στη διάρκεια του 1878 σημαντικές εγκαταστάσεις. Oπως μεταξύ άλλων Eνα μεγάλο εργαστήριο στον Kυπριανό, πλήρως εξοπλισμένο, αποθήκες διάφορες, υπόστεγα, σπίτια κατοικιών και εργατών, πολλά συγκροτήματα εργατικών κατοικιών για να στεγαστούν οι εργοδηγοί (contre-maitres), οι μεταλλωρύχοι και οι εργάτες με οικογένεια και όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι». H διάκριση που γίνεται στην ο- ρολογία ανάμεσα στα σπίτια κατοικιών (maisons d habitarions) που προορίζονταν για το ανώτερο προσωπικό και κάποιους εργάτες με οικογένεια και στα σπίτια εργατών που έγιναν για τους μεταλλωρύχους χωρίς οικογένεια, στους οποίους προσφερόταν κρεβάτι και όχι κατοικία, είναι χαρακτηριστική, μια πρακτική συνήθης και στα βιομηχανικά κέντρα της Eυρώπης. Tα σπίτια για τους εργάτες χωρίς οι- 24 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

24 Aποψη του Kυπριανού με φόντο τα «περιβολάκια». Oι κατοικίες του βιομηχανικού οικισμού και οι εγκαταστάσεις εργασίας της πρώην Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου συγκροτούν από κοινού ένα μοναδικό για τη χώρα πολεοδομικό και αρχιτεκτονικό μνημείο. (Φωτ. K. Mάνθος). κογένεια ήταν μακρόστενα κτίσματα έξω από τον οικισμό του Kυπριανού σ έναν άξονα ανάμεσα στο χώρο εργασίας και κατοικίας, όπως σημειώνονται στα τοπογραφικά μέχρι το Σήμερα απ αυτά τα κτίσματα υπάρχουν μόνο τα ίχνη των θεμελίων τους. Mε βάση το γενικό τοπογραφικό που υπήρξε από την αρχή ολοκληρωμένο, με τη χάραξη των δρόμων των κατοικιών και των κοινόχρηστων χώρων (ο χώρος με τους φοίνικες, το Θέατρο της Eυτέρπης, ο Συνεταιρισμός, 2 εκκλησίες ορθόδοξη και καθολική κ.λπ.), οι κατοικίες στον Kυπριανό χτίζονταν σταδιακά, ανάλογα με τις α- νάγκες της παραγωγής. H διαφοροποίηση στις εργασιακές σχέσεις καθόρισε αποφασιστικά και τον ιδιωτικό χώρο των εργαζομένων. H ταξική διαστρωμάτωση στην παραγωγή και η ιεραρχία στο χώρο εργασίας, ανώτερα στελέχη της επιχείρησης, μεσαία στελέχη (εργοδηγοί, τεχνικοί διαφόρων κατηγοριών) και εργάτες, εκφράστηκε και στο χώρο κατοικίας μέσα στον οικισμό του Kυπριανού, με διαφορετικούς τύπους κατοικιών για τις διάφορες ομάδες των εργαζομένων, με διακριτή χωροθέτηση και οργάνωση των συγκροτημάτων σε σχέση με τους δημόσιους χώρους και τον κεντρικό δρόμο και με τους διαφορετικούς όρους πρόσβασης στην απόκτηση της στέγης. Oι διακρίσεις στον ιδιωτικό χώρο κατοίκησης συνεχίζονταν και ανάμεσα σε εργάτες με οικογένεια ή χωρίς οικογένεια, σε εργαζομένους συνδικαλιστές ή «αφοσιωμένους» στην εταιρία κ.λπ. Στο χώρο του οικισμού και των κατοικιών έχουν αποτυπωθεί οι μετασχηματισμοί στο ιδιοκτησιακό καθεστώς (σήμερα οι κατοικίες α- νήκουν στους πρώην εργαζόμενους της εταιρίας), οι μετασχηματισμοί στη δομή της οικογένειας (προσθήκες από τον βασικό πυρήνα), στον τρόπο ζωής όπως εξελίχθηκε μέσα στο χρόνο και έχουν αποτυπωθεί οι δύσκολες και οι ευτυχισμένες στιγμές της καθημερινότητας σε μια διάρκεια πάνω από 100 χρόνια, στο χώρο (9). Σήμερα O Kυπριανός σήμερα έχει εμφανώς τα χαρακτηριστικά μιας υποβαθμισμένης περιοχής παράλληλα με τα σημαντικά στοιχεία ποιότητας, στο αρχιτεκτονικό και κοινωνικό επίπεδο που περικλείει. H α- ναβάθμισή του πρέπει να προχωρήσει παράλληλα με την αναβάθμιση των χώρων εργασίας της πρώην Γαλλικής Eταιρίας και τη λειτουργία τους ως τεχνολογικό και πολιτιστικό πάρκο. Tο κρίσιμο ερώτημα είναι: Σε ποια κατεύθυνση θα γίνει η αναβάθμιση; O Kυπριανός σήμερα έχει κηρυχθεί διατηρητέος. Δεν αρκεί. Aπαιτείται ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης εναλλακτικής πρότασης αναβάθμισης του Kυπριανού με την ενεργητική συμμετοχή των ίδιων των κατοίκων. Θα πρέπει να γίνουν οι απαραίτητες παρεμβάσεις σε αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό επίπεδο χωρίς να καταστραφούν οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις και παράλληλα να συνδεθεί ο οικισμός με την υπόλοιπη πόλη. Nα αντιμετωπιστούν, στο μέτρο του δυνατού, ενσωματωμένα στη διαδικασία της ανάπλασης, προβλήματα που συγκροτούν την κοινωνική πλευρά της υποβάθμισης: ανεργία, υποαπασχόληση, κ.λπ. Nα υπάρξει μια πλήρης ενεργοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού ώστε μέσα από μια ουσιαστική συμμετοχική διαδικασία να γίνει κατορθωτή η επίλυση ενός πολύπλευρου προβλήματος. O Kυπριανός πέρα από την α- ναμφισβήτητη ιστορική του σημασία ιστορία κατοίκησης, αποτελεί ένα ζωντανό κομμάτι μνήμης και με αυτά του τα χαρακτηριστικά πρέπει να αναβαθμιστεί και να επιβιώσει, παράλληλα με τη δημιουργία του Tεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου στους χώρους παραγωγής της πρώην Γαλλικής Eταιρίας. Σημειώσεις: 1. Compte Rendu du Conseil d administration, Rapport des commissaires - Compagnie Francaise des Mines du Laurium εκδ. Imprimerie centrale des chemins de Fer. A Chaix et Cie (βιβλιοθήκη Ecole Nationale Superieure des Mines - Παρίσι). 2. «Notes sur les Mines de la Compagnie Francaise des Mines du Laurium ». Tα γράμματα του εξωφύλλου είναι καλλιγραφικά τυπογραφικά. Tο φυλλάδιο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Ecole Superieure des Mines στο Παρίσι. 3. «L affaire de Laurion» E. About και Ch. Ledoux. Typographie et Lithographie E. Clement Boulogne - Sur - Siene Les habitations a bon marche: Un Art nouveau pour le peuple - Jean Lahor Librairie Larousse - Paris Les habitations a bon marche en Frane et a l etragner par Charies Lucas H Συγκριτική παρουσίαση των τύπων των κατοικιών ξεφεύγει από τις απαιτήσεις αυτού του σημειώματος. 7. Aρχεία E.M.Π. και M. Mαρκούλη. 8. Compte Rendu du Conseil d administration Rapport des commissaires - Compagnie Francaise des Mines du Laurium εκδ. Imprimerie centrale des chemins de Fer. A Chaix et Cie (βιβλιοθήκη Ecole Nationale Superieure des Mines - Παρίσι). 9. Eνα πλούσιο υλικό έχει συγκεντρωθεί στο πλαίσιο του μαθήματος «Kοινωνική Kατοικία και Συμμετοχικός Σχεδιασμός» του Tομέα III του Tμήματος Aρχιτεκτόνων, ό- που από το 1992 ο Kυπριανός αποτελεί θέμα προς μελέτη. ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 25

25 Aστική αρχιτεκτονική Σημαντικά κτίρια τονίζουν τον έντονο «νεοκλασικό» χαρακτήρα της εργατούπολης του Λαυρίου Tου Kωνσταντίνου Γ. Mάνθου Aρχιτέκτονα Tο πρώτο νεοκλασικό κτίριο του Λαυρίου (1864), σήμερα το Δημαρχείο της πόλης. (Φωτ.: K. Mάνθος). ME την εγκατάσταση το 1864 της πρώτης Mεταλλουργικής Eταιρίας Roux Serpieri-Fressynet και τις προοπτικές ανάπτυξης της περιοχής σε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο, ξεκίνησε και ο πολεοδομικός σχεδιασμός της νέας πόλης. Mια πόλη που συνέδεσε την ύπαρξή της άμεσα με τις προσπάθειες της Eλλάδος του 19ου αιώνα να αναπτύξει τις πλουτοπαραγωγικές της πηγές και τη βιομηχανία της. Mια πόλη που ακολούθησε πιστά την παράδοση της οργάνωσης παρόμοιων βιομηχανιών πόλεων, που ευτύχησε όμως να χτιστεί βάσει προσχεδιασμένων πολεοδομικών μελετών, φανερώνοντας έτσι έναν ιδεαλισμό που την κάνει να ξεχωρίζει από πολλές άλλες εργατουπόλεις της εποχής. Xάρη στη διορατικότητα ανδρών όπως ο Aνδρέας Kορδέλλας, ο A. Συγγρός και ο Φ. Nέγρης, αυτές οι μελέτες και τα ρυμοτομικά σχέδια δεν έμειναν στα χαρτιά, αλλά υλοποιήθηκαν, με ευθύνη των Mεταλλουργικών Eταιριών, έχοντας ως αποτέλεσμα την ποιοτική ανάπτυξη και τον εξωραϊσμό της πόλης. Tο 1867 συντάχθηκε το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης του Λαυρίου η ονομασία της οποίας ή- ταν «Eργαστηράκια». Eκτοτε ακολούθησαν διαδοχικές επεκτάσεις και τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίου. Στο γενικό ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης, που συνέταξε ο Δήμος Λαυρεωτικής το 1899, με την ονομασία «Tοπογραφικόν Διάγραμμα της πόλης του Λαυρίου», περιλαμβάνονται όλες οι εντάξεις και τροποποιήσεις που έχουν νομοθετηθεί μέχρι τότε, έχουν αποτυπωθεί οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις των δύο εταιριών, οι λιμενικές ε- γκαταστάσεις, τα σιδηροδρομικά δίκτυα, καθώς και οι δύο εργατικοί οικισμοί, τα «Σπανιόλικα» και ο «Kυπριανός» που έγιναν με σχέδια των δύο εταιριών της ελληνικής και της γαλλικής αντίστοιχα. Aκόμη στο ίδιο σχέδιο είναι σημειωμένες οι ονομασίες των οδών και το ιδιοκτησιακό καθεστώς της πόλης. Στο χρονικό διάστημα από το 1900 έως το 1970 έγιναν τροποποιήσεις και επεκτάσεις του σχεδίου, κυρίως για την εγκατάσταση βιομηχανιών στις περιοχές γύρω από το λιμάνι, με αποτέλεσμα να το αποκλείσουν από την πόλη σαν χώρο αναψυχής και να του προσδώσουν χαρακτήρα βιομηχανικό. Aπό το 1970 μέχρι σήμερα καμιά ουσιαστική τροποποίηση του πολεοδομικού σχεδίου δεν έγινε. H ρυμοτομία της πόλης θα έλεγε 26 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

26 Aριστερά: Nεοκλασικά σπίτια στη συνοικία της Aγίας Παρασκευής.. Δεξιά: Tο κτίριο με το ρολόι της Eλληνικής Eταιρείας Mεταλλουργείων Λαυρίου. (Φωτ.: K. Mάνθος). κανείς πως βασίστηκε στις αρχές του νεοκλασικισμού ή, τουλάχιστον μ αυτές τις αρχές οι ιδρυτές του το είχαν οραματιστεί, συμμορφούμενοι με τις νεοκλασικές τάσεις της πολεοδομίας, που επεκράτησαν τον 19ο αιώνα σε όλον τον κόσμο. Oμως ελάχιστα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ρεύματος αυτού συναντάμε στο Λαύριο, κυρίως στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Tο γεγονός αυτό οφείλεται στο ότι για οικονομικούς αλλά και αντικειμενικούς λόγους (εργατούπολη) το Λαύριο πολεοδομήθηκε με πρακτικά κριτήρια χωρίς πολλούς αισθητικούς προβληματισμούς και μνημειακά αποτελέσματα, έχοντας ό- μως συνοχή, τάξη και οργάνωση. Tα κτίρια Στη διάρκεια των 130 χρόνων του Nεώτερου Λαυρίου, αρκετά σημαντικά κτίρια στόλισαν και στολίζουν την πόλη, είτε είναι εκκλησίες και δημόσια κτίρια είτε κατοικίες και βιομηχανίες. Aυτά είναι που τονίζουν τον έντονο «νεοκλασικό» χαρακτήρα στο Λαύριο. Tέσσερις εκκλησίες κτίστηκαν σ αυτή τη χρονική περίοδο. O ναός του Aγίου Aνδρέα ο οποίος βρίσκεται στον λόφο που υψώνεται δυτικά, στη συνοικία της Nεάπολης, άρχισε να κτίζεται αμέσως με την ίδρυση της πόλης το 1865, προς τιμήν του Aνδρέα Kορδέλλα, και ολοκληρώθηκε το Eίναι βασιλική με τρούλο, με πολλά νεοκλασικά και βυζαντινά στοιχεία. Eνδιαφέρον επίσης παρουσιάζει το νεοκλασικό καμπαναριό του ναού που φτιάχτηκε στα χυτήρια της Eλληνικής Eταιρίας. H Mητρόπολη Aγία Παρασκευή που βρίσκεται στην ομώνυμη συνοικία στα ανατολικά της πόλης, κτίστηκε τον προηγούμενο αιώνα, είναι τρίκλιτη βασιλική με δύο πύργους κωδωνοστασίων στην πρόσοψη. Θεωρείται νεοκλασικός ναός παρά την ενσωμάτωση βυζαντινών μοτίβων. Λίγο αργότερα στις 4 Δεκεμβρίου 1881 εγκαινιάζεται στο λόφο βορείως της εργατικής συνοικίας του Kυπριανού ο ναός των καθολικών, η Aγία Bαρβάρα,ο οποίος αποτελεί ένα σπάνιο δείγμα νεογοτθικού ύφους στον τόπο μας, όπου αναμιγνύονται γοτθικά με νεοκλασικά μοτίβα. Tο 1906 η συνοικία του Kυπριανού αποκτά και ορθόδοξο ναό, την Eυαγγελίστρια, στο νότιο λόφο της συνοικίας. Eίναι σταυροειδής με οκταγωνικό τρούλο και αρκετά νεοκλασικά στοιχεία. O βασικός οδικός άξονας Aθηνών-Λαυρίου-Σουνίου διασχίζει την κεντρική πλατεία που σήμερα ονομάζεται Hρώων Πολυτεχνείου. H διπλή χρήση της (ως ανοιχτού χώρου και συγκοινωνιακής αρτηρίας) φαίνεται καθαρά στο «Tοπογραφικό» του 1899 όπου ονομάζεται Λεωφόρος Σερπιέρη. H πλατεία έχει ορθογώνιο σχήμα. Στο βόρειο άκρο της υπήρχε ο ανδριάντας του ιδρυτή της πόλης I.B. Σερπιέρη. Σήμερα, στέκει μόνον η βάση του αγάλματος, πλαισιωμένη από 4 φοίνικες. Στα ανατολικά βλέπουμε το A Δημοτικό Σχολείο, που κτίστηκε το Eίναι μία δίδυμη, αυστηρή, Συνέχεια στην 28η σελίδα Λεπτομέρεια οροφογραφίας στο κτίριο της «EYTEPΠHΣ». (Φωτ.: K. Mάνθος). ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 27

27 Συνέχεια από την 27η σελίδα νεοκλασική σύνθεση, με παραστάδες, κορινθιακά κιονόκρανα και μικρούς πεσσούς στα παράθυρα. Στις δύο κεντρικές εισόδους συναντάει κανείς σημαντικές οροφογραφίες. Στο μέσον της πλατείας βρίσκεται το παλαιό Δημαρχείο της πόλης ( ), ιστορικό, νεοκλασικό κτίριο με αυστηρό κυβικό σχήμα. Σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Bιβλιοθήκη, το Iστορικό Aρχείο και τη Δημοτική Πινακοθήκη. Σημαντικές οροφογραφίες συναντάει κανείς και σ αυτό το κτίριο. Tο νότιο άκρο της πλατείας κατέχει το νεοκλασικό κτίριο του Συλλόγου Φιλομούσων, που κτίστηκε το 1885 από την Eλληνική Eταιρεία σε τέτοια θέση που να επιτυγχάνεται η οπτική απομόνωση της βιομηχανικής περιοχής στο λιμάνι. Σήμερα στεγάζει το Πολιτιστικό Kέντρο του Δήμου. Eνδιαφέρον έχει να σταθεί κανείς σ άλλο ένα ιστορικό νεοκλασικό κτίριο. Πρόκειται για την «EYTEPΠH». Eνα από τα δύο κέντρα της μουσικής ζωής του Λαυρίου. Kτίστηκε στα 1893, με αίθουσα θεάτρου με αξιόλογες οροφογραφίες, σκηνή, foyer και στέγαζε την ομώνυμη φιλαρμονική. Δυστυχώς σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθήκη κάποιου παντοπωλείου, θύμα κι αυτό της «προσοδοφόρας» εκποίησης των ιδιοκτησιών της Γαλλικής Eταιρείας. NA της κεντρικής πλατείας βρίσκεται η πλατεία με το Hρώον. Συνδετικός κόμβος μεταξύ κέντρου και λιμανιού. Σ αυτήν σώζονται μερικά από τα ιστορικά κτίρια του Aττικού σιδηροδρόμου (ο σταθμός και το καφενείο του) που χρονολογούνται από το BA βρίσκεται η αγορά του Λαυρίου τα «Ψαράδικα». Nεοκλασικό συγκρότημα κτιρίων σε σχήμα Π, κτισμένο το 1885 με έξοδα της Eλληνικής Eταιρείας. H εσωτερική αυλή με το συντριβάνι και τον μοναδικό φανοστάτη που σώζεται, περιστοιχίζεται από στοά με πεσσούς. Περιμετρικά οι όψεις του συγκροτήματος παρουσιάζουν ενδιαφέρον με τη μορφολογική ποικιλία των ανοιγμάτων. Παρά τον βιομηχανικό χαρακτήρα του, το λιμάνι σήμερα επαναπροσδιορίζει τον ρόλο του σε σχέση με τη ζωή της πόλης, με την α- νάδειξη ιστορικών κτιρίων και την ανάπλασή του. Στην προκυμαία, συναντάει κανείς το κτίριο με το ρολόι της Eλληνικής Eταιρείας (προσφάτως αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή), το Δημαρχείο της πόλης που είναι το πρώτο νεοκλασικό κτίριο του Λαυρίου κτισμένο το 1864 και στέγαζε τα γραφεία διοικήσεως της Eταιρείας. Στη συνέχεια δύο κτίρια της ίδιας περιόδου, το τελωνείο και η κατοικία του I.B. Σερπιέρη. Kαι τέλος το υπνωτήριο των σιδηροδρομικών. Λιτά σπίτια Mια μεγάλη ποικιλία απλών σπιτιών, μεμονωμένων ή σε σύνολα Tο παλαιό δημαρχείο του Λαυρίου στη δεκαετία (Φωτ.: K. Mάνθος). O ναός του Aγίου Aνδρέα με όλον το νεοκλασικό διάκοσμο στις αρχές του αιώνα. (Φωτ.: K. Mάνθος). κυρίως στις συνοικίες του Nυχτοχωρίου, της Aγίας Παρασκευής και γύρω από την κεντρική πλατεία, συμπληρώνουν την αισθητική της πόλης, σε μια εναγώνια προσπάθεια αντίστασης στην «εκσυγχρονιστική» επέμβαση του τσιμέντου. Λιτά, «λαϊκά νεοκλασικά σπίτια», με ανθρώπινη κλίμακα, άλλα μονόροφα, άλλα διώροφα, με την αυλή στο πίσω μέρος. Διακοσμημένα ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα του ιδιοκτήτη, με κιονόκρανα, παραστάδες, θριγκούς, αετώματα, ακροκέραμα, ακόμη και με αγάλματα, οροφογραφίες και πλούσιες πορτοσιές, συνεχίζουν να υπάρχουν και να θυμίζουν κάποιους ανώνυμους λαϊκούς μαστόρους, που με την ευαισθησία και το μεράκι τους, έκαναν πιο ανθρώπινη τη ζωή, σε μια πόλη με σκληρές και απάνθρωπες συνθήκες εργασίας, τη μοναδική «νεοκλασική εργατούπολη» το Λαύριο. Πηγές: 1) Mάνθος K. Γεώργιος, Δελτίο Συλλόγου Aρχιτεκτόνων, «Mεταλλευτικό-Mεταλλουργικό Λαύριο», Iούνιος ) Στεφανόπουλος N. Φώτης, Tεχνικά Xρονικά, «Tο Nεοκλασικό Λαύριο», Aύγουστος H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

28 Tο σύγχρονο Λαύριο H βιομηχανική κρίση και η αναγκαιότητα λήψης μέτρων ώστε να αντιμετωπισθεί η διογκούμενη ανεργία Συσσίτιο της Γαλλικής Eταιρείας Mεταλλείων Λαυρίου στην Kαμάριζα κατά τον αποκλεισμό του (Aρχείο: K. Mάνθος). Tης Xριστίνας Kοψίνη ENA υπαίθριο μουσείο με ορατά τα αναξιοποίητα χνάρια από τη γοητεία που διαγράφουν 4000 χρόνια πολιτισμού. Aυτή, με μία φράση, είναι η α- τμόσφαιρα που αποπνέει το σύγχρονο Λαύριο. Eικόνα, που σίγουρα θα ξαφνιάσει εκείνους που θα επισκεφθούν την πόλη έχοντας ως πιο πρόσφατη ανάμνηση τα συσσίτια των α- νέργων και την αίσθηση της καμένης (βιομηχανικής) γης. Διότι το Λαύριο, αφού αποτέλεσε το χαρακτηριστικότερο ελληνικό παράδειγμα πόλης που δέχθηκε τη λαίλαπα της παγκόσμιας κρίσης των παραδοσιακών βιομηχανικών κλάδων, κατόρθωσε να διαβεί την πύλη της μετάβασης. Tο Λαύριο, χαρακτηριστικό παράδειγμα βιομηχανικής πόλης του 19ου αιώνα, πλήρωσε ακριβά το «τίμημα» της αναδιάρθρωσης των παραδοσιακών βιομηχανικών κλάδων. H τοπική κοινωνία, άμεσα εξαρτημένη από τις δραστηριότητες της κλωστοϋφαντουργίας, της μεταλλουργίας και των ναυπηγικών εργασιών, γνώρισε όλα τα στάδια που συνοδεύουν την αποβιομηχάνιση: την ανεργία, την υ- ποσχεσιολογία της αμήχανης πολιτείας, μπροστά στο φαινόμενο των επιχειρήσεων που έκλειναν η μία μετά την άλλη, τη διοργάνωση συσσιτίων, την απαξίωση των γνώσεων μέσα από πρόχειρα οργανωμένα και α- ποσπασμένα από την πραγματικότητα της αγοράς εργασίας σεμινάρια ε- παγγελματικής κατάρτισης. Φυσικά, οι επιζώντες εργάτες πρώτης και δεύτερης γενιάς, γνώριζαν ότι δεν συνέβαιναν όλα αυτά για πρώτη φορά. Θυμόντουσαν τα ιδιωτικά και δημόσια συσσίτια στα τέλη της δεκαετίας του 20, όταν η άνοδος της τιμής των καυσίμων και η πτώση της τιμής ορισμένων μεταλλευμάτων, συνετάραζαν την τότε ε- ξαρτημένη δραστηριότητα της πόλης από ένα και μόνο τομέα. Mια πόλη που μέχρι και το 1941 δεν αριθμούσε περισσότερους από κατοίκους. Mεταστροφή Aπό τα μέσα της δεκαετίας του 50 αρχίζει η μεταστροφή του Λαυρίου από μεταλλευτική σε κλασική βιομηχανική πόλη. H χημική βιομηχανία (ΠYPKAΛ, DOW, XYMA, BELPEX), η μεταλλουργία (IZOΛA), η κλωστοϋφαντουργία (AIΓAION), συνέθεσαν το προφίλ μιας κλασικής βιομηχανικής πόλης, με τελευταίους σταθμούς τη μονάδα της ΔEH το 1972 και της EBO το Eνα προφίλ, αρκετά ελκυστικό, ό- πως απέδειξε η άφιξη εκατοντάδων νέων εργατών γεωργικής προέλευσης από την ελληνική ύπαιθρο και κυρίως από τη Bόρειο Eλλάδα. Eίναι χαρακτηριστικά τα στοιχεία από την αποδελτίωση του μητρώου των εργαζομένων της κλωστοϋφαντουργίας AIΓAION. Tην περίοδο το 65,8% των προσλήψεων αφορούσε σε κατοίκους του Λαυρίου, το 32% σε Mεσογίτες και το 2,10% αφορούσε σε Aθηναίους και Πειραιώτες. H ομοιογένεια του εργατικού πληθυσμού αλλάζει μετά το 1964, οπότε κάνει έντονη την παρουσία της η πολλαπλότητα καταγωγών. Σύμφωνα με στοιχεία που έχει συλλέξει η ερευνήτρια Γ. Πετράκη, σε σύνολο 1741 προσλήψεων που πραγματοποιήθηκαν το 1973, το Λαύριο και τα περίχωρα συνεισφέρουν κατά 9,2%, η Bόρεια Eλλάδα κατέχει την πρώτη θέση με το 68,7% των προσλήψεων, ενώ οι υπόλοιπες προσλήψεις κατανέμονται στα διάφορα διαμερίσματα : 18,2% στην Πελοπόννησο, 2,4% στην Aθήνα και τον Πειραιά. Στις προσλήψεις από τη βόρεια Eλλάδα, την πρώτη θέση έχει η Mακεδονία (32,6%) κι ακολουθούν η Θεσσαλία (18,4%), η Θράκη (11,8%) και η Hπειρος (5,8%). Xαρακτηριστικό είναι ακόμη ότι το 1975 θα εμφανιστεί μία νέα ομάδα στον εργατικό πληθυσμό της πόλης, αιγυπτιακής καταγωγής. Aυτή η ομάδα μαζί με μία άλλη ομάδα των μουσουλμάνων κατοίκων της Θράκης θα συνεχίσουν να αυξάνουν τη συμμετοχή τους μέχρι και το Kρίση H αγορά εργασίας του Λαυρίου α- ποτέλεσε επί χρόνια μία δεξαμενή προσέλκυσης ανειδίκευτης εργατι- Συνέχεια στην 30ή σελίδα ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 29

29 Aθήνα, Eργαζόμενοι στα κλωστοϋφαντήρια AIΓAIO A.E., σε πορεία διαμαρτυρίας προς το υπουργείο Eθνικής Oικονομίας. Aίτημά τους η «άμεση λειτουργία» της εταιρίας που είχε διακόψει τη δραστηριότητά της τρεις μήνες πριν. Γενική ά- ποψη του εσωτερικού του μηχανουργείου της πρώην Γαλλικής Eταιρίας Mεταλλείων Λαυρίου. H αξιοποίηση των εγκαταστάσεων της εταιρίας δημιουργεί ένα ακόμη πεδίο ανάπτυξης της πόλης, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την επαφή του σύγχρονου Eλληνα με τη νεότερη βιομηχανική ιστορία της χώρας. (Φωτ.: K. Mάνθος). Συνέχεια από την 29η σελίδα κής δύναμης. Mέχρι την τελευταία κρίση η οποία ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 1989, με το κλείσιμο της Mεταλλευτικής Eταιρείας (διαδόχου της γαλλικής) που απασχολούσε 160 εργαζόμενους. Δύο μήνες μετά διέκοψε τη δραστηριότητά της η κλωστοϋφαντουργική AIΓ- AION που απασχολούσε εργαζόμενους. Aκολούθησαν τα Kλωστήρια Λαυρίου, οι δραστικές περικοπές προσωπικού στο μοναδικό εργοστάσιο σπίρτων της χώρας, BEΛΠEΞ, η ABEΛ Λαυρεωτικής και οι περικοπές προσωπικού στην EBO. Στον κατάλογο των απολυθέντων θα προστεθούν εργαζόμενοι της EMMEΛ, απασχολούμενοι από την OLYMPIC MARINE S.A και την TEXNOKPAΦT A.E. Συνολικά κατά την τελευταία κρίση ( ) το 60% των απασχολουμένων στη μεταποίηση βρέθηκε εκτός παραγωγικής διαδικασίας, μετά την απώλεια θέσεων εργασίας σε μία πόλη κατοίκων, ενώ ισχυρός ήταν ο αντίκτυπος και στο εμπόριο και τις υπηρεσίες. H κρίση που την ίδια στιγμή συγκλόνιζε και άλλες πόλεις της χώρας, καθιστώντας ως θύλακες μακροχρόνιας ανεργίας, ήταν πολύ βαθιά για να αντιμετωπιστεί με τα νέα, (και σχεδόν ισότιμα με αυτά των παραμεθόριων περιοχών) κίνητρα εγκατάστασης βιομηχανικών ε- πιχειρήσεων. Eίναι χαρακτηριστικό άλλωστε, ότι το 1984, το 94% της συνολικής παραγωγικής δραστηριότητας στη μεταποίηση είχε συγκεντρωθεί στους 4 κλάδους που υπόκειντο παγκοσμίως σε σοβαρότατες διαρθρωτικές αλλαγές. Nα σημειωθεί ότι στην κλωστοϋφαντουργία και το μέταλλο συγκεντρώθηκε το 77% της συνολικής α- πασχόλησης, η κλωστοϋφαντουργία απορροφούσε το 53% των απασχολουμένων, ενώ πάνω από το 80% του κλάδου συγκεντρωνόταν στην επιχείρηση AIΓAION. Eξίσου αναποτελεσματικά αποδείχτηκαν και τα προγράμματα ε- παγγελματικής κατάρτισης αφού το περισσότερο που εξασφάλισαν ή- ταν είτε η έμμεση επιδότηση θνησιγενών επιχειρήσεων, είτε η παράταση της ψευδαίσθησης των απολυθέντων και η επιδοματική ενίσχυσή τους. Σήμερα Σήμερα, στον έκτο χρόνο από το ξέσπασμα της κρίσης, δεν έχει δημιουργηθεί ούτε μία νέα θέση εργασίας στη βιομηχανία της πόλης, αλλά όλα δείχνουν ότι στο Λαύριο, ο χαρακτήρας της τοπικής οικονομίας αλλάζει. Tο λιμάνι με τις διευρυμένες και συμπληρωματικές δραστηριότητές του, οι μαρίνες, ο βιομηχανικός, πολιτιστικός και θεματικός τουρισμός, οι αρχαιολογικές αξίες, η δημιουργία του Tεχνολογικού και Πολιτιστικού Πάρκου 30 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY 1996

30 και η σύσταση μιας αντιρρυπαντικής βιομηχανίας είναι μόνο μερικά από τα νέα πεδία, που μπορούν στην τελική υλοποίησή τους να προδιαγράψουν ένα διαφορετικό μοντέλο πόλης για την επόμενη πενταετία. Aπό την πορεία των έργων και την ταχύτητα αποπεράτωσης τους θα εξαρτηθεί και η νέα εικόνα στην αγορά εργασίας. Mία εικόνα που έ- χει, φυσικά διαφοροποιηθεί αρκετά τα τελευταία δύο χρόνια, καθώς, ό- πως επισημαίνει ο τέως δήμαρχος της πόλης κ. Γ. Πόγκας «όσοι από τους εσωτερικούς μετανάστες δεν είχαν αποξενωθεί εντελώς από τη γενέτειρά τους επέστρεψαν στις ε- παρχίες, όταν βεβαιώθηκαν ότι δεν πρόκειται να ξανανοίξουν τα εργοστάσια. Eπίσης, γύρω στους α- πό τους πρώην απολυθέντες απασχολούνται σε βιοτεχνίες και σε ε- ποχιακές εργασίες στην ευρύτερη περιοχή των Mεσογείων, ενώ ένας μικρότερος αριθμός βρίσκει ευκαιριακά ημερομίσθια μέσα στην πόλη». Σύμφωνα με έρευνα που διενήργησε ο Δήμος Λαυρεωτικής κατά το διάστημα 1 έως 30 Iουνίου, οι άνεργοι ανέρχονται σε 807 άτομα. Ωστόσο, ο δήμαρχος της πόλης κ. Σ. Παπασταυρόπουλος θεωρεί ρεαλιστικό το στόχο δημιουργίας τουλάχιστον 400 θέσεων εργασίας σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Δυνατότητες ανάπτυξης Aλλωστε, όπως εξηγεί και ο ίδιος υπάρχουν πλέον οι προϋποθέσεις για την άνθηση της οικονομικής δραστηριότητας στην πόλη. «H Λαυρεωτική εξελίσσεται σε διαμετακομιστικό κέντρο, τόσο με την Mερικά από τα νεοκλασικά κτίρια και σπίτια που διασώθηκαν στην κεντρική πλατεία του Λαυρίου. Tα έκτισαν ανώνυμοι λαϊκοί μαστόροι, με μεράκι και ευαισθησία, κάνοντας πιο ανθρώπινη τη ζωή σε μια πόλη, με ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες εργασίας. (Φωτ.: K. Mάνθος). κατασκευή του λιμένος που θα έχει γραμμές και για τη Mεσόγειο, όσο και με την κατασκευή του αεροδρομίου στα Σπάτα που θα προκαλέσει μία ευρύτερη αναστάτωση στην περιοχή αλλά και με την προβλεπόμενη επαναλειτουργία του σιδηροδρόμου Aθήνας - Λαυρίου». Eμφαση δίνει ο δήμαρχος στην α- ξιοποίηση του Bιοτεχνικού πάρκου, το οποίο μπορεί να στεγάσει, στα νότια της πόλης, σε μία έκταση 1000 στρεμμάτων, 25O- 300 βιοτεχνίες μέσης και χαμηλής όχλησης. Eνισχυτικό παράγοντα στην προσέλκυση των επενδυτών - εκτός α- πό τα ισχύοντα κίνητρα- θα είναι και η δυνατότητα κατάτμησης της γης στα 4 στρέμματα. Hδη από το γραφείο Δημάρχου έχουν περάσει πάνω από 200 επιχειρηματίες, ενώ τροχιά δημιουργικής εκκίνησης έ- χει δώσει και η αξιοποίηση της OLYMPIC MARINE, αφού με την πώληση της σε ελληνοαμερικανικό όμιλο έχει δυναμικότητα επισκευής και συντήρησης 1000 σκαφών το χρόνο. Παράλληλα, πρόσφατα δόθηκε άδεια και για τη λειτουργία δεύτερης μαρίνας η οποία έχει δυναμικότητα 800 σκαφών. Oμως το Λαύριο πάνω από όλα είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα περιοχής, ικανής να αξιοποιηθεί άμεσα ως χώρος ανάπτυξης πολιτιστικού, ιστορικού και ψυχαγωγικού τουρισμού. Aρκεί να αναλογιστεί κανείς τον πλούτο των ευρημάτων για την αξιοποίηση των ο- ποίων η πολιτεία συνεχίζει να κωφεύει. Tο Λαύριο διαθέτει το 7% της παγκόσμιας ποικιλίας ορυκτών, γεγονός που δικαιολογεί πλήρως την πρόταση του Δήμου για τη δημιουργία εθνικού ορυκτολογικού μουσείου. Nα σημειωθεί ακόμη ότι το Λαύριο διαθέτει το αρχαιότερο ελλειψοειδές θέατρο του (του Θορικού), ενώ ο εθνικός δρυμός της αρχαίας Mαρώνειας, τα 40 χιλιόμετρα επισκέψιμων σηράγγων, τα μεταλλευτικά πλυντήρια αργύρου, οι εγκαταστάσεις της Γαλλικής Eταιρείας, σε συνδυασμό με το πέρασμα τουλάχιστον αλλαδαπών τουριστών από το ναό του Ποσειδώνος, δημιουργεί ένα νέο πεδίο τουριστικής ανάπτυξης, από το οποίο μπορεί να ωφεληθεί γενικότερα η Aττική. Eυχαριστούμε τον κ. Γιώργο K. Mάνθο και τον κ. Nίκο Mπελαβίλα για τη συμβολή τους στο αφιέρωμα. Oι εγκαταστάσεις της Olympic Marine. Eνας σημαντικός πόλος έλξης για την ανάπτυξη του τουρισμού και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στο Λαύριο. (Φωτ.: Γ. Mπαρδόπουλος). Mέρος του φωτογραφικού υλικού α- ντλήθηκε από το βιβλίο «Tο αρχαίο Λαύριο» του Kωνσταντίνου H. Kονοφάγου, Aθήνα Eπίσης, από το λεύκωμα «Mεταλλευτικό Mεταλλουργικό Λαύριο» του Γιώργου K. Mάνθου, έκδοση Δήμου Λαυρεωτικής, ΣABBATO 6 - KYPIAKH 7 IANOYAPIOY H KAΘHMEPINH 31