ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΒΕΡΓΙΝΑΣ

Transcript

1 Μ. Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Υ - X. Μ Α Κ Α Ρ Ο Ν Α Ν. Μ Ο Υ Τ Σ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ - Γ. Μ Π Α Κ Α Λ Α Κ Η ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΒΕΡΓΙΝΑΣ Α 0 Η Ν Α Ι 196 1

2

3 ΤΟ Α Ν Α Κ Τ Ο Ρ Ο ΤΗΣ β ε ρ γ ί ν α ς :

4

5 Μ. Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Υ - X. Μ Α Κ Α Ρ Ο Ν Α Ν. Μ Ο Υ Τ Σ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ - Γ. Μ Ι ΙΑ Κ Α Λ Α Κ Η ΤΟ Α Ν Α Κ Τ Ο Ρ Ο Τ Η Σ β ε ρ γ ί ν α ς : Β I Λ Ι Ο Ο Κ Κ Η ΓΡΑΦΕ,ΟΥ ΔΗ Μ Ο ΣΙΕΥΜ Α ΤΩ Ν ΑΡΙΘ. Α β II Ν Α I

6 Υ Ι Ι Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Ν Π Ρ Ο Ε Δ Ρ Ι Α Σ Κ Υ Β Ε Ρ Ν Η Σ Ε Ω Ν Δημοσιεύματα τής Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων καί Άναστηλώσεως Άριθ. 1

7 Σ Τ Ο Ν Κ Α Θ Η Γ Η Τ Η Κ. Α. ΡΩΜΑΙΟΝ Α Φ Ι Ε Ρ Ω Ν Ε Τ Α Ι Μ Ε Σ Ε Β Α Σ Μ Ο, Τ Ι Μ Η Κ Α Ι Α Γ Α Ι Ι Η

8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μία ολόκληρη εκατονταετία συνεπληρώθη κατά το λήγον έτος 1961 άψ δτου ήρχιοαν ai άναακαφαί τον ανακτόρου της Βεργίνας άπό τούς πρώτους Γάλλους ερευνητάς. Το γεγονός ύπεγραμμίσϋ'η καί έξήρθη με μίαν πανηγυρικήν συγκέντρωαιν, την οποίαν ώργάνωσε το Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης είς τον χώρον των άνασκαφών κατά τον παρελθόντα Μάιον. "Ελληνες καί ξένοι Αρχαιολόγοι, εκπρόσωποι πνευματικών ιδρυμάτων καί άλλοι προσκεκλημένοι του Πανεπιστημίου είχαν τότε την ευκαιρίαν, καθοδηγούμενοι άπό τούς Ανασκαφείς, νά περιέλθουν καί εκτιμήσουν τό λαμπρόν τούτο βασιλικόν κτίσμα των πρωίμων ελληνιστικών χρόνων τό όποιον, έν τούτοις, παραμένει κατά τό μάλλον ή ήττον άγνωστον είς τό εύρντερον κοινόν. 'Ήδη, μετά τάς εργασίας τού θέρους τού 1961, τό κυρίως ανασκαφικόν έργον είς τό Ανάκτορου δύναται νά θεωρηθή λήξαν. Αλλά υπολείπονται Ακόμη ώρισμέναι λεπτομερειακοί έρευναι, ή πλήρης σχεδίασις, άπεικόνισις καί μελέτη τού πλουσίου, Αρχιτεκτονικού ιδίως, υλικού καί τέλος ή οριστική δημοσίευσις αυτού. Επειδή δμως αί έργασίαι αϋται θά Απαιτήσουν ικανόν Ακόμη χρονικόν διάστημα, ή Υπηρεσία Αρχαιοτήτων καί Άναστηλώσεως τού Υπουργείου Προεδρίας τής Κυβερνήσεως Απεφάσισε την έκδοσιν τού παρόντος τεύχους, είς

10 τό όποιον περιλαμβάνονται, έν περιλήιμει τα πορίσματα των μεταπολεμικών ερευνών, έν συναφεία προς τά τών παλαιοτέρων άνασκαφών τών Ηβιιζβιμϋαν,ηιεί και Κ. Α. Ρωμαίου. Ή προσωρινή καί συνοπτική αυτή δημοσίευσις έβασίσθη εις τάς εκθέσεις τών άνασκαφών, τάς συνταχθείσας υπό τον Εφόρου Αρχαιοτήτων κ. X. Μακαρόνα διά τά έτη 1954 καί 1956 καί υπό τών Καθηγητών κ. κ. Γ. Μπακαλάκη καί Μ. Ανδρονίκου διά τά έτη καρόνας. Την επιμέλειαν τής παρούσης έκδόσεως εΐχεν ό Έφορος κ. X. Μα- Ά θήνα ι, Δεκέμβριος 1961 I. κ. ΠΑΙΙΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Κ Α Ι Α Ν Γ Α Σ Τ Η Λ Ω Ε Ε Ω Σ ί

11 Οί αρχαιολογικές άνασκαφές των τελευταίων χρόνων ( ) στή Μακεδονία λαμπρύνθηκαν με τήν αποκάλυψη σημαντικών κτισμάτων τής Πέλλας, τής πρωτεύουσας τοϋ κράτους του Φιλίππου καί τοϋ Αλεξάνδρου. Τά ερείπια μεγάλων οικοδομημάτων, τά άμέτρητα κινητά ευρήματα καί προπάντων τά έξαίρετα ψηφιδωτά δάπεδα προκάλεσαν δικαιολογημένα τή συγκίνηση καί το ένδιαφέρον τόσο των άρχαιολόγων όσο καί όλων των άνθρώπων, πού δεν επαψαν νά ένδιαφέρωνται γιά τήν πολύτιμη κληρονομιά τοϋ άρχαίου έλληνικοΰ κόσμου. Ωστόσο τά σπουδαία τοΰτα ευρήματα δεν μποροΰν καί δεν πρέπει νά επισκιάσουν ενα άλλο έπιβλητικό ερείπιο τής Μακεδονίας, πού έξακολουθεΐ καί σήμερα άκόμη νά παραμένη μοναδικό καί γιά το μέγεθος του καί γιά τήν άρχιτεκτονική του ποιότητα. Αυτό είναι το έλληνιστικό άνάκτορο τής Βεργίνας, το γνωστό στήν ιστορία τής έλληνικής άρχιτεκτονικής ώς «άνάκτορο τής Παλατίτσας». Ή άνακάλυψη τοϋ άνακτόρου οφείλεται στο γνωστό Γάλλο άρχαιολόγο Léon Heuzey, πού περιόδευσε στά 1855 τήν περιοχή τής κεντρικής Μακεδονίας έπισημαίνοντας τά λείψανα τής άρχαιότητας. Αξίζει νά παραθέσουμε τήν έκθεση τοϋ ίδιου, όπως δίνεται στό βιβλίο του «Mission Archéologique de Macédoine», Paris 1876, σ «Ή ιστορία τής πρώτης άνακάλυψης των έρειπίων τής Παλατίτσας δείχνει καλά ότι έκεΐνοι πού ταξιδεύουν γιά νά έξερευνήσουν καί 9

12 αναζητήσουν αρχαία έρείπια δέν πρέπει νά άρκοϋνται σε ένα συνεχές έρωτηματολόγιο πρός τούς κατοίκους. Έπέρασα πολλές φορές σέ λίγες λεύγες άπόσταση από το χωριό τούτο, χωρίς ν άκούσω νά προφέρουν άκόμη καί τό όνομά του καί χωρίς νά πληροφορηθώ τίποτα σχετικά μέ τις άρχαιότητες πού βρίσκονταν στην περιοχή του. "Οταν όμως, άφήνοντας τον "Ολυμπο καί περνώντας μαζί μέ τον κ. Delacoulonche τήν περιοχή τού κάτω Βαρδάρη, έτυχε νά συζητήσω μ έναν έξυπνο παπά, μοΰ άποκαλύφτηκε ή ύπαρξη των ερειπίων τής Παλατίτσας. Πήρα άμέσως εναν οδηγό, άποχωρίστηκα γιά μερικές μέρες άπό τούς συνταξιδιώτες μου καί ξαναπερνώντας τον 'Αλιάκμονα διεπίστωσα, όχι δίχως έκπληξη, ότι ή άνακάλυψη πού παραλίγο νά μοΰ διαφύγη ήταν ή πιό ενδιαφέρουσα άπό όλη μου τήν περιοδεία». Έ ξι χρόνια αργότερα, το 1861, ό Heuzey έρχεται καί πάλι στή Μακεδονία, αυτή τή φορά όμως επικεφαλής ειδικής ερευνητικής αποστολής, πού έχει τήν ύψηλή προστασία τού αύτοκράτορα τής Γαλλίας Ναπολέοντα τού Γ'. Μαζί του έχει τώραό Γάλλος αρχαιολόγος πολύτιμο βοηθό, τον άρχιτέκτονα Η. Daumet. Φτάνουν στο μικρό συνοικισμό Κοΰτλες(Ι) μέ δεκαπέντε ναύτες τής κορβέτας πού τούς είχε διαθέσει ο αύτοκράτωρ, καί σ αύτόν εγκαθίσταται, γιατί είναι τό πιό κοντινό κατοικημένο σημείο στά έρείπια πού σκοπεύουν νά έρευνήσουν. Μέ τούς ναύτες τού πλοίου καί σαράντα έργάτες ντόπιους άρχίζουν τήν άνασκαφή, πού κράτησε σαράντα μονάχα ήμέρες, γιατί ή έλονοσία, πού μάστιζε τότε τήν περιοχή, τούς υποχρέωσε νά διακόψουν καί νά γυρίσουν πίσω στό πλοίο τους. Ή άνασκαφή έκείνη περιορίστηκε στό ανατολικό τμήμα τού άνακτόρου, στάθηκε όμως γόνιμη καί αποκαλυπτική. Τά άποτελέσματά της, μέ θαυμάσια σχέδια καί αναπαραστάσεις τού Η. Daumet, δημοσιεύτηκαν στο μνημειώδες βιβλίο τών L. Heuzey- Η. Daumet, «Mission Archéologique de Macédoine», Paris 1876, έργο πολύτιμο ώς τήν έποχή μας γιά όσους ασχολούνται μέ τήν ιστορία, τοπογραφία καί άρχαιολογία τής Μακεδονίας. Ό Heuzey τελειώνοντας 1) «Κοΰτλες» λεγόταν ένας από τούς δύο μικρούς συνοικισμούς πού άποτέλεσαν αργότερα τό σημερινό χωριό Βεργίνα. Ό άλλος λεγόταν «Μπάρμπες». Τό όνομα Βεργίνα είναι σχετικά πρόσφατο (ύστερα άπό τό 1922; καί όφείλεται στόν τότε Μητροπολίτη Βέροιας πού εύστοχα έδωσε τό όνομα τής μυθικής βασίλισσας τής Βέροιας σ ενα χωριό πού συνδέεται μέ τό λαϊκό θρύλο, πού διηγείται ότι τής περίφημης αύτής βασίλισσας ήταν τό παλάτι, γιά τό όποϊο γράφεται τούτη ή άνακοίνωση. 10

13 τήν έκθεσή του γιά τό ανάκτορο γράφει: «Άραγε άλλοι ερευνητές θά μάς διαδεχθούν στον ίδιο άρχαιολογικό χώρο, καί, γιά νά τελειώσουν τό έργο μας, θά θελήσουν νά καταπιαστούν μέ τήν άποκάλυψη των άφανών ερειπίων καί τήν άναζήτηση των καταχωμένων μέσα στο έδαφος θεμελιώσεων; Πολύ τό ευχόμαστε, χωρίς όμως νά μπορούμε καί νά τό βεβαιώσουμε». Κι όμως, ή ευχή τού πρωτεργάτη τής άνασκαφής εκπληρώθηκε ύστερα άπό πολλές δεκαετίες. Τό άτύχημα είναι δτι σ όλο αυτό τό διάστημα οί χωρικοί τής περιοχής βρήκαν στά έρείπια άνεξάντλητη πηγή οικοδομικού υλικού καί έτσι δ,τι δεν μπόρεσε νά καταστρέψη ό χρόνος τό άφαίρεσαν οί άνθρωποι μέσα στά χρόνια πού μεσολάβησαν άπό τήν πρώτη άνασκαφή ώς τό Τότε τό Πανεπιστήμιο τής Θεσσαλονίκης είχε τήν ώραία πρωτοβουλία νά συνέχιση τις άνασκαφές. Οί άνασκαφές εκείνες εξακολούθησαν καί στά έπόμενα χρόνια, ώς τή στιγμή πού κηρύχτηκε ό Έλληνοϊταλικός πόλεμος. Τή δαπάνη άνέλαβε τό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, άλλά σημαντική ενίσχυση πρόσφεραν καί ή Αρχαιολογική Υπηρεσία τού Υπουργείου Παιδείας καί τό Εμπορικό Επιμελητήριο τής Θεσσαλονίκης. Κάτω άπό τή σοφή διεύθυνση τού καθηγητή τής άρχαιολογίας, Ακαδημαϊκού Κωνσταντίνου Α. Ρωμαίου, τεχνικοί, φοιτητές καί εργάτες δούλεψαν τρία χρόνια μέ ένθουσιασμό γιά νά άποκαλύψουν μερικά άκόμα διαμερίσματα τού τεράστιου άνακτόρου. Έτσι φανερώθηκε ένα τμήμα τής κεντρικής αυλής, άρκετοι χώροι τής νότιας πτέρυγας, δύο χώροι τής δυτικής πλευράς καί έγιναν έρευνες, γιά νά καθοριστή βασικά ή κάτοψη τού κτηρίου. Μερικά άπό τά πορίσματα τών άνασκαφών τής προπολεμικής έκείνης περιόδου δημοσιεύτηκαν άπό τον καθηγητή Κ. Α. Ρωμαίο σέ δύο άρθρα του: Τό ένα στο περιοδικό «Φάρος τής Βορείου Ελλάδος», Θεσσαλονίκη 1940, μέ τίτλο: «Τό άρχαΐο Μακεδονικό άνάκτορο τής Παλατίτσας» (= Κ. Α. Ρωμαίου, Μικρά μελετήματα, σ ) καί τό δεύτερο μέ τίτλο «Τό άνάκτορον τής Παλατίτσας» στήν Αρχαιολογική Εφημερίδα τού 1953/54 (= Α' τόμος εις μνήμην Γ. Π. Οικονόμου), σ Ύστερα άπό τον πόλεμο τό ίδρυμα Σίγγερ - Πολινιάκ(ι) πρόσφε- 1) Πρόκειται γιά νομικά πρόσωπο πού Ιδρύθηκε μέ ειδικό Νόμο τού 'Ελευθερίου Βενιζέλου τό 1932, μέ σκοπό τήν ένέργεια άρχαιολογικών άνασκαφών, άναστηλώσεων κ.λ.π. Οικονομική βάση τού Ιδρύματος ήταν μια άξιόλογη δωρεά τής Γαλλίδας πριγκήπισσας Edmond de Polignac, τό γένος Singer, νύφης άπό γιό τού υπουργού, ό όποιος έπί Καρόλου τού 10ου ΰπό- 11

14 ρε γενναιόδωρα τα χρηματικά μέσα, γιά νά συνεχιστή ή άνασκαφή τοϋ άνακτόρου από τον καθηγητή Κ. Α. Ρωμαίο σε συνεργασία με τό έφορο X. Μακαρόνα ( ). Τά δύο αυτά χρόνια άποκαλύφτηκε ένα άκόμη δωμάτιο στή νότια πτέρυγα, τό περιστύλιο τής κεντρικής αύλής σ όλες τις πλευρές του καί ή θεμελίωση τοϋ βόρειου τοίχου σέ όλο της τό μήκος. Ή άνασκαφή δεν συνεχίστηκε τά άμέσως έπόμενα χρόνια 1957 καί Τό 1959 τό ίδρυμα Σίγγερ - Πολινιάκ πρόσφερε γιά μιά άκόμη φορά σημαντική χρηματική χορηγία. Σ αυτήν ήρθε νά προστεθή καί πάλι ή οικονομική υποστήριξη τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πού άνέλαβε τις παλιές υποχρεώσεις του στήν επιστημονική αύτή προσπάθεια. Έτσι στούς προηγούμενους έρευνητές προστέθηκαν, ώς έκπρόσωποι τής Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, οί καθηγητές τής Αρχαιολογίας Γ. Μπακαλάκης καί Μ. Ανδρόνικος. Ή ομάδα των έπιστημονικών συνεργατών ένισχύθηκε καί από τον καθηγητή τής Αρχιτεκτονικής Ν. Μουτσόπουλο, πού άνέλαβε τό σημαντικό έργο τής μελέτης καί σχεδίασης τοϋ άρχιτεκτονικοϋ ύλικοΰ. Παράλληλα ή Φιλοσοφική καί ή Πολυτεχνική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου έπάνδρωσαν τήν άνασκαφή μέ φοιτητές, πού στάθηκαν πολύτιμοι βοηθοί των άρχαιολόγων. Τά έπόμενα έτη 1960 καί 1961 ή άνασκαφή συνεχίστηκε μέ κύριο πιά χορηγό τή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου καί μέ συμβολή τοϋ ιδρύματος Σίγγερ - Πολινιάκ καί τής Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων καί Άναστηλώσεως τοϋ Υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως. Σ αυτές τις τρεις τελευταίες άνασκαφικές περιόδους άποκαλύφτηκε όλόκληρη'ή νότια, ή δυτική καί ή βόρεια πτέρυγα, άνασκάφτηκε όλος ό τεράστιος χώρος τής αυλής καί τών στοών πού τήν περιβάλλουν καί έρευνήθηκαν οί χώροι τής άνατολικής περιοχής τοϋ άνακτόρου, οί όποιοι στο σχέδιο τής κάτοψης (πίν. I) χαρακτηρίζονγραψε έκ μέρους τής Γαλλίας στό Λονδίνο τό 1829 τή συνθήκη πού άναγνώρνζε τήν έλληνικήν άνεξαρτησία. Ή συγγένεια αύτή, ή ιδιαίτερη φιλία πού είχε ή πριγκίπησα άε ΡοΙή;η3ο μέ τόν Ελευθέριο Βενιζέλο, κι ένα ταξίδι της στήν 'Ελλάδα, τήν έκαναν ν άγαπήση τόν τόπο μας καί νά έκδηλώση τήν άγάπη της μέ τήν ευγενική αύτή δωρεά. Πρώτος πρόεδρος τοϋ συμβουλίου τοϋ Ιδρύματος ήταν ό πρεσβευτής Άθως Ρωμάνος. Μετά τό θάνατο τοϋ Ρωμάνου τήν προεδρία έχει άναλάβει ό κ. Περικλής Άργυρόπουλος, πρώην πρεσβευτής καί ύπουργός. 12

15 ται μέ τά γράμματα Β, V, X, 5, II, ζ), Τ, υ, καθώς καί ή θόλος Τ1ια). Τέλος έρευνήθηκαν για μιά ακόμη φορά ό βόρειος έξωτερικός τοίχος από την εσωτερική του πλευρά. Στη συνέχεια θά προσπαθήσουμε νά δώσουμε μιά συνοπτική έκθεση των άποτελεσμάτων όλων των άνασκαφικών περιόδων άπό τό 1861 ώς σήμερα. Καί έπειδή σέ όλες αυτές τις περιόδους οι ανασκαφείς ακολούθησαν μιά λογική πορεία στήν έρευνα, πού είναι σύμφωνη μέ τήν άρχιτεκτονική του κτηρίου, ή χρονολογική παρακολούθηση των άνασκαφικών δεδομένων θά μάς έπιτρέψη νά συλλάβουμε καί τήν οργανική σύνθεση του ανακτόρου καί νά κινηθούμε μέ τον άπαραίτητο φυσικό βηματισμό ενός επισκέπτη πού μπαίνει μέσα στο λαμπρό οίκοκοδόμημα. Απαραίτητο φυσικά είναι νά προηγηθή μιά πρώτη κατατόπιση τού άναγνώστη στή γενική μορφή καί τή σημασία τού κτηρίου. Τό άνάκτορο βρίσκεται σέ μικρή απόσταση έξω άπό τό χωριό τής Βεργίνας. Είναι χτισμένο σέ θέση εξαίρετη, καί γιά τή θέα άλλά καί γιά τήν άσφάλεια πού προσφέρει, στις βόρειες πλαγιές των Πιερίων, πού δεσπόζουν σέ όλη τήν περιοχή τού κάτω 'Αλιάκμονα.1(2) Τό μέγεθος καί ή λαμπρότητα τού κτηρίου έκαναν τον Ηειιζεχ νά καταλήξη στο συμπέρασμα ότι πρόκειται γιά άνάκτορο. Τήν άποψη αύτή 1) Ό χώρος Β μέ τά τρία πεσσοειδή ύποστηρίγματα (βλ. πίν. IX, 1) έρμηνεύεται ώς τό κλιμακοστάσιο πού όδηγοϋσε στό δεύτερο όροφο, ό όποιος πιθανότατα υπήρχε σ όλη τήν έκταση κατά πλάτος τής άνατολικής πτέρυγας. Ή θόλος καί οί χώροι π καί φ είχαν έρευνηθή καί άπό τούς Γάλλους, χωρίς νά άπομακρυνθοϋν όμως τότε τά χώματα. 2) «Δύσκολα θά μπορούσε νά φανταστή κανείς μιά θέση καλύτερα διαλεγμένη» γράφει ό Ηευζεγ, περιγράφοντας μέ ποιητική διάθεση τό τοπίο καί τή γύρω περιοχή. «Απ έδώ τά μάτια τού θεατή άγκαλιάζουν έναν όρίζοντα μεγαλοπρεπέστατο. Πέρα άπό τήν πυκνή γραμμή τών φουντωτών δένδρων, πού σημειώνουν καί ύπογραμμίζουν τή διαδρομή τού 'Αλιάκμονα, όλη ή πεδιάδα τής Μακεδονίας ξετυλίγεται στά βλέμματα σάν ένα άπέραντο λιβάδι. Κατά τά βορεινά, τό όρος Πάικο διαγράφει τόν άπότομο κώνο του καί προεκτείνει κατά τά άνατολικά μιά μακριά κατωφέρεια, στήν άκρη τής όποιας θά μπορούσε κανείς κατά τούς άρχαίους χρόνους ν άντικρίση άναδυόμενα τά ψηλά άετώματα καί τά βασιλικά οικοδομήματα τής Πέλλας. Πιό πέρα, πρός τήν ίδια κατεύθυνση, τά χαμηλώματα άπομακρύνονται καί σιγά σιγά έξαφανίζονται πρός τό άπειρο, άφήνοντας νά μαντέψης τή γειτνίαση τής θάλασσας, χωρίς ώστόσο νά μπορής καί νά τήν ίδής πουθενά. Αντίθετα, κατά τά δυτικά καί πιό κοντά στό θεατή, έκτείνεται τό Βέρμιο μέ τά διαδοχικά σκαλοπάτια τών ανδήρων του, δασώδη ή καλλιεργημένα, καί στούς πρόποδές του άπλώνεται ή μεγάλη πόλη Βέροια, όπου καί ή άρχαία Βέροια, ή οποία ανάμεσα άπό τά άρώματα τών άνθισμένων τριανταφυλλιών καί τά δροσερά νεροβουΐσματα τών ρεματιών της, σημειώνει άκόμη καί τώρα τή θέση τών κήπων τού βασιλιά Μίδα καί τού άρχαίου παραδείσου τών Φρύγων». 13

16 τή συμμεριζόμαστε καί μεΐς σήμερα, γιατί πιστεύουμε πώς είναι αδύνατο νά θεωρηθή άπλή κατοικία τό τεράστιο αυτό οικοδόμημα με τούς πολυάριθμους καί ποικίλους χώρους. Ξέρουμε βέβαια πώς τά βασιλικά ανάκτορα των Μακεδόνων βασιλέων βρίσκονταν στήν πρωτεύουσα τοϋ βασιλείου, στήν Πέλλα, άλλά ή παράδοση μας πληροφορεί ότι ύπήρχαν καί άλλα ανάκτορα σε διάφορα μέρη τοϋ κράτους, όπως τό Άμύντιον στήν Πύδνα καί τό Νυμφαϊον στή Μίεζα. Γιά τό τελευταίο ξέρουμε επίσης πώς χρησιμοποιήθηκε από τον ίδιο τον Αλέξανδρο όταν νέος ακόμη σπούδαζε, έχοντας γιά δάσκαλο τό μεγάλο Αριστοτέλη. Άν μάλιστα άποδειχτή σωστή ή υπόθεση ότι οι Άντιγονίδες κατάγονταν άπό τήν Ημαθία, θά πρέπει νά θεωρήσουμε πολύ πιθανή τήν ύπαρξη ένός δεύτερου ανακτόρου, θερινού ίσως αύτοϋ, στήν περιοχή άπ όπου καταγόταν ό βασιλιάς πού πρέπει νά τό έχτισε. Γιατί, όπως θά ίδοΰμε, όλα τά στοιχεία πού διαθέτουμε μάς δίνουν τό δικαίωμα νά χρονολογήσουμε τό ανάκτορο τής Βεργίνας στις αρχές τοϋ 3ου π. X. αιώνα, στά χρόνια δηλαδή τής μακρότατης βασιλείας τοϋ Αντιγόνου τοϋ Γόνατά. Πρέπει άκόμα νά προστέσουμε πώς ή αποκάλυψη στήν ίδια περιοχή τάφων τοϋ 4ου καί 3ου π. X. αιώνα καί ή ύπαρξη λειψάνων τοίχων καί τεμαχισμένων κεραμιδιών σέ όλη τήν έκταση βορινά τοϋ ανακτόρου ώς τό μεγάλο καμαρωτό τάφο, μάς επιτρέπουν νά συμπεράνουμε πώς τό ανάκτορο βρισκόταν στήν «άκρόπολη» μιάς άρκετά μεγάλης πόλης. 'Αλλωστε ό Ηειιζεγ είχε κιόλας σημειώσει στο ύψωμα πού βρίσκεται νοτιότερα άπό τό ανάκτορο τμήματα μεγάλου οχυρωματικού περιβόλου πού προστάτευε τήν πόλη άπό τό νότο. Ποιά ήταν ή πόλη αυτή πού διατηροΰσε ένα τέτοιο θαυμάσιο άνάκτορο; Ό Ηειιζεχ υποστήριξε πώς πρέπει νά τήν ταυτίσουμε μέ τήν «Βάλλα», μιά πόλη γιά τήν οποία δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, άλλά πού μαθαίνουμε τήν ύπαρξή της άπό άρχαίους λεξικογράφους. Τήν υπόθεση αυτή τοϋ Ηειιζεγ τήν παραδέχεται καί ό Ρωμαίος, καί έγινε γενικότερα δεκτή άπό όλους τούς νεώτερους έρευνητές. Μπορούμε νά προστέσουμε πώς ή άνασκαφή τοϋ εκτεταμένου γειτονικού νεκροταφείου έδειξε ότι στή θέση αυτή υπήρχε συνοικισμός, τοϋ οποίου ή ζωή άρχίζει άπό τό 1000 π. X. περίπου καί έξακολουθεΐ ώς τήν εποχή πού τον διαδέχεται ή έλληνιστική «Βάλλα», πού κι αυτή μέ τή σειρά της πρέπει νά είχε άρκετά μακρόχρονη ζωή, όπως δείχνουν ορισμένα ευρήματα τοϋ 2ου π. X. 14

17 αιώνα, αλλά και μερικά των ρωμαϊκών χρόνων. Ώστε τό άνάκτορο, γιά τό όποιο θά μιλήσουμε, δέν άποτελεΐ ένα άπομονωμένο δείγμα βασιλικής πολυτέλειας, άλλά στολίζει μιά πόλη με μακρότατη ιστορική παράδοση, μιά πόλη πού θά έπιζήση καί στους χρόνους τής ρωμαϊκής κυριαρχίας. Πρέπει νά προστέσουμε ότι καί μέσα στήν περιοχή τοϋ άνακτόρου, άλλά καί έξω άκόμη άπό τό κτήριο (βλ. πίν. XXV), στά κατώτερα στρώματα, βρέθηκαν κομμάτια άγγείων καί πήλινων άρχιτεκτονικών μελών πού χρονολογούνται στον 5ο καί 4ο αιώνα. "Υστερα άπό τήν έρευνα τόσων χρόνων μπορούμε με άσφάλεια νά καθορίσουμε τις άκριβεΐς διαστάσεις καί τή γενική άρχιτεκτονική μορφή τού άνακτόρου. Τό μήκος του είναι 104,50 μ. καί τό πλάτος του 88,50 μ. Τό σχέδιό του είναι άπλό άλλά σπουδαίο- άναπτύσσει μέ οργανικήν άναγκαιότητα τούς χώρους γύρω άπό ένα ούσιαστικό στοιχείο τής άρχαίας οικίας, τήν αύλή, καί τούς εντάσσει στήν άρχιτεκτονική σύνθεση μέ σαφήνεια καί άρμονία, ενώ παράλληλα ή ύπαρξη ένός κεντρικού άξονα, πού διασχίζει τό άνατολικό τμήμα καί τήν αυλή, μοιράζει τό σύνολο σε δύο ίσα μέρη, τό βόρειο καί τό νότιο. (Πίν. I). Στο βόρειο όμως μισό υπάρχει σε όλο τό μήκος τού άνακτόρου ένας πρόσθετος μακρόστενος χώρος. Μέ τήν ύπαρξη αύτοΰ τό βόρειο μισό κερδίζει μεγαλύτερο πλάτος καί τό μέσο τού άνακτόρου τό καθορίζει ό βόρειος τοίχος τών προπυλαίων. Ή άνασκαφή τού Ηειιζεγ άρχισε άπό τήν άνατολική πλευρά όπου βρίσκεται καί ή μνημειακή είσοδος τού άνακτόρου, τά προπύλαια, όπως τά ονόμασε ό Γάλλος άρχαιολόγος, τά όποια άποτελοΰνται άπό τρεις συνεχείς χώρους. Ό πρώτος (Ργ,), τό «πρόθυρον», είχε πλάτος 10 μ. καί βάθος 6 μ., καί κατά τον ΌαΐΗηετ ήταν άνοιχτό. Στήν εξωτερική του όψη (άνατολικά) είχε δωρικούς κίονες καί σχημάτιζε έτσι μιά στοά, πού έκτεινόταν ίσως σε όλη τήν πρόσοψη τού κτηρίου. Ό δεύτερος χώρος (Ργ2) είχε τις ίδιες διαστάσεις μέ τον πρώτο, καί μέ δύο πλάγιες θύρες έπικοινωνοΰσε μέ τά διαμερίσματα τής βόρειας καί νότιας πτέρυγας τού άνατολικοΰ τμήματος τού άνακτόρου. Ό Ηειιζεχ χαρακτηρίζει αυτόν τον χώρο ώς «θυρωρείο», σύμφωνα μέ τον ορισμό του Βιτρουβίου, καί υποθέτει πώς μπορεί νά ήταν άκάλυπτος- καί οί δύο αύτές γνώμες δέν είναι εύκολο νά γίνουν άποδεκτές, καί μόνο ή οριστική μελέτη τού κτηρίου είναι πιθανό νά προωθήση τή λύση τού προβλήματος. 15

18 Στο βάθος του δεύτερου αύτοϋ προθύμου ύπήρχε μεγάλη θύρα, πού χωριζόταν άπό δύο πεσσούς σε τρία μέρη, ένα πλατύ κεντρικό και δύο μικρότερα πλάγια- σώζεται ακόμα στή θέση του, αλλά όχι σε πολύ καλή κατάσταση, τό λαμπρό μαρμάρινο κατώφλι τής θύρας πού διατηρεί στά πλάγια τις εγκοπές γιά τή στήριξη των ξύλινων πιθανότατα επενδύσεων των παραστάδων της. (Πίν. XIX, 2). Απ αύτήν έμπαινε κανείς στον τρίτο χώρο τού προπύλου (Ργ3), πού ήταν μεγαλύτερος (10X10 μ.) καί περισσότερο μνημειακός άπό τούς δύο πρώτους. Άπό τούς Γάλλους ανασκαφείς χαρακτηρίζεται «προθάλαμος» ή «προαύλιο» καί πρέπει νά αποτελούσε κατά κάποιο τρόπο τήν αίθουσα άναμονής τού ανακτόρου. Ό χώρος αυτός είχε στή δυτική πλευρά του άνοιγμα, πού οδηγούσε στήν ανατολική στοά τού περιστυλίου, καί τό άνοιγμα τούτο χωριζόταν σε τρία μέρη άπό δύο έπιβλητικούς άμφικίονες, πεσσούς δηλαδή, πού έχουν στους στενούς κροτάφους των άπό ένα ιωνικό ήμικίονα. (Βλ. άναπαράσταση τού ΌΛίππετ στον πίν. XXVI). Τό έξοχο κιονόκρανο τού ενός άμφικίονα βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο (πίν. XXII, 1), όπου μεταφέρθηκε άπό τον Ηειιζεχ, ενώ ένα δεύτερο, λιγότερο καλά διατηρημένο, βρέθηκε άπό τον καθηγητή Ρωμαίο στήν έπίχωση τής αύλής. (Πίν. XXII, 2). Ό Όαιιπιετ είχε επιχειρήσει μιά μεγαλειώδη άναπαράσταση τού τριμερούς αυτού προπύλου, πού δημοσιεύτηκε μαζί με όλα τά άλλα ύποδειγματικά σχέδιά του στο βιβλίο πού άναφέραμε στήν άρχή. Ή συνέχεια όμως τών άνασκαφών έδειξε πώς δεν μπορούμε νά τή θεωρήσουμε άκριβή, γιατί έχουν βρεθή τώρα άλλα ιωνικά κιονόκρανα, πού προέρχονται άπό τήν περιοχή τού προπύλου, πού δεν είναι όμως γωνιακά σάν τά δύο πρώτα, άλλά έχουν έλικες και προσκεφάλαια. Στήν ίδια έπίσης θέση βρέθηκαν καί τμήματα μικρότερων ιωνικών κιόνων καθώς καί ψευδοπαράθυρα, πού μαρτυρούν τήν ύπαρξη δεύτερου ορόφου. Ό σημαντικότερος χώρος πού άποκαλύφτηκε στήν πρώτη άνασκαφική περίοδο τού 1861 είναι άσφαλώς ή κυκλική αίθουσα (Τή) πού βρίσκεται στά νότια τού «προθαλάμου». "Οπως φαίνεται καί στο σχέδιο, ή αίθουσα εξωτερικά είναι τετράγωνη καί τό κυκλικό σχήμα δημιουργεΐται μόνο στο εσωτερικό της. Ή είσοδός της βρισκόταν δυτικά, έπικοινωνοΰσε δηλαδή με τήν άνατολική στοά τού περιστυλίου. Μέσα στήν έπίχωση τού χώρου αυτού ό Ηειιζεχ βρήκε κομμάτια άνα- 16

19 θηματικών αναγλύφων και βάσεων έντοιχισμένων καί βεβαίωσε ίχνη θρόνου. Φαίνεται λοιπόν ότι ό προορισμός τής θόλου αυτής ήταν συγχρόνως ιερός καί πολιτικός, καί γι αυτό δέν είναι μακριά από τήν πραγματικότητα ό χαρακτηρισμός του Ηειιζεχ πού τήν άποκαλεί «πρυτανεΐον» καί τήν θεωρεί «αίθουσα τού θρόνου», σχετίζοντάς την μέ τά κυκλικά πρυτανεία των άλλων έλληνικων πόλεων, όπου τό ιερόν πυρ καί ή κοινή έστία. Δίπλα στή θόλο, στά νότια, υπήρχαν τέσσερα δωμάτια, πού επικοινωνούν μεταξύ τους καί μέ τήν άνατολική στοά. Αυτά ίσως νά προορίζονταν γιά τά άρχεΐα του άνακτόρου, τούς ύπαλλήλους, ή καί γιά τή φύλαξη διαφόρων ιερών σκευών. 'Οπωσδήποτε κανένα κινητό εύρημα δέν έπιτρέπει νά καταλήξουμε σέ άναμφίβολη γνώμη γιά τον προορισμό τους, καί μονάχα υποθέσεις, λιγότερο ή περισσότερο πιθανές, μπορούμε νά διατυπώσουμε. Τό ίδιο ακριβώς ισχύει καί γιά τούς βόρειους χώρους τού ανατολικού τμήματος πού άποκάλυψαν οί πρώτες άνασκαφές. Ό Ηειιζεγ τούς θεωρεί μαγειρεία καί εστιατόρια, έχοντας στό νοΰ του ότι ύστερα άπό τις θυσίες θά άκολουθοΰσαν τά κοινά γεύματα τών αύλικών καί τών άλλων άρχόντων. Καί μιά τέτοια υπόθεση έρμηνεύει ίσως τό ιδιόρρυθμα καμπυλόγραμμο εσωτερικά σχήμα ένός άπό τούς χώρους αύτούς. Ό χώρος πού βρίσκεται δεξιά άπό τον προθάλαμο (βόρεια) καί άντιστοιχεΐ στή θόλο δέν είχε άνασκαφή άπό τούς Γάλλους, γιατί στή θέση έκείνη είχε χτιστή στήν εποχή τής Τουρκοκρατίας, καί σωζόταν ώς τά χρόνια τής πρώτης άνασκαφής, τό μικρό εκκλησάκι τής 'Αγίας Τριάδος, πού έδωσε τό όνομα σ ολόκληρη τήν τοποθεσία, γνωστή καί σήμερα άκόμη ώς «'Αγία Τριάδα». Ή άνασκαφή τού τμήματος τούτου, πού ήταν ή τελευταία τής περιόδου τού 1961, άποκάλυψε τά δωμάτια 5 καί Ιλ τού σχεδίου. (Βλ. πίν. ί). Συνοψίζοντας μπορούμε νά πούμε ότι όλο αυτό τό άνατολικό συγκρότημα, ή τουλάχιστο τά περισσότερα διαμερίσματά του, προορίζονταν γιά τή λατρεία καί τό δημόσιο βίο καί σχετίζονταν μέ τις δημόσιες έμφανίσεις τού βασιλιά. Ή άνασκαφή τής δεύτερης περιόδου ( ) έπρεπε νά καθορίση πρώτα πρώτα τούς χώρους πού είχε άποκαλύψει ή πρώτη, γιατί μέσα στά έβδομηνταεπτά χρόνια τά χώματα καί ή βλάστηση είχαν καλύψει σχεδόν όλότελα τά πάντα. Ένας δεύτερος στόχος τής άνασκα- 17

20 φής στάθηκε ό καθορισμός των διαστάσεων του ανακτόρου. Έ τσι διαπιστώθηκε ότι στο βόρειο τμήμα πρέπει νά προστεθή ό μακρότατος στενός χώρος, τον όποιο δεν είχε ύποπτευθή ό Ηειιζεγ, καί βεβαιώθηκε τό πλάτος καί τό μήκος του κτηρίου. Έκτος όμως άπό τούς γενικούς αύτούς σκοπούς, ή έρευνα προχώρησε στήν αποκάλυψη καί άλλων σημαντικών χώρων καί βοήθησε στή σύλληψη τού βασικού σχεδίου. Τό πιο σημαντικό ίσως κέρδος αύτής τής περιόδου ήταν ή άνασκαφή τού ανατολικού στυλοβάτη τού περιστυλίου τής τεράστιας κεντρικής αύλής, ή άποκάλυψη καί τών τεσσάρων γωνιών τού περιστυλίου καί ή ανεύρεση στή Ν. Α. περιοχή τής αύλής πολλών αρχιτεκτονικών μελών. Αλλά καί ό καθαρισμός τών δύο μεγάλων δωματίων στο δυτικό άκρο (Μι καί Μι) καί ή άποκάλυψη τού στενού χώρου Ο καί τού δωματίου Ό στή νότια πτέρυγα δέν ήταν λιγότερο σημαντικά κέρδη. 'Όπως διαπιστώνει ό άναγνώστης βλέποντας τό σχέδιο, ή αυλή άποτελοΰσε τον κεντρικό ύπαίθριο χώρο, πού ολόγυρά του δημιουργήθηκαν οί τέσσερεις μεγαλοπρεπείς στοές. Πίσω άπό τις στοές καί τις τέσσερεις πλευρές υπήρχαν δωμάτια πού έπικοινωνοΰσαν μ αύτές. Έτσι ολόκληρο τό σχέδιο οργανώνεται μέ άπλότητα, σαφήνεια καί άρμονική διάταξη γύρω άπό τον κεντρικό πυρήνα τής αυλής, δίνοντας στήν τυπική μορφή τής έλληνικής οικίας, όπως τήν ξέρουμε καί άπό τή γραπτή παράδοση (Βιτρούβιος) άλλά καί άπό τά πορίσματα τών άνασκαφών (Όλυνθος, Δήλος, Πριήνη, Πέλλα κ.λ.π.), χαρακτήρα μνημειακό μέ τις μοναδικές διαστάσεις καί τήν υψηλή ποιότητα τής εργασίας τών άρχιτεκτονικών μελών. Τό τετράγωνο περιστύλιο έχει μήκος πλευράς 44,50 μ. καί περιβάλλεται άπό έξήντα δωρικούς κίονες, δεκαέξι σέ κάθε πλευρά. 'Ολόκληρα τεμάχια έπιστυλίων, τριγλύφων καί γείσων (βλ. πίν. XIX-XXI), πού βρέθηκαν μαζί μέ πολυάριθμους σπόνδυλους καί κιονόκρανα στήν έπίχωση τής αύλής, προσφέρουν άφθονο υλικό γιά μιάν άναπαράσταση τής μορφής τής στοάς καί είναι άρκετά γιά νά προχωρήσουμε κάποτε όταν τελειώση ή άνασκαφική έρευνα στήν άναστήλωση ένός τμήματός της. Ό καθηγητής Ρωμαίος στο άρθρο του «Τό άνάκτορο τής Παλατίτσας» (ΑΕ 1953/54) έχει διατυπώσει μερικές πολύ ένδιαφέρουσες σκέψεις γιά τις μαθηματικές σχέσεις τών διαφόρων άρχιτεκτονικών 18

21 μελών, καθόρισε τό μήκος των μεταξονίων (2,82 και 3,06 στά γωνιακά) καί προχώρησε σε όξύτατες πάντα αισθητικές παρατηρήσεις για τις λεπτότητες των μορφών κιονοκράνων καί τριγλύφων. Ό προσεχτικός άρχιτέκτων του ανακτόρου είχε προβλέψει τήν κατασκευή καί στις τέσσερεις πλευρές του περιστυλίου ενός ανοιχτού συνεχούς αγωγού γιά τήν συγκέντρωση τών νερών τής βροχής, πού θά έπεφταν άπό τις μονόρριχτες στέγες τών στοών. Τού αγωγού τούτου βρέθηκαν αρκετά τμήματα, αλλά μοναδικό είναι τό κομμάτι τής Ν. Α. γωνίας, όπου έρχονται νά χωνευτούν οί ήμικυλινδρικές κοιλότητες τών δύο κατευθύνσεων σέ μιά έξοχα δουλεμένη μονοκόμματη πέτρα. (Βλ. πίν. IV 2). Ή προσεχτική καί ευαίσθητη διαμόρφωση τού μέλους αύτού μέ τήν εντελώς δευτερεύουσα σημασία καί τήν άποκλειστικά πρακτική χρησιμότητα, άποτελεΐ τον πιο πειστικό μάρτυρα γιά τήν λαμπρή άρχιτεκτονική παράδοση καί τήν καλλιτεχνική άντίληψη πού διαπνέει τό έργο. Στήν ϊδια άνασκαφική περίοδο άρχισε καί ή έρευνα τής νότιας πτέρυγας τού άνακτόρου μέ τήν άποκάλυψη τών χώρων Ο καί Ό. Ό πρώτος έχει τή μορφή στενού σχετικά διαδρόμου μέ μιά μικρή πλευρική εξωτερική θύρα καί μιά δεύτερη μεγαλύτερη, τής οποίας σώζεται τό λαμπρό μαρμάρινο κατώφλι, πού είναι τό καλύτερα διατηρημένο άπ όλα όσα έχουν σωθή. Φαίνεται ότι στο σημείο αυτό βρισκόταν ή δεύτερη, υπηρετική είσοδος τού άνακτόρου. Νεώτερη έξερεύνηση τού χώρου έδειξε ότι υπάρχουν βαθύτερα άπό τό έπίπεδο τού δαπέδου άγωγοί νερού, άλλα ή κατασκευή τους πρέπει νά είναι μεταγενέστερη άπό τήν υπόλοιπη οικοδομή. Ακόμη όμως δέν είναι βέβαιο ούτε πού οδηγούσαν ούτε ποιά εποχή έγιναν. Τό δεύτερο δωμάτιο (Ό) επικοινωνούσε μόνο μέ τή νότια στοά καί είχε δάπεδα άπό ψηφιδωτό πολύχρωμων χαλικιών, χωρίς όμως παραστάσεις. Γιά τον τρίτο τομέα τής δεύτερης άνασκαφικής περιόδου, τά δυο μεγάλα δωμάτια Μι καί Μ2, θ άσχοληθοΰμε άργότερα έκθέτοντας τά πορίσματα τής τελευταίας άνασκαφής, όταν κατορθώθηκε νά φωτιστούν ορισμένα σκοτεινά σημεία σχετικά μ αυτά. Ή τρίτη περίοδος τών άνασκαφών μπορεί νά διαιρεθή σέ δύο 19

22 χρονικά διαστήματα- τό πρώτο του 1954 καί 1956 καί τό δεύτερο τών ετών 1959, 1960 καί Κατά τό πρώτο χρονικό διάστημα άποκαλύφτηκε τελείως ολόκληρος ό βόρειος τοίχος τοϋ άνακτόρου καί φάνηκε πώς είχε ύποστή μιά βίαιη καταστροφή. Γίνεται άμεσους φανερό στον επισκέπτη τών ερειπίων ότι ό τοίχος αυτός δέχτηκε μιά ισχυρότατη ώθηση άπό τό εσωτερικό κι έτσι καταστράφηκε άπό τά θεμέλια. Έξω άπό τόν βόρειο αυτόν τοίχο βρέθηκε ένα πλήθος άρχιτεκτονικά μέλη καί τρία ολόκληρα καί καλά διατηρημένα δωρικά κιονόκρανα (πίν. XVIII, 2 καί XIX, 1). Τό ύλικό τούτο δεν φαίνεται νά ανήκε σε κιονοστοιχία στοάς στή βόρεια πρόσοψη. Είναι πιθανότερο ότι όλα αυτά τά κομμάτια προέρχονται άπό τις κιονοστοιχίες τής κεντρικής αόλής τοϋ κτηρίου καί κύλησαν ώς τό σημείο αυτό ύστερα άπό τήν καταστροφή, γιατί τό έδαφος ήταν αρκετά επικλινές. Τήν οριστική απάντηση στο σημαντικό αύτό πρόβλημα θά δώση έλπίζουμε ή προσεχτική μελέτη πού θά άκολουθήση ύστερα άπό τό τέλος τής άνασκαφής. Αξίζει όμως νά σημειώσουμε δτι ανάμεσα στά σκορπισμένα μέλη βρέθηκε ένα κομμάτι πώρινο (διατηρεί σέ αρκετά σημεία τό λεπτό του κονίαμα) πού μιμείται προφανώς ξύλινο δρύφακτο. Ή πιθανότερη ερμηνεία γιά τό κομμάτι αύτό είναι δτι ανήκε σ ένα χαμηλό θωρακεΐο (παραπέτο), πού ύπήρχε σέ δλο τό μήκος τοϋ βόρειου στενόμακρου χώρου, ό όποιος σχημάτιζε έτσι μιά θαυμάσια βεράντα, άπ δπου μποροΰσαν οί ένοικοι νά χαροΰν τό έξαίσιο θέαμα τοϋ μακεδονικοΰ κάμπου. Ή έρευνα τής περιόδου αυτής προχώρησε στήν άποκάλυψη καί τών τεσσάρων πλευρών τοϋ περιστυλίου καί επιβεβαίωσε τις παλιότερες παρατηρήσεις τοϋ καθηγητή Ρωμαίου γιά τή μορφή καί τις διαστάσεις του, ένώ συγχρόνως πλούτισε τό πολυάριθμο κιόλας άρχιτεκτονικό ύλικό πού άνήκει στις τέσσερεις δωρικές στοές. Αλλά ή πιο σημαντική καί εντυπωσιακή άποκάλυψη τής άνασκαφής τοϋ 1956 στάθηκε ή αίθουσα Ε, πού έχει εμβαδόν 82 περίπου τετραγωνικών μέτρων καί ξεχωρίζει γιά τή λαμπρότητα καί τήν πολυτέλειά της (πίν. X, 2). Όπως άποδείχτηκε άργότερα (άνασκαφή 1959) ό χώρος αύτός άνήκει σέ ένα σύνολο, πού άποτελετται άπό έναν ευρύχωρο προθάλαμο (Ε) στο μέσο καί δύο αίθουσες άριστερά καί δεξιά του (Ε-Θ), οί όποιες είχαν θύρες προς αυτόν μονάχα καί δχι κατευθείαν προς τή στοά, δπως δλοι 20

23 οί ύπόλοιποι χώροι. Ή θύρα τής αίθουσας Ε βρίσκεται στή δυτική πλευρά του. Απ αύτήν έχει σωθή σε πολύ καλή κατάσταση τό μαρμάρινο κατώφλι, πού διατηρεί στά πλάγια τις εγκοπές γιά τή στερέωση των επενδύσεων των παραστάδων (πίν. XIII, 1). Τό δάπεδο τού λαμπρού αύτοϋ χώρου άποτελεΐται από ψηφιδωτό έξαίρετης ποιότητας. Τούτο περιβάλλεται καί στις τέσσερεις πλευρές από κονίαμα έρυθρό πλάτους 1,20 μ., πού ύψώνεται έλαφρά γύρω άπό τό ψηφιδωτό καί σχηματίζει έτσι τό άρμονικό του πλαίσιο καθώς δένεται μ5αύτό μέ ώραϊο σύνθετο κυμάτιο. Τό ψηφιδωτό έχει κατασκευαστή άπό μικρά χαλίκια ποταμίσια (μέγιστο μήκος 0,01 μ.) μαύρα, λευκά, γκρί, κόκκινα καί κίτρινα, πολλών αποχρώσεων. Καί ή καλύτερη περιγραφή θά ήταν άδύνατο νά δώση άμυδρή έστω ιδέα τής μοναδικής ψηφιδωτής σύνθεσης χωρίς τή βοήθεια τού σχεδίου πού φιλοτέχνησε μέ άκρίβεια και μαεστρία ό ζωγράφος κ. Χρ. Λεφάκης (πίν. XVI). Μέ τήν πρώτη ματιά μπορεί νά καταλάβη ό άναγνώστης οτι έχει μπροστά του ένα έργο πού μαρτυρεί έξοχη εύαισθησία, συνείδηση τών μέσων πού διαθέτει ό τεχνίτης, μαστοριά καί πείρα άσυνήθιστη. Τό διακοσμητικό θέμα έχει ώς κεντρικό πυρήνα καί άφετηρία ένα μεγάλο ρόδακα άπό οχτώ μακρουλά πέταλα καί ισάριθμα σέπαλα, ριζωμένα στά διάκενα. Άπό τον ρόδακα ξεκινούν οχτώ ζεύγη βλαστών, οΐ όποιοι συμπλέκονται καί διακλαδίζονται ρυθμικά, έτσι πού νά πλαισιώνουν τό κεντρικό κόσμημα, καί ύστερα κατευθύνονται προς τήν περιφέρεια μέ έλευθεριότητα καί συμμετρία (λεπτομέρεια βλέπε στον πίν. XVII, 1). Έντωμεταξύ τά κενά συμπληρώνονται μέ άνθη, φυσικά ή φανταστικά, φύλλα καί έλικες. 'Ολόκληρο τό θέμα πλαισιώνεται μέ μιά κυκλική ζώνη άπό σύνθετο μαίανδρο καί κυματοειδή σπειρομαίανδρο. Τά κενά πού μένουν στις γωνίες, άνάμεσα στήν κυκλική ζώνη καί στο τετράγωνο, είναι κι αύτά άνάλογα διακοσμημένα. Αλλά έδώ, στό κέντρο κάθε γωνίας, έχουμε κι άπό μιά γυναικεία μορφή (πίν. XVII, 2) πού καταλήγει σέ άνθεμωτό κόσμημα, άπ όπου ξεκινούν βλαστοί, φύλλα, έλικες καί άνθη. Ό λ αύτά τά μοτίβα συμπεριφέρονται μέ άβρότητα καί χάρη, καί μέ προθυμία συμπληρώνουν τον διακοσμητικό προορισμό τους ώς τις άκραΐες γωνίες. Ή δλη σύνθεση μάς δίνει ένα ώραϊο παράδειγμα προσαρμογής τού κυκλικού σχήματος μέ τό τετράγωνο. Εκείνο όμως πού θά έκτι- 21

24 μήσουμε προπάντων είναι ή πετυχημένη προσπάθεια του καλλιτέχνη νά δώση ζωή καί κίνηση σ' δλη τή διακόσμηση. Ό κεντρικός ρόδακας με τ άνοιχτόχρωμα φύλλα φαίνεται νά προβάλλη σαν ανάγλυφος άπό τή συστοιχία των σεπάλων, όπου έπικρατεΐ σκοτεινότερο κόκκινο χρώμα. Φύλλα βλαστοί καί άνθη εΐκονίζονται μ έναν τρόπο ελαφρά προοπτικό καί δημιουργούν τήν αίσθηση ότι ύπάρχει κάποια τρίτη διάσταση. Μιά άντιθετική κίνηση, ό μαίανδρος πού κατευθύνεται δεξιά καί ό σπειρομαίανδρος πού τρέχει προς τ άριστερά, δίνει τόνο ζωηρό. Μ αυτά τά μέσα πέτυχε ό τεχνίτης, ώστε ολόκληρος ό διάκοσμος νά μήν είναι άφηρημένος, ψυχρός καί στατικός, άλλά νά έχη μιά οργανική, θά έλεγε κανείς βιολογική ύπόσταση. Ωστόσο θά προσέξουμε ότι όλα αυτά τά μέσα είναι λιγόστομα καί διακριτικά. Ό διακοσμητής δέν παραβλέπει ότι ένα δάπεδο δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα δάπεδο καί ότι ή διακόσμησή του πρέπει νά δεσπόζεται οπωσδήποτε άπό τήν έννοια τής σταθερότητας καί νά δημιουργή αισθητικό αποτέλεσμα τέτοιο, ώστε τό βάδισμα νά είναι έλεύθερο καί άπρόσκοπτο. Ή αίθουσα με τό ψηφιδωτό πρέπει νά ήταν άπό τις πιο έπίσημες τού άνακτόρου, καί είναι πολύ πιθανό πώς μαζί με τήν άντίστοιχη G άποτελοϋσαν τά ιδιαίτερα διαμερίσματα τού βασιλιά. Ή άνασκαφή άποκάλυψε μέσα σ αύτήν βωμό κατασκευασμένο πρόχειρα σέ μεταγενέστερους χρόνους καί γύρω του μισοκαμένα οστά ζώων. Άπό νομίσματα πού βρέθηκαν συμπεραίνουμε πώς θά τελούνταν εκεί θυσίες άκόμη καί στούς ρωμαϊκούς χρόνους. "Οπως σημειώσαμε καί παραπάνω, ή αίθουσα αυτή επικοινωνούσε μέ ένα μεγάλο χώρο (F), πού άποκαλύφτηκε στις άνασκαφές τού Στήν ίδια περίοδο άποκαλύφτηκε καί τό δωμάτιο G, τό αντίστοιχο τού Ε. Ώστε μέ ασφάλεια μπορούμε νά συμπεράνουμε ότι οί τρεις χώροι E-F-G άπαρτίζουν τό συγκρότημα τών βασιλικών διαμερισμάτων. Στό μέσο ύπάρχει ή μεγάλη αίθουσα F, πού πρέπει νά τή χαρακτηρίσουμε ώς «προστάδα» (Πρβ. Vitruvius 6,7,2). Στή βόρεια πλευρά της βρέθηκαν οί βάσεις τριών λαμπρών ιωνικών άμφικιόνων (τά μόνα in situ άρχιτεκτονικά μέλη έκτος απ τά κατώφλια) πού δημιουργούν τέσσερα μεγάλα άνοίγματα προς τήν νότια στοά. Τό δάπεδο τής προστάδας είχε ασφαλώς ψηφιδωτή διακόσμηση, τήν οποία όμως, σκόπι 22

25 μα φαίνεται, άφαίρεσαν εντελώς, ώστε σήμερα διατηρείται μόνο το κροκαλόστρωτο ύπόστρωμά της. Δυτικά τής προστάδας καί άντίστοιχα προς τό δωμάτιο Ε ύπάρχει τό δωμάτιο Θ, πού έπικοινωνοϋσε έπίσης με την προστάδα (πίν. IX, 2). Τό κατώφλι του δωματίου αύτοϋ έχει εντελώς καταστραφή. Από θραύσματα καί λατύπες συμπεραίνουμε ότι ή καταστροφή έγινε έπιτόπου. Καί τό δάπεδο του δωματίου Θ είχε ψηφιδωτή διακόσμηση, πλαισιωμένη καί στις τέσσερεις πλευρές από ελαφρά υπερυψωμένο πλαίσιο. Αμέσως μέσα από τό πλαίσιο σώζεται ό σύνθετος μαίανδρος πού έζωνε τις παραστάσεις του έσωτερικοϋ. Ά π αυτές διατηρήθηκαν κολοβωμένες μονάχα οί μορφές των γωνιών Τρίτωνες ή Έρωτες επάνω σέ δελφίνια ενώ ή κύρια παράσταση τού κέντρου έχει έντελώς καταστραφή. Είναι ίσιος πιθανή ή ύπόθεση δτι τόσο τό ψηφιδωτό τής προστάδας όσο καί τό κεντρικό θέμα τής διακόσμησης τού δωματίου β άφαιρέθηκαν σκόπιμα κατά τή χριστιανική εποχή (ό βωμός τού δωματίου Ε χρησιμοποιήθηκε καί κατά τούς τελευταίους ρωμαϊκούς χρόνους), γιατί οί παγανιστικές (γυμνές;) μορφές άποτελοϋσαν πρόκληση απαράδεχτη γιά τούς άνθρώπους μέ τήν καινούργια πίστη. Ή ύπόθεση αυτή μπορεί νά βρή ένίσχυση άπό τό γεγονός δτι τό ψηφιδωτό του χώρου Ε μέ τήν καθαρά φυτική διακόσμηση, καθώς καί τό ψηφιδωτό τού έπόμενου δωματίου Η, πού δέν είχε καθόλου παραστάσεις, δέν έχουν ύποστή καμιάν απολύτως καταστροφή. (Οί φθορές τού Ε οφείλονται στο χρόνο ή σέ φυσικές αιτίες σεισμούς κ.λ.π.). Τό συγκρότημα τής προστάδας Ε καί τών δωματίων Ε καί Θ, τά όποια φωτίζονταν καί άερίζονταν απ αυτήν, πρέπει νά θεωρηθή δτι αποτελεί τον «οίκον» τού άνακτόρου, πού κανονικά στις οικίες βρίσκεται στή βόρεια πτέρυγα καί βλέπει προς νότον. Ή μετάθεση του «οίκου» στήν αντίθετη πλευρά οφείλεται προφανώς στήν τοποθεσία. Γιατί άμέσως νότια άπό τό άνάκτορο αρχίζει νά υψώνεται τό βουνό, ένώ αντίθετα στο βοριά άνοίγεται δλη ή πεδιάδα. Πρέπει τέλος νά προστέσουμε δτι δέν ύπάρχει καμιά αμφιβολία δτι καί ή «προστάς» ήταν στεγασμένη, όπως καί τά δωμάτια. Αυτό βεβαιώνεται πρώτα πρώτα άπό τούς τρεις άμφικίονες πού στηρίζουν τήν οροφή, αλλά κυ 23

26 ρίως από τήν παρουσία πολλών κεραμιδιών και καρφιών πού τά στερέωναν έπάνω στα ξύλα τής στέγης. Τό δωμάτιο Η είχε, όπως σημειώσαμε κιόλας, ψηφιδωτό δάπεδο χωρίς παραστάσεις και γι αύτό ίσως διατηρήθηκε σε πολύ καλή κατάσταση. 'Όπως καί τό άντίστοιχο δωμάτιο Ε, επικοινωνούσε μέ τή νότια στοά- αλλά τό κατώφλι τής θύρας έχει καταστραφή, ενώ σώζεται θαυμάσια ό ανατολικός του τοιχος-μεσότοιχος προς τό δωμάτιο Ο. Ή άνασκαφή άποκάλυψε τήν ύπαρξη καί άλλων τριών δωματίων (Ι,Κ, Ε) στή νοτιοδυτική γωνία του άνακτόρου, άλλά ή καταστροφή τών τοίχων καί τών δαπέδων (άν ποτέ είχαν) καί ή απουσία κάθε κινητού ευρήματος δεν επιτρέπουν νά έξακριβώσουμε τον προορισμό τους. 'Οπωσδήποτε πρέπει νά υποθέσουμε ότι άποτελοϋσαν βοηθητικούς χώρους, σχετικούς μέ τό ύπηρετικό προσωπικό καί τις άλλες ανάγκες τού άνακτόρου. Ή έρευνα τής δυτικής πτέρυγας είχε άρχίσει στή δεύτερη άνασκαφική περίοδο άπό τον καθηγητή Ρωμαίο καί συνεχίστηκε σέ όλες τις έπόμενες περιόδους. Διαπιστώθηκε ότι άμέσιος βορειότερα άπό τά τρία γωνιαία δωμάτια I, Κ καί I. ύπάρχουν δύο μικροί χώροι καί ένας χτιστός αγωγός (πίν. XIII, 2). Αύτός έχει έλαφρά κλίση προς τά έξω, δέν έπικοινωνεΐ όμως μέ τον αγωγό τού περιστυλίου, ώστε νά υποθέσουμε ότι είχε προορισμό νά άποχετεύη τά νερά τής βροχής πού συγκεντρώνονταν άπό τις στέγες τών στοών τής αυλής. Γι αυτό ή μόνη έξήγηση πού μπορούμε νά δώσουμε είναι δτι σχετίζεται μέ εγκαταστάσεις καθαριότητας (αποχωρητήρια, πλυντήρια κ.λ.π.) Μέ τήν ολοκλήρωση τής άνασκαφής στή δυτική πλευρά άποσαφηνίστηκε ή μορφή τού άνακτόρου καί σ αύτήν τήν πτέρυγα. Τρεις χώροι (Μ,-Μ 2-Μ 3) έξαιρετικά εύρύχωροι (16X16 μ.) καλύπτουν ολόκληρο σχεδόν τό πλάτος τής πλευράς τούτης (πρβ. πίν. XIV, 1). Τά δάπεδα τών χώρων ήταν στρωμένα μέ μαρμαροθετήματα άπό μικρές μαρμάρινες πλάκες άκανονίστου σχήματος πού είχαν στερεωθή έπάνω στο λίθινο υπόστρωμα μέ κόκκινο κονίαμα, τό οποίο περιβάλλει τις πλευρές του καί δημιουργεί έτσι ένα ευχάριστο ζωηρό πλαίσιο γύρω άπό τή λευκή τους επιφάνεια (πίν. XV, 2). Τό μαρμαροθετημένο δάπεδο είχε καί στις τέσσερεις πλευρές πλαίσιο έλαφρά υπερυψωμένο πού άποτελεΐται άπό άπλό άκόσμητο ψηφιδωτό, δπως καί στά δωμάτια τής 24

27 νότιας πλευράς. Στο κέντρο ακριβώς καί των τριών χώρων υπάρχει μικρή οπή διαμέτρου 0,085 μ., κάτω άπ αυτήν πήλινος σιολήνας και τέλος χτιστό πηγάδι. "Ολη αυτή ή κατασκευή χρησίμευε γιά νά συγκεντρώνωνται τά νερά του καθαρισμού τών δαπέδων, πού χωνεύονταν μέσα στό πηγάδι. Ό άνατολικός τοίχος καί τών τριών δωματίων έχει άφαιρεθή καί μόνο ή κατώτατη στρώση τών θεμελίων σώζεται. Ε πίσης έχουν άφαιρεθή καί οί μεσότοιχοι τών δωματίων, ώστε είναι άδύνατο νά καθορίσουμε τά σημεία, όπου ύπήρχαν θύρες. Επειδή όμως τό δάπεδο του μεσαίου δωματίου Μ2 βρίσκεται σέ λίγο χαμηλότερο επίπεδο από τά δάπεδα τών δύο πλαγινών, μπορούμε νά υποθέσουμε ότι οί τρεις αύτοί χώροι άποτελοϋσαν ένιαΐο σύνολο (πρβ. τά δυτικά δωμάτια ΕΈ-Ο) καί ότι τά δύο πλάγια έπικοινωνοϋσαν μόνο μέ τό μεσαίο (επομένως οί θύρες θά βρίσκονταν στή βόρεια πλευρά τού Μι καί τή νότια τού Μ3) καί αύτό μόνο είχε άνοιγμα προς τή δυτική στοά. Τό μέγεθος τών δωματίων αυτών ίσως καί ή κατασκευή τού δαπέδου θά μάς έκανε νά ύποθέσουμε ότι ήταν υπαίθρια άλλά έπάνω στά δάπεδα βρέθηκε ολόκληρη στρώση άπό τά σπασμένα κεραμίδια τής στέγης (στρωτήρες καί καλυπτήρες), ώστε είμαστε εντελώς βέβαιοι ότι υπήρχε στέγη (βλ. πίν. XV, 1). Πολυάριθμα σιδερένια καρφιά διαφόρων διαστάσεων, πού διατηρούνταν άνάμεσα στή στρώση τών κεραμιδιών, μάς κάνουν νά ύποπτευόμαστε ότι είναι ένδεχόμενο νά ύπήρχε όχι μονάχα στέγη, άλλά καί ξύλινη οροφή (ταβάνι). Ή βεβαιότητα όμως ώς προς τήν ύπαρξη στέγης γεννά τήν άπορία γιά τον τρόπο πού κατόρθωσαν νά ζεύξουν τήν άπόσταση τών 16 μέτρων καί ή μόνη άπόκριση πού μπορούμε νά δώσουμε είναι πώς ή περίφημη στήν άρχαιότητα ξυλεία τής Μακεδονίας πρόσφερε τά καταπληκτικά σέ μήκος δοκάρια, πού έδεναν τή στέγη άπό τή μιάν άκρη στήν άλλη. Γιατί σέ κανένα σημείο τού δαπέδου δέν παρατηρήθηκε ένδειξη πώς ύπήρχαν κάποτε στά ένδιάμεσα στύλοι πού στήριζαν τή στέγη. Έπάνω στό μαρμαροθέτημα τής μεσαίας αίθουσας Μ2 βρέθηκε χάλκινο νόμισμα Άμφιπολιτών τών μέσων τού 2 π. X. αιώνα. Τό ανέλπιστο τούτο εύρημα μπορεί νά βοηθήση στήν χρονολόγηση τής καταστροφής ή καλύτερα τής εγκατάλειψης τού άνακτόρου.10 "Αν ή τύχη 1 1) Μια Αλλη ένδειξη γιά τήν καταστροφή τοϋ άνακτόρου έδωσε ένα νόμισμα Φιλίππου τοϋ Ε' πού χρονολογείται γύρω στό 187 π. X. Βρέθηκε κατά τήν άνασκαφή τού 1961 άριστερά άπό τά προπύλαια, έπάνω στά θεμέλια τοϋ τοίχου πού όρίζει τούς έπιμήκεις χώρους X καί V. 25

28 θελήση νά μας προσφέρη μελλοντικά καί νέες πρόσθετες ενδείξεις τέτοιας σημασίας, θά κατορθώσουμε ίσως νά δώσουμε απάντηση σε πολλά έρωτηματικά μας. Γιατί ώς τώρα τουλάχιστο τά κινητά ευρήματα τής άνασκαφής στάθηκαν έντελώς περιορισμένα καί σχετικά άσήμαντα. Ή άνασκαφή τής βόρειας πτέρυγας του άνακτόρου στάθηκε, όπως άλλωστε περιμέναμε, άπογοητευτική. Τίποτα δεν είχε άπομείνει άπό τούς χώρους πού άλλοτε υπήρχαν έκεί. Φαίνεται ότι στήν αρχαιότητα κιόλας, τήν έποχή τής καταστροφής του κτηρίου, ή πλευρά αύτή είχε πάθει τις μεγαλύτερες ζημίες. Τό κακό φυσικά προχώρησε στά νεώτερα χρόνια. Ή βυζαντινή καί μεταβυζαντινή έπίχωση φτάνει σε ορισμένα σημεία σέ βάθος μεγαλύτερο καί άπό τήν επιφάνεια τής αύλής. Τέλος τό λιθολόγημα πού συνεχίστηκε ώς τά τελευταία χρόνια ολοκλήρωσε τήν αποψίλωση των χώρων τής βόρειας πλευράς. Γι αύτό τό λόγο ή έρευνα τοϋ τμήματος αύτοϋ δεν μπορεί νά προσφέρη κανένα ούσιαστικό στοιχείο καί ή μορφή τού κτηρίου στή βόρεια πλευρά θά μείνη, φαίνεται, οριστικά άγνωστη. Μονάχα υποθέσεις, λιγότερο ή περισσότερο πιθανές, θά άναπληρώνουν τήν άγνοιά μας. Ή έρευνα των χώρων τής άνατολικής πλευράς, πού είχαν μείνει άνεξερεύνητοι άπό τούς Γάλλους άρχαιολόγους, άρχισε τό καλοκαίρι τοϋ Τότε άφαιρέθηκε ή βαθιά σχετικά έπίχωση τής ΝΑ γωνίας. Αμέσως κάτω άπό τήν έπίχωση παρατηρήθηκε ότι τά πλιθάρια τοϋ κτηρίου είχαν μεταβληθή σέ «οπτόπλινθους». Τοΰτο σημαίνει ότι αύτό τουλάχιστο τό τμήμα είχε καταστραφή άπό πυρκαϊά, πού υποχρέωσε τούς ένοικους νά έγκαταλείψουν τό κτήριο. "Ετσι ίσως μπορεί νά έξηγηθή καί ή περίεργη άπουσία κινητών ευρημάτων άπό τό ανάκτορο. Ή άνασκαφή συνεχίστηκε τό 1961 σ όλη τήν έκταστη των χώρων V καί X, άριστερά άπό τά προπύλαια (βλ. πίν. VIII), χωρίς άπό τά άνασκαφικά δεδομένα νά παρουσιαστούν ένδείξεις γιά τήν οριστική λύση τοϋ προβλήματος τής μορφής καί τοϋ προορισμού των χώρων τούτων. "Ας σημειωθή ότι στον ένδιάμεσο τοίχο (μεταξύ των χώρων V καί X) βρέθηκε κι ένα παράπλευρο ένισχυτικό (;) θεμέλιο (σημειώνεται στο σχέδιο) τοϋ οποίου ό προορισμός είναι έπίσης δυσερμήνευτος. Χαρακτηριστική είναι ή άποκάλυψη στον τομέα τοϋτο πλήθους άρχιτεκτονικών μελών τοϋ λεγομένου «μικροϋ ίωνικοϋ ρυθμοϋ», σπον 26

29 δύλων ήμικιόνων, κιονοκράνων και τριταινιωτών επιστυλίων. 'Όλα αυτά βεβαιώνουν τήν εικασία δτι στην άνατολική πλευρά του άνακτόρου ύπήρχε καί δεύτερος δροφος. Αξίζει νά σημειωθή έπίσης κάτι πού ό Ηειιζεγ είχε παρατηρήσει: Ή άπουσία βάσεων ήμικιόνων του μικρού ιωνικού ρυθμού. Πραγματικά, τίποτα δεν έχει βρεθή ως τώρα πού νά βεβαιώνη τήν ύπαρξη τέτοιων βάσεων. Ωστόσο ή άνυπαρξία τους είναι άδιανόητη. Ή σύντομη περιγραφή των ερειπίων πού έχουν άποκαλυφθή ώς τώρα δεν είναι αρκετή γιά νά σχηματίσουμε σωστή εικόνα τού λαμπρού άνακτόρου τής Βεργίνας. Οφείλουμε νά προστέσουμε μερικές άκόμη πληροφορίες γιά τον τρόπο κατασκευής του καί νά συμπληρώσουμε τήν έκθεση μέ σύντομες παρατηρήσεις πού έχουν προκύψει άπό πολύχρονη άνασκαφή. Πρώτα πρώτα πρέπει νά σημειώσουμε δτι τό τεράστιο αύτό άνάκτορο είχε κατασκευαστή μέ πωρολίθους. Αλλά ή κατασκευή τών τοίχων ήταν πώρινη μόνο ώς ένα ορισμένο ύψος, τό ύψος τών ορθοστατών. 'Ολόκληρος ό υπόλοιπος τοίχος είχε χτιστή άπό ώμές πλίνθους. Τό γεγονός αύτό δέν πρέπει νά μάς έκπλήττη, γιατί ξέρουμε πόσο συχνά οί Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον τρόπο τούτο γιά νά κατασκευάσουν καί επισημότατα άκόμη κτήρια. Φτάνει νά θυμηθούμε π. χ. τό Ηραίο τής Ολυμπίας. Ωστόσο δέν είναι σωστό νά φανταστούμε πώς ή πώρινη βάση καί ή πλινθόκτιστη άνωδομή παρουσίαζαν γυμνές καί άποκρουστικές έπιφάνειες. Τά πολλά λείψανα εγχρώμων κονιαμάτων πού έχουν βρεθή μαζί μέ τά έπιχρίσματα πολλών πώρινων μελών βεβαιώνουν δτι δλη ή επιφάνεια τών τοίχων ήταν καλυμμένη μέ μιά καλόδουλεμένη επίστρωση άσβεστοκονιάματος, πού τό τελευταίο της στρώμα ήταν εξαιρετικά λεπτό καί λείο, ώστε νά προσφέρη εντελώς ευχάριστη καί κομψή εικόνα. Είναι μάλιστα πολύ πιθανό πώς σέ ορισμένους τουλάχιστο επίσημους χώρους οί τοίχοι ήταν κοσμημένοι μέ τοιχογραφίες, δπως καί ή παράδοση άναφέρει αλλά καί τά εύρήματα τό επιβεβαιώνουν (τάφοι Λευκαδιών). 'Οπωσδήποτε, καί μόνο ή πολυχρωμία τών τοίχων μέ τήν άπόδοση ίσοδομικών τοίχων λαμπρό πομπηϊανό κίτρινο, άσπρο, γκρι ήταν άρκετή νά δημιουργήση μιά λαμ 27

30 πρή καί επιβλητική εικόνα καί στούς ενοίκους του κτηρίου καί στους έπισκέπτες των.(ι) Τά μόνα μαρμάρινα, χωρίς επιχρίσματα, μέλη τοϋ ανακτόρου ήταν τά κατώφλια, καί τοϋτο βέβαια οφείλεται στο ότι ό λειτουργικός προορισμός τους άπέκλειε όποιαδήποτε έπίχριση. Σ αυτά λοιπόν μπορούμε νά χαροϋμε τήν εύαίσθητη επεξεργασία των κυματίων πού στολίζουν τή βάση τους καί τά μεταβάλλουν σε άληθινά έργα τέχνης. Αλλά καί τά ύπόλοιπα άρχιτεκτονικά μέλη τοϋ κτηρίου κίονες έπιστύλια, τρίγλυφα κ.λ.π. μολονότι ήταν πώρινα καί καλύπτονταν άπό λεπτό κονίαμα, είχαν δουλευτή με έξαιρετική επιμέλεια καί καλαισθησία. Δεν χρειάζεται μεγάλη φαντασία γιά νά μπορέση ό θεατής των ερειπίων νά συλλάβη τή μεγαλόπρεπη εικόνα τοϋ ανακτόρου, καί μάλιστα τοϋ ώραίου περιστυλίου μέ τις τέσσερεις κιονοστοιχίες των έξήντα πάλλευκων κιόνων καί τούς άρμονικά χρωματισμένους θριγκούς. Μπορούμε όμως, έπιστρατεύοντας τήν ευαισθησία μας, νά θαυμάσουμε έξ ίσου καί καθένα άρχιτεκτονικό μέλος χωριστά. Αν καί κάθε μέλος γίνεται νοητό όταν σχετίζεται μέ άλλα μέλη καί μέ τό σύνολο, ώστόσο καί μονάχο του άκόμη, έπειδή εξυπηρετεί ένα μεμονωμένο καί ιδιαίτερο λειτούργημα, έχει καί δική του υπόσταση αυτοτελή καί έπομένως ιδιαίτερη άξια. Ετσι, έξετάζοντας τό μεγάλο ιωνικό κιονόκρανο των προπυλαίων πού βρίσκεται τώρα στο Μουσείο τοϋ Λούβρου, θά έκτιμήσουμε, μαζί μέ τον κ. Ρωμαίο, τό δημιουργικό πνεΰμα τοϋ αρχιτέκτονα, πού ήξερε νά σχεδιάζη έξαίρετα καί νά βρίσκη νέες λύσεις στά προβλήματα. Αλλά γιά νά είμαστε δίκαιοι πρέπει νά άναγνωρίσουμε ανάλογες ικανότητες καί στούς τεχνίτες, οι όποιοι, σάν μουσικοί εκτελεστές ένός συμφωνικού έργου, πραγματοποιούσαν τά σχέδια τοϋ πρωτομάστορα μέ άφταστη ευαισθησία καί έπιμέλεια. Θά δοΰμε λοιπόν ότι καί στά τέσσερα μέτωπα τοϋ κιονοκράνου υπάρχουν καμπύλες έπιφάνειες, πού έρχονται σέ σύγκρουση άναμεταξύ τους καί όμως συμφιλι- 1 1) Κατά τις άνασκαφές τοδ 1956 στό χώρο Ε βρέθηκαν καί κομμάτια κονιαμάτων μέ γκριζωπό χρώμα καί έγχάραχτα κοσμήματα. Παρόμοια κονιάματα βρέθηκαν καί σέ αρχαίο σπίτι τής Πέλλας. 28

31 ώνονται. Στη στενή πρόσοψη ό άνώτατος δεσμός προχωρεί προς τα πάνω καί προς τα έμπρός με ελαφρότατη καμπύλωση, έτσι ώστε στην έλεύθερη πορεία του να μη διακρίνεται δισταγμός ή διακοπή. Στήν πλάγια όψη οί έλικες άνεβαίνουν μέ τόση περίσκεψη, ώστε τό συναπάντημα μέ τό εύθύγραμμο τέλος τής παραστάδας νά σημαίνη τό φυσικότερο πράγμα του κόσμου. Ή κατασκευή καμπύλης πού νά άπέχη έλάχιστα από τήν εύθεία καί ή συνάρτηση καμπύλης καί εύθείας είναι πράγμα συχνότατο στήν αρχαία πλαστική καί αγγειογραφία. Αλλά στήν άρχιτεκτονική, όπου τά άντικείμενα έχουν μέγεθος, έμφανίζουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα καί σημαίνουν αυτήν τήν ψυχή του καλλιτεχνικού έργου. (IC. Α. Ρωμαίος, ΑΕ , Α', σ. 150). Τήν έξοχη αύτή έργασία ολοκλήρωνε ή έξ ίσου λαμπρή στέγη μέ τήν πλούσια καί φροντισμένη κεράμωση. Οί μεγάλοι κορινθιακοί στρωτήρες καί καλυπτήρες καταλήγαν σέ ήγεμόνες άκροκεράμους μέ ζωηρά χρωματισμένα μέτωπα καί ανθέμια πού στόλιζαν τις κύριες όψεις τού κτηρίου καί τού περιστυλίου, ενώ στήν κορφή κάθε δίρριχτης στέγης κορυφαίοι καλυπτήρες μέ περίοπτα άνθέμια ύψωναν τό άδρό τους περίγραμμα στο γαλανό βάθος τού ούρανοϋ. "Ολα αύτά τά στοιχεία τής λαμπρής κατασκευής έκαναν τούς πρώτους ανασκαφείς, τον Heuzey καί τον Daumet, νά μιλήσουν μέ συγκίνηση καί θαυμασμό γιά τά απροσδόκητα ερείπια πού πρόβαλαν στήν άπόμερη τούτη γωνιά τής μακεδονικής γής. Καί ό θαυμασμός τους έφτασε στό σημείο νά παραβάλουν τό ανάκτορο τής Βεργίνας μέ τά λαμπρά δημιουργήματα τής περίκλειας εποχής καί νά πιστέψουν πώς μπορεί νά χρονολογηθή στήν εποχή τού Αρχελάου, πού βασίλεψε στή Μακεδονία τά τελευταία χρόνια τού 5 π. X. αιώνα. Είναι δίκαιο νά σημειώσουμε ότι ό Heuzey στήν πρώτη του έκθεση (Le monte Olympe et l Acarnanie, Paris 1860), πού δημοσίευσε προτού κάνη τις άνασκαφές, χρονολογεί τά έρείπια πού είδε στήν έποχή των διαδόχων τού Αλεξάνδρου. Ή πρώτη έκτίμηση τού λαμπρού αρχαιολόγου άποδεικνύεται σωστότερη άπό τά τελικά του συμπεράσματα. Τώρα πού ή άρχαιολογική έρευνα μάς έχει προσφέρει πλούσιο υλικό γιά σύγκριση, ξέρουμε ότι μιά τέτοια χρονολόγηση δέν μπορεί νά σταθή καί ότι ή τεχνοτροπία των αρχιτεκτονικών μορφών τού ανακτόρου συμβιβάζεται μέ τις αρχές τού 3ou π. X. αιώνα. Είναι λοιπόν πειστική ή γνώμη τού 29

32 καθηγητή κ. Κ. Α. Ρωμαίου, δτι στον Αντίγονο Γόνατα, πού βασίλεψε τριανταεφτά χρόνια στή Μακεδονία ( π. X.), καλύπτοντας ολόκληρο σχεδόν τό πρώτο μισό τού 3ου αιώνα, πρέπει νά άποδώσουμε την ίδρυση τού «θερινού» τούτου άνακτόρου.(1) "Αν μάλιστα άποδειχτή αληθινή ή ύπόθεση τού Αμερικανού καθηγητή κ. Οι. Εάβοη, ότι οί Άντιγονίδες κατάγονταν άπό τήν περιοχή αυτή, τότε γίνεται άκόμα πιο ευεξήγητη ή κατασκευή καί δεύτερης βασιλικής κατοικίας στήν πατρίδα τής δυναστείας πού κράτησε γιά χρόνια πολλά τό θρόνο τής Μακεδονίας. 1) Μια ένισχυτική ένδειξη γιά τή χρονολόγηση τοϋ κ. Ρωμαίου είχαμε άπό τήν άνασκαφή στό χώρο Β (κλιμακοστάσιο) τό Σ ένα κοίλωμα του βράχου, σέ βάθος ένός μέτρου κάτω άπό τήν έπιφάνεια τοϋ δαπέδου, βρέθηκε μαζί μέ όστρακα άγγείων, θραύσματα όξυπυθμένων άμφορέων καί άλλα γεμίσματα καί ένα χάλκινο νόμισμα βασιλέως Λυσιμάχου ( π. X.), τοϋ όποιου ή κυκλοφορία ήταν χρονικά πολύ περιορισμένη. (Πληροφορία τής κυρίας ΕΙρήνης -Βαρούχα Χριστοδουλοπούλου). 30

33 Π I N A K E Σ!

34

35 Π IN. I O 5 Ή κάτοψη του άνακτόρου.

36 Γενική άποψη του άνακτόρου. Π ΙΝ. I I

37 Μερική άποψη. Ή κεντρική αυλή καί ή άνατολική περιοχή τοϋ κτηρίου. Π ΙΝ. I I I

38 ΠΙΝ. IV 1. Ανατολική πλευρά του περιστυλίου. 2. Νοτιοανατολική γωνία του περιστυλίου

39 ΠΙΝ. V 1. Δυτική πλευρά του περιστυλίου. 2. Νοτία πλευρά του περιστυλίου μαζί μέ τή στοά

40 Μέρος τής αυλής, νοτία στοά καί διαμερίσματα τής νοτίας πλευράς του ανακτόρου Π ΙΝ. V I

41 ΠΙΝ. VII 1. Μέρος της δυτικής στοάς (κάτω), ό χώρος Κ καί ό διπλανός χτιστός αγωγός. 2. Μερική άποψη τής ανατολικής περιοχής. Στό κέντρο ή «θόλος»

42 ΠΙΝ. VIII 1. Μερική άποψη τής νοτιοανατολικής περιοχής. 2. Μερική άποψη τής ανατολικής περιοχής, αριστερά από τά προπύλαια. (Οΐ χώροι V καί X).

43 ΠΙΝ. IX 1. Ό χώρος του κλιμακοστασίου (Β) μέ τά πεσσοειδή ύποστηρίγματα. 2. Δωμάτια τής νοτιάς πλευράς (Η, ί).

44 ΠΙΝ. X 1. Μερική άποψη τοϋ δωματίου Ο μέ τό χαλικόστρωτο δάπεδο. 2. "Αποψη τής αίθουσας Ε μέ τό ψηφιδωτό δάπεδο. Αριστερά μεταγενέστερος βωμός.

45 "Ο προθάλαμος («προστάς») Ρ. Άποψη άπό νότου. Στό βάθος ή αυλή. Π ΙΝ. X I

46 ΠΙΝ. XII 1. Oi τρεις ιωνικοί άμφικίονες του προθαλάμου F. 2. Άμφικίονας (πρώτος σπόνδυλος; τοϋ προθαλάμου F.