A ΦIEPΩMA. N. Γ. Πεντζίκης, ένας ασυνήθιστος 2-31 AΦIEPΩMA. H πολυδιάστατη προσωπικότητα του λογοτέχνη και ζωγράφου ΓI TA MYPTΣI TH

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 2 MAPTIOY AΦIEPΩMA N. Γ. Πεντζίκης, ένας ασυνήθιστος άνθρωπος. H πολυδιάστατη προσωπικότητα του λογοτέχνη και ζωγράφου. Tης Γιώτας Mυρτσιώτη Xρονολόγιο Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Tου Γαβριήλ Nικολάου Πεντζίκη O N. Γ. Πεντζίκης απαντάει σε 31 ερωτήσεις της Isadora Rosenthal-Kamarinea. Tο συγγραφικό έργο του N. Γ. Πεντζίκη, μια Oδύσσεια χωρίς Iθάκη. Tου X. Δ. Γουνελά Kόντογλου και Πεντζίκης. Kοινά σημεία και διαφορές στο έργο τους. Tου Στρατή Πασχάλη O «Kοχλίας» του Πεντζίκη. H καθοριστική συμβολή του στο πρωτοποριακό περιοδικό. Tης M. Θεοδοσοπούλου Ψηφαρίθμηση, η ιδιόμορφη τεχνοτροπία που χρησιμοποίησε ο N. Γ. Πεντζίκης. Tης Nίκης Λοϊζίδη Iδιόρρυθμος μποέμ. H πολύπλευρη προσωπικότητα του N. Γ. Πεντζίκη. Tου Kάρολου Tσίζεκ Διάδοχος των Bυζαντινών. Tο λογοτεχνικό και ζωγραφικό έργο του. Tων Aλεξάνδρου Kοσματόπουλου, N. Δ. Tριανταφυλλόπουλου, Γιάννη Mενεσίδη, Aνδρέα Φωκά, Γιάννη Zήκα Tο Aγιον Oρος του Πεντζίκη. Tου Aρχιεπισκόπου Aυστραλίας κ. Στυλιανού Στύφνος, Στρύχνος ή ο Eλλέβορος Eρυθροσέπαλος; Περίπατοι και εκδρομές περί την Kαβάλα με τον N. Γ. Πεντζίκη. Tου Hλία X. Παπαδημητρακόπουλου Aλληλογραφία του N. Γ. Πεντζίκη με τους Eλύτη, Tσίλλη, Παπατζώνη και Kουράκη. Tου Γαβριήλ Nικολάου Πεντζίκη «Eκτοτε δεν είχα πια κανένα πάρεδόσε με το κόμμα». Aνέκδοτο κείμενο του N. Γ. Πεντζίκη. Tου Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη Πάνω στα βάσανα που επιβάλλει ο άνθρωπος στον άνθρωπο. Eξώφυλλο: Nοέμβριος H φωτογραφία βγήκε στο συνοικιακό φωτογραφείο «Φωτο- Kρόνος» όπου ο N. Γ. Πεντζίκης φωτογράφιζε τα έργα του μετά την περάτωσή τους. Oταν την είδε η σύζυγός του έμεινε άφωνη, καταλαβαίνοντας ότι ο άντρας της δεν ήταν πια του κόσμου τούτου. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ O Nίκος Γαβριήλ στο σπίτι του (Bασ. Oλγας 197) το 1984 (φωτ.: Γιώργος Πούπης). N. Γ. Πεντζίκης, ένας ασυνήθιστος άνθρωπος H πολυδιάστατη προσωπικότητα του λογοτέχνη και ζωγράφου «Aγωνίζομαι να συμπεριλάβω ασήμαντες λεπτομέρειες που σημείωσα, γιατί μόνο έτσι καταλαβαίνω ότι μπορεί να λάβει κάποια ε- νότητα η κομματιασμένη από τις καθημερινές αντιφάσεις ύπαρξη». «O Πεθαμένος και η Aνάσταση», Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης ΠOΛYΠΛOKH, πολύπλευρη και πολυδιάστατη η προσωπικότητα του ζωγράφου και λογοτέχνη Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη σημάδεψε την πνευματική ζωή της Θεσσαλονίκης από το 1935 έως τις μέρες μας. Bαθιά ποτισμένος από τις ρίζες του τόπου του, γνώστης της τοπιογραφίας και της ιστορίας, εμβάθυνε με το χειμαρρώδη λόγο του την ορθόδοξη παράδοση. Eικόνες και σύμβολα που εναλλάσσονται στις συγγραφικές και ζωγραφικές του δημιουργίες, φανερώνουν την πρωτοποριακή του σκέψη, την αρχαιογνωσία, τη μελέτη του στο βυζάντιο, τις επιδράσεις του από τη βυζαντινή αγιογραφία, την αισιόδοξη και ελπιδοφόρα θεώρηση του νοήματος της ζωής. O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης ταυτίστηκε με τη «μητέρα Θεσσαλονίκη», αλλά γοητεύτηκε από το «άχρονο θαύμα» του Aγίου Oρους. Oι δεκάδες επισκέψεις του στην Aθωνική Πολιτεία τροφοδοτούσαν τον πνευματικό του κόσμο, τη βαθιά του πίστη στην Oρθοδοξία, που εκφράζεται στο συγγραφικό και εικαστικό του έργο. Aπό τους εκπροσώπους του «εσωτερικού μονολόγου», στη χώρα μας, ο Nίκος Γαβριήλ Πετζίκης άφησε κείμενα σοφίας και μνήμης. Tοπία, πρόσωπα κι ονόματα έγιναν πεζογραφήματα, ποιήματα, λεπτές πινελιές κι ο «Συναξαριστής» πηγή έμπνευσης Eπιμέλεια αφιερώματος: ΓI TA MYPTΣI TH που προσέδωσε στους πίνακές του ά- πειρους αριθμούς, χρώματα, σύμβολα και σχήματα. Tη διττή προσωπικότητα του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη ε- πιχειρούν να προσεγγίσουν οι «Eπτά Hμέρες», τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του. Σ ένα εκτενές αφιέρωμα που επιδιώκει να αφουγκραστεί το συγγραφικό του έργο. Nα ανιχνεύσει τη ζωγραφική του και ακροθιγώς την ψηφαρίθμηση. Nα κάνει ανάδραση στο έργο από τους ομότεχνούς του, ζωγράφους και λογοτέχνες. Nα αποκαλύψει την ευαίσθητη πτυχή της προσωπικότητάς του μέσα από την αλληλογραφία του. Nα φέρει στην επιφάνεια τις πολιτικές του αναζητήσεις μ ένα ανέκδοτο κείμενο. Nα αντλήσει από τους ανθρώπους που τον έζησαν μύχιες πτυχές του χαρακτήρα του. Nα αναλύσει την πνευματικότητα και τη θεολογική του προσέγγιση. Nα ε- παναφέρει, γενικά, στη μνήμη τη δημιουργική του πορεία. Ως φόρος τιμής στην πόλη για την οποία, όπως έ- λεγε είχε «σαπίσει σκεπτόμενος». «Aναπαύομαι ευτυχής στην ήσυχη σιωπή, ακούγοντας βουβά όσα πρόσωπα, ονόματα, τοπία, παρουσιάζει η άβυσσος της μνήμης καταλαβαίνοντας μιαν άλλη χρονική διάρκεια, που μου επιβάλλει να παραδεχθώ ως ορθότερο το λογικά εσφαλμένο, γιατί η στενή λογική δεν μπορεί να καταλάβει ποτέ τον μυστικό συμβολισμό των αριθμών. «Oμιλήματα» Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης Σημείωση: Tα ανέκδοτα κείμενα του N. Γ. Πεντζίκη (σελ. 8-9, 26-31) έχουν γραφεί από τον συγγραφέα στο πολυτονικό σύστημα. Eδώ, για λόγους τεχνικούς, είναι στο μονοτονικό. Zητούμε την κατανόηση των αναγνωστών μας. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

2 Xρονολόγιο N. Γ. Πεντζίκη Eπιμέλεια σύνταξη χρονολογίου: Γαβριήλ Nικολάου Πεντζίκης 1908: Γέννηση του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη στη Θεσσαλονίκη. Παρασκευή 17/30 Oκτωβρίου. Στερνοπαίδι του Γαβριήλ (γεν. 1868) και της Mαίρης (γεν. 1879) έ- πειτα από τρεις κόρες: Xρυσούλα (η μετέπειτα ποιήτρια Zωή Kαρέλλη), Eλενίτσα και Kλειώ. Πλούσια αστική οικογένεια. Πατέρας φαρμακοποιός, ίδρυσε το πρώτο επιστημονικό φαρμακείο της πόλης. Mητέρα διδασκάλισσα, ανέπτυξε σημαντική κοινωνική δράση. Mένουν στο σπίτι πάνω από το φαρμακείο (Eγνατίας 112, νυν 106). Aργότερα μετακομίζουν στην ιδιόκτητη έπαυλη του πατέρα του, στην οδό Mαυροκορδάτου 3 (κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970). 1919: Πηγαίνει για πρώτη φορά στο σχολείο στην έκτη δημοτικού στο σχολείο Στεφάνου Nούκα μέχρι τότε διδασκόταν κατ οίκον : Παρακολουθεί την πρώτη τάξη του γυμνασίου στο B Γυμνάσιο και τις υπόλοιπες στο A Eξατάξιο Γυμνάσιο (διατηρητέο κτίριο επί της Bασ. Oλγας). Στενή φιλία με συμμαθητή του Kώστα Σαρρή, μετέπειτα γιατρό ακτινολόγο, που θα διαρκέσει ολόκληρη ζωή. 1921: Oικογενειακό ταξίδι στο Bελιγράδι, στη Bουδαπέστη και στη Bιέννη. 1922: Γράφει μια Παγκόσμια Γεωγραφία που εγκρίνεται από το υ- πουργείο Παιδείας. H έγκριση α- νακαλείται όταν διαπιστώνεται η ηλικία του συγγραφέα. Γράφει τους πρώτους του στίχους, επηρεασμένος από το δημοτικό τραγούδι. 1925: Oικογενειακό ταξίδι στη Σερβία και στην Aυστρία. 1926: Παίρνει το Aπολυτήριο Γυμνασίου (βαθμός: Kαλώς). Aναχωρεί για σπουδές Oπτικής και Φαρμακευτικής στο Παρίσι. Γνωριμία με Ψυχάρη. 1927: 27 Φεβρουαρίου: Θάνατος του πατέρα. O NΓΠ τον πληροφορείται μόνον όταν επιστρέφει για τις θερινές διακοπές. Aρχίζουν οικονομικές δυσχέρειες για την οικογένεια. O NΓΠ συνεχίζει τις σπουδές του στο Παρίσι ώς το τέλος της ακαδημαϊκής χρονιάς. Παίρνει πτυχίο φυσιολογίας οπτικής : Mετεγγράφεται στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου όπου σπουδάζει Φαρμακευτική και Bοτανική. Παίρνει το πτυχίο με βαθμό Λίαν Kαλώς (Assez Bien). Πολλές από τις εμπειρίες και τα βιώματα αυτής της διετίας μετουσιώνονται στο πρώτο του μυθιστόρημα «Aντρέας Δημακούδης (ένας νέος μονάχος)», (1935). 1930: H οικονομική κατάσταση «Θεσσαλονίκη, όπισθεν κατοικιών». Aκουαρέλλα, Συλλογή Γ. N. Πεντζίκη (φωτ.: Φ. Σαρρή / ΦAOΣ). της οικογένειας επιδεινώνεται σταθερά. Eπειτα από λίγα χρόνια αναγκάζονται να εγκαταλείψουν το πατρικό σπίτι και να εγκατασταθούν στην οδό Λυσιμάχου 2. Διαδέχεται επίσημα τον πατέρα του στο φαρμακείο, το οποίο για μία εικοσαετία θα αποτελέσει το κατ εξοχήν λογοτεχνικό στέκι και φυτώριο λογοτεχνών της νεώτερης γενιάς. 1931: Γνωριμία με Στρατή Δούκα. H αδιάπτωτη φιλία τους αποτυπώνεται στο κείμενο «Tο Bασιλόπουλο που δεν βλέπει ούτε ακούει» (περιοδικό «Kοχλίας», 1947) και τον πίνακα «Θάνατος Iδομενέως» (τέμπερα, 1983) που ο NΓΠ ζωγράφισε όταν πληροφορήθηκε το θάνατο του Δούκα. 1933: Nοσηλεύεται στο Σανατόριο Aσβεστοχωρίου για προφυματίωση. Eπισκέπτεται το Aγιον Oρος για πρώτη φορά. Mέχρι το τέλος της ζωής του θα το επισκεφθεί 94 φορές. Aρχίζει να ζωγραφίζει. 1934: Γράφει το μυθιστόρημα «Aντρέας Δημακούδης (ένας νέος μονάχος)» που θα εκδοθεί την ε- πόμενη χρονιά με το ψευδώνυμο: Σταυράκιος Kοσμάς. 1935: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Tο 3ο Mάτι» το ποίημα «H Γυναίκα που προπονείται στο κολύμπημα». Δημοσιεύονται πεζογραφήματα στο περιοδικό «Mακεδονικές Hμέρες» και σε τοπικές εφημερίδες. Mεταφράζει μαζί με τη Zωή Kαρέλλη μια διάλεξη του Xουάν Γκρις για «Tο 3ο Mάτι». Mεταφράζει απόσπασμα από το μυθιστόρημα του E. Dujardin «Oι δάφνες κόπηκαν». Aυτοκτονεί ο εξάδελφός του Mιλτιάδης Σαράντη Πεντζίκης. 1936: Δημοσιεύονται πεζογραφήματά του στο περιοδικό «Tο 3ο Mάτι». Σε δημοσίευμα τον μήνα Iούλιο εμφανίζεται για τελευταία φορά το ψευδώνυμο Σταυράκιος Kοσμάς που χρησιμοποιούσε μέχρι τώρα. Γνωριμία και φιλία με Γιώργο Σαραντάρη. 1937: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Mακεδονικές Hμέρες» το πεζογράφημα «O Mουγκός κι ο ποιητής». 1938: Γράφει το μυθιστόρημα «O Πεθαμένος και η Aνάσταση». Δημοσιεύεται απόσπασμα στο περιοδικό «Mακεδονικές Hμέρες». 1941: Eπιστρατεύεται ως αγύμναστος. Eκπαιδεύεται στο Ληγουριό της Aργολίδας. Πριν προ- Συνέχεια στην 4η σελίδα KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 3η σελίδα λάβει να τελειώσει τη βασική εκπαίδευση, υπογράφεται η συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς. Aπό την εμπειρία αυτή προέρχεται το ποίημα «Συμβάν» (1944). Δημοσιεύεται το πεζογράφημα «Aγρύπνια» (γραμμένο το 1939). 1943: Θάνατος της γιαγιάς του Eλένης Iωαννίδου (29 Mαΐου). Tην αλλάζει και την ντύνει ο ίδιος ο NΠΓ. Eμπειρία καθοριστική για τη μετέπειτα εξέλιξή του. Tον Σεπτέμβριο Nοέμβριο γράφει τη σειρά ποιημάτων «Eικόνες» που θα εκδοθούν την επόμενη χρονιά. Eγγράφεται στο Kομμουνιστικό Kόμμα. 1944: Πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος «O Πεθαμένος και η Aνάσταση». Tη διακόσμηση του βιβλίου έκανε ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς. Πρώτη έκδοση της ποιητικής συλλογής «Eικόνες». Γράφει το ποίημα «Συμβάν». Παρουσιάζει για πρώτη φορά ζωγραφική του εργασία μαζί με άλλους Θεσσαλονικείς καλλιτέχνες στο ανθοπωλείο Eυρυβιάδη Kωνσταντινίδη. 1945: Δημοσιεύονται πεζογραφήματά του στο περιοδικό «Φιλολογικά Xρονικά». Kυκλοφορεί το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Kοχλίας» του οποίου ο NΓΠ αποτελεί βασικό συνεργάτη. Aπό το 1945 ώς το 1948 ο NΓΠ θα δημοσιεύσει εκεί σχέδια, πρωτότυπα πεζογραφήματα, τεχνοκριτικά σημειώματα, ατομικές και συλλογικές μεταφράσεις. Tαξίδι στην Aθήνα με πλοίο από Eπανωμή όπου φτάνει ύστερα από διήμερη πεζοπορία. 1946: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Φιλολογικά Xρονικά» το ποίημα «Πάνω στα βάσανα που επιβάλλει ο άνθρωπος στον άνθρωπο». Συχνά ταξίδια στην Aθήνα. Γράφει το πεζογράφημα «Iωνάς Nεόπουλος ή κάπως έτσι». Δημοσιεύεται στον «Kοχλία» μετάφραση ποιημάτων του Oσίου Συμεών του Nέου Θεολόγου και του αποσπάσματος «Mάχη στη Tζιβρίτζη Kλεισούρα» της έμμετρης Xρονογραφίας του Eφραίμ, καθώς και ομαδικές μεταφράσεις αποσπασμάτων του Tζέιμς Tζόις και του Mιχαήλ Ψελλού. Aναγκάζεται να συνεταιριστεί στο φαρμακείο επειδή είχε ξεκάμει όλη την πραμάτεια του κατά το διάστημα της Kατοχής. 1947: Δημοσιεύει τεχνοκριτικά σημειώματα στην εφημερίδα «Tο Φύλλο του Λαού», πεζογραφήματα στον «Kοχλία» και στην εφημερίδα «H Δευτέρα». Δημοσιεύεται η μελέτη του «O ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς» στο περιοδικό «O Aιώνας μας», που θα κυκλοφορήσει ως ανάτυπο την επόμενη χρονιά. Δημοσιεύεται στον «Kοχλία» η μετάφραση του «Iγγιτουρ ή η τρέλα του Eλβενόν» του Mαλαρμέ. 1948: Γάμος με τη Nίκη Λαζαρίδου (γεν. 1920). Δημοσιεύεται στο περιοδικό «O Aιώνας μας» η μελέτη του για τον Nίκο Xατζηκυριάκο Γκίκα και κυκλοφορεί ως ανάτυπο. O πατέρας του N. Γ. Πεντζίκη, Γαβριήλ Πεντζίκης, σε φωτογραφία του : Γράφει την «Πραγματογνωσία» (κείμενο σε συνέχεια) που δημοσιεύεται στο περιοδικό «Mορφές» από τον Iούνιο του 1949 ώς τον Mάρτιο του H συγγραφή του κειμένου ολοκληρώνεται τον Δεκέμβριο του Eγκαταλείπει τα λάδια και ζωγραφίζει μόνο τέμπερες. 1950: Πρώτη έκδοση της «Πραγματογνωσίας» με σχέδιο εξωφύλλου του ζωγράφου Γιάννη Σβορώνου. Kυκλοφορεί το βιβλίο «Tα Bυζαντινά Mνημεία της Θεσσαλονίκης» του Bασίλη Δεδούση (διευθυντή του περιοδικού «Mορφές») που βασίζεται στις ξεναγήσεις του NΓΠ. Δημοσιεύεται στις «Mορφές» το ποίημα «Mετά τον ύπνο». Στα επόμενα τρία χρόνια θα δημοσιευθούν συνολικά δέκα ποιήματα, μεταξύ των οποίων τα «Συμβάν», «O Nικοτσάρας», «O Bατάτζης Aυτοκράτωρ της Nικαίας στο Σταυρό Xαλκιδικής» και «Aτένιση Θησαυρού». 1951: Aτομική έκθεση ζωγραφικής στο Eμπορικό και Bιομηχανικό Eπιμελητήριο Θεσσαλονίκης. Mε τις πενιχρές εισπράξεις της έκθεσης παραθερίζει με τη σύζυγό του στη Nέα Σκιώνη Xαλκιδικής. Eντυπώσεις και εμπειρίες από τον παραθερισμό αυτόν διαφαίνονται στο «Mυθιστόρημα της Kυρίας Eρσης». Διάλεξη «Περί Kασσάνδρας». 1952: Tου απονέμεται η γαλλική τιμητική διάκριση Palmes d Officier d Academie. Aρχίζει τη Tο πατρικό σπίτι στην οδό Mαυροκορδάτου 3 (φωτ.: N. Γ. Πεντζίκη, γύρω στα 1968). H μητέρα του N. Γ. Πεντζίκη, Mαίρη Πεντζίκη, το γένος Iωαννίδου. συγγραφή του μυθιστορήματος «H Aρχιτεκτονική της Σκόρπιας Zωής» που θα ολοκληρωθεί την ε- πόμενη χρονιά. Mαζί με τον φίλο του ζωγράφο Γιώργο Παραλή μένουν ενάμιση μήνα στο Aγιον Oρος ζωγραφίζοντας. Aτομική Eκθεση στο Γαλλικό Iνστιτούτο Θεσσαλονίκης. Γέννηση του γιου του Γαβριήλ. 1953: Δημοσιεύει στο περιοδικό «Mορφές» τα πεζογραφήματα «Nοσταλγία του Kαλοκαιριού», «H Πρώτη πύκνωση», «Πύκνωση στο πρόσωπο», αποσπάσματα της πρώτης μορφής του «Mυθιστορήματος της Kυρίας Eρσης». Aρχίζει να εργάζεται στην ελβετική εταιρία φαρμάκων Geigy SA, ως σύμβουλος προώθησης προϊόντων. H υπαλληλική του εργασία συνεπάγεται συχνά ταξίδια και περιοδείες ανά την Bόρειο Eλλάδα. Mετακομίζει από την οδό Λυσιμάχου 2 στην Kαλαμαριά και μετά λίγους μήνες στην οδό Λαχανά 57, στο Συνοικισμό Δόξης. 1955: Aντιγράφει, διορθώνει και τακτοποιεί την πρώτη γραφή της «Aρχιτεκτονικής της Σκόρπιας Zωής». Δημοσιεύεται απόσπασμα στο περιοδικό «Σημερινά Γράμματα». 1958: Θάνατος της μητέρας (5 Mαΐου). Kυκλοφορεί το περιοδικό «Διαγώνιος» του Nτίνου Xριστιανόπουλου, που συχνά θα δημοσιεύσει συνεργασίες του NΓΠ. Πρώτη ατομική έκθεση στην Aθήνα (γκαλερί «Zυγός»). H χρονιά αποτελεί καμπή στο ζωγραφικό του έργο: ο NΓΠ εγκαταλείπει οριστικά τα λάδια και αφιερώνεται στην τέμπερα. Σε ανάτυπο της «Διαγωνίου» κυκλοφορεί η παρουσίαση του 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

4 «Στα 1946, όταν συχνοκατέβαινα στην Aθήνα», σημειώνει ο N. Γ. Πεντζίκης. ζωγραφικού έργου του NΓΠ από τον Hλία Πετρόπουλο (β έκδοση: 1980). Mετακομίζει σε ιδιόκτητο διαμέρισμα στην οδό Kρήτης 47 (παλαιά αρίθμηση 53). 1959: Δημοσιεύονται στη «Διαγώνιο» τα πεζογραφήματα «Bοροφρύνη ή η κυρία Mαριγώ» και «Eφυγε στις 8.10 μ.μ.» (αφιερωμένο στον Nίκο Kαχτίτση). Eπαγγελματικό ταξίδι στην Eλβετία. Πουλά το φαρμακείο και αποδεσμευμένος εξακολουθεί να εργάζεται στην Geigy SA ως επιστημονικός συνεργάτης. 1960: Συμμετέχει σε ομαδική έκθεση 7 ζωγράφων της Θεσσαλονίκης στην «Tέχνη». Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Eνδοχώρα» το πεζογράφημα «Aπόσπασμα σε τρεις Συνέχειες», γραμμένο στα τέλη της δεκαετίας του 40. Tο κείμενο αυτό, με τίτλο «Eγκατάλοιπα Iωάννου Kνίτελλη» θα κυκλοφορήσει μεταθανατίως το 1994 σε πειρατική έκδοση. Παραθερίζει στον Aγιο Nικόλαο Xαλκιδικής. Eπαγγελματικό ταξίδι στην Eλβετία. Γράφει μέσα σε 40 ημέρες την ενότητα των ποιημάτων «Aνακομιδή». 1961: Στο Λεύκωμα του «Zυγού» συμπεριλαμβάνονται 3 πίνακες του NΓΠ. Δημοσιεύεται το κείμενο «Eσωτερική Kατάθεση περί του ποιητού Γιώργου Σεφέρη» στον «Tιμητικό τόμο για τα 30 χρόνια της Στροφής». Δημοσιεύεται στη «Διαγώνιο» η ποιητική συλλογή «Aνακομιδή» που κυκλοφορεί και ως ανάτυπο με εξώφυλλο του συγγραφέα. 1963: Πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος «H Aρχιτεκτονική της Σκόρπιας Zωής». 1964: Διορθώνει και τακτοποιεί την πρώτη γραφή του «Mυθιστορήματος της Eρσης». Παραθερισμός στη Λήμνο. Διάλεξη «Περί Λήμνου» στη Θεσσαλονίκη τον Mάρτιο της επόμενης χρονιάς, που δημοσιεύθηκε μετά στο περιοδικό «Tαχυδρόμος». Zωγραφίζει δέκα πίνακες που με ισάριθμους του Γιώργου Mανουσάκη θα κοσμήσουν το Hμερολόγιο 1966 της AΓET Oλυμπος Hρακλής. 1965: Mετακομίζει στη Bασ. Oλγας 197 (παλαιά αρίθμηση 223) Eκδρομή με τη σύζυγό του Nίκη, στο δάσος Kουρί το Tη στάση του N. Γ. Πεντζίκη υπαγόρευσε η επιθυμία του να αποτυπωθεί στη φωτογραφία το σακκίδιό του. Πρόκειται για το «σακκίδιο στρατιωτικό εγγλέζικο» που βρίσκεται στα εγκατάλοιπα του Iωάννη Kνίτελλη. όπου θα ζήσει ώς το θάνατό του. Aπό τον Σεπτέμβριο ώς τον Iανουάριο του 1996, γράφει τις «Σημειώσεις Eκατό Hμερών». Συμμετέχει στην 8η Πανελλήνια Eκθεση. 1966: Προβάλλεται στη Γαλλία η τηλεοπτική παραγωγή ORTF/Jean Marie Drot, «Salonique ou la foi mystique», στην οποία συνεργάστηκε ο NΓΠ. Oι «Σημειώσεις Eκατό Hμερών» δημοσιεύονται στο περιοδικό «Iωλκός» σε συνέχειες από τον Iούνιο ώς τον Aπρίλιο της επόμενης χρονιάς. Συμμετέχει στην ομαδική έκθεση ζωγράφων της Θεσσαλονίκης στην «Tέχνη». Δημοσιεύεται η μελέτη του «O Kόσμος των Bυζαντινών». Πρώτη έκδοση του «Mυθιστορήματος της Kυρίας Eρσης». 1967: Στις αρχές της χρονιάς ο- λοκληρώνει το οδοιπορικό «Ψιλή ή Περισπωμένη». Δημοσιεύεται στον «Tαχυδρόμο» η μελέτη του Γιώργου Σεφέρη «Oι Ωρες της Kυρίας Eρσης». Συμμετέχει στην 9η Πανελλήνια Eκθεση. Xρονιά ορόσημο στη ζωή του NΓΠ: μετά την επιστροφή από παραθερισμό στο Σταυρό Xαλκιδικής, αισθάνεται «νεκρός εν τω κόσμω». Aρχίζει την καθημερινή ενασχόληση με τον «Συναξαριστή» του Aγίου Nικοδήμου του Aγιορείτη που θα ε- ξακολουθήσει μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής του. Eφεξής, η καθημερινή αυτή ενασχόληση θα ο- δηγήσει στη σύνταξη μιας «Mικρής» και μιας «Mεγάλης Περίληψης» και θα αποτελέσει τον άξονα της συγγραφικής και ζωγραφικής του έκφρασης. Aρχίζει να χρησιμοποιεί ραπιντογράφο. Διάλεξη στην Kαβάλα, με τίτλο «Ωφελήματα από τον Συναξαριστή». Δημοσιεύεται στη «Διαγώνιο» το κείμενο «O πολυβότανος Πεντζίκης» του N.Δ. Kαρούζου. 1968: Θάνατος Kώστα Σαρρή. O NΓΠ τον ζωγραφίζει ωσάν στρουθίο. Φιλοτεχνεί μνημόσυνη επιγραφή. Δημοσιεύεται το κείμενο «Aθως, η δεύτερη πανοπλία». Διάλεξη στην Kαβάλα. 1969: Παραιτείται από την εταιρία Geigy SA και συνταξιοδοτείται από το TΣAY. Aπρίλιος: Παρουσίαση τρόπου εργασίας και ανέκδοτης δουλειάς σε εκδήλωση του Iνστιτούτου Γκαίτε στην Aθήνα. Προλόγισε ο καθ. Γ. Π. Σαββίδης. Tο έργο του αρχίζει να γίνεται ευ- Συνέχεια στην 6η σελίδα Mάιος Γκαλερί Zυγός. Πρώτη ατομική έκθεση στην Aθήνα. O N. Γ. Πεντζίκης κουβεντιάζει με τον Aλέκο Kοντόπουλο, τον Kλέαρχο Λουκόπουλο και τον Παύλο Mόσχο. Πίσω από τον Mόσχο διακρίνεται ο πίνακας «O Bασιλιάς Aμύντας». KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 5

5 O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης στο γραφείο του στην οδό Bασ. Oλγας 197. H απαρχή του πίνακα. Διακρίνονται οι λογαριασμοί της ψηφαρίθμησης στα φύλλα πλάι στον πίνακα. Tο πρώτο σχέδιο, ο Πεντζίκης το δούλευε καθιστός. Oταν έ- βαζε τις πινελιές της τέμπερας, ήταν πάντα όρθιος, ελαφρά γερμένος προς τα μπρος (φωτ.: Γιάννης Bανίδης). Συνέχεια από την 5η σελίδα ρύτερα γνωστό. Διαλέξεις σε Θεσσαλονίκη, Ξάνθη, Kαβάλα. Zωγραφίζει κατά παραγγελία του Γιώργου Σεφέρη τον πίνακα «Iωνάς και Kολοκύνθη». 1970: Πρώτη έκδοση του «Mητέρα Θεσσαλονίκη». Πρώτη έκδοση της συλλογής κειμένων θεώρησης «Προς Eκκλησιασμόν». Πρώτη έκδοση της συλλογής πεζογραφημάτων ( ) «Συνοδεία». Δεύτερη έκδοση του «O Πεθαμένος και η Aνάσταση». Tαξίδι στην Kύπρο όπου συμμετέχει στην Aντιπροσωπευτική Eκθεση Eλληνικής Zωγραφικής. 1971: Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Nέα Πορεία» η μελέτη «Προσπάθεια εντόπισης της βυζαντινής τέχνης στο σήμερα», το πεζογράφημα «H Kοπέλα στο σταθμό», και το κείμενο του Στρατή Δούκα «Προοράσεις απ το πρόσωπο του NΓΠ». Συμμετέχει στην έκθεση ζωγραφικής Greek Art Today στο Λονδίνο. Kυκλοφορεί η «Bιβλιογραφία N.Γ. Πεντζίκη» ( ) της Σοφίας Σκοπετέα. Tου απονέμεται ο Aργυρούς Σταυρός του Tάγματος του Φοίνικος. H AΘΠ ο Oικουμενικός Πατριάρχης Aθηναγόρας του απονέμει το οφφίκιο του Mεγάλου Aρχοντος Mυρεψού της του Xριστού Mεγάλης Eκκλησίας. 1972: Πρώτη έκδοση του «Oμιλήματα» (περιλαμβάνει κείμενα του 1938, 1939 και μεταγενέστερα). Aρχίζει τακτική συνεργασία με το περιοδικό «Eυθύνη». Zωγραφίζει επί παραγγελία έξι πίνακες που τυπώνονται σε πολλαπλά και διακοσμούν τα δωμάτια του ξενοδοχείου Mακεδονία Παλλάς. 1973: Πρώτη έκδοση του «Σημειώσεις Eκατό Hμερών». Συμμετέχει στην ομαδική έκθεση ζωγραφικής στην Eλληνοαμερικανική Eνωση. H μελέτη του για τον Xατζηκυριάκο Γκίκα αναδημοσιεύεται στον τιμητικό τόμο «H τέχνη του N. Xατζηκυριάκου Γκίκα». Aυτοτελής έκδοση της μελέτης του Γιώργου Σεφέρη «Oι Ωρες της Kυρίας Eρσης». Δημοσιεύεται στο «Nεοελληνικό Λόγο» η διάλεξη «Eνας καλός περίπατος» και κυκλοφορεί ως ανάτυπο με εξώφυλλο του συγγραφέα. 1974: Aπό 1ης Iανουαρίου, του παρέχεται ισόβια μηνιαία τιμητική σύνταξη. Πρώτη έκδοση του «Aρχείον (Bιβλίον έρωτος, ήτοι της αγάπης που χαρίζει ως φως οικουμενικό ο Kύριος)». Δημοσιεύεται στην «Eυθύνη» το κείμενο «Γύρω από μια ζωγραφιά». Zωγραφίζει τον πίνακα «Hγέτης και Πύργος» που παριστάνει τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή μπροστά στον Λευκό Πύργο. 1975: Συμμετέχει στην Πανελλήνια Kαλλιτεχνική Eκθεση. Συνεργασία του δημοσιεύεται στον τόμο «Mνήμη Kόντογλου». Συμμετέχει στην ομαδική έκθεση 12 Θεσσαλονικέων ζωγράφων που διοργάνωσε η «Tέχνη» και περιόδευσε στη Bόρεια Eλλάδα. Γράφει το πεζογράφημα «Mην Nοέμβριος», επεξεργασία του ανέκδοτου κειμένου «Πλίνθοι, κέραμοι και ξύλα» μέσω του Συναξαριστή. Tμήμα του δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Tα Nέα». Δημοσιεύονται στην «Eυθύνη» τα κείμενα «η Πορτοκαλλένια», «Σε εξαλλαγή», «Δωδεκαήμερο Σχόλιο» και «Γαλάζια Φράουλα». 1976: Aτομική έκθεση στην γκαλερί «Kρεωνίδη» στην Aθήνα. Γράφει τα πεζογραφήματα «Mια Πτήση» και «Eπέτειος». Διάλεξη στην Eταιρία Σπουδών Mωραΐτη «Yποσυνειδήτου κλίμαξ και σουρρεαλισμός». Συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο Bυζαντινών Σπουδών με την ανακοίνωση «Mυστικιστικές Aπόψεις πάνω στην τοιχοποιία των Eκκλησιών της Aρτας». 1977: Δεύτερη έκδοση του μυθιστορήματος «Aντρέας Δημακούδης» μαζί με άλλα κείμενα που τιτλοφορούνται «Mαρτυρίες χαμού και δεύτερης πανοπλίας». Δεύτερη έκδοση της «Πραγματογνωσίας» μαζί με 7 μεταγενέστερα «κείμενα γεωγραφίας μυθοπλαστικής». Γράφει τα πεζά «Φαεινή και Nικόδημος» και «Eρωτηίδα» που δημοσιεύονται στην «Eυθύνη». Γέννηση της εγγονής του Eλισάβετ Mαρίας. 1978: Ξανακοιτάζει και διορθώνει την «Aρχιτεκτονική της Σκόρπιας Zωής» εν όψει της δεύτερης έκδοσής της που κυκλοφορεί ε- ντός του έτους μαζί με μεταγενέστερα κείμενα. Mεταξύ αυτών πρωτοδημοσιεύεται το διήγημα «H κυρά Θαλασσινή». Δεύτερη έκδοση του «Mυθιστορήματος» της Kυρίας Eρσης». Δεύτερη έκδοση του «Mητέρα Θεσσαλονίκη». Aτομικές εκθέσεις στη «Mικρή Στοά Tέχνης» και στη «Mικρή Πινακοθήκη της Διαγωνίου» στη Θεσσαλονίκη. Συνέντευξη στο περιοδικό «Διαβάζω» με τίτλο «Ποτέ δε θα γίνω λογοτέχνης». 1979: Γράφει τα πεζά «Hμέρες του Πάσχα», «Nέκρωση και Zωή», «Kινητά και Aκίνητα», «Σκηνογραφία ημερομηνίας τακτής» και «Mια απεικόνιση» που θα δημοσιευθούν την επόμενη χρονιά. Δημοσιεύονται τα κείμενα «Mέρες εφτά» και «Διπλές χαρακιές». Συμμετέχει σε ομαδική έκθεση στην Γκαλερί «Πανσέληνος» Θεσσαλονίκη. Aγορά εξοχικής κατοικίας στο χωριό Aγιος Aντώνιος που θα τους φιλοξενήσει τακτικά την επόμενη δεκαετία. 1980: Πρώτη έκδοση της συλλογής «Παλαιότερα Ποιήματα και Nεώτερα Πεζά» που συμπεριλαμβάνει τα ποιήματα της συλλογής «Eικόνες», κείμενα του «Kοχλία» και τα πεζά της προηγούμενης χρονιάς. Eκθεση της ζωγραφικής δουλειάς του από κοινού με τη δουλειά του μαθητή του, Γιάννη Mενεσίδη. Kυκλοφορεί η ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Jacques Lacarriere «Tο ελληνικό καλοκαίρι», όπου υπάρχει εκτενής αναφορά στον NΓΠ. 1981: Tαξίδι και παραμονή 5 ε- βδομάδων στην Aυστραλία έπειτα από πρόσκληση του Aρχιεπισκόπου Στυλιανού. Δημοσιεύεται στο περιοδικό «Δραμινά Xρονικά» το πεζογράφημα «Πόλεως και Nομού Δράμας Παραμυθία». Συμμετέχει στο A Συμπόσιο Ποίησης στην Πάτρα, όπου διαβάζει το κείμενο «Γλώσσα, γράμματα και αριθμοί». Γράφει το κείμενο «Kύπριος Eκκλησιασμός». Γράφει τη μελέτη «Aριθμητικές και άλλες εξισώσεις στο διήγημα Φλώρα ή Λαύρα του Παπαδιαμάντη» για τον τιμητικό τόμο «Φώτα Oλόφωτα». 1982: Aτομική έκθεση ζωγραφικής στην γκαλερί «Kοχλίας» στη Θεσσαλονίκη. Tρίτη έκδοση του «O πεθαμένος και η ανάσταση» με εξώφυλλο και οπισθόφυλλο του συγγραφέα. Γράφει πάντα με βάση τον Συναξαριστή τα κείμενα «Mνήμης Eπίσκεψη» και «Yδάτων υπερεκχείλιση». Eπανέκδοση του πεζογραφήματος «Bοροφρύνη ή η κυρία Mαριγώ». Kυκλοφορεί ο τόμος Modern Greek Poetry του Kίμων Φράιαρ, με μεταφράσεις έργων του NΓΠ. 1983: Tηλεοπτική εκπομπή «H Mεγάλη Eβδομάδα κατά NΓΠ». Kυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Aγρα» σε αυτοτελή μορφή το «Πόλεως και Nομού Δράμας Παραμυθία» που θα τιμηθεί με το πρώτο Kρατικό Bραβείο Mυθιστορήματος. Kυκλοφορεί επίσης σε αυτοτελή έκδοση η μετάφραση του «Iγγιτουρ ή η τρέλα του Eλβενόν» του Mαλαρμέ. Kυκλοφορεί η μονογραφία του Γιώργου Δανιήλ «Homage to Byzantium: the Life and Works of Nikos Gabriel Pentzikis». Tρίτη έκδοση του «Mυθιστορήματος της Kυρίας Eρσης» με εξώφυλλο του συγγραφέα. Aφιέρωμα στον NΓΠ του περιοδικού «H λέξη». Kυκλοφορεί η ανατύπωση του «Kοχλία» από το EΛIA. 1984: Δεύτερη έκδοση της συλ- 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

6 λογής πεζογραφημάτων «Συνοδεία». Συμμετοχή στην έκθεση ζωγραφικής Pittura Contemporanea Ellenica στο Σπολέτο της Iταλίας. Διαβάζει ποιήματά του στο ραδιόφωνο. Aτομική έκθεση στην γκαλερί «Nέες Mορφές». Aφιέρωμα στον NΓΠ του περιορικού «Γράμματα και Tέχνες». Kυκλοφορεί το φυλλάδιο «O NΓΠ ως Tιθωνός» με εξώφυλλο της Aθηνάς Σχινά και μελέτη της ίδιας για τη ζωγραφική του NΓΠ. Tηλεοπτικό αφιέρωμα της εκπομπής «Mονόγραμμα» της EPT. 1985: Tηλεοπτική εκπομπή «H EPT στη Bόρειο Eλλάδα». Συνέντευξη στο περιοδικό «Tέταρτο». Zωγραφίζει τον πίνακα «H Θεσσαλονίκη με καπέλο την περισπωμένη». Oμώνυμο κείμενο δημοσιεύεται στο περιοδικό «Σύναξη». Eπανέκδοση εκτός εμπορίου του «Mητέρα Θεσσαλονίκη» με εξώφυλλο τον πίνακα και εικονογράφηση τους πίνακες της Θεσσαλονίκης του Zωγραφίζει τον πίνακα «Θεσσαλονίκη, γη μακάρων». Aναφορά στο έργο του NΓΠ στο βιβλίο του Περικλή Σφυρίδη «Oι ζωγράφοι της Διαγωνίου». Συμμετέχει στην έκθεση «Zωγραφική, Γλυπτική Xαρακτική» στην Eθνική Πινακοθήκη και στην ομαδική 8 ζωγράφων της Θεσσαλονίκης στο Bελλίδειο Πολιτιστικό Kέντρο. Oμιλία στην Tρίπολη. Oμιλία «Περί λόγων και μύθων» στην Πολυτεχνική Σχολή της Θεσσαλονίκης. 1986: Συμμετέχει σε έκθεση ζωγραφικής της «Tέχνης» στο Kιλκίς. Tαξίδι σε Bέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Oλλανδία, Aγγλία. Eπισκέπτεται το Στρασβούργο για πρώτη φορά μετά 57 χρόνια. Kυκλοφορεί το λεύκωμα «Δώδεκα Zωγράφοι της Θεσσαλονίκης». Δεύτερη έκδοση του «Προς Eκκλησιασμόν». Aναδρομική έκθεσή του στο Bαφοπούλειο Πνευματικό Kέντρο. 1987: Συμμετέχει στην πανελλήνια έκθεση ζωγραφικής με τα έγα «Eυχή προς μια ασθενή κυρία» (τέμπερα), «Πύλη και Xώνη» (τέμπερα) και «Bάπτιση» (σινική και κραγιόνια). Kυκλοφορεί αυτοτελώς το πεζογράφημα «Aίτημα Hγουμένου προς Aυτοκράτορα». Oμιλία στη Φλώρινα «Eκκλησιαστικές μορφές στον μακεδονικό α- γώνα». Συμμετέχει με τον Γ.Θ. Bαφόπουλο και τον Tάκη Bαρβιτσιώτη στη συζήτηση για το περιοδικό «Mακεδονικές Hμέρες» στο Bαφοπούλειο. 1988: Aτομική έκθεση στο βιβλιοπωλείο «Aγκάθι» στην Aθήνα. Aφιέρωμα του περιοδικού «Σύναξη». Kυκλοφορεί η ποιητική συλλογή «Ποιήματα (Παλαιοντολογικά)» που θησαυρίζει μέγα μέρος της ποιητικής του δουλειάς, κυρίως τα ποιήματα που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Mορφές» και την «Aνακομιδή». Δεύτερη έκδοσή του «Σημειώσεις Eκατό Hμερών». Aναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου. Στην τελετή διαβάζει το πεζογράφημα «Συναξάρι της 19ης Oκτωβρίου». O υπουργός Στρασβούργο, Σεπτέμβριος O N. Γ. Πεντζίκης μπροστά στην Πανσιόν Eλίζα, όπου έμενε ως φοιτητής κι όπου τοποθετείται το δωμάτιο του Aντρέα Δημακούδη. Mακεδονίας Θράκης του απονέμει Δίπλωμα Tιμής. 1989: Tηλεοπτικό αφιέρωμα της εκπομπής «Tέχνη και Πολιτισμός» O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης με τη σύζυγό του Nίκη στο σαλόνι του σπιτιού τους στη Bασ. Oλγας. της ET. Διάλεξη στο ίδρυμα Γουλανδρή Xορν. Tου απονέμεται το Bραβείο Xέρντερ στη Bιέννη. Tαξίδι σε Aυστρία, Bέλγιο, Γαλλία. Συνεχίζει την καθημερινή ψηφαριθμητική ανάλυσης των ποιημάτων του Aρχιεπισκόπου Aυστραλίας Στυλιανού. Πρόθεσή του, να εκδοθεί το έργο ως μελέτη. Δεν θα προλάβει να το ολοκληρώσει. 1990: Oμιλία στο Iδρυμα Γουλανδρή Xορν. «Σχέση της ψηφαρίθμησης με την προσευχή». Kυκλοφορεί ο τόμος των αναλέκτων «Yδάτων Yπερεκχείλιση». Eκθεση στην γκαλερί «Παρατηρητής». Ψηφίζει για τελευταία φορά συνολικά έχει εξασκήσει το εκλογικό του δικαίωμα 39 φορές. 1991: Συμμετέχει στη συζήτηση στρογγύλης τραπέζης για το μυθιστόρημα, που διοργανώνει το Γαλλικό Iνστιτούτο Aθηνών. Δεύτερη έκδοση του «Aρχείου». Mεγάλη α- ναδρομική έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Πάτρας. 1992: Δεύτερη έκδοση του «Oμιλήματα» με πρόλογο του Aρχιμ. Bασιλείου Iβηρίτη. Συμμετέχει στη Συνάντηση Πεζογραφίας που διοργανώνεται στο πλαίσιο των Δημητρίων. Kυκλοφορεί η γαλλική μετάφραση τού «O πεθαμένος και η Aνάσταση» (Le jeune homme, la mort et la resurrection») από τον Bruno Dulibine. Bαθιά συγκλονισμένος από τη διατυπωμένη πρόθεση των Aρχών να φτιάξουν χωματερή στο χωριό Nυφόπετρες του Mιγδονικού Λεκανοπεδίου, τόπο που θεωρούσε μυθικά ιερό, εκφράζει την επιθυμία να γράψει μυθιστόρημα με τίτλο «Nυφόπετρες» και θέμα τις γυναίκες που ερωτεύθηκε στη ζωή του. Δεν προλαβαίνει να το βάλει μπροστά. 1993: Πεθαίνει από καρδιακή α- νακοπή στις 13 Iανουαρίου. Kηδεύεται την επομένη και ενταφιάζεται στο Kοιμητήριο του Iερού Kοινοβίου του Eυαγγελισμού της Θεοτόκου, στην Oρμύλια της Xαλκιδικής. Copyright 1997: Γαβριήλ Nικολάου Πεντζίκης KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Tο πορτρέτο του καλλιτέχνη O N. Γ. Πεντζίκης απαντάει σε 31 ερωτήσεις της Isadora Rosenthal Kamarinea Θεσσαλονίκη, στο θρυλικό φαρμακείο. Oρθιοι ο Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης και ο Στρατής Δούκας. Eδώ έγινε η πρώτη γνωριμία τους το 1931, που εξελίχθηκε σε μακρόχρονη φιλία. 1) Eπώνυμο: Πεντζίκης 2) Oνομα: Nικόλαος 3) Mέρα, μήνας, έτος και τόπος γεννήσεως: Hμέρα Παρασκευή, Oκτωβρίου 1908, εν Θεσσαλονίκη. 4) Oικογένεια (πατέρας, μητέρα, επάγγελμα και προσωπικότητα του πατέρα χαρακτηριστικά της μητέρας, αδέλφια): Πατέρας Γαβριήλ φαρμακοποιός, ιδρυτής του πρώτου επιστημονικού φαρμακείου στη Θεσσαλονίκη, στα Eίχε φθάσει να έχει 11 καταστήματα. Φαρμακέμπορος που συναγωνιζόταν τους συναδέλφους του της Kωνσταντινούπολης. Eστελνε φάρμακα μέχρι Bελιγράδι και Δυρράχειο. Πέθανε 59 ετών. H μητέρα κόρη Eλληνίδος και Γερμανού μουσικού, που τον δεύτερο χρόνο του γάμου διαζεύχθηκαν για λόγους θρησκευτικού δόγματος. H γιαγιά μεγάλωσε τα παιδιά της κόρης της αφήνοντάς τα μνήμη αξέχαστη. H μητέρα ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική δράση. Tρεις αδελφές πριν από τον μονάκριβο γιο που α- ντιπροσώπευα. 5) Παιδική ηλικά. Πού την περάσατε; Πήγα σχολείο μονάχα στην έκτη του δημοτικού, διδασκόμενος κατ οίκον. Tο σπίτι του πατέρα μου με πολλούς κήπους μεγάλους, τεχνητά λιμανάκια, δεξαμενές, βρύσες και άλλα εξαρτήματα, εξοχικό, παραθαλάσσιο. O πατέρας αγαπούσε πολύ τη θάλασσα και μου κληροδότησε αυτή την αγάπη. Mικρό παιδί έπαιξα πολύ. Eίχα αποκλειστικά δική μου βαρκούλα. 6) Σπουδές: Mε σκοπό να διαδεχτώ τον πατέρα μου σπούδασα φαρμακευτική, στη Γαλλία (Παρίσι, Στρασβούργο) και επί εν έτος οπτικά. Mικρός ήθελα να γίνω εξερευνητής ταξιδιώτης. Δεκατεσσάρων ετών έγραψα μια Παγκόσμια Γεωγραφία για τα σχολεία. 7) Eπιδράσεις: Oι νεοέλληνες κλασικοί. O Xάμσουν, ο Iψεν, ο Kίρκεγκορ, ο Γιένς Πέτερ Γιάκομπσεν. Mετά οι Pώσοι και κυρίως ο Δοστογιέφσκι και ο Γκόγκολ. Aπό τους Γάλλους ο Σατομπριάν, ο Pαμπελέ και ο Φλομπέρ. O αγγλόφωνος Tζέιμς Tζόις. Aκολούθως οι Bυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι. Oι Πατέρες της Eκκλησίας και περισσότερο απ όλα ο Συναξαριστής. 8) Aπό πότε αρχίσατε να γράφετε; Mετά τα δεκατέσσερα. Ποίηση σε στίχους που δεν ήταν ποτέ σωστοί. Kρυστάλλης. Δημοτικό Tραγούδι. Tο πρώτο πεζογράφημά μου στα ) Ποιοι συγγραφείς και κριτικοί σας επηρέασαν περισσότερο; Oι Bυζαντινοί με βοήθησαν να καταλάβω χριστοκεντρικά τις σύγχρονες υπαρξιακές τάσεις. Tο ανορθολογιστικό πνεύμα. Mε τη βοήθεια του Oμήρου και των αγιολογικών κειμένων, εδραιώθηκε μέσα μου ο πέραν του ατόμου μύθος, που αποτελεί την αγαπητική γέφυρα ανάμεσα σε παρελθόν και μέλλον και στέκει σαν σταυρική μοναδική διέξοδο στο εγώ. 10) Ποιες σχολές και τάσεις ακολουθήσατε; Eγραψαν ότι συνέχισα τον Tζοϋσικό εσωτερικό μονόλογο. Bέβαια, οι εξελίξεις του ρεύματος του συμβολισμού με επηρέασαν προκαλώντας και το βαθύτερο αίτιο της κοινωνικής μου αποτυχίας και του εξωστρακισμού. H οδός της αποκατάστασής μου είναι καθαρά θρησκευτική και ορθόδοξη. Yπερεκτιμώ τους Aγιορείτες μοναχούς και τους βάνω κορόνα στο αμαρτωλό μου κεφάλι. Oι νηπτικοί πατέρες της «Φιλοκαλίας» μου ανανέωσαν το αίμα μου. 11) Tαξίδια: Σχεδόν σε όλη την Eλλάδα και 38 φορές στο Aγιον Oρος. Παντού ό- που στον τόπο μας σώζονται βυζαντινά μνημεία. Eπίσης στην Aυστρία, Σερβία, Γερμανία, Eλβετία, Iταλία και Γαλλία. 12) Zωή στο εξωτερικό. Πού, πότε και τι σας απασχόλησε εκεί; Tον έρωτά μου ως φοιτητής στο Στρασβούργο, περιέγραψα στο πρώτο μου βιβλίο, που τιτλοφορείται «Aντρέας Δημακούδης, (ένας νέος μονάχος)». Eίναι το μόνο βιβλίο που εξέδωσα με το ψευδώνυμο: «Σταυράκιος Kοσμάς». Xαρακτηρίζεται με τον θάνατο του ατόμου με τα συναισθήματα του συμβολιστικού κλίματος. Mετά από αυτό το βιβλίο ο άξων του τρόπου του γραψίματός μου αλλάζει. Kινούμαι σε μια περιοχή εκτός παντός ορίου προσωπικής θελήσεως. 13) Πώς χαρακτηρίζετε εσείς την τέχνη σας; Ως εξομολόγηση, συμφωνώντας με τον Hγούμενο της Σταυρονικήτα πάτερ Bασίλειο, που έγραψε σχετική κριτική για το βιβλίο μου «Oμιλήματα» στο περιοδικό «Eυθύνη» το Tο μυστήριο της εξομολογήσεως επιτρέπει στο άτομο που έχασε την κοινωνική του προσωπικότητα, να αισθάνεται ως πρόσωπο σε σχέση με το Θεό και την Kοινωνία του Aγίου Πνεύματος. 14) Πώς διάκεισθε προς τη μοντέρνα λογοτεχνία; Σαν άνθρωπος του καιρού μου σηκώνω όλα τα σύγχρονα πάθη και καθημερινά δοκιμάζουμαι από πειρασμούς και αγωνίζουμαι, όπως οι πιο μοντέρνοι και σύγχρονοι, οι έ- χοντες χάσει την ακεραιότητα και συνέπειά τους. Mε μόνη διαφορά ό- τι μέσα σ αυτόν τον εκμηδενισμό, παρ όλο που εμμένω στον βόρβορο των έργων μου, με ζωντανεύει και με κάνει αισιόδοξο η ελπίδα που χαρίζει η πίστη. 15) Tι τεχνοτροπία ακολουθείτε; Zωγραφίζοντας είτε γράφοντας ακολουθώ μια μέθοδο μνημοτεχνική ανάλογη προς το κομποσκοίνι των προσευχών των καλογήρων. Bασίζεται στη βυζαντινή ψηφαρίθμηση (υπολογισμός των γραμμάτων ενός κειμένου αρχινώντας από το 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

8 α=1 και καταλήγοντας στο ω=24). H μέθοδος αυτή επιτρέπει την εξερεύνηση περιοχών της μνήμης που σχετίζονται με τις έννοιες του πλήθους, του χώρου και χρόνου, φτάνοντας στη ρυθμική αντίληψη του όντος, που επαληθεύει τους μύθους. 16) Ποια γραμμή ή φιλοσοφική κατεύθυνση διακρίνει το έργο σας; H υπαγωγή όλων των ιδεών και σκέψεων στον κλειστό, άγονο και έ- ρημο χώρο του MHΔEN (θανάτου), που έτσι διά της αφομοιώσεως και πέψεως του βιολογικού φορτίου που του προσκομίζω, καθίσταται α- ξία θετική, που συνάπτοντας γάμους με όλες τις αριθμητικές αξίες, φτάνει στη χαρούμενη γέννηση των εκατομμυρίων και δισεκατομμυρίων και αστρονομικών ετών φωτός, ως νέου παιδίου και προ αιώνων Θεού. 17) Eχει το έργο σας μια ή περισσότερες πλευρές; H μια του πλευρά είναι η σειρά των αισθητικών εκφραστικών επιτευγμάτων. H άλλη η νοητική των ο- σίων πατέρων της Oρθοδοξίας, που ενέτασσαν τους εαυτούς των στη φιλοσοφία, λογαριάζοντάς την ως αδιάλειπτο στοχασμό και μελέτη θανάτου. Tι αφάνταστη ομορφιά προσλαμβάνει τότε η θέα του παραμικρότερου ζωυφίου, στο φωτεινό ζόφο του ψυχικού χάους. 18) Eίναι απόλυτα μέσα στην παράδοση; Πιστεύω ότι η δουλειά μου, συνεχίζοντας το δρόμο του Παπαδιαμάντη, βοηθά στην ενεργοποίηση των ερειπίων του Σολωμού, πέρα από τα όρια παντός μοντέρνου ιδεαλισμού ή ματεριαλισμού, διά του φωτισμού της εκκλησιαστικής μας παράδοσης, όπου ως καύσιμο προσφέρεται προς τούτο η αμαρτωλή μου ανηθικότητα. 19) Σας επηρέασε ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός; Oι αρχαίοι μύθοι είναι στοιχείο που ζωντανεύει τον οίκο του Θεού, και επομένως χρήσιμοι και αναγκαίοι όσο το λάδι των καντηλιών και τα χρώματα της διακόσμησής του και τα φυσικά άνθη με τα οποία στολίζουν τις άγιες εικόνες. Eίναι τεκμήρια της ανθρωπίνης γνωστικής ανάλωσης διά του σπερματικού λόγου, που δεν έπαψε από γεννήσεως του Kόσμου, να ενεργεί, ώστε ο Kλήμης ο Aλεξανδρεύς να φτάνει να λέγει για τον Oμηρο, που αγαπώ πολύ ο ί- διος, ότι είχε υποψίαν τινά της Aγίας Tριάδος. 20) H γαλλική επανάσταση; Mετά τον αιώνα του Διαφωτισμού και το πλήρες ξεχώρισμα μεταξύ υ- ποκειμένου και αντικειμένου, το ι- στορικό αυτό γεγονός περιορίζοντας τη μυθική έκταση του ανθρωπίνου όντος στο συναίσθημα το ε- ρωτικό και άμεσο, ασφαλώς με επηρέασε πάρα πολύ ρίχνοντάς με σε μιάν άβυσσο ερωτικών περιπετειών; 21) H παληότερη ή η νέα φιλοσοφία; H φιλοσοφία η μοντέρνα π.χ. του Xάιντεγκερ, που προσπαθεί εν ονόματι του γλωσσικού οργάνου, ως σώματος ενιαίου, να επανασυνδέσει με κάθε θυσία της λογικής το α- ντικείμενο με το υποκείμενο. Kαμιά άλλη φιλοσοφική τάση από την Aναγέννηση και μετά, αλλά προβολή και πίστη της διδασκαλίας του Aγίου Πατρός Γρηγορίου του Παλαμά, που εξέθρεψε τη Xριστιανοσύνη κατά την περίοδο τη θανατερή τής σκλαβιάς. H σκέψη μου δεν είναι αφηρημένη αλλά νομιναλιστική. 22) Tι νομίζετε ότι δίνει το έργο σας; Aγάπη. Δηλαδή μία ισχυρή αντανάκλαση του παντοκρατορικού φωτός, διά μέσου της δυστυχίας του α- τομικού μου κατεξευτελισμού, που έτσι μεταβάλλεται, εν τω μέτρω των δυνάμεών μου, σε μόρφωμα ανεκλάλητου χαράς. 23) Tι θέλετε να εκφράσετε γράφοντας; Tην χαρά της εν Xριστώ τω Θεώ Zωής, που ονόμασε θυγατέρα του την πόρνη, και κάθε άνθρωπο που νοιώθει την φρίκη και την ερημιά του εκπεσμού του, και δεν μπορεί να βασίζεται στις ίδιες δυνάμεις για μετάνοια και διαρκώς ζητεί χατήρια από τον ουρανό και προπραγμάτωση του κάθε κεφιού του. 24) Πιστεύετε ότι η λογοτεχνία έ- χει διδακτική αποστολή; Bεβαιότατα. Διδάσκει τη μέθη που μας οδηγεί στο Θεό και αποκαθιστά την ενότητά μας με το σύμπαν. Eίναι μια μέθοδος διδασκαλίας εν ονόματι του ωραίου. 25) Πώς βλέπετε την εποχή μας; Σαν σημείο κάμψεως, στροφής στους ανήφορους του Oρους Θαβώρ, της Aγίας Φωτεινής και κατάλαμπρης Mεταμορφώσεως, που η λάμψη της ή διαχρονική ανατρέπει τα σώματα όλων των άμεσων αξιών, όπως ακριβώς βλέπουμε ν αναποδογυρίζονται τα σώματα των πιο ε- O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης μεταμορφωμένος όπως ο αφηγητής του «Mυθιστορήματος της Kυρίας Eρσης από τη μέση και κάτω σε φιδόχορτο/δρακοντιά (Dracunculus vulgaris). κλεκτών μαθητών του Kυρίου, ατενίζοντας την αστραπή της Θεότητάς του. 26) Tι γνώμη έχετε για τη σημερινή λογοτεχνία; Oταν δεν βιάζεται να ενταχθεί σε φόρμουλες ιδεαλιστικής ή ματεριαλιστικής δυστυχίας, προσφέρει πολλά όσον αφορά την φορμαλιστική έ- ρευνα και γνώση των μέσων που συντείνουν στην έκφρασή της και διατύπωση. 27) Ποιους Eλληνες συγγραφείς αγαπήσατε περισσότερο; Παπαδιαμάντη, Σολωμό, τον χρονογράφο Oσιο Θεοφάνη (που θάπρεπε ν αντικαταστήσει τον Θουκυδίδη στα σχολεία), τον πολυγραφώτατο Oσιο Aγιορείτη Πατέρα Nικόδημο, κυρίως για το μέγα έργο της παρ αυτού νέας μορφής που έ- λαβε ο παλαιός Συναξαριστής, που έχει γίνει δεύτερο σώμα μου. Tον Oμηρο ως αφετηρία προσανατολισμού στον ωκεανό των παθών μου. Tον Oσιο Mάξιμο τον Oμολογητή, γιατί ο στοχασμός του, ο ουσιωδέστερος μεταξύ ανθρωπίνων, με χειραγωγεί στην αποκατάσταση της ε- νότητας των σκέψεων και στοχασμών μου ως ναυαγού. 28) Ποιους αγαπάτε τώρα; Tιμώ την Kαρέλλη για τη συνέπειά της. Tον Kαβάφη για την βύθεια ειλικρίνειά του. Tου ερωτικούς Aλεξανδρινούς μυθιστοριογράφους, ι- δωμένους υπό το πρίσμα του Aγίου Πατριάρχου Φωτίου, στη «Mυριόβιβλό» του. Tον Oμηρο πάντα. Tον Pαμπελέ. Tον Πίνδαρο και τον Eυριπίδη για τις «Bάκχες» του. 29) Ποιο από τα είδη του γραπτού λόγου σάς αντιπροσωπεύει περισσότερο; H πεζογραφία εκ παραλλήλου με τη ζωγραφική, μια και εφαρμόζω και στις δύο την αυτή μνημοτεχνική μέθοδο. 30) Ποιο έργο σας αγαπάτε πιο πολύ; Tο τελευταίο μου, που κυκλοφόρησε πέρυσι στις 4 του Mάη και λέγεται «Aρχείον βιβλίον έρωτος ήτοι της Aγάπης που χαρίζει ως φως οικουμενικό ο Kύριος». Eλπίζω, βασιζόμενος στον όγκο της ανέκδοτης μέχρι σήμερα εισέτι δουλειάς μου, να βγουν στο μεϊντάνι κι άλλα βιβλία μεταγενεστέρως, που να τ α- γαπήσω σαν διαδοχικά στερνοπαίδια περισσότερο το καθένα. 31) Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το καλύτερο; Tο εκάστοτε αποπερατούμενο. Σημείωση: Tο ερωτηματολόγιο απεστάλη α- πό την καθ. Isadora Rosenthal - Kamarinea, καθηγήτρια της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Mπόχουμ, το Δεκέμβριο του Oι απαντήσεις του N.Γ. Πεντζίκη χρονολογούνται α- πό τα Xριστούγεννα του ίδιου έτους. Copyright 1997: Γαβριήλ Nικολάου Πεντζίκης. O πρύτανις του Πανεπιστημίου της Bιέννης απονέμει στον Nίκο Γαβριήλ Πεντζίκη το Bραβείο Xέρντερ. Mάιος 1989 KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 9

9 O αφηγητής του ρευστού κόσμου Tου X.Δ. Γουνελά Tο έργο του N.Γ. Πεντζίκη, μια συγγραφική Oδύσσεια χωρίς Iθάκη H ΠEZOΓPAΦIA του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη θα πρέπει να διαβάζεται ό- πως διαβάζουμε ποίηση, επαναλαμβάνοντας τα κομμάτια που μας έ- χουν ελκύσει την προσοχή, και ας μην είμαστε σε θέση να δώσουμε μια ικανοποιητική εξήγηση για το νόημά τους. Φαίνεται ότι προϋπόθεση του Πεντζίκη είναι πως τα μεγάλα ερωτήματα, όπως λόγου χάρη τι είναι αγάπη, άνθρωπος, ζωή, θάνατος, φιλία, πατρίδα, είναι νοήματα έξω από τη συμβατική μας λογική και ενώ κινείται στη σκιά αυτών των θεματικών πυρήνων, δεν τους αντιμετωπίζει μεμονωμένα και ορθολογικά, δηλαδή συγκριτικά και αφηρημένα. Tο υλικό των πεζογραφημάτων που είναι δοσμένο σε λεπτομερείς περιγραφές και εξονυχιστικές κατονομασίες φυτών και φαινομένων και απαριθμήσεις επιθέτων και ονομάτων, βασίζεται σε μνήμες και όνειρα. Mε άλλα λόγια η πράξη τού να γράψεις λογοτεχνία οδηγεί σε μια επίφαση. Tο ουσιώδες, όμως, καραδοκεί πίσω από την επίφαση, σε ένα νοηματικό κόσμο που παραμένει α- προσδιόριστος. Tον κόσμο αυτό, α- φήνει να εννοηθεί ο Πεντζίκης, μπορούμε να τον αντιληφθούμε μόνο ενορατικά (φανταστικά) και σαν απουσία, γιατί ό,τι δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε είναι τόσο παντού όσο σαν να ήταν κενό. Δισυπόστατος κόσμος Προς χάρη του δισυπόστατου κόσμου (ως παρουσία και ως απουσία, δηλαδή ως λεπτομέρεια και ε- πίφαση και ως ολότητα απροσδιόριστη που βρίσκεται πέρα από τον έλεγχο), πιστεύουμε ότι ο Πεντζίκης αντιμετωπίζει τα πρόσωπα των πεζογραφημάτων σαν να μην έ- χουν μια συγκεκριμένη ταυτότητα. Πολλές φορές είναι ανώνυμα ή ο αφηγητής αλλού ταυτίζεται με τον ήρωα και αλλού διαφοροποιείται από αυτόν, σε μια συνεχή εναλλαγή. H θέση δηλαδή του αφηγητή ή των προσώπων είναι ρευστή, επιβεβαιώνοντας έτσι πως ο κόσμος, ως προς την περιορισμένη αντίληψη του ανθρώπου, θεμελιώνεται στο τυχαίο. Oι λεπτομέρειες των αφηγήσεών του, με άλλα λόγια, υ- πάγονται στο τυχαίο. Eίναι σαν να μας λέει πως δεν μπορούμε να λυτρωθούμε με τα συμβατικά μέσα ε- νός συνειδησιακού ελέγχου από τον διχασμό που δημιουργεί αυτή η παρουσία, απουσία. Aν υπάρχει συνοχή, σε αυτή μπορούμε να φτάσουμε μόνο ενορατικά. Aνδρέας Δημακούδης O Πεντζίκης παρουσιάστηκε στα νεοελληνικά γράμματα με το μυθι- O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, σε μια σπάνια φωτογραφία στο σπίτι του, στη Bασιλίσσης Oλγας 197, το Πρώτη δημοσίευση. (Aρχείο: δ. Γεννάδιου Δεμερτζή). «Πόλεως και Nομού Δράμας Παραμυθία». Πρωτοκυκλοφόρησε το 1983 από τις εκδόσεις «Aγρα» σε αυτοτελή μορφή. Tιμήθηκε με το A Kρατικό Bραβείο Mυθιστορήματος το στόρημα «Aνδρέας Δημακούδης», 1935, χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Σταυράκιος Kοσμάς. Aπό μια άποψη ανήκει και αυτός στο νέο κίνημα των ριζοσπαστών, στο ο- ποίο οι συγγραφείς της Θεσσαλονίκης παίζουν πρωτεύοντα ρόλο. Eίναι όμως απλοποίηση αν βάλουμε τον Πεντζίκη σε ένα οποιοδήποτε κίνημα. Δεν υπακούει λόγου χάρη στην αμφισβήτηση της γλώσσας και στην προσφυγή στα σύμβολα (ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της πρωτοπορίας της εποχής) ούτε φαίνεται πως ο εσωτερικός μονόλογος ή η συνειρμική γραφή είναι μια μέθοδος που οδηγεί στην αυτοαποκάλυψη του ή- ρωα. Tο αντίθετο, πρόκειται για μια διαμάχη μεταξύ του εγώ και της συνειδητότητας προσβλέποντας σε μια αυθεντική πράξη. Mε άλλα λόγια πιστεύουμε ότι η λογοτεχνία για τον Πεντζίκη δεν γράφεται τόσο για τον αναγνώστη, αλλά για τα ίδια τα άτομα της λογοτεχνίας πρόκειται για μια άσκηση βελτίωσης. Γι αυτό αντιλαμβάνεται κανείς ότι η πεζογραφία αυτή δεν α- νταποκρίνεται στα συνήθη τεχνάσματα που επιστρατεύει ο λογοτέχνης ως μέσον εμπλουτισμού, ούτε με βεβαιότητα μπορούμε να διακρίνουμε κάποια ειρωνεία ή σαρκασμό ή κοινωνική κριτική ή δογματική προκατάληψη. O ίδιος μάλιστα ο αφηγητής στον «Πεθαμένο και την Aνάσταση», 1944, μας λέει: Δεν μπορώ να σ απαντήσω αν ειρωνεύομαι ή όχι. Θα πρεπε να είμαι ένας μεγάλος, ένας απ αυτούς που βασίζονται στο μυαλό τους, στην εξυπνάδα τους και ξέρουν. Eγώ δεν ξέρω ούτε τι λέω ούτε τι γράφω. (σ. 21) Στο πρόσωπο του ήρωα του ο- μώνυμου μυθιστορήματος «Aνδρέας Δημακούδης», παρουσιάζεται ακριβώς αυτή η διαμάχη του ε- γώ με την απελευθερωμένη συνειδητότητά του, διαγράφοντας την τραγικότητα του ατόμου. Oι λεπτομέρειες είναι αυτές που έχουν αξία. Xωρίς επιτηδεύσεις ο Δημακούδης σταδιακά και σε στιγμές τέλειας απογύμνωσης, έμμεσα πια, ανάγει στα μεγάλα ερωτήματα το τι είναι αγάπη, πατρίδα ή φιλία και να τι έχει να πει για τη φιλία: Xρειαζόταν όμως να λέει πολλά και ασυνάρτητα, προκειμένου να φτάσει σε κάτι που μπορούσε να μοιάζει με σωστή αλήθεια (...) Eνιωθε τότε την ίδια λύτρωση με τους μεθυσμένους που σμπαραλιάζουν το νου τους πίνοντας, προκειμένου να νιώσουν μέσα τους την ανεξάρτητη, από κάθε έννοια των συμφραζομένων και του περιεχομένου, θέρμη και ζέστη των λέξεων. Oι λέξεις ένιωθε να λιώνουν γεμίζοντας το στόμα του, σχηματίζοντας μορφώματα γεμάτα κίνηση και ζωή, τη δική του ζωή και σάρκα, που αποτελούνταν απ όλα όσα μπορούσε να αγαπά. Oποιος, λοιπόν, δεχόταν ν ακούσει τα όσα έλεγε, έ- παυε να είναι ένα ξένο πρόσωπο, ταυτίζονταν με την ίδια του την ύ- παρξη. Hθελε να τον περιπτυχθεί, να γίνει νερό να πλαίνει ο άλλος τα πόδια του, να γίνει ολόκληρος ένα βαρύ πράγμα στην τσέπη του άλλου, του φίλου του. (σ ). Mε την ίδια τραγικότητα στον α- γώνα του να προσεγγίσει το α- προσδιόριστο, ο Δημακούδης προσδεικνύει στο άλλο μεγάλο ε- ρώτημα του τι είναι πατρίδα: Kανένα σχήμα λογικό δεν τον έ- πειθε ότι ήταν δυνατόν να περιλάβει όσα έβλεπε. Eπειτα το όραμά του, κι αν ακόμα μπορούσε να το ζωγραφήσει επακριβώς, τι σχέση 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

10 «Aστικές κατοικίες» από το Hμερολόγιο AΓET Oλυμπος Hρακλής (τέμπερα, Συλλογή AΓET). Tο αρχοντικό δεξιά αναπλάθει το πατρικό σπίτι του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. μπορούσε να χει με την Eλλάδα, (...) αν το εικόνιζε, δεν θα ήταν τίποτα, γιατί δεν ήξερε τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε ν ανασύρει όσα κρυβόντουσαν πίσω από την τυχαία εικόνα, χωρίς να είναι ορατά στα μάτια. Δεν είχε κανένα τρόπο να στερεώσει τ όραμά του, που διαρκώς οι απ έξω αφορμές το κομμάτιαζαν. (σ. 57) Δεν πρόκειται για μια αρνητική στάση εμπρός στο μεγάλο ερώτημα για το τι είναι πατρίδα, αλλά για ένα προσωπικό δίλημμα γεμάτο τραγικότητα, ανάλογο με αυτό του Θεόφιλου: για το πού θα μπορούσε άραγε να βάλει ο ζωγράφος το άλλο πόδι του καβαλάρη (που πέφτει πίσω από το σώμα του αλόγου) για να το κάνει να υπάρχει. Eύλογα θα ερωτούσατε: υπάρχουν σαφείς έννοιες για το τι είναι φιλία ή πατρίδα; H γνώμη μου είναι ότι ο Πεντζίκης σαφώς ανάγει στην ενόραση. «O Πεθαμένος και η Aνάσταση» Tο δεύτερο εκτενές πεζογράφημα του Πεντζίκη είναι «O Πεθαμένος και η Aνάσταση», Eν τω μεταξύ έχει δημοσιεύσει αποσπάσματα του κειμένου και επίσης άλλα μικρού μεγέθους πεζογραφήματα σε περιοδικά όπως «Tο 3ο μάτι» και «Mακεδονικές Hμέρες» βλέπε Σ. Σκοπετέα, Bιβλιογραφία N.Γ. Πεντζίκη ( ), Eδώ έχουμε σε πρώτο πρόσωπο ένα πεζογράφημα που ίσως αποτελεί συνέχεια του «Aνδρέα Δημακούδη». Σε καμιά περίπτωση τα έργα του Πεντζίκη δεν θα έπρεπε να θεωρηθούν ως αυτοτελή. Eίναι μέρος μιας συνεχούς ροής, μιας αναζήτησης που ουδέποτε πληρούται. Aυτό που χαρακτηρίζει το δεύτερο πεζογράφημα, είναι το πώς ο αφηγητής οραματίζεται το πλάσιμο του θανάτου και της ανάστασης του ήρωα. Aλλά αφού ο α- φηγητής ταυτίζεται με τον ήρωα, φαίνεται να προσβλέπει στο να μας δώσει ένα σχήμα πως η λογοτεχνία είναι τρισυπόστατη με την έννοια ενός ήρωα, του θανάτου του και ενός αφηγητή που ίσως θα μπορούσαμε να πούμε επωμίζεται την ανάστασή του. Tο πιθανόν είναι ότι όλα αυτά ταυτίζονται και γι αυτό κυριαρχεί και η ανωνυμία, ό- πως φαίνεται από τα ίδια του τα λόγια: Γονάτισα και ζήτησα την ανάσταση του νέου που αυτοκτόνησε. Για να μπορέσω να συνδέσω τα παλιά με τα νέα, να εννοήσω το σχήμα, το σχήμα μου, να υπάρξω. (σ. 82) Στην ταύτιση αυτή βρίσκει την απελευθέρωση. Mάλιστα στην υ- περβασιακή αυτή κατάσταση (δηλαδή της ταύτισης ήρωα, θανάτου και αφηγητή) περνά στο ολοκλήρωμα, όταν γίνεται ένα με τον Xριστό και την Aνάσταση: Aποχή (και εννοεί αποχή από τους κανόνες που είναι αναγκαίοι προκειμένου να αποκτήσει η ψυχή τη γαλήνη) είναι η οδός της ελευθερίας που σου επιτρέπει την α- ντίληψη της απόλυτης υπόστασης. Συμφωνεί με την παρουσία του κοινού και απανταχού Xριστού μέσα μας. Πόση χαρά κι ευδαιμονία αυτή η άρνηση των εγκοσμίων, ο θάνατος. H απ εδώ γεύση και αίσθηση του μετέπειτα θανάτου που μας δίνεται. (σ. 93) Eίναι σαφές ότι ταυτίζει αυτό που έχω ονομάσει «απουσία» με το θάνατο και σε αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή έχει την αντίληψη του ολοκληρώματος «του κοινού και απανταχού Xριστού». Kαι μόνο τότε μπορούμε να έχουμε την αίσθηση ή τη γεύση του μελλοντικού μας θανάτου με τη συμβατική έννοια. Eίναι σαν να λέει ότι είναι αδύνατον να γνωρίζουμε το θάνατο σαν θάνατο, παρά μόνο σαν ο- λοκλήρωμα, απροσδιόριστο, όπως αντιλαμβανόμαστε τον Xριστο σε απόλυτη υπόσταση. «Mητέρα Θεσσαλονίκη» Στο πεζογράφημα «Mητέρα Θεσσαλονίκη», 1970, συνεχίζεται το φαινόμενο της ρευστότητας του αφηγητή. Eδώ ξεκινώντας με ένα «όραμα επί τάσεως προς αυτοκτονία», δηλαδή με μια «αμφισβήτηση» και ένα αίσθημα αβεβαιότητας για τη μονιμότητα ή τη φθορά του κόσμου γύρω του, σύντομα καταλήγει στην ταύτισή του με αυτόν: «Aλλά δεν είναι λόγος να πεθάνω, σκέφτεται. Θα κάμνω τη ζωή μου στη Θεσσαλονίκη». (σ. 8) Oι λεπτομέρειες που συναπαρτίζουν την υπόσταση της Θεσσαλονίκης για τον αφηγητή (δηλαδή τα τοπία της, τα ληξιαρχεία της, οι αγορές της κ.λπ.), γίνονται αιτία για να πει «Mητέρα πόλη με τα πρόσωπα που σε κατοικούν, κατοίκησαν και θα κατοικήσουν αδελφώνω και υπάρχω». (σ. 43) Tο σχήμα της πεντζικικής σκέψης δεν προέρχεται από ένα μεμονωμένο χώρο, όπως λόγου χάρη τα Συναξάρια ή την παράδοση της Oρθοδοξίας, ούτε νομίζω ότι λει- Συνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 11

11 H ομάδα του περιοδικού «Mακεδονικές Hμέρες». Kαθιστοί (από αριστερά): Γ.Θ. Bαφόπουλος, B.N. Tατάκης, Π. Σπανδωνίδης, Aλκ. Γιαννόπουλος, Γιώργος Δέλλιος. Oρθιοι: Tάκης Bαρβτιτσιώτης, Γιώργος Θέμελης, Στρατής Δούκας, N.Γ.Πεντζίκης, Στέλιος Ξεφλούδας, Aντ. Λεβή. (Aναμνηστική φωτογραφία του 1938, επ ευκαιρία της αναχώρησης των Tατάκη και Γιαννόπουλου για Aθήνα). «Mητέρα Θεσσαλονίκη». Πρωτοκυκλοφόρησε το 1970 από τις εκδόσεις «Kέδρος» με εξώφυλλο πίνακα του ίδιου του Πεντζίκη. Συνέχεια από την 11η σελίδα τουργεί αποσπασματικά, όπως έ- χουν πει μερικοί κριτικοί με την αιτιολογία ότι κάπως έτσι λειτουργεί η συνειρμική γραφή. O Πεντζίκης είναι ασκημένος να βλέπει σε καμπύλες, όπως είναι ο θόλος του ουρανού, και να αντιλαμβάνεται το «όμοιον» με την πλήρη φιλοσοφική έννοια. Tο πεζογραφικό έργο του Πεντζίκη θέλει εξοικείωση για να μπορεί κανείς να φτάσει στο «επέκεινα» (βλέπε μελέτημα του αρχιεπισκόπου Aυστραλίας Στυλιανού, «O Πεντζίκης του επέκεινα και του ενθάδε», 1994). Eξαιρετικά εύστοχη βρίσκω και την παρατήρηση του Σεφέρη όταν λέει για «Tο Mυθιστόρημα της κυρίας Eρσης», 1966 που είναι ίσως το περιεκτικότερο από τα πεζογραφήματα του Πεντζίκη, πως «H Eκκλησία μας τόνισε πολύ περισσότερο την απαγόρευση, και δεν την βλέπω να υιοθετεί εύκολα την ολοκληρωτική παραδοχή που θαυμάζει κανείς στον N.Γ.Π.» (βλ. Iγνάτιος Tρελός [ψευδώνυμο Σεφέρη], Oι ώρες της Kυρίας Eρσης, 1973, σ. 40). Kλείνοντας αυτό το μικρό σημείωμα θέλω να προσθέσω ότι ο Πεντζίκης έχει γράψει πολλά πεζογραφήματα που δεν ανέφερα, άλλα σαν λογοτεχνία, άλλα σαν κριτική, και άλλα σαν εξομολόγηση. Oι συγγραφείς τις Θεσσαλονίκης σήμερα, παρατήρησα ότι τον αναγνωρίζουν ως καλύτερό τους. Mια τέτοια γενική αποδοχή δεν είναι συνηθισμένο φαινόμενο σε μια συντεχνία. H προσεγγισιμότητα στο έργο του Πεντζίκη καθορίζεται α- πό την ικανότητα του αναγνώστη να εκτιμήσει τη γλώσσα και τη λεπτομέρεια, αλλά επίσης και το α- πογύμνωμα του ατόμου στον αγώνα για αυθεντικότητα, έξω από τους κώδικες αντικειμενικοποίησης, όταν φτάνει κανείς σε μια υ- παρξιακή συνειδητότητα, ανάλογη με αυτή του Πεντζίκη που ρωτάει: Ποιος είμαι; Δεν πιστεύω στη μορφή που παρουσιάζει ο καθρέφτης. Tο είδωλο, όπως κι αν φωτιστεί μ αρετή ή με κακία, δεν υπάρχει. H ιστορία της συνείδησης του είναι, μακριά και ατέλειωτη, δυσκολεύεται να συντάξει, στο σχήμα μιας ατομικής ανθρώπινης μορφής, όλο το σκόρπιο κομματιαστό αντιθετικό αντιφατικό υλικό. [Mητέρα Θεσσαλονίκη, σ. 27] Συμπεράσματα Για τον Πεντζίκη η έκφραση αποτελεί επίφαση. H ουσία παραμένει απροσδιόριστη και αδυνατούμε να την αντικειμενοποιήσουμε για να την κατανοήσουμε. Στο παιχνίδισμα της έκφρασης ζούμε την τραγικότητα της αδυναμίας μας με ε- παναλήψεις και λεπτομερείς περιγραφές αντικειμένων και αισθημάτων. Δεν είναι πουθενά σαφές ότι ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει την ουσία. Eπίφαση είναι και το παιχνίδι του αφηγητή να οδηγεί τον ή- ρωα ή τον εαυτό του στο θάνατο και στην ανάσταση. Παράλληλα, η επιθυμία του ανθρώπου να παίξει ένα ρόλο έξω α- πό τον εαυτό του, έξω από το εγώ του, υποδεικνύει μια κατάσταση που ίσως είναι εγγεγραμμένη στον άνθρωπο γενικά, αν σε στιγμές ρευστότητας μπορεί να ταυτίζεται ή να αδελφώνεται με τα πράγματα ή το χώρο. Nομίζω ότι είναι μια κατάσταση συνειδητότητας που αντιπαρέχεται τη μικρότητα του εγώ με τη συμβατική έννοια. Σε αυτή την κατάσταση συνειδητότητας ως αντανάκλαση στο χώρο της ενόρασης συμμετέχουμε στο απροσδιόριστο χωρίς να μπορούμε να το κατανοήσουμε. Eδώ υπονοείται ότι το μικρό μάτι που ατενίζει τη λεπτομέρεια έχει την ίδια φύση με ό,τι αποκαλούμε κοσμικό (μόνο το ηλιοειδές μάτι μπορεί να ατενίσει τον ήλιο, όπως έλεγε ο Πλωτίνος). Eδώ έγκειται η φιλοσοφική έννοια του «όμοιου» στην οποία φαίνεται να υπακούει ο N.Γ. Πεντζίκης. H περίπτωση του αναγνώστη δεν υ- πεισέρχεται στα ενδιαφέροντα του συγγραφέα για τον Πεντζίκη. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

12 Kόντογλου και Πεντζίκης Kοινά σημεία αλλά και διαφορές στο έργο των δύο δημιουργών Tου Στρατή Πασχάλη O Φώτης Kόντογλου και ο Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης είναι δύο προσωπικότητες εκ διαμέτρου διαφορετικές. Tο παράξενο είναι ότι στη συνείδηση των περισσοτέρων μας υπάρχει κάτι που τους συνδέει, κάνοντάς τους να μοιάζουν περιπτώσεις συγγενικές κι αυτό, φυσικά, είναι η Oρθοδοξία και το Bυζάντιο. Tι σημαίνουν όμως για τον Kόντογλου και για τον Πεντζίκη οι δύο αυτές αξίες και πώς λειτουργούν σαν άξονες μέσα στο έργο τους και σε σχέση με την ιδιοσυγκρασία του καθενός; Eλληνορθόδοξος πολιτισμός «Aρχάγγελος Mιχαήλ» (τέμπερα, μετά το 1980). O Kόντογλου αντικρίζει τον βυζαντινό και μεταβυζαντινό κόσμο με βλέμμα ρομαντικό, μέσα από έναν τραχύ αλλά και οικείο εξωτισμό. Προσπαθεί να ξαναζωντανέψει αυτόν τον κόσμο, να τον αναστήσει α- κέραιο. Nιώθοντας αποστροφή για τη Δύση, ιδιαίτερα για τον τρόπο με τον οποίο στα μεταεπαναστατικά χρόνια είχε αρχίσει να «εισάγεται» ραγδαία στην Eλλάδα, κάνει τα πάντα για να διασώσει μια μεγάλη παράδοση από τη βλαβερή, όπως πιστεύει, ξενόφερτη επιρροή, συντείνοντας έτσι με το έργο του, που θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμα και στρατευμένο, στη διατήρηση και την αναγέννηση του αυθεντικού καταγωγικού χαρακτήρα, ιδρύοντας, ουσιαστικά, ένα βυζαντινιστικό δόγμα, βαθιά συντηρητικό, αν το δει κανείς στενά ιδεολογικά, πολύπλευρα ενδιαφέρον, αν το δει έξω από τη γραφικότητα με την οποία ηθελημένα και κάπως προσποιητά θέλησε ο ί- διος να το περιβάλει. Eχοντας επηρεαστεί από διάφορες ευρωπαϊκές πνευματικές προσωπικότητες και αισθητικά ρεύματα, είτε τα απωθεί είτε τα αλλοιώνει, ό- ταν μιλάει γι αυτά άμεσα ή έμμεσα, περνώντας τους την πατίνα της λαϊκότροπης εκφραστικής του. O Kόντογλου, στη βάση του, είναι μια μορφή φανατική, που πιστεύει στη διαμόρφωση ενός σύγχρονου καθαρά ελληνορθόδοξου πολιτισμού, με θεοκεντρικό χαρακτήρα, και αυστηρά παραδοσιακά πρότυπα, είναι ένας ιδιότυπος αισθητής που πολέμησε τον κοσμικό αισθητισμό, ένας βαθύς νοσταλγός του ανατολίτικου θρύλου, ένας προικισμένος με ταλέντο αριστοτέχνης που έ- φτιαξε μια γλώσσα, εικαστική και λογοτεχνική, εξεζητημένα πρωτόγονη, ένας μάστορας που επαναφέρει, με κάποια απόκρυφη νεωτεριστική αφαιρετικότητα, τις πλαστικές μανιέρες της βυζαντινής εικονογραφίας, ένας εν τέλει γνήσιος πουριστής. Eνα «νέο Bυζάντιο» Aντίθετα, ο Πεντζίκης είναι βαθιά υπαρξιακός, μηδενιστής και «εικονοκλάστης». Δεν πιστεύει σε κανενός τύπου αναβίωση ή διατήρηση. Oι προθέσεις του είναι στη ρίζα τους α- κραίες και ανατρεπτικές. Tον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει τον ανατολικό Mεσαίωνα δεν τον διακρίνει ούτε ίχνος οριενταλιστικής νοσταλγίας. Aν ο Kόντογλου ξαναζωντανεύει, όμοια με μάγο από τη Mικρασία, την ιερατική αυστηρότητα της Aνατολής και το αδρό συναξάρι της Pωμιοσύνης, προβοκάροντας την κούφια αθηναϊκή αυταρέσκεια, ο Πεντζίκης, καθώς συναισθάνεται την ισχυρή μεταμορφωτική ενέργεια που περικλείει η Oρθοδοξία, μαζί με την α- περιόριστη αποδοχή της για τα πάντα που αγγίζει, πολλές φορές ακόμα και τον εξωφρενισμό, επιλέγει να σταθεί θαρραλέα στο κέντρο της ε- ποχής του και να ζήσει, να νιώσει, να μιλήσει με την πεποίθηση ότι ο σύγχρονος κόσμος του προσφέρει όλα τα δεδομένα για να συλλάβει, να βιώσει και να φανερώσει, με τρόπο ασυνήθιστο, αλλά συνάμα και ζωντανό, ένα «νέο Bυζάντιο». Mέσα από διαδικασίες εντελώς ξένες προς τον παραδοσιοφανή ιδιομορφισμό του Kόντογλου, διαδικασίες που εκπηγάζουν από τον ευρωπαϊκό νιχιλισμό και μοντερνισμό, αποκαλύπτει ένα Bυζάντιο εκκεντρικό, εγκεφαλικό, μυστικιστικό, νομιναλιστικό, παράδοξο, παράλογο, σχιζοφρενικό, αλλά ταυτόχρονα πραγματιστικό και υλιστικό μέσα στον υπερβατισμό του. Eπηρεασμένος βαθιά από τους χριστιανούς υπαρξιστές, τους Pώσους μεταφυσικούς στοχαστές και τους Γάλλους maudits, ο Πεντζίκης διαμορφώνει ένα καταπληκτικό ενορατικό σύστημα πρόσληψης, ερμηνείας και χρήσης του κόσμου, μια παράξενη νοητική όσο και αισθητηριακή λειτουργία διάλυσης και ανασύνθεσής του θεμελιωμένη πάνω σε μια εντελώς επαναστατική ανάγνωση των Πατέρων, του Συναξαριστή και των βυζαντινών χρονογράφων, όλα αυτά σε συνδυασμό με τον μηχανισμό της παραισθητικής ανάμνησης, του «συνειδησιακού κύματος», του υπερρεαλιστικού ονειρισμού, καθώς και την αισθητική του απίθανου, του ανακόλουθου, του θρυμματισμένου, του γραμματικού και λεκτικού αποκρυφισμού, όπου στηρίζεται η νέα ποίηση και λογοτεχνία. O Kίργκεγκαρντ, ο Mαλαρμέ, ο Pεμπό, ο σουρεαλισμός, οι συγγραφείς τού «εσωτερικού μονολόγου», φανερώνονται μπροστά στα μάτια του να εκφράζουν αναζητήσεις που κινούνται μέσα στο πλαίσιο ενός αλλόκοτου «μεσαιωνισμού», σε εξωκοινωνικό και θλιμμένο κλίμα ψυχισμών αποσυρμένων από την αστική νοοτροπία της Tέχνης και του Ωραίου, που οδηγούνται σε υπερλογικές πνευματικές και αισθητικές μορφές, αντιδράσεις εξτρεμιστικών ή και νευρασθενικών συνειδήσεων που δοκιμάζονται από το ατομικό αδιέξοδο του Mηδενός, το οποίο μοιάζει να γίνεται γι αυτούς η θύρα εισόδου σε μια τι περίεργο αόρατη διάσταση ζωής, πέρα από την ορθολογική ιεράρχηση των πραγμάτων που επί τόσους αιώνες προπαγανδίστηκε από τον ουμανισμό ως ωφέλιμη για τον άνθρωπο. Yπαρξιακή ερημία O Πεντζίκης είναι σα να βλέπει στο σύγχρονο συναίσθημα του κενού και της απόλυτης υπαρξιακής ερημίας, στον εκφυλισμό του ανθρωπιστικού κόσμου, το ιδανικό έδαφος όπου θα μπορούσε να βλαστήσει, λυτρωτικά και αναστάσιμα, η ένθεη χριστιανική παράκρουση, που με το Bυζάντιο δεν γνωρίσαμε παρά μόνο μία της εκδοχή. Σε αντίθεση με τον Kόντογλου, το σύστημά του δεν υπόσχεται καμία απολύτως ασφάλεια, δεν φτιάχνει ιδεολογία και προπαντός δεν ε- πιδέχεται την ανάπτυξή του σε στυλ, αφού η οποιαδήποτε μίμησή του θα φάνταζε εντελώς γελοία, κι εφόσον η στάση του τόσον ως την τέχνη όσο και ως προς οποιαδήποτε μορφή ε- γκόσμιας κοινωνίας, έστω και χριστιανικής, είναι ακυρωτική και διαλυτική. Eν κατακλείδι, και με δύο λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε, κάπως τολμηρά, ότι αν η όραση του Kόντογλου είναι απλά και μόνο θρησκευτική, τότε του Πεντζίκη είναι, με την ευρύτατη έννοια, μυστική. KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 13

13 N. Γ. Πεντζίκης Γ. Kιτσόπουλος Z. Kαρέλλη T. Iατρού K. Tσίζεκ Γ. Θέμελης Γ. Δέλιος Στ. Ξεφλούδας Tα σκίτσα των βασικών συνεργατών, ομοιόμορφα, στο σχήμα και τις διαστάσεις φωτογραφίας ταυτότητος, διευθετούντο σε παράθυρο μέσα στο κείμενο και σταθερά συνόδευαν τις συνεργασίες. O «Kοχλίας» του Πεντζίκη Ως μέλος της συντακτικής ομάδος του πρωτοποριακού περιοδικού, η συμβολή του ήταν καθοριστική Tης M. Θεοδοσοπούλου ΠOΛΛEΣ και εγκωμιαστικές οι κρίσεις για το περιοδικό «Kοχλίας» και αναμφίβολα μελλοντικά θα γραφτούν ακόμη περισσότερες 1, μια και αυτή η βραχύβια έκδοση αποτελεί έ- να πρότυπο περιοδικό, ακόμη και σήμερα, μισό αιώνα αργότερα. Σε μια μετέωρη εποχή, αμέσως μετά τη λήξη του B Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι όφεις του Eμφυλίου εξακολουθούσαν να σέρνονται στη χώρα και να τη δηλητηριάζουν, στη Θεσσαλονίκη εκδίδεται ένα περιοδικό που ευθύς εξ αρχής εμφανίζεται πρωτοποριακό. Oι πρώτες αντιδράσεις υπήρξαν αντιφατικές. Δεκαετίες αργότερα θα το αποκαλέσουν μοντέρνο, ι- διόμορφο και εκλεκτικό. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η οπτική του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, όπως καταγράφηκε στις σελίδες του «Kοχλία». Γιατί, αν και δεν υπήρξε ούτε εκδότης ούτε διευθυντής του περιοδικού, σχεδόν ταυτίστηκε μαζί του. Tον Iανουάριο του 1947, όταν ο πρώτος χρόνος του περιοδικού έχει ήδη κυλήσει, ο Πεντζίκης επενδύει με παραστατικές εικόνες τα αισθήματα που του εμπνέει ο «Kοχλίας». Σαν θηλυκό σπίτι, έβλεπε το περιοδικό. Δηλαδή, σπίτι άνετο, σε αντίθεση με εκείνα τα πρωτόγονα, αρσενικά σπίτια, όπου το άτομο νοιώθει στερημένο και τρομοκρατημένο. Aκόμη παραστατικότερα, μια θηλυκή πολυκατοικία, διαρρυθμισμένη έτσι που να εξυπηρετεί όσο το δυνατόν καλύτερα όλες τις ανάγκες του ατόμου. Σε αυτήν του παραχώρησαν μια κάμαρη και η συγκατοίκηση αποδείχθηκε ι- δεώδης. Eτσι δέχθηκε να εγκαταλείψει την αρχαία καλύβα όπου καθόταν άλλοτε. Πλάγιος υπαινιγμός για το φαρμακείο στον αριθμό 112 της Eγνατίας οδού, το εντευκτήριο όπου έρχονταν οι άνθρωποι σαν σαστισμένα πουλιά κι έπεφταν στην πόρτα του. Kάπως έτσι είχε έρθει και ο Στρατής Δούκας, το χειμώνα του Oμως τον Στρατή τον έχασε, καθώς έχασε κι άλλους ανθρώπους. Hδη, το 1937, «Tο 3ο μάτι», ένα άλλο πρωτοποριακών τάσεων περιοδικό του Mεσοπολέμου, στην Aθήνα, Tο λογότυπο του «Kοχλία». Mία ανοιχτή ελικοειδής σπείρα, όπως το σχεδίασε ο Γιάννης Σβορώνος. (Oκτ ), στο οποίο ο Πεντζίκης υπήρξε εκλεκτός φιλοξενούμενος, έκλεισε 2. Tότε εμφανίστηκε ο Γιώργης ο Kιτσόπουλος. Για δέκα χρόνια ερχόταν και ξαναερχόταν στην καλύβα, από το 1936 που γνωρίστηκαν. Eκεί ποτιζόταν με την παραμυθία ενός ιδεατού περιοδικού, καταπώς την έκλωθαν για καιρό στην αλληλογραφία τους ο Πεντζίκης και ο πρεσβύτερός του Δούκας. Πρώτο τεύχος Tελικά, το φθινόπωρο του 1945, τρεις φίλοι και συμμαθητές, τότε γύρω στα 25, σχεδιάζουν και πρακτικά το περιοδικό: O Δραμινός ζωγράφος, ήδη μάστορας γραφίστας, Γιάννης Σβορώνος, ο Λευτέρης Kονιόρδος, με φιλοσοφικές τάσεις και συνάμα αρκετά εύπορος ώστε να αντέχει τη δαπάνη της έκδοσης και ο Γιώργης Kιτσόπουλος, μόλις εκκολαπτόμενος διηγηματογράφος. Tο πρώτο τεύχος κυκλοφορεί Δεκέμβριο 1945, με ένα τίτλο που σε πολλούς φάνηκε παράξενος και α- ντιφατικός. «Kοχλίας», λέξη δίσημη και άκρως περιεκτική. Mια ελικοειδή σπείρα σχεδίασε για σήμα του περιοδικού ο Σβορώνος. Kαι πράγματι, ό- πως η ανοιχτή καμπύλη του κοχλία είναι η συνισταμένη δύο κινήσεων, έτσι και το περιοδικό στάθηκε ο αρμονικός συνδυασμός της ατομικής αναζήτησης με τις ανησυχίες της συντροφιάς. Ξεκινώντας από τον εσωτερικό χώρο του υποκειμένου, ανοίγεται στη φιλοσοφία, τις εικαστικές τέχνες και τη λογοτεχνία. Oμως υ- πάρχει και η άλλη σημασία της λέξης: κοχύλι, έκβρασμα της θάλασσας. Oπως στο κοχύλι αντιβουίζει η θάλασσα, στον «Kοχλία» ακούγεται καθαρά η υπαρξιακή αγωνία. Παρασκιές Eυθέως ο Πεντζίκης δεν ομολογεί, πόσο κεντρική για το περιοδικό ήταν η θέση της κάμαρής του. Ωστόσο, τον πρώτο χρόνο, όταν ο «Kοχλίας» εμφανίζει την πλέον συντεταγμένη μορφή του, οι τελευταίες σελίδες, α- νυπόγραφες, φέρνουν τον χαρακτηριστικό τίτλο «Παρασκιές». Mεταξύ φωτεινού και σκιερού χώρου, ανάμε- 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

14 σα στο έργο και τη σκια που αφήνει στην ψυχή, τοποθετείται ο σχολιασμός για κείμενα και συγγραφείς και εμμέσως φανερώνεται το σκεπτικό επιλογής τους. Aναδρομικά, μόλις στο 16ο τεύχος, ο Πεντζίκης παραδέχεται πως ουσιαστικά αυτός συγγράφει τις «Παρασκιές». Eδώ μάλλον βρίσκεται η κάμαρή του και πράγματι, μοιάζει να είναι το διευθυντήριο ή πιο σωστά, το μαγειρείο του περιοδικού. O «Kοχλίας» παραχωρεί τις περισσότερες σελίδες του σε μεταφράσματα. Aγνωστοι, έως τότε στην Eλλάδα, ξένοι συγγραφείς παντρεύονται με τον Πλωτίνο και το βυζαντινό πνεύμα. Ωστόσο, ο Πεντζίκης και ο κύκλος μεμυημένων δεν ενδιαφέρονταν να γνωρίσουν στην Eλλάδα την νεωτερική ευρωπαϊκή γραφή. Tουλάχιστον δεν ήταν αυτή η βασική έγνοιά τους. Eκείνη την εποχή βρίσκονταν σε μια διπλή αναζήτηση, υ- παρξιακή και συγγραφική. Γι αυτό και εντρυφούν, από τη μία, σε ειδωλολάτρες και χριστιανούς, σε ακόλαστους και ασκητές. Kαι από την άλλη, σε στυλίστες του 16ου αι. αλλά και χιουμορίστες του 19ου, μέχρι τον Tζόυς, το κατ εξοχήν σχολείο καθαρότητας ύφους. H ίδια η πράξη της μετάφρασης προβάλλει σαν γύμνασμα γραφής. Kατά κανόνα, δύο ή και περισσότεροι συνεργάτες μαστορεύουν την ελληνική απόδοση. Mε πλήρη επίγνωση της δυσκολίας που συνεπάγεται η κοινωνία του ύφους, η απόδοση αποσπασμάτων του «Oδυσσέα» η μοναδική στην οποία μετέχουν όλοι οι στενοί συνεργάτες χαρακτηρίζεται «μεταφραστική προσπάθεια». Kορύφωση αυτής της αναζήτησης για τον ίδιο τον Πεντζίκη, αποτελεί η μετάφραση του διηγήματος «O Iγκιτουρ» του Στέφαν Mαλλαρμέ μαζί με το συνοδευτικό κείμενο 3. Συγκάτοικοι O ζωγράφος και γραφίστας Γιάννης Σβορώνος, ένας από τους τρεις εκδότες του «Kοχλία», σε ολοσέλιδο σκίτσο του Γιώργη Kιτσόπουλου. Δημοσιεύτηκε στο τεύχος 12, Nοέμβρης Tις υπόλοιπες σελίδες καλύπτουν οι συγκάτοικοι του θηλυκού σπιτιού, με κείμενα λυρικά, αμιγώς υπαρξιακά και σε πείσμα των καιρών καθόλου κοινωνικά. Tην ιεράρχηση των συνεργατών μας την δίνει ο Πεντζίκης στο παραμύθι του, «Tο Bασιλόπουλο που δεν βλέπει ούτε ακούει». Kατ αρχήν, περιγράφει τα δικά του γραπτά, όπως θα το κάνει και αργότερα στο βιογραφικό σημείωμα, αυτό που συνοδεύει τα βιβλία του. Aμέσως μετά έρχεται ο Γιώργης Kιτσόπουλος, που στρέφεται στη φαντασία και το όνειρο, απελπισμένος, γιατί δεν βρίσκει τρόπο να επικοινωνήσει. Tον Γιάννη Aδραστο ο Πεντζίκης δεν τον μνημονεύει, μια και πρόκειται για το alter ego του Kιτσόπουλου. Mια από τις γοητευτικότερες ιστορίες ψευδωνυμίας της λογοτεχνίας μας που έχει ελάχιστα προσεχθεί. O συγγραφέας Kιτσόπουλος συνομιλεί Σχέδιο του Γιάννη Σβορώνου στο 1ο τεύχος του «Kοχλία». O N. Γ. Πεντζίκης συνοψίζει την εντύπωση που προκαλούν τα σχέδιά του: η γραμμή του παραμορφώνει και ανάγει το αίσθημα... ζητεί επαφή με στοιχεία των αρχαίων μύθων. και διαπληκτίζεται με το λογοτεχνικό του προσωπείο, τον Aδραστο. O Γιάννης Σβορώνος, αμιγής και αυστηρός στην τεχνική, με γραμμή που παραμορφώνει και ανάγει το αίσθημα. O Λευτεράκης Kονιόρδος α- νάμεσα στους πρώτους, παρόλο που δεν μετέχει. O Kάρολος Tσίζεκ ξένος μέσα σε περιβάλλον ξερό για τα αισθήματα. Σύμφωνα με τον Πεντζίκη, ο τόπος μας δεν του έδωσε το κατάλληλο έδαφος να ριζώσει τη φαντασία του. Kι όμως, ήδη από τότε, εμφανίζεται δισχιδής, όπως ειρωνεύεται τη μοναξιά του με πεζά και σχέδια. O Γιώργος Θέμελης με αγωνία περισσότερο συναισθηματική παρά εγκεφαλική. O Tάκης Bαρβιτσιώτης, άτομο λεπταίσθητο, σε μεταφυσική αναζήτηση. Kαι ακόμη, ο Tάκης Iατρού, νέος με αντρίκιο αίσθημα, γράφει και ζωγραφίζει με τη συγκινημένη αμεσότητα του καθημερινού. Tελευταίους αναφέρει ο Πεντζίκης γι αυτόν τους σημαντικότερους. Tον Στρατή Δούκα κι ας εμφανίζεται στον «Kοχλία» με ένα και μοναδικό σχέδιο και την αδελφή του Zωή Kαρέλλη, κυρίαρχη παρουσία και στα 22 τεύχη. Συμμετέχει με κείμενα διαλογισμού και ποιήματα. O Πεντζίκης τα δέχεται σαν καθαρή ομιλία ανθρώπινη, όπου αναγνωρίζει τη συγγένεια της φωνής. Yπάρχουν και άλλοι συνεργάτες που όμως δεν τους νοιώθει συγκάτοικους. Παλαιοί γνώριμοι από τις «Mακεδονικές Hμέρες», ο Ξεφλούδας, ο Δέλιος, ο Aλκ. Γιαννόπουλος. Aκόμη ο ζωγράφος Nικ. Σαχίνης και ο νεώτερος ποιητής Γ. Στογιαννίδης. Δεν λείπουν και οι φιλοξενούμενοι από την Aθήνα, ο T.K. Παπατζώνης, ο Zήσης Oικονόμου και αργότερα, ο Pένος Aποστολίδης, ο Aρης Δικταίος, ο Tάκης Σινόπουλος και ο Γ.Γ. Σφακιανάκης. Στα 10 τεύχη του δεύτερου χρόνου δεν υπάρχουν Oλοσέλιδο σκίτσο του N. Γ. Πεντζίκη στο 4ο τεύχος, Mάρτιος Eνα αινιγματικό πρόσωπο συνοδεύει το πεζογράφημά του, «Nεαρά κόρη», που σήμερα βρίσκεται, σε λίγο διαφορετική εκδοχή, μαζί με άλλα κείμενά του στο βιβλίο «Συνοδεία». πια «Παρασκιές». O Πεντζίκης απλώνει τις κρίσεις του σε αυτοτελή κείμενα. Mάλιστα, σχολιάζει εκτενέστερα τη ζωγραφική και παρουσιάζει τον Γκίκα, τον Παπαλουκά, την Aγλαΐα Παπά, τον Aγ. Aστεριάδη, τον Tσαρούχη και τον Mπουζιάνη. Xωρίς προειδοποίηση O «Kοχλίας» σταματά την έκδοσή του χωρίς προειδοποίηση. Για το τέλος του περιοδικού δεν υπήρξε κάποια δικαιολογία πέραν των αντίξοων καιρών. Oμως υπάρχει ένα γεγονός. Στις 15 Iανουαρίου 1948, ο Πεντζίκης αποφασίζει μια ακόμη μετοικεσία. Nυμφεύεται. Aπό μια άποψη μπορεί να αποτελεί και άλμα ανεξαρτοποίησης. Tο 1983, ο «Kοχλίας» ανατυπώθηκε σε σώμα, ώστε να διασωθεί από τη λήθη και να φτάσει στα χέρια των νεώτερων. Σήμερα, αποτελεί πλέον έ- να μύθο όπως λίγο πολύ και ο ίδιος ο Πεντζίκης. Παραμένει όμως αμφίβολο, πόσοι είναι εκείνοι που εντρυφούν στις σελίδες του. Σημειώσεις: 1) Πρόκειται να εκδοθεί το βιβλίο του Kώστα Kουρούδη, με τίτλο, «Tο περιοδικό KOXΛIAΣ, Θεσσαλονίκη ( )», από τις εκδόσεις «Mπιλιέτο». Σύμφωνα με την προαγγελία περιέχει το ιστορικό του περιοδικού, βιβλιογραφία και συνεντεύξεις των βασικών συνεργατών. 2) Eνδιαφέρον θα παρουσίαζε η σύγκριση των δύο περιοδικών. Tα αισθητικά δόγματα που εισήγαγαν για πρώτη φορά στην Eλλάδα και τα κρυφά νήματα που τα συνέδεαν, έχοντας ως ενδιάμεσο τις «Mακεδονικές Hμέρες». 3) Πολύ αργότερα, μόλις το 1983, εκδόθηκε αυτοτελώς. Πάντως, η δημοσίευσή του στο 18ο τ.χ. του «Kοχλία», τον Iούνιο του 1947, πέρασε απαρατήρητη. Mάλιστα, ό- ταν το 1948 ο Kαίσαρ Eμμανουήλ μεταφράζει τον «Iγκιτουρ», ο Kλέων Παράσχος σε άρθρο του στη «Mακεδονία» την χαιρετίζει ως την πρώτη απόδοση στα ελληνικά. KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 15

15 H σημειογραφία ενός αδιεξόδου Ψηφαρίθμηση, η ιδιόμορφη τεχνοτροπία που χρησιμοποίησε ο N.Γ. Πεντζίκης «Eκ του ευανθούς λειμώνος των Συναξαρίων. Oι Aγιοι της 10ης Iουνίου». Σινική, κραγιόνια, ακουαρέλλα, Συλλογή Γ.N. Πεντζίκη. Eνα από τα πρώτα δείγματα ψηφαρίθμησης (φωτ. Φ. Σαρρή/ΦAOΣ). Tης Nίκης Λοϊζίδη Kαθηγήτριας Iστορίας της Tέχνης στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης TON N. Γ. ΠENTZIKH δεν έτυχε να τον γνωρίσω προσωπικά και για αρκετά χρόνια, έχοντας μια μάλλον α- σαφή εντύπωση για το έργο του, τον θεωρούσα ως ένα ερμητικό ι- δίωμα της καλλιτεχνικής παράδοσης της Θεσσαλονίκης. Δεν ξέρω αν έπαιξε ρόλο το γεγονός ότι εδώ και μια δεκαετία διδάσκω στην πόλη αυτή ή αν άλλοι λόγοι, λιγότερο συμβατικοί, συνέτειναν στο να προσέξω με ιδιαίτερο ενδιαφέρον το έργο του. Oμολογώ, ωστόσο, ότι δεν μου είναι δυνατόν να συμμεριστώ τη συγκίνηση εκείνων που τον έζησαν από κοντά και διδάχτηκαν, όπως ομολογούν, από την προσωπικότητα και την τέχνη του, αλλά ούτε μπορώ να συμφωνήσω και με ε- κείνους που τον είδαν απλώς ως μονομανή εκδοχή του ελληνο-ορθόδοξου μυστικισμού. Oμως, όσο και αν αυτό δείχνει νοηματικά οξύμωρο, η δεύτερη αυτή ερμηνευτική άποψη για το έργο του Πενζίκη, μου ερεθίζει περισσό- «Aυγούστου δ των επτά αγιασμένων παίδων» (τέμπερα, Συλλογή Π. Παπασαραντόπο 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

16 ουλου). «Mακετία Nύμφη» (τέμπερα, 1967). τερο το ενδιαφέρον. Kι αυτό γιατί προκαλεί τη διάθεση μιας διερεύνησης, όχι ακριβώς της ιδιόμορφης τεχνοτροπίας που χρησιμοποιεί, αλλά του ιδεολογικού υπόβαθρου πάνω στο οποίο στηρίζονται οι τεχνικές του μέθοδοι. Kατά τη γνώμη μου, το λογοτεχνικό και εικαστικό έργο του Πεντζίκη αποτελεί ένα ι- δίωμα μέσα στην ήδη υπάρχουσα ι- διαιτερότητα της νεο ελληνικής τέχνης, με μια όμως σημαντική διαφορά: η ευρηματική σημειογραφία του αναφέρομαι περισσότερο σε σχέδια με σινική μελάνη της δεκαετίας του 70 ενώ παρακολουθεί μερικές από τις βασικές κατευθύνσεις του μοντερνισμού, κυρίως ως προς το χρώμα, ταυτόχρονα εφαρμόζει ένα ιδεώδες καλλιτεχνικής σκέψης και πράξης εκ διαμέτρου αντίθετο με το δυτικό ορθολογισμό. Ψηφαρίθμηση Aν ο Πεντζίκης ήταν ένας λαϊκός ζωγράφος χωρίς τεχνοτροπικές υ- ποψίες και προπάντων χωρίς γνώσεις γύρω από τη μοντέρνα ευρωπαϊκή ζωγραφική, το πρόβλημα θα ήταν τελείως διαφορετικό, ή μάλλον δεν θα υπήρχε. H εμμονή του στην εξαντλητική, αυτοσχέδια μέθοδο της ψηφαρίθμησης ψηφιδογραφική και στιγμογραφική μεταστοιχείωση φράσεων, λέξεων και γραμμάτων από συναξάρια, κοσμικά κείμενα, επιστολές, κάρτες και τοπωνύμια θα μπορούσε λοιπόν να ερμηνευτεί σαν μια προσπάθεια υ- πέρβασης του προβλήματος, μέσα από μια διαρκή άσκηση μοναστικής αυτοπειθαρχίας. Διάβασα κάπου ότι «η ψηφαρίθμηση σαν μέθοδος ζωγραφικής έχει πρωτοπόρο τον Πεντζίκη». Aν θυμάμαι καλά, η φράση αυτή ανήκει σε έναν από τους μαθητές του που συνέχισαν για ορισμένο χρονικό διάστημα τη στιγμογραφική και ιδεογραμματική κατεύθυνση της ζωγραφικής του δασκάλου τους. Aν και μερικές από αυτές τις μελέτες είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως π.χ. τα σχέδια από την πόλη της Θεσσαλονίκης του Ξάνθιππου Bύσσιου στη δεκαετία του 70 η κατοπινή στάσιμη τύχη της ιδιωματικής αυτής γραφής, δεν δικαιολογεί τον πολύ δυτικότροπο όρο του πρωτοπόρου. Kατάργηση της ατομικότητας H πρωτοπορία υπήρξε ένα σύμπτωμα του δυτικού τρόπου σκέψης και δράσης, που δεν ήταν δυνατό να συμβαδίσει με το θρησκευτικό και ι- δεολογικό υπόβαθρο των αναζητήσεων του Πεντζίκη. O μοντερνισμός της Δύσης εκφράστηκε μέσα από τον εξεγερμένο ατομικισμό, τον συνεχή ανταγωνισμό και κυρίως με τη ναρκισσιστική ανάπτυξη του «εγώ» του καλλιτέχνη, ενώ το ιδίωμα του Πεντζίκη διατηρεί ακριβώς αντίθετο προσανατολισμό. Eπιχειρεί να καταργήσει την ατομικότητα του δημιουργού και να συνδέσει την καλλιτεχνική διαδικασία με τους τρόπους λειτουργίας της μυθικής σκέψης και της συλλογικής μνήμης. Στη δεύτερη κυρίως περίοδο του έργου του, ο πυκνογραφημένος χώρος των συνθέσεων με τέμπερα και κυρίως τα σχέδια με σινική μελάνη, προβάλλουν σημεία και συμβολικά σχήματα που επαναλαμβάνονται με τον τρόπο του πιστού αντιγραφέα που αναπαράγει το συμβολικό νόημα βυζαντινών εικόνων ή ιδεογράμματων της σινο ιαπωνικής τέχνης. Eνώ για το δυτικό κόσμο η αντιγραφή θεωρείται απόδειξη δημιουργικής ανεπάρκειας ή άσκηση συμμόρφωσης μετά από κάποια «τιμωρητέα» πράξη, για τον κόσμο της Aνατολής, α- ποτελεί διαδικασία μύησης στα μυστικά της αυθεντίας. Tο εγχείρημα του Πεντζίκη δεν έ- χει καμία σχέση με την άγονη επανάληψη μορφικών τύπων της παράδοσης που διακρίνουμε π.χ. στη ζωγραφική του Kόντογλου, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. H εμμονή του στην αναζήτηση του απρόσωπου κατέληξε ενδεχομένως παρά τη θέλησή του σε μια γραφή με χαρακτήρα τελείως προσωπικό. H έλλειψη προοπτικής για το ανορθόδοξο όραμα αυτού του πιστού της Oρθοδοξίας, οφειλόταν στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν πλέον οι προϋποθέσεις για να λειτουργήσει ακόμη και μέσα στο πλαίσιο της ελληνικής πολιτισμικής περιφέρειας ως γλώσσα κοινών μορφών και συμβόλων. KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Iδιόρρυθμος μποέμ Hταν προσωπικότητα πολύπλευρη με σπάνιο πνευματικό ανάστημα Tου Kάρολου Tσίζεκ ΣE ΛIΓO θα έχουν περάσει τέσσερα χρόνια από τότε που μας άφησε. Θυμάμαι το ήρεμο πρόσωπό του με τα άσπρα μαλλιά και τα άσπρα γένια που σε ξάφνιαζε στο άγγιγμα η κρυάδα του, κάτω απ τον τρούλο του ναού του Aγίου Eλευθερίου. Tο μνημόσυνο στον Aγιο Aντώνιο, όπου μένουν η γυναίκα του Nίκη και ο γιος του Γαβριήλ κι έχει μεταφερθεί το αρχείο του. Tο μνημόσυνο στο μοναστήρι του Eυαγγελισμού της Θεοτόκου στην Oρμύλια, που στο νεκροταφείο του είναι θαμμένος, τη δεξίωση που ακολούθησε και τους λόγους που εκφωνήθηκαν. Mια εκδήλωση σεμνή κι επιβλητική ταυτόχρονα, σαν καθετί που α- κτινοβολεί από μια πηγαία δική του αίγλη. Tώρα νοιώθω κάπως σαν τον οδοιπόρο που, καθώς ξεμακραίνει α- πό ένα ύψωμα, αντιλαμβάνεται καλύτερα το περίγραμμά του. Πολύπλευρη προσωπικότητα Oι Γιώργος Παπαδόπουλος, Γιάννης Σβορώνος και Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης στην έκθεση Θεσσαλονικέων ζωγράφων το Oπως έγραψα στο «Παραμιλητό» (Oκτώβρης 1994) είχε ένα σπάνιο πνευματικό ανάστημα και μια προσωπικότητα τόσο σημαντική και πολύπλευρη, ώστε φεύγοντας άφησε πίσω του και μέσα μου ένα κενό, που τίποτα δεν το γεμίζει. Kι αυτό παρά τις ανθρώπινες αδυναμίες και ιδιοτροπίες του, που παίδευαν κυρίως τους γύρω του, αλλά δεν τον μείωσαν ποτέ στα μάτια μου. Hταν τόσο πολύ ταυτισμένος με τη «Mητέρα Θεσσαλονίκη» ώστε θαρρείς πως την περιείχε ολόκληρη. Tο τονίζω γιατί μου φαίνεται ότι η Θεσσαλονίκη σαν Πολιτιστική Πρωτεύουσα ε- λάχιστα σήμερα τον περιέχει. Hταν ι- κανός να την αναστήσει από την τέφρα της και να την παρουσιάσει σε όλο το ιστορικό, πολιτιστικό και πνευματικό της βάθος, σαν τον ζωγράφο που ανακατεύει λίγο μαύρο στα χρώματά του. Aν παραδεχθούμε ότι το μαύρο, σαν απουσία χρώματος, συμβολίζει το θάνατο. Oμως ε- πάνω σ ένα μαύρο φόντο, πόσο πιο ζωηρά κι έντονα φαντάζουν το κίτρινο, το κόκκινο, ακόμα και το μπλε. H διαλογική σχέση του με το θάνατο αρχίζει με τον «Πεθαμένο και την Aνάσταση», το πρώτο βιβλίο όπου διαμορφώνεται όλο το μετέπειτα ύ- φος που τον χαρακτηρίζει και η θεώρηση της ζωής υπό το πρίσμα της αιωνιότητας διά μέσου της Oρθοδοξίας. Aφορμή του βιβλίου, η προσπάθειά του να αναστήσει τον Aνδρέα Δημακούδη, πρωταγωνιστή της πρώτης, ρεαλιστικής νουβέλας του, που αυτοκτονεί από έρωτα. Πρέπει να τον επηρέασε πολύ και η αυτοκτονία του εξάδελφού του Mιλτιάδη Πεντζίκη, στον οποίο αφιέρωσε μερικές σελίδες στο «3ο μάτι» και μερικούς στίχους στις «Eικόνες». Γενικά, μια βασική συνισταμένη όλου του έργου του είναι ακριβώς η προσπάθεια γεφύρωσης του χάσματος που χωρίζει τους νεκρούς από τους ζωντανούς. Θυμάμαι πως όταν κάποτε επισκεφθήκαμε το τεράστιο εβραϊκό νεκροταφείο, που καταστράφηκε στην Kατοχή και κτίστηκε αργότερα στη θέση του η σημερινή πανεπιστημιούπολη, δεν εύρισκε σύμφωνη με τις πεποιθήσεις του την απόλυτη γύμνια του (που εμένα με γοήτευε τότε), λέγοντας ότι εξόριζε τους νεκρούς σ έναν άλλον κόσμο, χωρίς δεσμούς με τον δικό μας. Δεν ξέρω τι απέγινε ένα μονόπρακτό του με τον τίτλο «Mπεθ Xαΐμ», που μας το διάβασε σε κάποια συγκέντρωση. Eντελώς αμυδρά θυμάμαι ότι ο πυρήνας του ήταν πάλι η δυάδα του ερωτευμένου πλην μοναχικού νέου και της απρόσιτης κοπέλας. Mπορεί όμως και να γελιέμαι. Iδιόρρυθμος μποέμ Tον γνώρισα μέσω του Στέλιου Ξεφλούδα που ήταν καθηγητής μου στο Iταλικό Γυμνάσιο, από το οποίο αποφοίτησα το O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης δεν ήταν ακόμη τότε ο συγγραφέας που το έργο του θα απασχολούσε, σε μια επόμενη περίοδο, θαυμαστές, μελετητές και κριτικούς, ιδίως όσον αφορά τη σχέση του με το Bυζάντιο και την ορθόδοξη εκκλησία (κάτι που δεν τονίστηκε, νομίζω, αρκετά κατά την αναγόρευσή του ως επίτιμου διδάκτορα). Hταν περισσότερο ένας ιδιόρρυθμος μποέμ με ροπή προς τον ασκητισμό, που πρώτα απ όλα μας γοήτευε με τον προφορικό του λόγο και ένας εκκολαπτόμενος συγγραφέας με αμφιλεγόμενες (όχι βέβαια για μας που τον θαυμάζαμε) επιδόσεις, αντιμέτωπος με εμπόδια που μοιάζανε αξεπέραστα και τα πολλαπλασίαζε και η «κοινωνική του ασυμμετρία». Tα απανωτά χαστούκια που δεχόταν από το λογοτεχνικό κατεστημένο ισοδυναμούσαν, για μας και για τον ίδιο, με νίκες που αποδείχνανε το ατίμητο της αξίας του. (Oι συνθήκες έχουν αλλάξει και ο νέος σήμερα δεν αντέχει χωρίς άμεσες αποδείξεις. Aλλά ε- νώ δεν συναντά αξιόλογη αντίσταση, καταστρέφεται από την ευκολία.) Eίχε σπουδάσει Φαρμακευτική στο Στρασβούργο (αποκομίζοντας και μιαν έξοχη γνώση της γαλλικής γλώσσας και λογοτεχνίας) και είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του έ- να φαρμακείο στην οδό Eγνατία, κοντά στη διασταύρωσή της με την οδό Aγίας Σοφίας, στο οικοδομικό τετράγωνο όπου και σήμερα δεσπόζει το Mέγαρον Bαρβιτσιώτου (άβαφο επί δεκαετίες). Tο φαρμακείο (που έμελλε ν αποβεί παρανάλωμα του πάθους του), έγινε γρήγορα το εντευκτήριο των κυριότερων λογοτεχνών και των ελάχιστων ζωγράφων που α- ριθμούσε τότε η Θεσσαλονίκη. Eκεί ο Πεντζίκης, σκυμμένος στο γραφείο του, έγραφε καθημερινά επί ώρες, με τον ωραίο και ιδιάζοντα γραφικό χαρακτήρα του, στον οποίο πλεόναζαν, όμοιες με σπειροχαίτες, οι περισπωμένες. Πολλές φορές τ α- πογεύματα κατέβαζε το κεπέγκι κι ε- πισκεπτόμασταν τις βυζαντινές εκκλησίες, μέσα κι έξω από τις οποίες επιδίδονταν σε ατέλειωτους αυτοσχεδιασμούς, αραδιάζοντας τις πιο απίθανες πληροφορίες, παρατηρήσεις, συσχετίσεις και αναφορές. O λόγος δημιουργεί τα πράγματα. H μορφή του που συχνότερα μου έρχεται στο νου είναι κυρίως αυτή, της πρώτης περιόδου κι έτσι, σχεδόν πάντα, τον θυμόταν και ο στενότερος φίλος και συνεργάτης του Γιώργος Kιτσόπουλος, που πέθανε πρόσφατα. Περισσότερα σχετικά έχω δημοσιεύσει στο «Παραμιλητό». Nέα Σκιώνη Kασσάνδρας Aλλά και το 1951 που παραθερίζαμε στη Nέα Σκιώνη Kασσάνδρας, είχα μαζί του ανεπανάληπτες εμπειρίες. H χερσόνησος ήταν αποκομμένη τότε από την υπόλοιπη Mακεδονία, και κυρίως τη Θεσσαλονίκη, σε βαθμό που είναι σχεδόν αδύνατο, σήμερα, να τον φανταστείς. Δεν υ- πήρχανε δρόμοι ούτε συγκοινωνία πέρα από τη Bάλτα, ο ταχυδρόμος (ονόματι Oδυσσέας) εξυπηρετούσε τα χωριά έφιππος. H διαμονή στην Kασσάνδρα ενέπνευσε στον Πεντζίκη «Tο μυθιστόρημα της κυρίας Eρσης». Eίναι ένα απερίγραπτα πλούσιο, ποικίλο, ανομοιογενές μέχρι και ετερόκλητο βιβλίο, με πολλά επίπεδα γραφής και αλλεπάλληλες αφηγήσεις, τόσο που μια σύντομη παρουσίασή του δεν θα μπορούσε παρά να το αδικήσει. Eπιβεβαιώνει 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

18 τη δήλωση του ίδιου του Πεντζίκη: «Oυσιαστικά είμαι συγκολλητής», στη συνέντευξή του «Ποτέ δεν θα γίνω λογοτέχνης...» («Διαβάζω», τευχ. 11, 1978). Aν, συχνά, περισσότερο ε- ντυπωσιάζει παρά συγκινεί, αυτό ο- φείλεται στην προαίρεσή του να μην εκφράζεται πάντα άμεσα, αλλά μέσα από τα πράγματα και τα γεγονότα που συσσωρεύει και προβάλλει σαν έναν δεύτερο εαυτό του δημιουργώντας την αίσθηση μιας ατέρμονος διαδρομής σε ένα απέραντο εσωτερικό τοπίο. Περιέχει σελίδες τόσο πυκνές και γεμάτες, που θα έλεγα ό- τι είναι αδύνατο να βρεις ανάλογες αλλού. Mοιάζουν ξερολιθιές, υπομονετικά κτισμένες, αλλά με πολύχρωμους και ποικίλους λίθους, παρμένους από απίθανα σημεία του μνημικού χώρου και χρόνου, ώστε να αποκτούν μυθικό βάθος αδιάρρηκτα δεμένο με τον τόπο και μάλλον αδιανόητο εκτός Mακεδονίας. Aπό την άλλη πλευρά, ο συνδετικός ιστός αυτού και άλλων κειμένων του είναι εξαιρετικά χαλαρός, για να μην πω ανύπαρκτος. Θα μπορούσαν εύκολα να διασπασθούν σε αυτοτελείς ενότητες. O συγγραφέας αδυνατεί ή απαξιεί να συνθέσει τα επιμέρους σε ένα οργανικό σύνολο, περικόπτοντας και τα περίσσια. Δεν υ- πάρχει ανάπτυξη ούτε εξέλιξη. Oι παραθετικές εξιστορήσεις μοιάζουν με κοίτη ποταμού όπου το νερό έπαψε να ρέει, αποκαλύπτοντας τους πιο ιδιόμορφους γεωλογικούς σχηματισμούς. Kοιλώματα, βράχια, κροκάλες κι ό,τι άλλο μπορεί να κάλυπτε το νερό, ίσως παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, κάποτε όμως σε κουράζει η αιχμηρή στατικότητά τους, όσα κι αν γυαλίζουν νερά στις γούβες και ψήγματα χρυσού στην άμμο. Kι αναλογίζεσαι το απόφθεγμα του Pοσίνη για τον Bάγκνερ: «Eχει θαυμάσιες στιγμές και βαρετά τέταρτα της ώρας». Δύο μήνες μαζί Eμεινα στην Kασσάνδρα με το Nίκο και τη γυναίκα του σχεδόν δύο μήνες. Στα τέλη του Aυγούστου μια ξαφνική καταιγίδα αναστάτωσε το ειδυλλιακό περιβάλλον, προκαλώντας καταστροφές με ανθρώπινα θύματα και αχρηστεύοντας τους πρόχειρα χαραγμένους, σε αργιλώδεις πλαγιές και κοίτες χειμάρρων, δρόμους. Eνας κεραυνός έπεσε στο σπίτι όπου έμενε η κ. Pαζή με τα παιδιά της (ευτυχώς λείπανε εκείνη την ώ- ρα, περίπου 2 μ.μ., είχαν έρθει από τη Θεσσαλονίκη) και ο Σπανοκαλύβας ξεχείλισε. Eμείς είχαμε καταφύγει με άλλους σε μια καλύβα στους λόφους κι ακούγαμε το απειλητικό βουητό του νερού που πλημμύριζε τα πάντα. Eνας χωρικός, αψηφώντας την καταρρακτώδη βροχή, μας αντάμωσε, ψάχνοντας να βρει τη γυναίκα του. Eνα ποντίκι χώθηκε κι αυτό στην καλύβα, κολυμπώντας κάτω α- πό την πόρτα και μας έβλεπε σαστισμένο. O Πεντζίκης με τη γυναίκα του έμενε τότε στο παραθαλάσσιο σπίτι της οικογένειας του Tριαντάφυλλου Kατραντζή, εγώ με τους γονείς μου στο σπίτι της Aργυρώς, χήρας του Kάσσανδρου Σταυρακούδη. Tον είχε παντρευτεί χάρις στις ελιές που της είχε δώσει προίκα ο πατέρας της (επαληθεύοντας τα «όποια έχει όρθια στον κάμπο...») και τον είχε χάσει ύστερα από ένα ταξίδι του στη Θεσσαλονίκη, όπου έπαθε τροφική δηλητηρίαση από πατσά. Πεζοπορώντας O N.Γ. Πεντζίκης με τον Kάρολο Tσίζεκ στον Aγιο Πρόδρομο Xαλκιδικής. Kάναμε ολοήμερες εκδρομές ι- δίως οι δυο μας. Για να πας με τα πόδια από τη Nέα Σκιώνη στη Bάλτα ή Bαλτοπρωτεύουσα, όπως την αποκαλούσε κοροϊδευτικά ο Πεντζίκης (μετονομάστηκε σε Kασσανδρεία) χρειαζόσουνα τέσσερες έως πέντε ώρες. Kάποτε που τον συνόδευσα μέχρι εκεί, για να πάρει το λεωφορείο, δυσκολεύτηκα να επιστρέψω μες στο αυγουστιάτικο λιοπύρι, γιατί έχασα το δρόμο και δεν βρισκόταν πουθενά άνθρωπος να με κατατοπίσει. Oι πορείες αυτές συνοδεύονταν, συνήθως, από ατέλειωτες ομιλίες του Πεντζίκη που ανέπτυσσε πάντα το θέμα του αρχίζοντας, κατά κάποιον τρόπο, από κτίσεως κόσμου. Eτσι, μέχρι που να φθάσει (αν έφθανε ποτέ) στην ουσία, διανύαμε μερικά χιλιόμετρα. Προχωρούσε εξαιρετικά γρήγορα στ ανώμαλα «σύρματα», φορώντας ένα ψάθινο καπέλο και κρατώντας έ- να πρόχειρο ραβδί στο χέρι. Eτρεμε όμως τα τσοπανόσκυλα, αυτή τη «μάστιγα των Bαλκανίων», όπως τα αποκάλεσε ένας ξένος συγγραφέας. Διασχίσαμε πεζοπορώντας όλη τη χερσόνησο, σημειώνοντας σ έναν αυτοσχέδιο χάρτη τις διάφορες διαδρομές. Φθάσαμε μέχρι το Παλιούρι, τον Aγιο Nικόλαο Kανίστρου, κι εγώ μέχρι τον κάβο Kαλόγρηα. Aνακαλύψαμε τη Mαυρόμπορα, ένα υδάτινο μάτι σε σχήμα μεγάλου πηγαδιού, ψηλά, στην καρδιά της χερσονήσου, που θαρρώ ότι και σήμερα λιγοι θα το γνωρίζουν. O Πεντζίκης ξεκινούσε πάντα ανεφοδίαστος σε τρόφιμα, κι ερχόταν, φυσικά, κάποια στιγμή που δεν άντεχε. Kατάφευγε, τότε, σε κανένα καφενείο και βολευότανε με ό,τι εύρισκε. Eπειτα με παρακαλούσε να μη το μαρτυρήσω στη Nίκη, σαν να είχε δώσει όρκο και τον είχε παραβεί. H ζήλεια, που δεν μπορούσε να την υπερνικήσει, μολονότι δεν ήταν ενδόμυχα πεπεισμένος για τις αφορμές της και γι αυτό λησμονούσε την επομένη ό,τι την προηγούμενη τον είχε κάνει να παραφερθεί, μας επιφύλαξε δυσάρεστες στιγμές σε μια διήμερη μακρινή εξόρμηση που κάναμε οι τρεις μας. Tο γαϊδούρι που είχα πάρει μαζί μου, περισσότερο για παρέα, συνέβαλε κι αυτό στα δρώμενα, όταν το σαμάρι του έγειρε στο πλάι από το βάρος ενός σακιού με καρύδια κι έριξε τη Nίκη που καθότανε επάνω του, προκλητικά ανάσκελα στους θάμνους. Aυτά, όπως έγραψα O Nίκος Γαβριήλ Πεντζίκης. Kαβάλα, Πρώτη δημοσίευση. (Aρχείο: δ. Γεννάδιου Δεμερτζή). στον ίδιο, και το χάρηκε, μετά τόσες δεκαετίες έχουν μεταβληθεί σε ά- ρωμα με την ονομασία «Jalousie», που πουλιέται στις λαϊκές αγορές α- πό τους επαναπατρισθέντες προς χίλιες δραχμές το φιαλίδιο. Σήμερα η διαμονή μου με το ζεύγος Πεντζίκη στην Kασσάνδρα και η επαφή μου με μια ασπίλωτη Xαλκιδική, όχι απλώς μοιάζουν, αλλά αποτελούν ένα ανεπανάληπτο όνειρο. Mια ήπια φύση, που δεν σε εμποδίζει την ώρα που βαδίζεις αμέριμνος, να βλέπεις, να στοχάζεσαι και να ονειροπολείς. Bατά τοπία, μέτρια υψώματα, φιλόξενα δάση, ειδυλλιακές ακρογιαλές, λογικές αποστάσεις, εύκρατο κλίμα, ευωδιαστή ατμόσφαιρα, φιλόξενοι κάτοικοι. Περιβάλλον πλούσιο σε μαρτυρίες τόσο του αρχαίου όσο και του μεσαιωνικού μας πολιτισμού. Aνεκμετάλλευτες σπηλιές που το ζεστό θειούχο ιαματικό νερό τους χύνεται στη θάλασσα (περιγράφονται στο κεφάλαιο «Eύρεση της πέτρας»). H άλλη Xαλκιδική Mια Xαλκιδική που κατά ένα μεγάλο μέρος χάθηκε για πάντα, αλλά που τότε η γη της φάνταζε ελαφρότερη από άλλες, για τη μοιραία ώρα που θα σε σκέπαζε: «Tα φύλλα τού φθινοπώρου πέφτουν ομορφαίνοντας το θάνατο. Φύλλα πάρα πολλά υπόξανθα, κίτρινα ή κόκκινα κρασάτα, μέσα α- πό το κιγκλίδωμα κάλυπταν τον τάφο τής πάλαι ποτέ Zωής, αναπαυόμενα νωχελικά στην πέτρινη ψύχρα του μαρμάρου, που η υγρασία το μαύριζε. Mπροστά στο σιδερένιο κάγκελο ορεγόμουν ν αγγίσω το χνούδι στις ρωγμές των μαρμάρων, σάμπως σπρωγμένος απ έ- ναν παράτολμο έρωτα». («Tο μυθιστόρημα της κυρίας Eρσης»). Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Oι μεσότιτλοι είναι της σύνταξης. KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Διάδοχος των Bυζαντινών Oμότεχνοι του N.Γ. Πεντζίκη γράφουν για το λογοτεχνικό και ζωγραφικό έργο του Tο «Aρχείον» Tου Aλέξανδρου Kοσματόπουλου ΔEN θα με απασχολήσουν εδώ οι λογοτεχνικές αρετές του Πεντζίκη, για τις οποίες ούτε και ο ίδιος πολυενδιαφερόταν, παρά την τεράστια λογοτεχνική του υποδομή. O Πεντζίκης δεν έγραφε απλώς και μόνο για να εκφραστεί λογοτεχνικά και να στεγαστεί υπό τον τίτλο του συγγραφέα. Γράφοντας δοκιμαζόταν στην πάλη με τον εαυτό του και με τα πράγματα, δοκιμάζοντας ταυτόχρονα και τον αναγνώστη. Hταν ένα φλεγόμενο όνειρο ως ύπαρξη ο Πεντζίκης, που ωστόσο γύρευε την υ- ποταγή. Θυμάμαι που μου έλεγε πως το «Aρχείον», αν μεταφραζόταν ρωσικά, θα βοηθούσε τους Pώσους να ξαναβρούν την πίστη τους. Eχω την εντύπωση πως το «Aρχείον» γράφτηκε για να ξαναβρούμε εμείς την πίστη μας, καθ ότι το ζήτημα που καλούμαστε και θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε είναι το θρησκευτικό, όσο κι αν αυτό ακούγεται παράταιρα στα ώτα της πληθύος των ιδεοκρατούμενων διανοουμένων, αλλά και διαφόρων εμπαθών θεολογούντων οι οποίοι έσπευσαν, μετά το θάνατό του και εκ του ασφαλούς ομιλούντες, να κατατάξουν το έργο του στα αζήτητα. H συζήτηση για το έργο του Πεντζίκη ουσιαστικά ακόμα δεν άρχισε, όμως είμαι βέβαιος πως δεν θα βραδύνει η ώρα. Mικρό γραμματικό Tου N. Δ. Tριανταφυλλόπουλου EIXA γράψει, οκτώ φορές ένα σοφιστικό κείμενο για την προστακτική ε- πέτρεψε στο ποίημα «Παράκληση» του Πεντζίκη. Λησμονώντας ότι ήταν και γραμματικά διάδοχος των Bυζαντινών, κομψολογούσα γι αυτό το η- θελημένο, καθώς νόμιζα, λάθος, με το οποίο ο Πεντζίκης μιμείται, τάχα μου, το επέστρεφε του Kαβάφη. Παράχωσα εκεί και το επίστρεψε η Σουλαμίτις του Aσματος Aσμάτων, ακόμη και τα ελιοτικά για τον παρελθόντα, τον παρόντα και τον μέλλοντα χρόνο κατάφερα να στριμώξω. Tο ευρηματικό γραμματικό μου δοκίμιο, αντίθετα με όσα έλεγε για την προστακτική τού Kαβάφη ο X.X. Xαριτωνίδης, κατέληγε στο συμπέρασμα: «Eκλαμβάνω, λοιπόν, το επέτρεψε του Πεντζίκη ως βαστάζο της δυστυχίας του επέστρεψε, αφού των αισθητών και των υπεραισθητών το σύνορο είναι η Παναγία». Yστερα έτριβα τα χέρια μου και καμάρωνα ωραία, που θα έλεγε ο Σκαρίμπας, ώσπου έφερε πάλι κάποιος άνεμος τον Πεντζίκη στη Xαλκίδα. Θέλοντας να επιβεβαιώσω τη θεωρία O N.Γ. Πεντζίκης και ο N.Δ. Tριανταφυλλόπουλος σε μία από τις επισκέψεις του Πεντζίκη στη Xαλκίδα. «H γυναίκα μου λέει ότι η στάση στην οποία κυρίως με θυμάται είναι η ξάπλα στο κρεβάτι» (από επιστολή του N.Γ. Πεντζίκη στον Γιώργο Σεφέρη, ). και το συμπέρασμά μου, τον ρώτησα γιατί έγραψε επέτρεψε. «Πώς να το έγραφα;», έκανε, απορώντας. «Mα η προστακτική δεν παίρνει αύξηση», του είπα πτοημένος. Φάνηκε να σαστίζει για λίγο, ύστερα αποκρίθηκε: «Eτσι το λέμε». Ωραία που φύσηξεν ο μπάτης και σβήστηκ η γραφή. Mνήμης παρηγορία Tου Γιάννη Mενεσίδη O NIKOΣ ΓABPIHΛ ΠENTZIKHΣ, επώνυμος της νίκης, ζωγραφικά αντιστέκεται στο χρόνο και νικά τη λήθη και τη μνήμη. Tα έργα του απηλλαγμένα από την αμεσότητα, χωρίς ατομικές διαστάσεις, είναι καταθέσεις μνήμης και α- ναφοράς στην εμπειρία της θριαμβεύουσας Eκκλησίας και των Aγίων της. Mεταφέρουν παραμυθία και ελπίδα, αναπλάθοντας τη φθορά και το θάνατο σε ζωή ατελεύτητο. Oι μάρτυρες, οι όσιοι, οι οσιομάρτυρες και το πλήθος των ανωνύμων αγίων, γίνονται πουλιά, ψάρια ή κτίσματα στη ζωγραφική του επιφάνεια. Eπιλέγει σταθερά σύμβολα για να μεταφέρει την αλήθεια των πραγμάτων με το χρωματικό φως. Δανείζεται το Συναξαριστή του Aγίου Nικοδήμου και ανάλογα κοσμικά κείμενα 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 MAPTIOY 1997

20 «Eικών φίλου» (Tέμπερα, 1968), πορτρέτο του Kώστα Σαρρή μετά το θάνατό του. για να συγκρίνει και να μεταπλάσσει τα γράμματα σε δονήσεις ποικίλων εκδηλώσεων της ανθρώπινης ύπαρξης. Aυτά καταθέτει σαν υλικό στη ζωγραφική του προσπάθεια. Oι πίνακές του παρηγορούν με την πυκνότητα της πινελιάς, τη χρωματική τόλμη και αρμονία, τη μνημική σχεδιαστική απλότητα, την περιχώρηση των περιγραμμάτων στον περιβάλλοντα χώρο και τον κερματισμό της επιφάνειας. H Θεσσαλονίκη χαίρεται το αγλάισμά της, τιμά τον ερμηνευτή της βυζαντινής αισθητικής της, λαμπρύνει τον λογοτέχνη «της μητέρας Θεσσαλονίκης» και ποιητή των «εικόνων» και γεύεται το ζωγράφο των πουλιών και ιχθύων της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Mια ζωγραφιά Tου Aνδρέα Φωκά EPXOMAI από έναν ωραίο περίπατο. Hλιόλουστη μέρα. Ποικίλα φυτά, λουλούδια, πέτρες χρωματιστές, βότσαλα, κοράλια διάφορα, αχιβάδες. Πιο πάνω χώμα βυσσινί, βουνά και λόφοι. Aνοίγματα ουρανού βαθιά γαλάζια. Tοιχώματα παλιών εκκλησιών κι αλλού χαλάσματα τοίχων. Περίβολοι κοιμητηρίων φτωχών μ ευτελή τσίγκινα φανάρια. Σταυροί σιδερένιοι ή σανιδένιοι παντού. Mαργαρίτες πολλών χρωμάτων. Πέρασα κι από τόπους ανασκαφών αρχαίων ερειπίων. Kι από βυθούς θαλασσών, βασίλεια μυστηριώδη, κόσμοι αλλιώτικοι. Πήγα μακριά, μου φάνηκε, σ άλλες εποχές. Πρόσωπα και πράμματα που κάποια ειδική μνήμη φέρνει στο «Mήτηρ Θεού» (Tέμπερα, 1972). νου. Kι άλλα πάλι που αμυδρά και πολύ θολά φαίνονται. Kι άλλα πάλι που ούτε φαίνονται ούτε λέγονται. Eίμαι μπροστά σε μια ζωγραφιά του Nίκου Γαβριήλ Πεντζίκη. Tου Iωάννη Zήκα O κυρ Nίκος «...Eνεπάγην εις ιλύν βυθού, και ουκ έστιν υπόστασις» Ψαλμός ΞH 68 TO BAΘY ποιητικό ένστικτο μαζί με την λαχτάρα για ζωή, κονιορτοποίησε την ύπαρξή του, την διέλυσε, και αυτό που σχεδόν καθημερινά βίωνε τον έκανε να αρδεύει τα κατώτατα στρώματα του υποσυνείδητου. Aυτό θα πει πως εντός του έφερε ένα σπάνιο και γνήσιο δώρο, την αίσθηση εκείνη πως μόνο από το φως πηγάζει η γνώση κι όχι το αντίθετο. Kαταλάβαινε όσο κανένας άλλος της γενιάς του, το ύποπτο φαινόμενο του ουμανισμού και τι κρύβεται πίσω απ όλη αυτήν την φανφάρα και, αυτό γιατί έκπληκτος σχεδόν μεθυσμένος διαπίστωνε πως για να έχει κανείς λόγο εκφραστικό σημαίνει να παραδίδεται εξ ολοκλήρου στο ά- γνωστο. Nα χάσει τον εαυτό του και στην χασούρα αυτή να τον γνωρίσει καλύτερα. Xρωστάω πολλά στον κυρ Nίκο. Eμαθα κοντά του πως το θαυμάσιο, το εξαιρετικό του ατόμου σαν μονάδα είναι σκότος, έμαθα δε και το καταπληκτικότερο, πως νίκη είναι σε ποιο «σημείο» θα ακουμπήσεις την ήττα σου. Παραμονή των Aρχαγγέλων KYPIAKH 2 MAPTIOY H KAΘHMEPINH 21