ΔΗΜΩΔΗ ΣΜΑΤΑ ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ

Transcript

1

2 ΔΗΜΩΔΗ ΣΜΑΤΑ ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ

3

4 K.A. Ψ Α Χ Ο Υ ΔΗΜΩΔΗ ΣΜΑΤΑ ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ ΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΝ & ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΝ ΠΑΡΑΣΗΜΑΝΤΙΚΗΝ ΕΚΔΙΔΟΜΕΝΑ ΔΑΠΑΝ ΤΟΥ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΓΟΡΤΥΝΙΑΚΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ [ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΡΩΤΗ] «Οὔκουν ἔνεστι πρᾶξις ἐν ἀνθρώποις,»ἥτις ἄνευ μουσικῆς τελεῖται...» (Αριστείδης Κοϊντιλιανός. Βιβλίον Β, Κεφ. V 15 20) ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ ΤΥΠΟΙΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΣΦΑΙΡΑΣ» Επανέκδοση: Πατριωτικός Σύνδεσμος Τρικολώνων

5 ΔΗΜΩΔΗ ΣΜΑΤΑ ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ Κ.Α. ΨΑΧΟΥ Επανέκδοση: Πατριωτικός Σύνδεσμος Τρικολώνων Επιμέλεια Παραγωγή Χορηγία ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις ΜΕΠΕ Αδριανείου 3 & Κατεχάκη, Αθήνα (Ν. Ψυχικό) Τηλ , Fax: BetaMedArts@hol.gr E-shop: EN ISO 9001:2000 ISBN:

6 v ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Μετὰ ἀπὸ ἑκατὸ περίπου χρόνια ἀπὸ τὴν πρώτη της παρουσίαση ὁ Πατριωτικὸς Σύνδεσμος Τρικολώνων, θεώρησε χρέος του νὰ προβεῖ στὴν ἐπανέκδοση τῆς ἀξιόλογης τούτης ἐργασίας ποὺ πραγματοποίησαν οἱ πρόγονοί μας καὶ ποὺ ἀφορᾶ στὴν καταγραφὴ τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν, ποὺ ἀπὸ τὰ στόματα τῆς γενιᾶς του 1821, καὶ ὄχι μόνο, ἔφθασαν ὡς τὶς μέρες μας. Τῶν τραγουδιῶν ἐκείνων μὲ τὰ ὁποῖα μεγάλωσαν γενιές Ἑλλήνων καὶ ποὺ πολλοί ἀπὸ ἐμᾶς ἀκούγαμε νὰ τραγουδιοῦνται στὸ χωριὸ μας στὶς χαρὲς καὶ τὰ πανηγύρια καὶ ποὺ τώρα κοντεύουνε νὰ ξεχαστοῦν. Αἰσθανόμαστε περήφανοι καὶ ὑπόχρεοι σ αὐτοὺς τοὺς προγόνους ποὺ μὲ τὴν σωφροσύνη καὶ τὴν ἀφοσίωσή τους σὲ διαχρονικὲς ἀξίες ἔρχονται μ αὐτὴν ἐδῶ τὴν ἐπανέκδοση, σ αὐτὴ τὴν χρονικὴ περίοδο τοῦ πνευματικοῦ λιμοῦ, νὰ μᾶς θυμίσουν τὶς εὐθύνες καὶ τὸ χρέος μας. Τὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο εὐχαριστεῖ θερμὰ τὸν κ. Γεώργιο Μπαρούτσα, Δήμαρχο τοῦ Δήμου Τρικολώνων, γιατὶ ἀγκάλιασε καὶ προέτρεψε τὸν Σύνδεσμό μας σ αὐτὴ τὴν ἐπανέκδοση βοηθῶντας ταυτόχρονα στὴ χρηματοδότηση τῆς ἔκδοσης ψηφιακοῦ δίσκου ποὺ θὰ ἀκολουθήσει αὐτὴν τὴν ἔκδοση μὲ εἰδικὸ ἔνθετο, καὶ τὴν ἀγαπητὴ συμπατριώτισσά μας κ. Ἀναστασία Βασιλάκου γιὰ τὴν πολύτιμη καὶ εὐγενική της προσφορὰ νὰ ἀναλάβει ὅλο τὸ κόστος τῆς ἐπανέκδοσης αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Στεμνίτσα 19 Ἰανουαρίου 2010 Τὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο Ἀθανάσιος Ἀνδρέα Ροϊλὸς Κωνσταντῖνος Παντελῆ Σαρακινιώτης Χαράλαμπος Ἀνάστου Ἀντωνακόπουλος Εὐθυμία Εὐθυμίου Βοναζούντα-Καλπακή Νεκτάριος Παναγιώτου Μπαρούτσας Πηνελόπη Παναγιώτου Δρακοπούλου Χαράλαμπος Παναγιώτου Χασάπης Πρόεδρος Ἀντιπρόεδρος Γενικὸς Γραμματέας Ταμίας Γενικὸς Ἔφορος Εἰδικὸς Γραμματέας Μέλος

7

8 ΑΦΙΕΡΟΥΤΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΣΕΠΤΗΝ ΜΝΗΜΗΝ ΤΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ ΣΤΡΑΤΑΡΧΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΥΝ ΑΥΤ ΑΓΩΝΙΣΘΕΝΤΩΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΓΟΡΤΥΝΙΩΝ ΗΡΩΩΝ

9

10 O ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ [ΘΕΩΜΕΝΟΣ ΤΑ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΕΥΟΝΤΑ]

11

12 xi ΕΙΣΦΟΡΑΙ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ Μ. ΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ... Δραχ ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΡΙΚΟΛΩΝΩΝ... Δραχ Σ.Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ...» Ν. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ...» Κ. ΡΟΥΝΙΟΣ... Δραχ. 500 Κ. ΣΑΜΑΡΑΣ...» 500 Ι. ΛΕΓΓΕΡΗΣ...» 500 Ν. ΚΑΠΕΡΩΝΗΣ...» 500 Λ. ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ...» 500 Ι. ΘΑΝΟΠΟΥΛΟΣ...» 500 Μ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ...» 500 Β. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ...» 500 Ν. ΑΝΤΩΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ...» 500 Σημείωση: Οἱ ἀναφερόμενες προσφορὲς εἶχαν γίνει γιὰ τὴν ἀρχικὴ ἔκδοση τοῦ ἔργου καὶ ἀναπαράγονται γιὰ ἱστορικοὺς λόγους.

13 «Μουσικὴν γάρ, την γε ἀληθῶς μουσικὴν, πᾶσιν μὲν ἀνθρώποις ὄφελος ἀσκεῖν Ἀρκάσι δε καὶ ἀναγκαῖον» Πολύβιος ὁ Μεγαλοπολίτης

14 xiii ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΣ Ὁ Γορτυνιακὸς Σύνδεσμος φρονῶν ὅτι τὰ δημώδη ᾂσματα ἀποτελοῦσιν ἕν τῶν πολυτιμοτέρων κειμηλίων τῆς Ἐθνικῆς ἡμῶν κληρονομίας, ὄχι μόνον διότι διακρίνονται διὰ τὴν ποιητικὴν αὑτῶν χάριν καὶ τὴν μεγάλην ποικιλίαν τοῦ μέλους καὶ τοῦ ῥυθμοῦ αὑτῶν, ἀλλὰ καὶ διότι ἔνθεν μὲν ἐξυμνοῦσι τὰ ἡρωϊκὰ κατορθώματα καὶ τὸ φιλελεύθερον πνεῦμα τῶν τουρκομάχων κλεφτῶν καὶ ἀρματωλῶν, ἔνθεν δὲ καταδεικνύουσι τὴν ἁγνότητα τῶν Ἑλληνικῶν ἠθῶν καὶ τὸν μετὰ τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων ἀδιάρρηκτον μουσικόν σύνδεσμον, ἔταξε μεταξύ τῶν κυριωτάτων αὐτοῦ ἔργων τὴν περισυλλογῆν καὶ ἔκδοσιν τῶν Γορτυνιακῶν ᾀσμάτων εἴς τε τὴν Βυζαντιανὴν καὶ Εὐρωπαϊκὴν παρασημαντικήν, πρός διάσωσιν τοῦ μέλους αὐτῶν ἀπὸ τῶν ὀλεθρίων ἐπιδράσεων τοῦ χρόνου. Τὸ ἔργον τοῦτο ὁ Γορτυνιακὸς Σύνδεσμος ἀνέθηκεν εἰς τὸν διακεκριμένον Καθηγητὴν τῆς μουσικῆς κ. Κ. Ψάχον, ὅστις ἐπισκεφθεὶς πολλὰ μέρη τῆς Γορτυνίας καὶ πολλὰ ἡρωϊκὰ, ἐπιτραπέζια, χορευτικὰ κ.λπ. ᾂσματα συλλέξας προητοίμασε τὰ περισσότερα καὶ σπουδαιότερα τούτων πρὸς ἔκδοσιν, προτάξας βαθὺν καὶ πρωτότυπον περὶ τοῦ δημώδους ᾂσματος πρόλογον. Πραγματοποιῶν δὲ σήμερον τὴν ἔκδοσιν ταύτην ὁ Γορτυνιακὸς Σύνδεσμος ἐλπίζει ὅτι λίαν ταχέως θέλει προβῆ εἰς τὴν περισυλλογῆν καὶ ἔκδοσιν τῶν ὑπολειπομένων Γορτυνιακῶν ᾀσμάτων τῇ πολυτίμῳ συνεργασίᾳ καὶ πάλιν τοῦ κ. Κ. Ψάχου, πρὸς ὅν, ὡς καὶ πρὸς τὸν ἐπιμεληθέντα τὴν ἐκτύπωσιν τοῦ παρόντος κ. Κ. Σακελλίωνα, ἐκφράζει τὰς θερμοτάτας αὑτοῦ εὐχαριστίας. Ὁ Γορτυνιακὸς Σύνδεσμος ἐλπίζει προσέτι καὶ διακαῶς εὔχεται ὅπως τοῦ ἔργου τούτου καὶ τοῦ σκοποῦ ὅν ἐξυπηρετεῖ, εὕρῃ μιμητὰς πάντας

15 xiv τοὺς ἑκασταχοῦ τῆς Ἑλλάδος Πατριωτικοὺς Συνδέσμους, διότι οὕτω καὶ μόνον θὰ καταστῇ δυνατὸν νὰ διασωθῇ ἡ πλήρης χάριτος καὶ φαντασίας δημώδης ἡμῶν ποίησις, ἥτις καλῶς ὑπό εἰδικῶν καλλιεργούμενη, δύναται νὰ ἀποτελέσῃ τὴν βάσιν τῆς ποιητικῆς καὶ μουσικῆς ἀναγεννήσεως τῆς Νεωτέρας Ἑλλάδος. Έν Πειραιεῖ τῇ 20 Ἰανουαρίου Τὸ Διοικητικὸν Συμβούλιον τοῦ Γορτυνιακοῦ Συνδέσμου Πειραιῶς: Ὁ Πρόεδρος Μ. ΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Ἀντιπρόεδρος Σ.Ν. Οικονόμου Γραμματεύς Κ.Χ. Ρούνιος Ταμίας Ἔφορος Ν. Χριστόπουλος Π. Βαρβατούλης Σύμβουλοι Χ. Βογιατζῆς, Δ. Ξυνογαλᾶς, Ν. Δεσύπρης, Β. Παναγόπουλος, Ι. Θανόπουλος, Μ. Νικολόπουλος, Γ. Μαριολόπουλος, Β. Στασινόπουλος, Ν. Ἀντωνακόπουλος.

16 α ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ «Οὔκουν ἔνεστι πρᾶξις ἐν ἀνθρώποις, ἥτις ἄνευ μουσικῆς τελεῖται...» (Ἀριστείδης Κοϊντιλιανός. Βιβλίον Β, Κεφ. V 5 20) Α ΟΝ. «Δὲν ὑπάρχει μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων πρᾶξις, ἥτις τελεῖται ἄνευ μουσικῆς. Θεῖοι μὲν ὕμνοι καὶ τιμαὶ διὰ μουσικῆς κοσμοῦνται, ἑορταὶ δὲ καὶ πανηγύρεις πόλεων ἀγλαΐζονται πόλεμοι δὲ καὶ ὁδοιπορίαι διὰ μουσικῆς ἐπιχειροῦνται καὶ καταπαύονται. Καὶ ναυτιλίας καὶ κωπηλασίας καὶ τὰ βαρύτατα ἐκ τῶν χειρωνακτικῶν ἔργων κάμνει νὰ μὴ ἦναι ὀχληρά, γινομένη παρηγορία τῶν κόπων. Εἴς τινας δὲ τῶν βαρβάρων ἔχει παραληφθῇ καὶ εἰς τὰς πενθίμους περιστάσεις, ἵνα διὰ τῆς μελῳδίας ἀφαιρέσῃ μέρος τι τοῦ ὑπερβολικοῦ πάθους. Καὶ βεβαίως ἔβλεπον ὅτι τρέπονται πρὸς τὴν μελῳδίαν οὐχὶ ἕνεκα μιᾶς αἰτίας, ἀλλ ἄλλοι μὲν εὐθυμοῦντες ὑπὸ ἡδονῆς, ἄλλοι δὲ εἰς τὰς στενοχωρίας ὑπὸ λύπης, ἄλλοι δὲ κατεχόμενοι ὑπὸ ἐνθουσιασμοῦ ἕνεκα θείας ὁρμῆς καὶ ἐμπνεύσεως, ἤ καὶ ἐκ τῆς ἀναμίξεως τούτων μετ ἀλλήλων κατά τινας περιπτώσεις καὶ περιστάσεις, οἷον ὅταν παρορμῶνται εἰς τὰ τοιαῦτα πάθη παῖδες μὲν ἕνεκα τῆς ἡλικίας, ἤ καὶ οἱ πρεσβύτεροι ἕνεκα ἀσθενείας τῆς φύσεως. Ὑπάρχουσι δὲ καὶ μελῳδίαι κατάλληλοι εἰς εἴδη καὶ ἀναλόγως γενῶν καὶ ἡλικιῶν αἱ μὲν δηλ. παίδων ἕνεκα ἡδονῆς, αἱ δὲ γυναικῶν ὡς ἐπὶ τὸ πολύ ἕνεκα λύπης, αἱ δὲ γερόντων ἕνεκα ἐνθουσιασμοῦ, οἷον ἕνεκα τῶν κατὰ τὰς ἑορτὰς θείων ἐμπνεύσεων, παρακινοῦνται εἰς τὸ νά ᾄδωσιν». Αον

17 β Τὸ ὡραῖον καὶ ἐκφραστικὸν τοῦτο προοίμιον παραλαμβάνομεν ἐν πιστῇ παραφράσει ἐκ τοῦ περί μουσικῆς περισπουδάστου συγγράμματος ἑνὸς τῶν μεγαλειτέρων τῆς ἀρχαιότητος ἁρμονικῶν συγγραφέων, τοῦ Ἀριστείδου Κοϊντιλιανοῦ. Ὄντως. Ἀνασκοπῶν τις τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῶν καθ ἡμᾶς, οὐδεμίαν αὑτοῦ εὑρίσκει πρᾶξιν, μὴ ἔχουσαν κύριον αὑτῆς στοιχεῖον τὴν μουσικὴν. Κατὰ τὸν Θεόφραστον, ἡ μουσικὴ, ἡ κατ ἐξοχὴν αὕτη παραμυθητικὴ τοῦ ἀνθρώπου τέχνη, τὴν ἀρχὴν αὐτῆς ἀνάγει εἰς τρεῖς αἰτίας: εἰς τὴν λύπην, εἰς τὴν ἡδονὴν καὶ εἰς τὸν ἐνθουσιασμὸν (Πλουτάρχου Συμποσ. Βιβλίον Α ). Πᾶσα βιωτικὴ πρᾶξις, εἴτε καὶ μεγάλη καὶ γενναία τοιαύτη ἐξυμνεῖτο καὶ ἐξῄρετο δι ᾀσμάτων ίδιαιτέρων. Καὶ διὰ τῆς Ποιήσεως, ἀλλὰ διὰ τῆς Μουσικῆς κυρίως παρέμενεν ἀθάνατος ἡ φήμη τῶν ἡρώων καὶ τῶν λοιπῶν ἀνθρώπων, εἴτε ἀγαθὴ ἦτο αὕτη εἴτε κακή. Κατὰ τὸν αὐτὸν Κοϊντιλιανὸν Ἀριστείδην, ἡ μὲν Ποίησις: «Ἀκοῇ μόνῃ διὰ ψιλῶν χρῆται λέξεων ἀλλ οὔτε πάθος ἀεὶ κινεῖ διὰ μελῳδίας, οὔτε διὰ ρυθμῶν οἰκεῖοι τοῖς ὑποκειμένοις... Μόνη δὲ μουσικὴ καὶ λόγων καὶ πράξεων εἰκὸς παιδεύει οὐ δι ἀκινήτων, οὐδὲ ἐφ ἑνὸς σχήματος πεπηγότων ἀλλὰ διὰ ἐμψύχων τὰ καθ ἕκαστον ἐπαγγελλομένων, ἐς τὸ οἰκεῖον τὴν τε μορφὴν καὶ τὴν κίνησιν μεθίστησι». (Ἀριστ. Κοϊντ. Βιβλ. Β Ἔκδ. Μ. Μεϋβ. σελ. 63). Ἡ Λυρικὴ ποίησις κύριον αὐτῆς γνώρισμα εἶχε τὴν συνοδείαν μουσικῆς, φωνητικῆς ἤ ὀργανικῆς. Ἡ μουσικὴ ἦτο ἐκείνη, ἥτις συνώδευε τὸ ἕπος, τὴν ἐλεγείαν καὶ τοὺς ἰάμβους, καίτοι ἐν ἀρχῇ ἤρκει ἡ ἁπλῆ ραψῴδησις. Διότι ᾠδὴ καὶ μουσικὴ τότε κυρίως ἁρμόζουσιν, ὅταν τὸ αἴσθημα καὶ τὸ πάθος καταλαμβάνωσι τὴν ψυχὴν τοῦ ἀνθρώπου, δὲν ἐπαρκεῖ δὲ συνεπῶς ὁ μονότονος καὶ μονοειδὴς τῆς ἀπαγγελίας τρόπος. Ἐπὶ πλέον εἰς τὴν Λυρικὴν ποίησιν ἡ ἔκφρασις τοῦ αἰσθήματος ἐκδηλοῦται ἐναργέστερον, οὔ μόνον διὰ τῆς φωνητικῆς καὶ τῆς ὀργανικῆς μουσικῆς, ἀλλὰ καὶ διὰ τῶν κινήσεων τοῦ σώματος, διὰ τῆς ὀρχήσεως δηλονότι. Διὰ τὸν λόγον τοῦτον εὐθύς ἐξ ἀρχῆς τρεῖς τέχναι ὑπῆρξαν ἀδελφαί: ἡ Ποίησις, ἡ Μουσικὴ καὶ ἡ Ὄρχησις. Ἡ Ἑλλὰς εἶναι ἡ μόνη χώρα, ἐν τῇ ὁποίᾳ αἱ τρεῖς αὗται ἀδελφαὶ τέχναι ἐγεννήθησαν ἀφ ἑαυτῶν, ἐξ αὐτοῦ τούτου τοῦ κοινωνικοῦ αὐτῆς βίου προελθοῦσαι καὶ ἕν σύνολον τελείως ἁρμονικὸν θαυμασίως ἀποτελέσασαι. Καὶ αἱ ὑπέροχοι αὗται καὶ κατ ἐξοχὴν παιδεύτριαι τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους Μοῦσαι, συγχρόνως ὡς γνωστὸν γεννηθεῖσαι,

18 γ ἀνεπτύχθησαν εἶτα κατ ἰδίαν ἑκάστη, ἐξιχθεῖσαι εἰς βαθμὸν ἀνώτατον ἀκριβείας καὶ τελειότητος, χωρὶς ποσῶς ν ἀπομακρυνθῶσιν ἡ μία τῆς ἄλλης, μέχρις οὗ καὶ πάλιν συνενωθεῖσαι πρὸς ἀλλήλας καὶ συνδεθεῖσαι ἐν τῷ ἀριστουργήματι ἐκείνῳ τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ἐν τῇ ἀρχαίᾳ τουτέστι τραγωδίᾳ, ἀπετέλεσαν τὸν κύκλιον τῶν ἀθανάτων τούτων ἀδελφῶν Μουσῶν χορόν, ὅστις ὡς μία ὑπέροχος καὶ ἐπιβλητικὴ πομπὴ στρέφεται πέριξ τοῦ ναοῦ τῆς ζωῆς. Κατὰ τὴν μυθολογικὴν ἐποχὴν μία ὀργιαστική, οὕτως εἰπεῖν, παραφροσύνη καταλαβοῦσα τοὺς Ἕλληνας, ἐπλήρωσε τὸν κόσμον διαφόρων Θεοτήτων, λατρευομένων διὰ ρυθμικῶν κινήσεων τοῦ σώματος, διὰ τῆς Ὀρχήσεως τουτέστιν, ἥτις ὑπῆρξε τὸ πρῶτον στερεὸν ἔδαφος, ἐφ οὗ ἡδράζοντο αἱ ὑψηλότεραι τέχναι καὶ ἐνεκεντρίζετο ὁ λόγος καὶ ἡ ᾠδή. Οὕτως ἔχομεν ἐν ἀρχῇ ὁλολυγμούς καὶ ὁλοφυρμούς καί ἀνάρθρους κραυγάς, βαθμηδὸν δὲ καὶ κατ ὀλίγον προσευχάς τινας, ἐξωτερικευομένας χαμηλῇ τῇ φωνῇ καὶ διὰ χειρονομιῶν, ἐν τέλει δὲ Ὕμνους καὶ Παιᾶνας. Κατὰ τὴν Ὁμηρικὴν ἐποχὴν ὁ ἄνθρωπος λαμβάνει ἑαυτὸν ὡς θέμα, εἰς βαθμὸν δ ἀφθάστου τελειότητος ἀναπτύσσεται ἡ ραψῳδουμένη ποίησις. Καὶ οὕτω μετὰ τὴν Ὄρχησιν ἔχομεν ἀναπτυσσομένην τὴν Ποίησιν, ἀμφότεραι δὲ καθίστανται οἱ δύο πόλοι τῆς τέχνης, ἡ μὲν ὄρχησις διὰ τὴς ὑλικῆς ἐκδηλώσεως τῶν ἀνθρωπίνων αἰσθημάτων, ἡ δὲ Ποίησις διὰ τῆς κατ ἐξοχὴν πνευματικῆς ἐκδηλώσεως αὐτῶν. Τὸ δ ἑλληνικὸν πνεῦμα κατὰ τοὺς Ὁμηρικοὺς χρόνους ἀπὸ τοῦ ἑνὸς τῶν δύο τούτων πόλων μεταβαῖνον εἰς τὸν ἕτερον, ἐπήδησεν ὑπεράνω τῆς μουσικῆς, ἥτις μετ οὐ πολὺ καλλιεργηθεῖσα καὶ ἀναπτυχθεῖσα, κατέστη ὁ συνεκτικὸς οὕτως εἰπεῖν δεσμὸς ἀμφοτέρων. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς ταύτης ἄρχεται μία ἀδιάλειπτος πλέον συνοχὴ τῶν τριῶν ἀρχεγόνων Μουσῶν, ἐξ ὧν ἡ Μουσική, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὰς πλαστικὰς τέχνας, (ἀρχιτεκτονικήν, πλαστικήν καὶ ζωγραφικήν), ἐκδηλούσας τὴν ψυχὴν τῶν πραγμάτων δι ὁρατῆς καὶ συγκεκριμένης μορφῆς, ἐκφράζει αὐτὴν ταύτην τὴν ψυχὴν ἀμέσως, ἄνευ ἄλλης ἐπικουρίας καὶ μεσολαβήσεως. Κατὰ τὴν περίοδον τῆς ἐλευθέρας πολιτείας (α ἡ πρωτόγονος, β ἡ ὁμηρική), ἡ μουσικὴ εἰσέρχεται εἰς περίοδον σπουδαίας ἀναπτύξεως, ὁ δ Ἕλλην ἀνευρίσκων τὴν ἀκένωτον πηγὴν παντὸς λυρισμοῦ, τὴν μελῳδίαν, τὴν πνοὴν τῆς παλλομένης καρδίας του, τὴν ψυχὴν τῆς ψυχῆς του, γίνεται λυρικὸς ποιητής, οὐχὶ μετρῶν ἁπλῶς συλλαβάς, εἴτε ψυχρῶς στιχουργῶν, εἴτε καὶ μελετῶν κεκλεισμένος ἐν τῷ σπουδαστηρίῳ του, ἀλλὰ ζῶν καὶ ἐνεργῶν ἐν τῷ κοινωνικῷ βίῳ, κύριον δὲ

19 δ μοχλόν, νεῦρον τοῦτ αὐτὸ τοῦ λυρισμοῦ του ἔχων τὴν μουσικήν. Καὶ ἰδοὺ ὁ Τέρπανδρος, διακρίνων τοὺς μουσικοὺς τρόπους, γράφει τοὺς Νόμους του, οἵτινες ἦσαν ὡρισμέναι χαρακτηριστικαὶ μελῳδίαι, χρησιμεύουσαι ὡς τύποι τῶν διαφόρων εἰδῶν τῆς συγκινήσεως. Ἐν τοῖς Νόμοις τούτοις, ἡ μελῳδία ἐπανέρχεται ἡ αὐτὴ καθ ἁπάσας τὰς Στροφάς, αἵτινες ἀποτελοῦσι τὰς ποιητικὰς ἐκλάμψεις μιᾶς ὁλοκλήρου ποιητικῆς κατασκευῆς, ὅπως συμβαίνει ἀκριβῶς εἰς τὰ δημώδη ᾄσματα πάσης χώρας καὶ πάσης ἐποχῆς. Καὶ τῶν Ἑλλήνων ὁ λυρισμὸς ὡς εἶναι γνωστὸν οὐδὲν ἄλλο ἦτο, εἰμὴ μία εὐρυτάτη καὶ εὐφυεστάτη ἀνάπτυξις τῶν ἀρχαιοτάτων δημωδῶν ᾀσμάτων τῆς Ἑλλάδος. Διότι οἱ Νόμοι τοῦ Τερπάνδρου ἦσαν ἀκριβῶς ἐκεῖναι αἱ μελῳδίαι, ἅς ἔψαλλεν ὁ Ἑλληνικὸς λαὸς κατὰ τὰς δημοσίας ἑορτὰς καὶ πανηγύρεις. Ἄν δὲ μόνα τὰ ψιλὰ ποιήματα ἐνέχωσι τοσαύτην δύναμιν καὶ γοητείαν, εὐκόλως φαντάζεταί τις ὁποία θὰ ἦτο ἡ μελῳδία αὐτῶν, ἀφ οὗ, ὡς ἡ ἱστορία διδάσκει, καὶ αὐτοὶ οἱ τότε Ἕλληνες, εἰθισμένοι εἰς μόνα τὰ ἁπλᾶ ῥαψῳδήματα, ὑπό καταπλήξεως καὶ θάμβους κατελήφθησαν, ὅταν ἤκουσαν τὰ ὑπό τοῦ αὐλητοῦ Ὀλύμπου ἐκ τῆς Φρυγίας εἰσαχθέντα νέα μέλη, τὰς φρικιαστικὰς ἐκείνας ἐξ ἔρωτος καὶ ἀγανακτήσεως ἐλεγείας τοῦ Ἀρχιλόχου καὶ τὰς μαγευτικὰς μελῳδίας τῆς Σαπφοῦς, τῆς ὁποίας ὁ σοφώτατος τῶν νομοθετῶν Σόλων ἀκούσας τὸν εἰς τὴν Ἀφροδίτην ὕμνον ἀνεφώνησεν εἰπών: ὅτι δὲν ἤθελε νὰ ἀποθάνῃ πρὶν ἤ ἀκούσῃ τὸν ὕμνον ἐκεῖνον. Εἶναι δὲ γνωστόν, ὅτι ὅλος ὁ λυρισμὸς τῆς Σαπφοῦς περιωρίζετο εἰς τὴν μᾶλλον παθητικωτέραν αὐτοῦ ἐκδήλωσιν, εἰς τὸν ἔρωτα δηλονότι. Ἀλλ ἡ Λυρικὴ τῶν ἀρχαίων ποίησις πηγὴν αὐτῆς εἶχε τὸν βίον τὸν ἑλληνικόν. Ἐν Σπάρτῃ, ὡς ἀναφέρει ὁ Πίνδαρος, «ἀριστεύουσιν αἰχμαὶ καὶ χοροὶ καὶ Μοῦσα καὶ Ἀγλαΐα». Ὁ Ἀλκαῖος εἰς τὰ ὑπ αὐτοῦ ψαλλόμενα ἐξωτερικεύει ὅλην τὴν θέρμην τῆς τόσον ὁρμητικῆς φύσεώς του. Ὁ Ἀλκμὰν διευθύνει χοροὺς ἐκ παρθένων ἐνώπιον τοῦ ναοῦ τῶν Μουσῶν. Ὁ δὲ Τυρταῖος διδάσκει εἰς τοὺς νέους τῆς Σπάρτης τὰ ἐμβατήριά του, ὑπὸ τοὺς ἤχους τῶν ὁποίων ἐβάδιζον κατὰ τοῦ σιδήρου, δρέποντες δάφνας καὶ ἀποκομίζοντες τρόπαια. Ἀλλ ὑπέρ πάντα ταῦτα αἱ Ὠδαί τοῦ Πινδάρου, αἱ ἀποτελοῦσαι τὴν λεγομένην λυρικὴν ποίησιν, εἶναι ἡ ὑψηλοτέρα ἔκφανσις τῆς λυρικῆς ποιήσεως ἀφ ἑνός, τῆς μουσικῆς δὲ τελειότητος, ἀφ ἑτέρου. Διότι ἐν ᾧ κατ ἀρχὰς εἶχον ἐπικρατήσει ἐν τῷ συνόλῳ τῆς λυρικῆς ποιήσεως ἑκάστη τῶν τριῶν τεχνῶν διαδοχικῶς, διὰ τῆς ἐπελθούσης ἤδη συνενώσεως δημιουργεῖται ἡ ζῶσα τέχνη, ἥτις ἔχουσα σῶμα τὴν ὄρχησιν, ψυχὴν τὴν μουσικὴν καὶ διάνοιαν τὴν

20 ε ποίησιν, εἶναι πλήρης ἐκ τοῦ φυσικοῦ ἀναπαράστασις τοῦ ἀνθρώπου. Ἐκ τῶν διθυραμβικῶν ἐκείνων χορῶν ἔχομεν κατόπιν προελθοῦσαν τὴν τραγῳδίαν, ἥτις αἰσθητοποιοῦσα τὸ ἰδανικόν, ἀποσπᾷ ἀπό τῶν διθυραμβικῶν χορῶν ἕνα τῶν χορευτῶν, ὅστις παριστῶν τὸν Θεόν, διηγεῖται τὰς περιπετείας του. Ἡ δὲ τραγῳδία κύριον αὑτῆς στοιχεῖον εἶχε τὸν χορόν, ἔχοντα χαρακτῆρα κατ οὐσίαν μουσικόν. Καὶ χωρίς νὰ ἐπιμείνω εἰς λεπτομερείας περὶ τῶν τραγῳδιῶν τοῦ Αἰσχύλου καὶ τοῦ Σοφοκλέους, οὔτε πῶς μετέπειτα ἡ μουσικὴ τῶν χορῶν τοῦ Εὐριπίδου δὲν ἔχει τὸν μελῳδικὸν ἐκεῖνον κλυδωνισμὸν τῶν Στροφῶν τοῦ Αἰσχύλου καὶ τοῦ Σοφοκλέους, ἀναφέρω μόνον, ὅτι αἱ ὕψισται ἀλήθειαι εἶναι μυστήρια, ἅτινα διαπλάττει μὲν ἡ διάνοια καὶ ἐκφράζει ἡ ποίησις, ἀλλ ἅτινα ἡ μελῳδία μόνη ἐμφυτεύει εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ ἀνθρώπου. Ἐκ τῶν ἀρχαίων ᾀσμάτων παλαιότατος εἶναι ὁ Διθύραμβος, ᾀδόμενος ἐν ταῖς ἑορταῖς τοῦ Διονύσου ἐν κώμῳ, καθ ὅν προεξῆρχε τοῦ μέλους εἶς, τῶν λοιπῶν συγκωμαστῶν παρακολουθούντων ἠρέμα τὸ ᾇσμα. Ὡσαύτως οἱ Ὕμνοι, οἱ Παιᾶνες, τὰ Παρθένια καὶ ἄλλα. Ἐκτὸς τούτων τῶν εἰδῶν ὑπῆρχον παρὰ τοῖς ἀρχαίοις καὶ τὰ Σκόλια ᾄσματα. Τοιαῦτα δ ἦσαν τὰ ἐν συμποσίοις καὶ παρὰ πότον ᾀδόμενα εἰς μέτρον ἀπροσδιόριστον. Τὰ Σκόλια διέφερον τῶν ἄλλων παροινίων ᾀσμάτων καθ ὅσον δὲν ἐψάλλοντο ὑπὸ πάντων ὁμοῦ τῶν παρακαθημένων μιᾷ φωνῇ, οὔτε κατὰ σειρὰν καὶ ἐκ περιτροπῆς, ἀλλ ὑπ ἐκείνου, ὅστις ἦτο ἔμπειρος περί τε τὴν ᾠδὴν καὶ τὴν μουσικήν. Τῶν Σκολίων ὁ ἀριθμὸς κατ ἀρχὰς ἦτο περιωρισμένος. Βραδύτερον ὅμως ηὐξήθη, πολλὰ δ ἐξ αὐτῶν διεδίδοντο χωρίς πλέον νά ἦναι γνωστὰ τὰ ὀνόματα τῶν ποιητῶν καὶ τῶν μελοποιῶν αὑτῶν. Ὡς παλαιότερα δημῴδη ᾂσματα ἐθεωροῦντο τὸ ἔπος τὸ ἡρωϊκὸν, δι οὗ ἐξυμνοῦντο οἱ ὑπὸ τοῦ λαοῦ θαυμαζόμενοι ἄνδρες καὶ ἅπαντα τὰ προϊόντα τῆς λυρικῆς ποιήσεως. Κυρίως ὅμως δημώδη ᾂσματα, ὑπὸ τοῦ λαοῦ ἀμέσως ποιούμενα καὶ ᾀδόμενα, ἦσαν ἐκεῖνα, ἅτινα ἔλαβον τὴν ἀρχὴν καὶ ὑπόστασιν αὑτῶν ἀπό τῶν διαφόρων βιωτικῶν ἔργων καὶ τῶν ποικίλων καὶ πολλαπλῶν τοῦ βίου ἕξεων. Κατ αὐτοὺς τοὺς Ὁμηρικοὺς χρόνους εὑρίσκομεν ἀφ ἑνὸς μὲν τὸν Λῖνον, ὅστις ἦτο θρηνῶδες ᾆσμα ἀδόμενον ἐπί τῷ θανάτῳ τοῦ Λίνου καὶ θρηνοῦν τὸν ἀποχωρισμὸν ἀπό τοῦ θέρους καὶ τὸν μαρασμὸν τῆς φύσεως, ἀφ ἑτέρου δὲ τὸν Ὑμέναιον, γαμήλιον ᾆσμα, ᾀδόμενον ὑπό τῆς ἀκολουθίας τῆς νύμφης, ἥτις (ἀκολουθία) λαμπαδηφοροῦσα καὶ ὀρχουμένη, ὡδήγει τὴν μελλόνυμφον ἀπὸ τοῦ παρθενικοῦ αὑτῆς θαλάμου εἰς τὸν οἶκον τοῦ νυμφίου.

21 στ Άλλ ἐκτὸς τούτων ὑπῆρχον καὶ ἄπειρα ἄλλα εἴδη δημωδῶν ᾀσμάτων, ὧν κυριώτερα τὰ ἑξῆς: Ἡ φιληλιὰς ᾠδή, δι ἧς, ὅταν μὲν ὁ ἥλιος ἐκαλύπτετο ὑπό νεφῶν ἐπεκαλοῦντο τὸν Ἀπόλλωνα νὰ διασκεδάσῃ ταῦτα, ὅταν δὲ ἤθελον βροχὴν ἐπεκαλοῦντο τὸν Δία. Ὁ Λιτυέρσης, ᾆσμα τῶν θεριστῶν, ἐν συνοδείᾳ αὐλοῦ ᾀδόμενος. Ὁ Ἰμαῖος, ἤ τὸ ἰμαῖον μέλος, ᾀδόμενον ὑπὸ τῶν ἀντλούντων ὕδωρ ἐκ τῶν πηγῶν, ὑπὸ τῶν σχοινοπλόκων καὶ ὑπ αὐτῶν ἔτι τῶν μυλωθρῶν, ἀλλ ὑπὸ τὸ ὄνομα ἐπιμύλιος ᾠδή. Ὁ Πτισμός, 1 ᾆσμα, τῶν πτιστῶν καὶ τῶν ἀρτοποιῶν. Ὁ Οὗλος ἢ Ἴουλος, ᾆσμα, ᾀδόμενον πρὸς τιμὴν τῆς Δήμητρος κατὰ τε τὴν σπορὰν καὶ τὴν δέσιν τῶν δραγμάτων. Ἡ Ἕλινος ᾠδή, ἢ ὁ Ἕλινος, ᾆσμα, ᾀδόμενον ὑπὸ τῶν ἱστουργῶν καὶ τῶν ὑφαντῶν. Ὁ Οὔπιγγος, ᾀδόμενος κατὰ τὴν γέννησιν τῶν παιδίων, διὰ τοῦ ὁποίου δ ἐπεκαλοῦντο τὴν Οὔπιδα Ἄρτεμιν. Τὰ ποιμενικά ᾂσματα, διακρινόμενα εἰς βουκολικά, συβωτικά κ.λπ. Τὰ Ἐπιλήνια, ᾀδόμενα κατὰ τὸ πάτημα τῶν σταφυλῶν. Οἱ Καταβαυκαλισμοί, ἤτοι αἱ ᾠδαί τῶν τροφῶν (παραμανῶν), τὰ ναναρίσματα. Τὰ ἐρετικά, τῶν κωπηλατούντων. Οἱ θρῆνοι, ᾀδόμενοι ὑφ ἑνὸς μόνον, ἐπαναλαμβανόμενοι δὲ ὑπὸ τοῦ χοροῦ ἐν θρηνῳδίᾳ. Οἱ θρῆνοι οὗτοι ἐν μὲν τῷ οἴκῳ ᾀδόμενοι ἐλέγοντο ὁλοφυρμοί, κατὰ δὲ τὴν ταφὴν ἰάλεμοι. Τὰ ἐπαιτικὰ ᾂσματα, ἢ αἱ εἰρεσιῶναι καὶ τὰ κορωνίσματα, ᾀδόμενα ἀπὸ οἴκου εἰς οἶκον καθ ὡρισμένας ἡμέρας ὑπὸ παίδων, κρατούντων εἰς τὰς χεῖρας κορώνην καὶ ἐπαιτούντων δῶρα. Τὰ Χελιδονίσματα, δι ὧν ἀνηγγέλλετο ἡ ἐπάνοδος ἐκείνων τῶν πτηνῶν, ἅτινα προμηνύουσι τὴν ἔλευσιν τοῦ ἔαρος καὶ τόσα ἄλλα. 2 Δι ὅλων τούτων, ὅσα ἀνέφερον, καταδείκνυται, ὅτι πάντα ὅσα χαρακτηρίζουσι τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος καθ ὅλας τοῦ βίου αὐτοῦ τὰς ἐκφάνσεις, τὴν πηγὴν καὶ τὴν ἀρχὴν αὑτῶν ἔχουσιν ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων αὑτοῦ προγόνων, πρὸς τοὺς ὁποίους ἀνάγοντες τὸν νοῦν βλέπομεν διηκούσας διὰ μέσου τῶν αἰώνων τὰς αὐτὰς παραδόσεις, τὰ αὐτὰ ἤθη, τὰ αὐτὰ ἔθιμα, μέχρι καὶ αὐτῶν ἀκόμη τῶν λεπτομερεστέρων σημείων τοῦ τε ἰδιωτικοῦ καὶ τοῦ δημοσίου βίου. Τὸ δημῶδες ᾇσμα, ὁ μέγας οὗτος νόμος τῆς κατὰ βούλησιν μελοποιΐας, τὴν τε ποίησιν καὶ τὴν μουσικὴν αὑτοῦ εἶναι ἐπίνοια ἀτομική. Τόσον ὁ ποιητὴς ὅσον καὶ ὁ μουσικός εἶναι οἱ διάτοροι διερμηνεῖς τοῦ λαϊκοῦ πνεύ- 1. Τὸ κοπάνισμα ἢ ξεφλούδισμα των γεννημάτων. 2. Ἴδε Ἀθην. Δειπν. Τόμον Γ, σελ. 114.

22 ζ ματος καὶ τοῦ λαϊκοῦ ἐνστίκτου. Διότι ἡ κινητήριος δύναμις, ἡ ὠθοῦσα τὸν ποιητὴν καὶ τὸν μουσικὸν, συνίσταται εἰς ἐκεῖνο, ὅπερ αἰσθάνεται ὁ λαός, ὅστις ἀναγνωρίζων ἐν τῷ ᾄσματι τὴν ἰδίαν αὑτοῦ γλῶσσαν καὶ μουσικήν, δύναται, μόλις τοῦτο διαδοθῇ νὰ συμμετάσχῃ τούτου, ὡς νὰ ἦτο πρὸ πολλοῦ εἰς αὐτὸν γνωστὴ καὶ ἰδιάζουσα ἥ τε ποίησις καὶ ἡ μουσική του. Οὗτος ὁ λόγος, δι ὃν τὸ δημῶδες ᾆσμα, καίτοι ἐπινοεῖται ὑφ ἑνὸς καὶ μόνου, ἐξαπλοῦται ἀστραπιαίως καὶ καθίσταται κοινὸν κτῆμα. Εἰς τοῦτο δ ἀκριβῶς ἔγκειται ἡ μεγίστη σημασία καὶ ἀξία τοῦ δημώδους ᾂσματος, ἐν σχέσει πρὸς τὴν ἱστορίαν, τὴν ἐθνικὴν σταδιοδρομίαν καὶ αὐτὸν τὸν πολιτισμὸν ἑκάστου ἔθνους. Καὶ ἐπειδή, ὡς γράφουσιν οἱ ἱστορικῶς τὸ ζήτημα τοῦτο ἐξετάζοντες, ἕκαστος λαὸς υἱοθετεῖ ὡς δημώδη αὑτοῦ ᾂσματα ἐκεῖνα, ἅτινα ἐκφράζουσι καὶ ἐξωτερικεύουσι τὰς ἀληθεῖς καὶ πραγματικὰς αὑτοῦ διαθέσεις, διὰ τὸν λόγον τοῦτον ἀκριβῶς ἕκαστον δημῶδες ᾆσμα εἶναι ὁ πιστότατος καθρέπτης τῆς ἐποχῆς, καθ ἥν ἐποιήθη, μαρτύριον δὲ τῶν ψυχικῶν διαθέσεων καὶ τοῦ φυσικοῦ ἐν γένει βίου παντὸς λαοῦ, ὅπως καὶ τῆς πνευματικῆς αὑτοῦ ἀναπτύξεως καὶ τῆς διαπλάσεως ἀκόμη τῆς καρδίας του. Β ΟΝ. Ἐλέχθη, ὅτι πᾶσαι σχεδὸν αἱ ἐθνικαὶ ἡμῶν παραδόσεις τὴν ἀρχὴν αὐτῶν ἔχουσιν ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων. Ἀλλὰ μεταξὺ τῶν καθ ἡμᾶς χρόνων καὶ ἐκείνων τῆς ἀρχαιότητος μεσολαβεῖ μία μακρὰ περίοδος, ἀποτελοῦσα τρόπον τινὰ τὸ μεταίχμιον μεταξὺ ἀμφοτέρων. Καὶ ἡ περίοδος αὕτη εἶναι ἡ Βυζαντινὴ. Διὰ τὸ ζήτημα τῆς δημώδους μουσικῆς δὲν ὑπάρχει δυστυχῶς ἀσφαλὲς ἔδαφος, ἐφ οὗ στηριζόμενος ὁ ἐρευνητὴς νὰ δυνηθῇ νὰ σχηματίσῃ γνώμην ἀσφαλῆ, ἢ νὰ ἀνεύρῃ ἁπτὰς ἀποδείξεις, πειθούσας περί τοῦ εἴδους τῆς μουσικῆς ἐκείνης, ἥτις παραλλήλως πρὸς τὴν Βυζαντινὴν ἐκκλησιαστικὴν ἀπετέλει τὴν κοσμικὴν τῶν χρόνων ἐκείνων μουσικήν. Καὶ τοῦτο, διότι μέχρι πρὸ διακοσίων χρόνων οὐδὲ ἕν δεῖγμα γραπτὸν διεσῴθη, ᾆσμα τουτέστι παρασεσημασμένον διὰ μουσικῆς γραφῆς. Θὰ προσπαθήσω ὅμως ν ἀνεύρω τὸν ἑνωτικὸν κρῖκον τῆς σημερινῆς πρὸς τὴν τότε ἐποχήν, διὰ μικρᾶς ἐπισκοπήσεως τοῦ σκοτεινοῦ τούτου σημείου τῆς Βυζαντινῆς περιόδου.

23 η Κατὰ τοὺς Βυζαντιολόγους ἀναντίρρητον τυγχάνει, ὅτι ἡ Βυζαντινὴ ἱστορία εἶναι συνέχεια τῆς ἀρχαίας κλασικῆς. Καὶ ἐν ᾧ, ὡς γνωστόν, ἐν τῷ πολιτισμῷ τῆς Δύσεως ἐπῆλθε σχῖσμα βίαιον ἀπὸ τῆς εἰδωλολατρικῆς ἐποχῆς, ἐν τῷ Ἀνατολικῷ πολιτισμῷ δὲν συνέβη τοιοῦτόν τι. Οὗτος δ ὁ λόγος, δι ὅν ἐν τῷ Βυζαντίῳ δὲν ἔχομεν ἀναγέννησιν, ἀλλὰ περίοδον ὡρισμένην, καθ ἢν τὸ ὑπέρ τῶν ἀρχαίων σπουδῶν καὶ μελετῶν ἐνδιαφέρον ἐπετάθη μεγάλως. Καὶ τοῦτο, διότι ἐν τῇ Ἀνατολῇ ὡς βάσις πάσης διανοητικῆς ἀναπτύξεως ἐχρησίμευσαν πάντοτε τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ γράμματα καὶ ἡ ἀρχαία ἐν γένει ἑλληνικὴ τέχνη. Ἄν δὲ καθ ὡρισμένας ἐποχὰς παρατηρῆται μικρά τις ἀναστολή τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως, τοῦτο προέρχεται ἐκ τῆς παραμελήσεως ἀκριβῶς τῶν ἀρχαίων κλασικῶν σπουδῶν. Οὔτε πρός τὴν ποίησιν, οὔτε πρὸς τὴν μουσικὴν οἱ Βυζαντινοὶ ἔμειναν ἀδιάφοροι. Καίτοι δ οὐδεὶς λόγος κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην γίνεται περὶ ποιήσεως καὶ μουσικῆς, διὰ τὸν λαὸν προωρισμένης, οὐχ ἦττον στίχοι τινὲς μεμονωμένοι ἐν ἀρχῇ, ὅπως καὶ σατυρικαὶ τινες ἐπῳδοὶ, ὑπὸ τοῦ λαοῦ ψαλλόμεναι, συντελοῦσι μεγάλως ὑποβοηθούσης τῆς γνωστῆς ἐκείνης τοῦ Διγενῆ Ἀκρίτα ἐποποιΐας καί τινων ἄλλων εἰς τὸ νὰ κατανοηθῇ μετὰ βεβαιότητος εἶς ὁλόκληρος τῶν Βυζαντινῶν ἐπικὸς κύκλος. Κυρίως ὅμως πηγαί, ἐκ τῶν ὁποίων κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον δυνάμεθα ν ἀρυσθῶμεν στοιχεῖα ἀρκετὰ τῆς κοσμικῆς τῶν Βυζαντινῶν χρόνων μουσικῆς, εἶναι ἡ τότε λαλουμένη γλῶσσα, ἡ ἐν χρήσει τότε ποίησις, ὁ Ἱππόδρομος, τὸ Θέατρον καὶ κυρίως ἡ Βυζαντινὴ Ἐκκλησιαστικὴ μουσική, ἡ πρὸς τὴν ὁποίαν ἐπίδοσις κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους ἀπὸ τοῦ Αὐτοκράτορος μέχρι τοῦ τελευταίου ἀστοῦ ἦτο μεγίστη. Πάντα ταῦτα ἀποτελοῦντα τὴν κυρίως βάσιν, ἐφ ἧς στηρίζεται ἡ σημερινή δημώδης ποίησις καὶ ἰδίως ἡ μουσική, εἶναι ἄξια τῆς προσοχῆς καὶ τοῦ ἐνδιαφέροντος παντὸς ἐπὶ τοῦ θέματος τούτου ἐνασχολουμένου. Προέταξα τὴν δημοτικὴν ποίησιν, διότι τὴν ποίησιν ταύτην οὐδέποτε ἐγκατέλιπε μόνην ἡ ἀκόλουθος καὶ ὑπουργοῦσα μουσική, συνεπῶς δέ, διότι πάντα τὰ τῆς Βυζαντινῆς ἐποχῆς δημοτικὰ ποιήματα, ἔμμετρα καὶ μή, ᾒδοντο ἀναμφισβητήτως. Καὶ δείγματα τῆς τοιαύτης ποιήσεως εὑρίσκομεν ἐν τοῖς Χρονικοῖς τοῦ Θεοφάνους, ὅπως τὸ γνωστὸν ἐκεῖνο ᾀσμάτιον: «Εὕρηκε τὴν δαμαλίδα ἁπαλὴν καὶ ὡς τὸν κενὸν ἀλεκτόριν αὐτὴν «πεπήδηκε...»,

24 θ δι οὗ σατυρίζεται ὑπὸ τῶν δήμων, ψαλλόντων αὐτό, ὁ Μαυρίκιος καὶ ἡ σύζυγος αὐτοῦ Κωνσταντίνα (600 μ.χ.). Ἐπίσης ἔχομεν τὸ δίστιχον ἐκεῖνο: «Πάλιν τὸν καῦκον ἔπιες, «πάλιν τον νοῦν ἀπώλεκας, δι οὗ οἱ Πράσινοι, συναθροισθέντες (609 μ.χρ.) ἐν τῷ Ἱπποδρόμῳ, ἐθεάτρισαν τὸν διάδοχον τοῦ Μαυρικίου Φωκᾶν τὸν μέθυσον, ψάλλοντες αὐτό. Μετὰ ταῦτα γνωστὸν εἶναι ἕτερον δημῷδες ᾀσμάτιον (τοῦ Θ αἰῶνος), ὅπερ ἐψάλη ὑπὸ χωρικοῦ τινος καὶ ὑπὸ τὰ τείχη τῆς πολιορκουμένης Σανιάνας, καθ ὑπόδειξιν Μιχαήλ τοῦ Τραυλοῦ, θέλοντος νὰ διαφθείρῃ τὸν παρὰ τῷ Γαζαρηνῷ Κολωνιάτῃ ἰσχύοντα Οἰκονόμον ἔχον οὕτω: «Ἄκουσον κὺρ Οἰκονόμε «τὸν Γυβέρην τί σου λέγει «Ἄν μοι δώσῃς τὴν Σανιάναν «Μητροπολίτην σε ποίσω «Νεοκαισάρειαν σοι δώσω» 1 Ἀλλὰ καὶ αἱ τέσσαρες φατρίαι, τῶν Πρασίνων, τῶν Βενέτων, τῶν Ρουσίων καὶ τῶν Λευκῶν εἶχον ἴδια ᾄσματα μεμελισμένα, ἅτινα ἔψαλλον οἱ Ψάλται ἢ οἱ Κράκται, εὐφημίζοντες τοὺς Αὐτοκράτορας, ὧν δὲ καὶ αἱ περίοδοι καὶ ὁ τονισμὸς οὐδόλως διαφέρουσιν ἀπὸ τοῦ ρυθμοῦ καὶ τοῦ μελισμοῦ τροπαρίων ἐκκλησιαστικῶν, ἅτινα βάσιν αὐτῶν ἔχουσιν οὐχὶ τὴν προσῳδίαν, ἀλλὰ τὸν τονικὸν ρυθμόν. Τοιαῦτα δὲ διεσῴθησαν πλεῖστα ἐν εἴδει προπαιδειῶν καὶ ἐν αὐτῇ τῇ διδασκαλίᾳ τῆς Βυζαντινῆς ἐκκλ. μουσικῆς, πρὸς τοὺς ἤχους καὶ τὰ μουσικὰ ἰδιώματα ταύτης μεμελοποιημένα. Ἀλλὰ καὶ τὸ Δημοτικὸν τῶν Βυζαντινῶν Θέατρον εἶναι πλουσία πηγή πολυτίμων διὰ τὸ ἡμέτερον θέμα πληροφοριῶν. Ἐξ αὐτοῦ πληροφορούμεθα (Βασίλειος τάξις Κωνσταντίνου τοῦ Η ) περὶ τῶν θεατρικῶν σκηνῶν τῶν πολυαρίθμων της Κων/πόλεως Συντεχνιῶν, αἵτινες εἶχον ἰδιαίτερα ἑκάστη ᾄσματα, κατὰ πάσας τὰς Βασιλικὰς τελετὰς ὑπὸ ἰδίων μελῳδῶν καὶ κρακτῶν ψαλλόμενα, καὶ ἰδιαιτέρους ἅμα χορούς, ὑπὸ ἰδίων ὀρχηστῶν χορευομένους, ὅπως ὁ Μακελλαρικὸς τῆς συντεχνίας τῶν Κρεωπωλῶν καὶ ἄλλοι. 1. Ἴδε Κρουμβάχερ Ἱστορ. Βυζαντ. Λογοτεχνίας, Τόμ. Γ, Σελ Ἀθῆν

25 ι Ἐκ τοῦ πολέμου δέ, τὸν ὁποῖον ἐκίνησαν κατά τε τοῦ θεάτρου καὶ τῶν ἄλλων παντοειδῶν τελετῶν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, πειθόμεθα, ὅτι δι ἑκάστην τούτων ὑπῆρχον ἰδιαίτερα ᾄσματα. Ὁ Χρυσόστομος λ.χ. πολεμῶν ἀμειλίκτως τὸ Θέατρον ἐκήρυττεν, ὅτι μετὰ τῶν γαμηλίων τελετῶν, τῶν Καλανδῶν καὶ τῶν ἐν Καππαδοκίᾳ τελουμένων συμποσίων, ἔπρεπε να ἐκλείψωσι καὶ αὐτὰ τὰ ἀθῳώτερα τῶν δημοτικῶν ᾀσμάτων, ὅπως λ.χ. τὰ βαυκαλίσματα τῶν τιτθῶν, τὰ ᾄσματα τῶν ὑφαινουσῶν γυναικῶν, τὰ τῶν ἁλιέων καὶ ἄλλα. Πλήν, οὐ μόνον αἱ Καλάνδαι καὶ αἱ γαμήλιοι τελεταὶ ἐπέζησαν, ἀλλὰ καὶ πλεῖστα ἄλλα τεθρυμμένα μέλη, δυνάμενα κατὰ τὸν δριμὺν τοῦ Μεγ. Βασιλείου χαρακτηρισμὸν «καὶ μόνον ἀκουσθέντα, πάντα οἶστρον ἡδονῆς, ἐμποιῆσαι τοῖς ἀκολάστοις». Ἀλλ ἐκεῖνο, ὅπερ ἐκ τῆς πολεμικῆς τῶν Πατέρων, ἰδίᾳ δὲ τοῦ Χρυσοστόμου, περισσότερον παντὸς ἄλλου ἐνδιαφέρει ἡμᾶς, εἶναι μία περικοπὴ αὑτοῦ, ἀναφερομένη εἰς τὰς τῆς ἐποχῆς του δημώδη ᾄσματα, ἅτινα καὶ ἀριθμῶν ἓν πρὸς ἓν λέγει, ὅτι εἶναι αὐτὰ ταῦτα τὰ τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν χρόνων, περὶ ὧν ἐν ἀρχῇ εἶπον. Καὶ ἐν τῇ περικοπῇ του ταύτῃ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος ἀναφέρει τὰ βαυκαλίσματα, τὰ τρυγητικά, τὰ κωπηλατικά, τὰ ἐπιλήνια καὶ ὅλα ἐκεῖνα τὰ δι ἕκαστον ἔργον ὡρισμένα ἐν τῇ ἀρχαιότητι, ὧν, ὡς αὐτολεξεὶ λέγει ο Χρυσόστομος, ἐποιοῦντο χρῆσιν «Σπεύδοντες τὸν ἐκ τῶν ἔργων πόνον παραμυθήσεσθαι, ὡς τῆς ψυχῆς, εἰ»μέλους ἀκούσειε καὶ ᾠδῆς, ρᾷον ἂν ἅπαντα ἐνεγκεῖν δυναμένης τὰ ὀχληρὰ»καὶ ἐπίπονα» (Τόμ. V, σελ. 132). Τὰ δημώδη ᾄσματα μεθ ὅλον τὸν κατ αὐτῶν ἀμείλικτον πόλεμον τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἐπέδρασαν σπουδαίως ἐπὶ τῶν τότε Χριστιανῶν. Ἀπόδειξις τούτου, ὅτι αὐτοὶ οὗτοι οἱ Πατέρες, ἰδίως δ ὁ Χρυσόστομος καὶ ὁ Βασίλειος, ἵνα ἀποσπάσωσι τοὺς πιστοὺς ἀπὸ τῆς λύμης τῶν ἀρειανιζόντων, ἠναγκάσθησαν νὰ εἰσαγάγωσι τὰς μελῳδίας τῶν ἀρειανῶν ᾀσμάτων, ἐφαρμόζοντες ἐπ αὐτῶν ὀρθόδοξα ποιήματα. Καὶ τοῦτο, διότι ὁ Ἄρειος πλὴν τῆς Θαλείας, ἥτις ἦτο λειτουργικὸν βιβλίον, ἀποτελούμενον ἐκ στίχων ἐμμέτρων κατ ἀπομίμησιν τῶν τοῦ βωμολόχου Σωτάδου τοῦ Αἰγυπτίου, ἐποίησε καὶ ἄλλα ᾄσματα ὁδοιπορικά, ἐπιμύλια, ναυτικά κ.λπ. διὰ τῆς ἡδονικῆς μελῳδίας τῶν ὁποίων προσεπάθει νὰ προσελκύσῃ εἰς τὴν ἀσεβῆ αὑτοῦ αἵρεσιν τοὺς ἀμαθεστέρους καὶ ἁπλοϊκωτέρους τῶν Χριστιανῶν.

26 ια Ἀλλ ὑπῆρχον καὶ ἄλλα εἴδη ᾀσμάτων διὰ διαφόρους περιστάσεις προωρισμένα. Ὁ Αὐτοκράτωρ λ.χ. κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς ἑορτῆς τῶν Θεο φανείων παρετίθει δεῖπνον, καθ ὅ, πλὴν ἄλλων σκηνῶν καὶ χορῶν, ᾔδοντο καὶ ἰδιαίτερα ᾄσματα. Τινὰ τούτων ᾖσαν πολεμικὰ καὶ νικητήρια, ψαλλόμενα ὑπὸ τῶν ψαλτῶν μετ ἐπιφωνημάτων, παρενειρομένων ἐν τῷ μεταξὺ τῶν περιόδων. Ὡσαύτως συνήθη ᾄσματα ᾖσαν τὰ μοιρολόγια καὶ οἱ ὁλοφυρμοί, ὧν τινα ἐκαλοῦντο μονῳδίαι, ὅπως ἡ ἐπὶ τῷ θανάτῳ Ἰωάννου τοῦ Παλαιολόγου μονῳδία τοῦ Φιλῆ. Ἀλλ ὑπῆρχον καὶ ὕμνοι ἰδιαίτεροι διὰ τὰς τελετάς, τὰς ἐκ τῶν Ἀνακτόρων πρὸς τὸν ναὸν τῆς Ἁγίας Σοφίας κατευθυνομένας, οὕς ἔψαλλον οἱ ψάλται ἐκ διαλειμμάτων, εὐφημίζοντες ἐν τῷ μεταξὺ καὶ πολυχρονίζοντες τοὺς Αὐτοκράτορας. Καὶ ὄντως, ὡς ᾄσματα, θέσιν δημωδῶν τοιούτων ἐπέχοντα, δύνανται νὰ θεωρηθῶσιν αἱ Φῆμαι, οἱ Πολυχρονισμοὶ καὶ αἱ εὐφημίαι τῶν Αὐτοκρατόρων, τῶν Πατριαρχῶν, τῶν Μητροπολιτῶν καὶ τῶν Ἡγεμόνων, ὅπως καὶ τὰ ἰδιαίτερα ἐκεῖνα μέλη, τὰ Παλατινά, τὰ ἀπελατικά, τα δρομικὰ καὶ τὰ νικητήρια, ἅτινα ἐπὶ ἤχων καὶ μουσικῶν γραμμῶν τῆς Βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μεμελισμένα, ἔχουσιν ἐλευθεριωτέρας μουσικὰς γραμμάς. Εἰς τοῦτο δὲ τὸ εἶδος ἀνάγονται καὶ αἱ διὰ τῆς γραφῆς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς διασῳθεῖσαι ποικίλαι προπαίδειαι τοῦ παλαιοῦ συστήματος, ὧν μία, ἡ καὶ μᾶλλον εὐτράπελος ἡ ἑξῆς: «Ὁ θέλων μουσικὴν μαθεῖν»καὶ θέλων ἐπαινεῖσθαι,»θέλει πολλὰς ὑπομονάς,»θέλει πολλὰς ἡμέρας»τιμὴν πρὸς τὸν διδάσκαλον,»δουκᾶτα εἰς τὰς χεῖρας»τότε νὰ μάθῃ ὁ μαθητὴς»καὶ τέλειος νὰ γίνῃ». 1 Πλὴν τῶν τοῦ ἐλευθεριωτέρου τούτου κλάδου τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς ᾀσμάτων ὧν πλεῖστα διεσῴθησαν διὰ τῆς μουσικῆς αὑτῆς γραφῆς, οὐδὲν ἀπολύτως ἐκ τῶν καθαρῶς κοσμικῶν ᾀσμάτων διεσῴθη μεμελισμένον μέχρι τῆς ΙΖ ἐκατονταετηρίδος. Ἀπὸ ταύτης ὅμως καὶ ἐντεῦθεν εἰς μουσικὰ χειρόγραφα εὑρίσκονταί που καί που ἐσπαρμένα καί τινα τῶν κοσμικῶν τούτων ᾀσμάτων, εἰς τὸ στενογραφικὸν σύστη- 1. Ἴδε Κ. Α. Ψάχου «Ἡ Παρασημαντική», ἐν Ἀθήναις 1917, Σελ. 29.

27 ιβ μα τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς. Ἐν τῇ ἱερᾷ Μονῇ τῶν Ἰβήρων τοῦ Ἄθωνος ὑπάρχει χειρόγραφον, οὗτινος τὰ πρῶτα ἑπτὰ φύλλα περιέχουσι δέκα καὶ τρία δημώδη ᾄσματα, μεμελισμένα διὰ τῆς Βυζαντινῆς παρασημαντικῆς. Τὰ ᾄσματα ταῦτα, ἅτινα εἶδον τὸ 1900 ἐν Ἁγίῳ Ὄρει, ἀνεκάλυψεν ἐν τῇ σταχώσει τοῦ ὑπ ἀριθμὸν 1203 χειρογράφου τῆς Μονῆς τῶν Ἰβήρων ὁ ἀείμνηστος Σπυρίδων Λάμπρος. 1 Ἥ τε ποίησις καὶ ἡ μουσικὴ τῶν ᾀσμάτων τούτων διασαφηνίζουσι δύο σημεῖα σπουδαιότατα. Διότι οὐ μόνον εὑρέθησαν δημοτικὰ ᾄσματα, πρὸ τριῶν περίπου ἑκατονταετηρίδων ὄντα ἐν χρήσει ἐξ ἀρχαιοτέρας ἴσως παραδόσεως, ἀλλὰ καὶ τὰ ᾄσματα ταῦτα διεσῴθησαν παρασεσημασμένα διὰ τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς στενογραφίας. Ἀλλ ὑπάρχουσι καὶ ἄλλα ὁμοίας μουσικῆς φύσεως ᾄσματα, μετὰ τῆς διαφορᾶς, ὅτι ἡ ποίησις αὐτῶν δὲν εἶναι καθαρῶς δημώδης, ἀλλὰ δημοτικίζουσα. Καὶ τοιαῦτα, ὑπὲρ τὰ διακόσια, εὕρηνται παρ ἐμοὶ ἐν χειρογράφῳ ἰδιοχείρῳ Πέτρου τοῦ Βυζαντίου, διὰ τοῦ αὐτοῦ στενογραφικοῦ συστήματος γεγραμμένα. Πάντα τὰ ᾄσματα ταῦτα δίδουσιν ἡμῖν σαφῆ ἰδέαν τῆς μουσικῆς, καθ ἣν πρὸ τριῶν καὶ ἐπέκεινα αἰώνων ᾔδοντο κοσμικὰ τῆς τότε ἐποχῆς, κατὰ παράδοσιν ἀρχαιοτέραν πάντως σωζόμενα, ᾄσματα, ἅτινα ἀποτελοῦσι τὸν ἰδιαίτερον ἐκεῖνον κλάδον τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, ὅστις πρὸς διαστολὴν ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ τοιούτου καλεῖται ἐξωτερικός. Καὶ ὀφείλεται μεγίστη χάρις εἰς τὴν Βυζαντινὴν ἐκκλησιαστικὴν μουσικήν, ἥτις οὐ μόνον ὑπῆρξε δημιουργὸς καὶ τροφὸς τοῦ δημώδους Βυζαντινοῦ μουσικοῦ ἰδιώματος, ἀλλὰ καὶ διὰ τῆς γραφῆς αὑτῆς, διασῴσασα ἀρκετὰ τοῦ εἴδους τούτου ᾄσματα, παρέχει ἡμῖν σήμερον σαφῆ ἰδέαν τοῦ τρόπου, καθ ὃν οἱ ἡμέτεροι πρόγονοι ἐγλύκαινον τοὺς πόνους αὑτῶν ἐν ἡμέραις εὐπραγίας τε και δυσπραγίας. Γ ΟΝ. Ὁ Ἑλληνισμός ἡττηθεὶς ὡς κράτος, ἔμεινεν ὡς Ἔθνος ἀήττητος. Ἂν μετὰ τοῦ τελευταίου τοῦ Βυζαντίου Αὐτοκράτορος ἐξέλιπεν ἡ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία, ἐκ τοῦ τιμίου ὅμως αἵματος αὑτοῦ, ὡς ἄλλος φοῖνιξ, ἀνεβλάστησεν ἡ Ἑλληνική μεγάλη ἰδέα. Ἂν ἐθρήνησεν ὁ Ἑλληνισμὸς 1. Σπ. Λάμπρου, «Νέος Ἑλληνομνήμων». Τόμ. ΙΑ, Τεῦχ. Δ. 31 Δεκεμ Σελ. 422.

28 ιγ διὰ τὴν ὑποδούλωσιν τοῦ ἐθνικοῦ αὑτοῦ κέντρου, χωρὶς ποσῶς ὅμως ν ἀπελπισθῇ καὶ ν ἀποκάμῃ, ὑπέμεινε τὴν δεινὴν ταύτην συμφορὰν ὅπως μόνος ὁ Ἕλλην γνωρίζει καὶ δύναται καρτερικῶς νὰ ὑπομένῃ τὰ πλήγματα καὶ τὰς δοκιμασίας αὑτοῦ. Διότι, ἐν ᾧ ἀφ ἑνὸς οἱ λόγιοι τοῦ Βυζαντίου, διασπαρέντες ἀνὰ τὴν Δύσιν, ἐξήγειραν τοὺς Χριστιανοὺς ἡγεμόνας κατὰ τῶν τυράννων, οἱ Ἁρματωλοί ἀφ ἑτέρου καὶ οἱ Κλέφται, οἱ γενναῖοι ἐκεῖνοι καὶ ἀνυπότακτοι τῶν χρόνων τῆς Τουρκικῆς τυραννίας ἥρωες, ἀνερχόμενοι ἐπὶ τῶν ὑψηλῶν καὶ ἀπροσίτων ὀρέων, οὐ μόνον διαμαρτύρονται μὲ τὰ ὅπλα ἀνὰ χεῖρας κατὰ τῆς Τουρκικῆς τυραννίας, ἀλλὰ καὶ διὰ τῶν ἡρωϊκῶν αὑτῶν κατορθωμάτων φρονηματίζουσι συγχρόνως τοὺς ὁμοφύλους αὑτῶν, διδάσκοντες καὶ πείθοντες αὐτοὺς, ὅτι διόλου ἀδύνατος δὲν ἦτο ἡ ἀπὸ τοῦ Τουρκικοῦ ζυγοῦ ἀπελευθέρωσις τῆς Ἑλληνικῆς πατρίδος. Καὶ οὕτως ἔχομεν ἐκ τῆς ζυμώσεως ταύτης ἀθάνατα ὄντως ἱστορικὰ μνημεῖα, τὰ ἡρωϊκὰ ἡμῶν ᾄσματα, τὰ προϊόντα ταῦτα τῆς γνησίας δημοτικῆς ἡμῶν Μούσης, ἥτις ὡς ὁ μᾶλλον δόκιμος χρονογράφος καὶ παραστάτης παρηκολούθει τοὺς ἀγῶνας τοῦ ἡμετέρου Ἔθνους ἀπὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κων/πόλεως μέχρι τῆς μεγάλης ἐκείνης τοῦ 1821 ἐποποιΐας. Δὲν εἶναι δὲ ἀνάγκη ν ἀναφέρω, ὅτι τὰ ᾄσματα ταῦτα οὐδέποτε ἐγκατέλιπεν ἡ μουσική, διότι ὁ σκοπός, δι ὃν ποιοῦνται τὰ δημοτικά τραγούδια, δὲν εἶναι οὔτε ἡ ἁπλῆ ἀνάγνωσις, οὔτε μόνη ἡ ἀπαγγελία, ἀλλ εἶναι κυρίως ἡ μουσικὴ αὐτῶν ἐκτέλεσις, τὸ τραγούδημά των. Τρανὴ δὲ τούτου ἀπόδειξις, ὅτι καὶ αὐτὴν τὴν νεκρικὴν σιγὴν διακόπτων ὁ Ἕλλην ᾄδει, δὲν ἀπαγγέλει τὰ μοιρολόγια του. Ἐποιεῖτο βεβαίως πρῶτον τὸ ποίημα, ἀλλ ἀμέσως περιεβάλλετο τοῦτο διὰ μέλους, ὡς καὶ παρ αὐτοῖς τοῖς ἀρχαίοις ποιηταῖς ὕμνων, περὶ ὧν ὁ Πλούταρχος λέγει, ὅτι: «Ποιοῦντες»ἔπη, τούτοις μέλη προσετίθεσαν». (Περὶ μουσικῆς, σελ. 281). Κατὰ τὸν Πλάτωνα ποίησις, γεγυμνωμένη τοῦ μέλους, ὁμοιάζει πρὸς πρόσωπον, τὸ ὁποῖον ἐστερήθη τοῦ κάλλους του, ἀφ οὗ ἀπέβαλε τὸ ἄνθος τῆς νεότητος. «Ἔοικε τοῖς τῶν ὡραίων προσώποις, καλῶν δὲ μή, οἷα γίγνε-»ται ἰδεῖν, ὅταν αὐτὰ τὸ ἄνθος προλίπῃ» (Πλάτ. πρὸς Δημόν. Βιβλ. ι 600). Τὰ ᾄσματα ταῦτα κεῖνται μαρτύριον ἀψευδὲς μιᾶς μεγίστης ἱστορικῆς διὰ τὸν Ἑλληνισμὸν ἀληθείας. Καὶ ἡ μεγίστη αὕτη ἀλήθεια εἶναι, ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς ἐταπεινώθη πάντοτε καὶ κατεξηυτελίσθη, ὁσάκις ἐγένετο ὄργανον ξένων εἰσηγήσεων καὶ ρᾳδιουργιῶν, τοὐναντίον δέ, ὅτι ἐμεγαλύνθη καὶ ἐμεγαλούργησεν, ὁσάκις τὸν ἀγῶνα αὑτοῦ τὸν τίμιον ἐνεπιστεύθη εἰς μόνας τὰς ἰδίας αὑτοῦ δυνάμεις...

29 Ἡ Ποίησις λοιπὸν καὶ ἡ Μουσική, αἱ δύο αὗται δίδυμοι ἀδελφαί, τῶν ὁποίων πατὴρ μὲν ὁ νοῦς, μήτηρ δ ἡ καρδία, ἐξιστοροῦσαι καὶ ᾄδουσαι τοὺς ἀγῶνας καὶ τὰ κατορθώματα τῶν ἡρώων ἡμῶν, ἦτο ἀδύνατον νὰ ὑπάρξωσι ἡ μία ἄνευ τῆς ἄλλης. Ἕκαστον ἔθνος ἔχει τὴν δημοτικήν του ποίησιν καὶ τὴν δημώδη μουσικήν του. Ἀμφότεραι δ ὁμοῦ ἀποτελοῦσι τὸ κάτοπτρον παντὸς ἔθνους, ἐν τῷ ὁποίῳ ὁ φιλόσοφος παρατηρητὴς δύναται νὰ ἴδῃ καὶ νὰ κρίνῃ ἀσφαλῶς περὶ τῆς ἐθνικῆς καὶ πνευματικῆς καταστάσεως αὐτοῦ. Τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος κατόπιν τοῦ μεγίστου ἐκείνου καὶ δεινοῦ πλήγματος, ὑπέστη βεβαίως ἀλλοιώσεις τινας ἔν τε τῷ ἰδιωτικῷ καὶ τῷ δημοσίῳ αὑτοῦ βίῳ. Κάτοπτρον ὅμως τῆς ἐπελθούσης μεταβολῆς καὶ τῆς ἐγκαινιάσεως νέας καταστάσεως, ζοφερᾶς μέν, πλήν ἀλλ ὅμως ἐκδηλούσης τὸ ἐθνικὸν φρόνημα, τὰ ἐθνικὰ ἰδεώδη καὶ τοὺς ἐθνικοὺς αὐτοῦ πόθους, εἶναι τὰ ἐθνικὰ αὑτοῦ ᾄσματα. Καὶ κυρίως εἰπεῖν, ἡ νεωτέρα ἑλληνικὴ δημοτικὴ Ποίησις καὶ Μουσικὴ ἄρχονται ἀπὸ τῆς βεβηλώσεως τοῦ Ναοῦ τῆς Ἁγίας Σοφίας καὶ τῆς μετατροπῆς αὐτοῦ εἰς τζαμίον. Διότι ὁ θρηνῳδός ποιητής καὶ μουσικός, ὁ λαὸς τουτέστι, φανταζόμενος ὅτι αἱ ἱεραὶ εἰκόνες κλαίουσιν ἐκ τῆς ἐπελθούσης τραγικῆς μεταβολῆς καὶ βεβηλώσεως καὶ ὅτι χύνουσι μαῦρα δάκρυα: «Οἱ εἰκόνες ἄρχισαν νὰ κλαῖν, νὰ χύνουν μαῦρα δάκρυα»... λέγει πρὸς αὐτὰς μετὰ πεποιθήσεως τόσον στερρᾶς, ὅσον καὶ ἱερᾶς: ιδ «Σώπασε, κυρὰ Δέσποινα, καὶ σεῖς ἅγιοι μὴν κλαῖτε,»πάλαι μὲ χρόνους μὲ καιροὺς πάλαι δικά σας θἆναι». Ἔκτοτε ἐξηκολούθησεν ὁ ἀγὼν μεταξὺ ἐλευθερίας καὶ δουλείας, μεταξὺ Ἑλληνισμοῦ καὶ Μωαμεθανισμοῦ, ἡ δὲ Δημοτική ποίησις καὶ ἡ μουσική, πιστοί διερμηνεῖς τῶν αἰσθημάτων τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ καὶ δοκιμώτατοι χρονογράφοι τοῦ τε κατ ἰδίαν καὶ τοῦ καθόλου βίου, ζωγραφίζουσιν ὑπερόχως τὸν βίον τοῦτον διὰ στίχων καὶ μελῶν ἀπαραμίλλων. Ἡ δημοτική ποίησις ἀφ ἑνὸς καὶ ἡ παραστάτις ταύτης μουσική ἀφ ἑτέρου ὑπῆρξαν οἱ στύλοι τοῦ ἀγῶνος τοῦ 21 καὶ τῆς ἐθνικῆς ἡμῶν παλιγγενεσίας. Αὗται καὶ μόναι ἐνέπνεον καὶ παρώρμων εἰς γενναίας καὶ ἡρωϊκὰς πράξεις τὸν δουλεύοντα Ἕλληνα, ὅστις ἐγκαταλείπων πατέρα, μητέρα, ἀδελφούς, σύζυγον και τέκνα, ἁρπάζων δὲ τὸν πιστότερον σύντροφον, τὸ καρυοφύλλι του, ἐτρέπετο ἀνὰ τὰ δυσπρόσιτα τοῦ Πίνδου ὄρη, λέγων πρὸς τὴν μητέρα του:

30 «Μάννα σοῦ λέω δὲν μπορῶ τοὺς Τούρκους νὰ δουλεύω,»θὰ πάρω τὸ ντουφέκι μου νὰ πάω νὰ γίνω κλέφτης,»νὰ κατοικίσω στὰ βουνὰ καὶ σταῖς ψηλαῖς ραχούλαις» Ἑκ τῶν ᾀσμάτων δὲ τούτων ἐμπνεόμενος ὁ Ἕλλην καὶ μεγαλουργῶν, οὐδεμία ἀμφιβολία, ὅτι εἶχε καὶ κρυφήν τινα ἱερὰν χαράν, ὅτι ἡ Ἐθνική του Μοῦσα θὰ ἔπλεκε καὶ δι αὐτὸν ἀντὶ ἀμαράντου στεφάνου «ἕνα τραγοῦδι». Καὶ διὰ τοῦτο ὁ ἀγὼν τοῦ 21 οὐδὲν ἄλλο ἔσχε θεμέλιον, ἢ μίαν μεγάλην συλλογὴν Κλέφτικων τραγουδιῶν, σῳζομένων ἀνὰ τὰ στόματα τοῦ Πανελληνίου. «Ὁ Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, διηγούμενος τὰ κατὰ τὸν βίον τῶν Ἁρ-»ματωλῶν καὶ Κλεφτῶν λέγει: «Εἶχαν παιχνίδια, ταμπουράδες, πηδήματα,»χορούς, τραγούδ α ἡρωϊκά. Τὰ τραγούδ α τὰ ἔκαμναν οἱ χωρ άταις οἱ στραβοὶ»μὲ ταῖς λύραις». Ἑρμηνεύων δὲ τί ἧσαν τὰ τραγούδια, δίδει τὸν ἑξῆς ἀμίμητον χαρακτηρισμόν: «Τὰ τραγούδ α ἦσαν ὕμνοι, ἐφημερίδες στρατιωτικές». Εἶναι ἀφ ἑτέρου γνωστὸν, ὅτι πάντες οἱ Καπεταναῖοι τῶν Κλεφτῶν καὶ τῶν ὁπλαρχηγῶν τῆς ἐπαναστάσεως εἶχον τοὺς ἰδιαιτέρους αὑτῶν ραψῳδούς, προερχομένους ἐκ τῶν συμπολεμιστῶν αὑτῶν συνήθως. Ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ οὗτοι οἱ Καπεταναῖοι συνέθετον νέα τραγούδ α, ἢ ἐτροποποίουν παλαιότερα, προσαρμόζοντες ταῦτα ἐπὶ νεωτέρων ὑποθέσεων καὶ ᾄδοντες αὐτά. Ὁ ἴδιος Κολοκοτρώνης διηγεῖται πρὸς τὸν Τερτσέτην πῶς, ὅταν ἦτο Κλέφτης στὰ βουνά, εὑρέθη εἰς τὴν ἀνάγκην νὰ ἐνθουσιάσῃ τὰ παλληκάρια του μὲ τραγοῦδι, τὸ ὁποῖον ἐπίτηδες πρὸς τοῦτον τὸν σκοπὸν συνέθεσεν. Καὶ τὸ τραγοῦδι τοῦτο τοῦ Κολοκοτρώνη ἦτο μία ἀγόρευσις πρὸς τὰ παλληκάρια του, διὰ τῆς ὁποίας παρώτρυνε ταῦτα, τὴν ἡμέραν τοῦ Πάσχα, νὰ ἐλευθερώσωσιν ἐκ τῶν τουρκικῶν χειρῶν Χριστιανούς, ἀπαγομένους αἰχμαλώτους. «Πρῶτα τοὺς τὸ ἑρμήνευσα λέγει αὐτολεξεί μιλητά, ἔπειτα τὸ ἔκανα καὶ τραγοῦδι καὶ τοὺς τὸ ἐτραγούδισα». Χάριν περιεργείας ἀναγράφω τὸ τραγοῦδι τοῦτο, τὸ ὁποῖον συνέθεσεν ὁ Κολοκοτρώνης ἐπὶ τῇ βάσει παλαιοτέρου, ἔχοντος θέμα μάχην τινά κατὰ τοῦ Χάρου πρὸς ἀπελευθέρωσιν δεσμίων ψυχῶν, διασκευάσας καὶ τραγουδήσας τοῦτο: «Καλὰ τρῶμε καὶ πίνουμε καὶ λιανοτραγουδᾶμε,»δὲν κάνουμε κι ἕνα καλό, καλὸ γιὰ τὴ ψυχὴ μας;» Ὁ κόσμος φτειάνουν ἐκκλησιαῖς, φτειάνουν καὶ μοναστήρια, ιε

31 »Νὰ πᾶμε νὰ φυλάξουμε ςτῆς Τρίχας τὸ γεφῦρι,»ποῦ θὰ περάσῃ ὁ βόϊβοντας μὲ τοὺς ἁλυσσωμένους,»νὰ κόψουμε τοὺς ἅλυσσους, νὰ βγοῦν οἱ σκλαβωμένοι; Ἐκτὸς τοῦ Κολοκοτρώνη γνωστὸν εἶναι, ὅτι καὶ ὁ Ρουμελιώτης Μακρυγιάννης ἦτο ποιητὴς καὶ αὐτοσχεδιαστὴς τραγουδ ῶν, συγχρόνως δὲ καὶ καλλίφωνος, ᾄδων θαυμασίως τὰ ὑπ αὐτοῦ ποιούμενα ᾄσματα, ὅπως καὶ ὅλα τὰ δημώδη. Ὡσαύτως ὁ Θοδωράκης Γρίβας. Ὁ Κώστας Μπουκουβάλας πιστὸν αὐτοῦ σύντροφον εἶχε τὸν ραψῳδὸν Νογιάτην. Ὁ Καζαβέρνης, περικυκλωθεὶς ὑπὸ τῶν Τούρκων: «Τρεῖς μέρες κάνει πόλεμο, τρεῖς μέρες καὶ τρεῖς νύχτες,»δίχως ψωμί, δίχως νερό, δίχως κανέν μαντᾶτο. Τὰ δὲ παλληκάρια του ἐκ τῆς ἐξαντλήσεως ἐναποθέτουσι τὸ ξῖφος εἰς τὴν θήκην. Ἀλλ ὁ Καζαβέρνης δὲν ἀποκάμνει, οὔτε ἀποθαρρύνεται. Γνωρίζει κάλλιστα τὸ μέσον, δι οὗ ἠδύνατο νὰ ἐμπνεύσῃ τὸ θάρρος εἰς τοὺς γενναίους του: «Κι ὁ Καζαβέρνης γύριζε τὸ βράχο τραγουδῶντας. Ὁ Καταρραχιᾶς, θέλων νὰ ρίψῃ τοὺς Τούρκους εἰς τὴν παγίδα ἣν ἕστησεν αὐτοῖς, δίδει τὸ σύνθημα εἰς τὰ παλληκάρια του: «νὰ τραγουδήσουν τὰ τραγούδ α». Τὰ τραγούδια δηλ. τὰ ὁποῖα συνείθιζον νὰ ᾄδωσιν ἐν παρομοίαις περιστάσεσιν, εἴτε ἐπαναλαμβάνοντες γνωστὰ ᾄσματα, εἴτε αὐτοσχεδιάζοντες νέα τοιαῦτα. Ἐν ἑνὶ λόγῳ ὁ Κλέφτης, διαμονὴν αὑτοῦ ἔχων τὰς δειράδας καὶ τὰς κορυφὰς τῶν ὀρέων, ἐν αἶς κατῴκουν ἄλλοτε οἱ Θεοὶ τῶν προγόνων του, ἐξυμνεῖ διὰ καταλλήλων ᾀσμάτων, οὐ μόνον τὰ ἀνδραγαθήματα καὶ τὰς γενναίας πράξεις τῶν ἡρώων του, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ ταῦτα τὰ καταφύγια καὶ τὰ ἐνδιαιτήματά του, τὸ μὲν πιστεύων, ὅτι οὐδὲν ἄλλο ὄρος δύναται νὰ ἀντιμετρηθῇ πρὸς τὸν Γέρω Ὄλυμπον, ὅστις ἔχει: ι «Σαράντα δυὸ κορφαῖς κι ἑξῆντα δυὸ βρυσοῦλες, τὸ δὲ ἐξυμνῶν τὸν κονιαροπατημένων Κίσσαβον, τοῦ ὁποίου: «Κάθε κορφὴ καὶ φλάμπουρο «Κάθε κλαδί και κλέφτης. Ἂν δέ τις φαντασθῇ τὴν πληθὺν τῶν Καπεταναίων καὶ τῶν παλληκαριῶν των, ὅπως καὶ τὴν ἀπειρίαν τῶν ἡρωϊκῶν αὑτῶν κατορθωμάτων, ἅτινα ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην περιγραφὴν ἡ Ἐθνικὴ Μοῦσα ἔψαλε καὶ ἀπηθανάτισεν, ἔχει πρὸ αὐτοῦ τὸν θαυμάσιον πλοῦτον καὶ τὸν μέγαν καὶ

32 ιζ ἀνεκτίμητον ἐκεῖνον θησαυρὸν τῶν δημωδῶν ἡμῶν ᾀσμάτων, εἰς ἃ πολύτιμον συμβολὴν παρέχουσι καὶ τὰ δημώδη ᾄσματα τῆς εὐάνδρου καὶ μουσικωτάτης Γορτυνίας. Δ ΟΝ. Τὸν Μάϊον τοῦ 1915 ἱδρύθη ἐν Πειραιεῖ Σύνδεσμος τῶν Γορτυνίων. Ὁ Σύνδεσμος οὗτος, ἀποστὰς τῆς πεπατημένης, πρώτιστον αὑτοῦ καθῆκον ἐθεώρησε τὴν συλλογὴν τῶν δημωδῶν ᾀσμάτων τῆς Γορτυνίας. Τὸ Προ ε- δρεῖον αὑτοῦ προέτεινέ μοι νὰ κατέλθω εἰς Γορτυνίαν καὶ νὰ συλλέξω τὰ ἐν αὐτῇ ᾀδόμενα δημώδη ᾄσματα. Ἀπεδέχθην τὴν πρότασιν ταύτην μετὰ μεγίστης χαρᾶς καὶ εὐχαριστήσεως, ἀλλὰ καὶ μετά τινος ἐκπλήξεως. Καὶ τοῦτο, οὐ μόνον διότι ὁ Γορτυνιακὸς Σύνδεσμος διὰ τῆς ἐθνικωτάτης ταύτης ἀποφάσεώς του συνετέλει εἰς τὴν περισυλλογὴν καὶ διάσωσιν τῶν ᾀσμάτων ἑνὸς τετιμημένου τμήματος τῆς ἡμετέρας πατρίδος, ἀλλὰ καὶ διότι ἔδιδεν ἓν μεγίστης σημασίας καὶ σπουδαιότητος δίδαγμα εἰς ἄλλους πολλῷ πρεσβυγενεῖς Συλλόγους, ὅπως καὶ οὗτοι μιμούμενοι τὸ παράδειγμα αὐτοῦ, πράξωσί τι γενναιότερον καὶ ἐθνικώτερον. Διότι, ἂν τὸ παράδειγμα τοῦ Γορτυνιακοῦ Συνδέσμου ἐμιμοῦντο πάντες οἱ ἐνταῦθα καὶ ἀλλαχοῦ τοπικοί Σύλλογοι, τὸ ζήτημα τῆς περισυλλογῆς τῶν ἁπανταχοῦ τοῦ Ἑλληνικοῦ ᾀδομένων δημωδῶν ἀσμάτων, περὶ ὃ ἑκάστοτε τοσοῦτος γίνεται λόγος καὶ πάταγος ἄνευ οὐδενὸς δυστυχῶς πρακτικοῦ αποτελέσματος, θὰ ἦτο ἤδη ἀφ ἑαυτοῦ λελυμένον. Τὸν Ἰούλιον λοιπὸν τοῦ 1915 μεταβὰς εἰς τὴν εὔανδρον Γορτυνίαν, ἐπελήφθην τοῦ ἔργου, ὅπερ ἀνετέθη μοι. Ἡ Γορτυνία, ὡς γνωστόν, εἶναι μία τῶν ὀρεινοτέρων τῆς Πελοποννήσου ἐπαρχιῶν. Τὸ ὀρεινὸν τοῦ ἐδάφους, τὸ ψυχρὸν τοῦ κλίματος, ἡ θελκτικότης τῶν δασῶν της, αἱ χλοεραὶ κοιλάδες της, αἱ κρυσταλλώδεις πηγαί της, τὸ διαυγὲς τῆς ἀτμοσφαίρας της καὶ τὸ ποικίλον ἐν γένει τῆς φύσεώς της, καθιστῶσι ταύτην μίαν μικρὰν Ἐλβετίαν. Οὐδεμία ἀμφιβολία ὅτι τόσον τὸ κλῖμά της, ὅσον καὶ ἡ κατασκευὴ τοῦ ἐδάφους της ἐπέδρασαν σπουδαίως ἐπί τε τοῦ πνεύματος καὶ τῆς καθόλου ἀγωγῆς τῶν κατοίκων της. Ἀγχίνοια, περίνοια, φιλεργία, ἐπιχειρηματικότης, πνεῦμα ἀποταμιευτικόν, τόλμη συνετή, χαρακτῆρος εὐστάθεια, ἤθους σεμνότης, φιλομάθεια ἀξιόζηλος σκέψις μετὰ λόγου, φιλοξενία παροιμιώδης καὶ τόσα ἄλλα, ἀλλ ἰδίως ἐμμονὴ εἰς τὰ πάτρια, διακρίνουσι τοὺς Γορτυνίους, οἵτινες ὁπουδήποτε καὶ ἂν ἐγκατασταθῶσιν, Γον

33 ἁλματικῶς προοδεύουσιν. Ἐκ τῶν ἀγαστῶν καὶ ἀξιοζήλων τούτων προτερημάτων αὐτῶν ἐξηγεῖται καὶ τὸ πλῆθος τῶν κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους ἀκμασάντων διαπρεπῶν Γορτυνίων, ἐν οἷς ὁ ἐθνομάρτυς Γρηγόριος ὁ Ε, ὁ Γερμανός, ὁ Κολοκοτρώνης, οἱ Δεληγιανναῖοι καὶ τόσοι ἄλλοι ἐθνικοὶ ἄνδρες. Ἀνερχόμενος ἀπὸ τῆς Μεγαλουπόλεως εἰς τὴν Στεμνίτσαν εὑρέθην πρὸ μεγαλοπρεποῦς καὶ ἐκπληκτικοῦ θεάματος. Ἡ κατάφυτος πεδιάς, ὁ ἑλικοειδὴς τοῦ Ἀλφειοῦ ροῦς, ὁ πολύδειρος Ταῢγετος, ἡ Μεσσηνία, ἡ Ὀλυμπία, ἡ Ἠλεία, ὁ Κυπαρισσαϊκὸς κόλπος καὶ αὐτὴ ἔτι ἡ Ζάκυνθος, ἐξ ἧς ὁ Θ. Κολοκοτρώνης κατὰ τὸ δημοτικὸν τραγοῦδι «ἐτήραε καὶ ἀγνάτευε τὸ Μωρηᾶ» μὲ τὸ κιάλι του. «Ὁ Θοδωράκης κάθεται στὴ Ζάκυνθο ς τὸ κάστρο,»βάνει τὸ κ άλι καὶ τηράει καὶ τὸ Μωρηᾶ ἀγναντεύει» πάντα ταῦτα ὡς ἐν κινηματογραφικῷ πανοράματι παρῆλθον ἐν διαστήματι ἑπτὰ ὡρῶν πρὸ τῶν ἐκπλήκτων ὀφθαλμῶν μου. Φθάνω εἰς τὴν ἐρατεινὴν κωμόπολιν Στεμνίτσαν (τὸν ἀρχαῖον Ὑψοῦντα), κειμένην ἐπὶ τῶν ἀνατολικῶν ὑπωρειῶν τοῦ ὄρους Ὑψοῦντος, ὅστις κοινῶς καλεῖται Κλινίτσα. Ἡ βαθεῖα κοιλὰς, αἱ ὑψίκορμοι καὶ εὐθυτενεῖς λεῦκαι, μετὰ τῶν ἄλλων πυκνοφύτων δένδρων, οἱ ἀπότομοι βράχοι, οὓς διῆλθον σταυροκοπούμενος, αἱ δροσεραὶ πηγαί της καὶ τὸ ὑπερκείμενον μέγα ἐξ ἐλατῶν δάσος της, προσδίδουσιν εἰ τὴν Στεμνίτσαν, ἐκ τοῦ σύνεγγυς ὁρωμένην, ἔκπαγλον φυσικὴν χάριν καὶ μεγαλοπρέπειαν. Ἀλλ ἐκεῖνο, ὅπερ μὲ καθυπεδούλωσε τέλεον, εἶναι ἡ ἀνωτέρα πάσης περιγραφῆς φιλοξενία τῶν κατοίκων της, οἱ ἁπλοῖ καὶ ἀπέριττοι τρόποι των καὶ ἡ ἐν εὐρυτάτῳ κύκλῳ διατηρουμένη ἑλληνικὴ ἐνδυμασία των. Ἀλλὰ καὶ τὸ πλῆθος τῶν σῳζομένων Βυζαντινῶν μονῶν, ναῶν καὶ εἰκόνων, ἐξόχου τέχνης πάντα καὶ μεγίστης σημασίας ἀρχαιολογικῆς, καθιστῶσι τὴν Στεμνίτσαν ἓν ἀληθὲς Βυζαντινὸν Μουσεῖον, ὅπερ μόλις ἐσχάτως ἐδέχθη τὴν ἐπίσκεψιν ἀρχαιολογικοῦ Ἐφόρου. Ἐν Στεμνίτσῃ εὗρον ἀναμένον με τὸ Προεδρεῖον τοῦ Γορτυνιακοῦ Συνδέσμου μὲ ἐπὶ κεφαλῆς αὐτοῦ τὸν ρέκτην Πρόεδρον κ. Μιχ. Ρινόπουλον. Φιλοξενηθεὶς ἐν τοῖς ἀρχοντικοῖς οἴκοις Φατούρου καὶ Ρούνιου, ἐζήτησα ἀμέσως τὰς δεούσας πληροφορίας καὶ ὁδηγίας διὰ τὴν περαιτέρω περιοδείαν μου. Ἀλλ εὗρον ἐκ τῶν προτέρων προδιαγεγραμμένον καὶ κατεστρωμένον πρόγραμμα πορείας, ὃ δὲ κυριώτατον, ἔντυπον ιη

34 ιθ ἐγκύκλιον πρὸς τοὺς Προέδρους τῶν Κοινοτήτων, εἰς ἃς θὰ μετέβαινον, λίαν τιμητικὸν διὰ τὸν Σύνδεσμον. Διὰ τῆς ἐγκυκλίου ταύτης συνιστᾶτο εἰς τοὺς κυρίους Προέδρους νὰ συντρέξωσι τὸ ἔργον, τοῦ ὁποίου ἡ σπουδαιότης ὡς ἔλεγεν ἡ ἐγκύκλιος «εἶναι ἀνυπολογίστου ὡφελείας οὐ μόνον»γορτυνιακῆς, ἀλλὰ καὶ Ἐθνικῆς ἐν γένει». Ἰδοὺ ἡ Ἐγκύκλιος: Ἀριθ. Πρωτ. 26]α. Ἐν Πειραιεῖ τῇ 18 Ἰουλίου 1915 ΓΟΡΤΥΝΙΑΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ Πρὸς τὸν κ. Πρόεδρον τῆς Κοινότητος... Εἰς... Λαμβάνομεν τὴν τιμὴν νὰ ἀναγγείλωμεν ὑμῖν, ὅτι ὁ κομιστὴς τῆς παρούσης εἶναι ὁ ἀξιότιμος κ.κ. Κ. Ψάχος Καθηγητής τοῦ Ὠιδείου Ἀθηνῶν, ὅστις περιέρχεται τὴν Γορτυνίαν, ὅπως συλλέξῃ τὰ ἐν διαφόροις χωρίοις καὶ κωμοπόλεσιν αὐτῆς ᾀδόμενα ᾄσματα δαπάναις τοῦ ἡμετέρου συνδέσμου. Ὡς ἐκ τοῦ ἀποστελλομένου ὑμῖν καταστατικοῦ τοῦ συνδέσμου ἐμφαίνεται, εἶς τῶν κυριωτάτων σκοπῶν αὐτοῦ εἶναι καὶ ἡ συλλογὴ τῶν ἐν Γορτυνίᾳ ᾀδομένων ᾀσμάτων καὶ διάδοσις αὐτῶν διὰ συναυλιῶν ἐν Ἀθήναις καὶ Πειραιεῖ καὶ ἐκδόσεως μουσικῶν δελτίων. Ἡ σπουδαιότης τοῦ ἔργου τούτου εἶναι ἀνυπολογίστου ὠφελείας οὐ μόνον Γορτυνιακῆς, ἀλλὰ καὶ ἐν γένει Ἐθνικῆς διότι οὕτω μόνον θὰ διασῳθῇ ἡ δημώδης Ἑλλην. Ποίησις καὶ δὴ ἡ Γορτυνιακή, ἥτις οὐ μόνον διὰ τὸ κάλλος αὐτῆς διακρίνεται, ἀλλὰ καὶ ἐξυμνεῖ τὰ ἡρωϊκὰ κατορθώματα τῶν Τουρκομάχων Γορτυνίων, οἵτινες ἐπὶ τῶν ὑψηλῶν τῆς Πατρίδος αὑτῶν ὀρέων διετήρουν ἄσβεστον τὸ πῦρ τῆς ἐλευθερίας κατὰ τοὺς φοβεροὺς τῆς Τουρκικῆς τυραννίας χρόνους καὶ διετέλεσαν οἱ ἄριστοι ἀρχηγοὶ τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ Τὴν σπουδαιότητα τῆς συλλογῆς τῶν κατὰ τόπους ᾀδομένων

35 κ ᾀσμάτων κατανοήσαντα πάντα τὰ πεπολιτισμένα Κράτη δαπανῶσι κατ ἔτος ἑκατομμύρια ὅλα δραχμῶν χάριν αὐτῆς. Ἡ Γαλλία φέρ εἰπεῖν διὰ τὴν συλλογὴν τῶν ᾀσμάτων μιᾶς μόνης ἐπαρχίας τῆς καλουμένης Προβηγκίας ἐδαπάνησεν ὑπὲρ τὰ τρία ἑκατομμύρια. Τοσαύτη δὲ σημασία ἀπεδόθη εἰς τὸ ἔργον τοῦτο, ὥστε ὁ συλλέκτης τῶν Προβηγκιανῶν ᾀσμάτων Mistral (Μιστράλ) ὀνόματι νὰ νομισθῇ ὡς εἶς τῶν μεγίστων τῆς Γαλλίας ποιητῶν. Ὅθεν εὐελπιστοῦμεν, ὅτι καὶ ὑμεῖς, κ.κ. Πρόεδρε, κατανοοῦντες τὴν μεγάλην σημασίαν τοῦ ἔργου τοῦ κ.κ. Ψάχου, τοῦ ἀρίστου τούτου μουσικοῦ καὶ μοναδικοῦ ἐν Ἑλλάδι συλλέκτου τῶν δημοτικῶν ᾀσμάτων μετὰ τοῦ μέλους αὐτῶν, θέλετε παράσχει αὐτῷ πᾶσαν τὴν δυνατὴν συνδρομὴν, ἵνα ἡ ἐπιτυχία τῶν προσπαθειῶν ἡμῶν καταστῇ πλήρης, διότι αὕτη συντελουμένη θὰ προσθέσῃ μίαν ἐπὶ πλέον δόξαν εἰς τὴν ἀληθῶς ἔνδοξον καὶ εὔανδρον ἐπαρχίαν ἡμῶν καὶ θὰ διαφημίσῃ τὸ ὄνομα αὐτῆς πανταχοῦ τῆς Εὐρώπης, ὅπου μεγίστης τιμῆς ἀξιοῦνται τὰ δημώδη Ἑλληνικά ᾄσματα. Ἐπὶ τούτοις δέξασθε τὴν διαβεβαίωσιν τῆς πρὸς ὑμᾶς ἐξαιρέτου ὑπολήψεως, μεθ ἧς διατελοῦμεν. Ὁ Πρόεδρος τοῦ ἐν Πειραιεῖ Γορτυνιακοῦ Συνδέσμου Μ. ΡΙΝΟΠΟΥΛΟΣ Ἀλλ, ἐκ τῶν ὑστέρων καὶ ἐξ αὐτῶν τῶν πραγμάτων ἀπεδείχθη, ὅτι ἡ ἐγκύκλιος αὕτη ἐπερίττευεν. Διότι πάντες οἱ τῶν Κοινοτήτων προϊστάμενοι, ἔχοντες ἐν ἑαυτοῖς ἐρριζωμένην τὴν ἀγάπην πρὸς τὰ τῆς πατρίδος των ὑπερεθεμάτισαν εἰς τὴν συνδρομὴν των πρὸς ἐπιτυχίαν τοῦ σκοποῦ, δι ὃν μετέβαινον. Καὶ ἀπόδειξις ἡ περαιτέρω περιοδεία μου. Ἐν Στεμνίτσῃ ἔγραψα παρὰ διαφόρων φιλομούσων κατοίκων της εἴκοσι καὶ ἑπτά ᾂσματα, τινὰ τῶν ὁποίων ἀπετύπωσα καὶ εἰς κυλίνδρους τοῦ φωνογράφου, ὃν ἔφερον μετ ἐμοῦ. Ἐκ Στεμνίτσης κατῆλθον εἰς Καρύταιναν, ἥτις κεῖται οὐ μακρὰν τῆς δεξιᾶς τῷ εἰς Ἠλείαν κατερχομένῳ ὄχθης τοῦ Ἀλφειοῦ ποταμοῦ. Ἡ Καρύταινα, ὡς γνωστόν, κτισθεῖσα τὸ 1224 διετέλεσεν ἐπὶ μὲν Φραγκοκρατίας πρωτεύουσα Βαρωνίας, ἐπὶ δὲ Τουρκοκρατίας πρωτεύουσα Καζᾶ. Σῴζεται ἐν αὐτῇ φρούριον Ἑνετικόν. Καὶ ἐν Καρυταίνῃ μοὶ ἐπεδαψιλεύθησαν

36 κα πλεῖσται περιποιήσεις ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ δικηγόρου κ. Ἠλία Σπυρακοπούλου, ἔγραψα δὲ δώδεκα ᾄσματα ἐκ τῶν ἐκλεκτοτέρων. Ἐκ Καρυταίνης, ὁδεύσας πρὸς δυσμάς, διέβην τὸν ἀργυροδίνην ποταμὸν Γορτύνιον ἢ Λούσιον, ἐν τῷ ὁποίῳ κατὰ τὴν μυθολογίαν ἐλούσθη ὁ Ζεύς, περὶ οὗ δὲ ὁ Παυσανίας γράφει, ὅτι κατὰ τὸ θέρος τὸ ὕδωρ αὐτοῦ εἶναι ψυχρότερον καὶ αὐτῶν τῶν ὑπερβορείων τῆς Εὐρώπης ποταμῶν. Διελθὼν ἐκ τῆς τοποθεσίας, ἐν ᾗ ἔκειτο ἡ ἀρχαία Γόρτυς, παρὰ τὴν σημερινὴν κώμην Ἀτσίχολον, ἔφθασα κατόπιν ἀγρίας ἀναρριχήσεως εἰς τὴν θελκτικωτάτην κώμην Βλαχόρραφτην, τὴν ὀνομασθεῖσαν οὕτω ἐξ ἑνὸς Βλάχου ράφτη, ἐγκατασταθέντος ἐκεῖ μετὰ τὴν ἐπανάστασιν, κειμένην δ ἐν τῷ μέσῳ κοιλάδος καταφύτου. Εἰς Βλαχόρραφτην, τὴν πατρίδα τοῦ ποιητοῦ Βαλαβάνη, παρέμεινα δύο ἡμέρας. Εἶναι ἀδύνατον νὰ περιγράψω τὴν ὑποδοχὴν καὶ τὰς περιποιήσεις ὧν ἔτυχον καὶ ἐνταῦθα παρὰ τῶν φιλοξένων κατοίκων της, ἰδίᾳ δὲ ἐν τῷ οἴκῳ τῶν κυρίων Βαρβατσούλη. Διωργάνωσαν ἑορτάς, συνέστησαν πανηγύρεις, ἔδωκαν γεύματα, ὅπως ἰδίοις ὄμμασιν ἴδω τὰ θέλγητρα τοῦ ἀγροτικοῦ βίου καὶ θαυμάσω τὸ μεγαλεῖον τῆς φύσεως δικαιοῦντες οὕτω τὸν ἀρχαῖον ἐκενον φυσιολάτρην, ὅστις χαράσσει τὰς ἑξῆς μελιτώδεις καὶ ἐκφαντικὰς γραμμὰς: «Εἴ τις»οἴεται τερπνότερον εἶναι τὸν ἐν ἄστει βίον τοῦ ἐν ἀγροῖς, ἐνθυμηθήτω»πρὸς ἑαυτὸν οἷόν μέν ἐστι βότρυς ὁρᾶν ἐξ ἀμπέλου κρεμαμένους, οἷον»δὲ ἰδεῖν λήϊα, Ζεφύρων αὔραις κινούμενα, οἷόν δε ἀκοῦσαι βοῶν μυκω-»μένων καὶ προβάτων βληχομένων, οἷον δὲ θέαμα δαμάλεις σκιρτώσας καὶ»ἑλκούσας γάλα. Ἐμοὶ γὰρ δοκεῖ τὰ ἐν τοῖς θεάτροις δεικνύμενα μηδὲν»εἶναι πρὸς τὴν ἀπ ἐκείνων ἡδονήν». Ἐν τῇ ὡραίᾳ Βλαχορράφτῃ ἔγραψα εἴκοσι δύο ᾄσματα, ὑπαγορευθέντα μοι καὶ ὑπὸ πολλῶν ἄλλων, ἀλλ ἰδίᾳ ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν καὶ τῆς δ δος Βαρβατσούλη, τοῦ γνωστοῦ ἀνὰ τὴν Γορτυνίαν καὶ Ἀρκαδίαν τύπου ἀειμνήστου Μπάρμπα Γεώργη, τοῦ ἐπικληθέντος Ὀλύμπου τῆς Ἀρκαδίας καὶ ἑνὸς γλυκυτάτου καὶ μουσικωτάτου τύπου, τοῦ δασοφύλακος μπάρμπα Ἀργύρη. Ἐκ Βλαχορράφτης μετέβην εἰς Ζάτουναν, κώμην κατάφυτον καὶ πολύϋδρον. Καὶ ἐνταῦθα ἐγενόμην δεκτὸς μετ ἐνθουσιασμοῦ ὑπὸ τοῦ φιλοπροόδου Προέδρου τῆς Κοινότητος κ. Δ. Κινινῆ ἰατροῦ καὶ τῶν ἀδελφῶν

37 κβ Στράγγα. Ἔγραψα δὲ εἴκοσι καὶ ἓν ᾄσματα, ὑπαγορευθέντα μοι ὑπό τε τῶν ἀνωτέρω καὶ ἄλλων φιλομούσων. Ἐκ Ζατούνης πεζῇ πλέον, περιπάτου χάριν, κατηυθύνθην εἰς τὴν πρω τεύουσαν τῆς ἐπαρχίας, τὴν ἀγακλυτὴν Δημητσάναν, τὴν πατρίδα τοῦ Ἐθνομάρτυρος Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε, τὴν κοιτίδα ταύτην τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐν Πελοποννήσῳ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς Τουρκικῆς δουλείας. Εἶδον τὸν ἀνδριάντα τοῦ Πατριάρχου, τὴν Βιβλιοθήκην τῆς ἐπὶ Τουρκοκρατίας περιωνύμου Σχολῆς τῆς Δημητσάνης καὶ τὰ μεγαλοπρεπῆ αὐτῆς σχολεῖα. Ἐν Δημητσάνῃ ἐπεφυλάσσετό μοι μία τόσον ἐκπληκτικὴ ὅσον καὶ εὐφρόσυνος ἀποκάλυψις. Ἀπὸ εἰκοσιπενταετίας καὶ πλέον ἐνα σχολούμενος εἰς τὴν περισυλλογὴν τῶν ἑλληνικῶν δημωδῶν ᾀσμάτων, πλεῖστα δὲ μέρη τῆς Ἑλλάδος, ἐλευθέρας τε καὶ μή, περιελθών, οὐδέποτε κατώρθωσα ν ἀνεύρω τινὰ τῶν ἀγνώστων ποιητῶν καὶ μελοποιῶν τῶν δημοτικῶν μας τραγουδ ῶν. Ἐν Δημητσάνῃ λοιπὸν ἐγνώρισα ἕνα ἐμπνευσμένον ποιητὴν καὶ ἐνθουσιώδη ψάλτην τῶν ἑλληνικῶν δημωδῶν ᾀσμάτων, τὸν ἐκ τοῦ ἡρωϊκοῦ Ζυγοβιστίου Δημοδιδάσκαλον κ. Ἰωάννην Ρηγόπουλον. Ἐκ Δημητσάνης ἀνῆλθον εἰς τὸ ὑψηλότερον κατῳκημένον μέρος τῆς Πελοποννήσου (1400 μέρα ὑπὲρ τὴν θάλασσαν) τὰ ἱστορικὰ Μαγούλιανα, φιλοξενηθείς ἐν τῷ οἴκω τοῦ κ. Ρηγοπούλου, ἔγραψα δὲ εἴκοσι καὶ πέντα ᾄσματα ὑπ αὐτοῦ τούτου ὑπαγορευθέντα μοι. Κατὰ τὸ δρομολόγιόν μου ὤφειλον νὰ μεταβῶ εἰς τρία ἔτι μέρη, εἰς τὴν Ζέρζοβαν, εἰς τὸ Βαλτεσινῖκον καὶ εἰς τὰ Λαγκάδια. Δυστυχῶς ἰσχυρὰ ἀδιαθεσία, ἐκ τῆς κοπώσεως καὶ τῆς μακρᾶς ταλαιπωρίας προελθοῦσα, ἐκώλυσέ με νὰ μεταβῶ καὶ εἰς τὰ διαληφθέντα μέρη. Ἀλλ ἐπεφυλάχθην νὰ πράξω τοῦτο ἐν ἄλλῃ εὐκαιρίᾳ πρὸς συμπλήρωσιν τῆς γενομένης ἐργασίας, διὰ δευτέρας ἐπιτοπίου αὖθις συλλογῆς. Ἄλλως τὰ συλλεγέντα ἐντὸς μιᾶς ἑβδομάδος ἑκατὸν δέκα ᾄσματα, ποικίλης φύσεως καὶ πολλῆς ἀξίας, ἦσαν μᾶλλον ἢ ἀρκετά, ἵνα ἀποτελέσωσι πλήρη καὶ εὐπρόσωπον συλλογὴν, ἣν ποσῶς δὲν ἀμφέβαλλον, ὅτι οἱ φιλότιμοι καὶ εὐποροῦντες Γορτύνιοι θα εξέδιδον τύποις, παρέχοντες οὑτωσί καὶ εἰς τὴν ἑαυτῶν πατρίδα μεγίστην ἐκδούλευσιν, ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν δημώδη ποίησιν καὶ μουσικὴν συμβολὴν πολυτιμοτάτην.