... ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ / ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΑΘΗΝΑJ 1961

Transcript

1 .... ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ / ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΑΘΗΝΑJ

2 ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΑΘΗΝΑΙ 1961

3 'Έκδοσις ύπ' άριθ. 1 ΕΘΝΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΕΛΛ ΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ Μητροπόλεως 9- 'Αθήναι Σχέδια: ΚΙτΣΟΥ ΜΑΚΡΗ : 'Εκτύπωσις: ΕΡΓΙΝΟΥ- ΜΑΤΣΟΥΚΗ 'Απαyορεvεται ή άvαδημοσίεvσιs τωv είκόvωv και τωv κειμέvωv '!OV παρόv'!οs '!εύχοvs, avεv yραπτί)s άδείας '!ov ΈθvικοΟ ΌρyαvισμοΟ Έλληvικfis Χειpο'!εχvίας.

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Τα Ύφαντα της Θεσσαλίας» είναι ή πρώτη εκδοση,που ό 'Εθνικός Όργανισμός Έλληνικης Χειροτεχνίας παρουσιάζει στό φιλότεχνο κοινό καi στόν 'Έλληνα χειροτέχνη. Ό ΕΟΕΧ, με τiς εκδόσεις αύτου του εϊδους, επιδιώκει την διατήρηση καi προβολη της λαϊκης παραδόσεως καi του εθνικου καλλιτεχνικου μας πλούτου μέσφ της χειροτεχνίας. Η κεραμική, τα μέταλλα καi τα ύφαντά,. τό κέντημα, ή ξυλογλυπτική αλλα καi οί aλλες τέχνες θ'αποτελέσουν τα θέματα για την εκδοση σειρaς τευχών, που θα δώσουν στόν 'Έλληνα χειροτέχνη πρότυπα αύθεντικα για <iναπαραγωγη καi για νέα δημιουργία. Κι ετσι, με τiς εκδόσεις αύτές, έξασφαλίζεται ανάγλυφη ή εiκόνα της λαϊκης πηγης καi εμπνεύσεως, δπως αυτη. εξελίχθηκε, ξεκινώντας aπό πολυ παλια καi πέρασε aπό χέρι σε χέρι καi &πό γενεα σε γενεά, για να προσθέτει ό γυιός στό <iρχικο σχημα η σχέδιο, που φιλοτέχνησε ό πατέρας του. Τό τευχος αύτό εγινε με την επιμέλεια του λαογράφου κ. Κίτσου Μακρη καi σ'αuτόν οφείλεται ή συλλογη του ύλικοu καi ή <iντιγραφη τών διακοσμητικών θεμάτων. Πολλα aπό τα πρωτότυπα είναι δύσκολο η καi <iδύνατο να βρεθοuν σήμερα. ο ΕΟΕΧ ελπίζει δτι, με την εκδοση αuτή, συμβάλλει θετικα στην ίστορία της Ελληνικης Χειροτεχνίας, παρουσιάζοντας ενα σπουδαίο κλάδο της, τ α Υ φ α ν τ ά, δπως αύτα εξελίχθηκαν στην περιοχη τfjς Θεσσαλίας. ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ Άθηναι, 'Α π ρίλιος 1961

5

6 (_ ΤΑ ΥΦΑΝΤΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ~'Qπως άντικρύζεις άπό τα κορφοβούνια τών θεσσάλικών βουνών τόν καρπερό κάμπο της Θεσσαλίας, σου φαίνεται πως είναι στρωμένος μ ενα απεραντο ύφαντό κιλίμι πάνω στό όποίο ή Φύση κι ό Υ Ανθρωπος ϋφαναν λογης-λογης ξόμπλια. Χωράφια καi μποστάνια, ποτάμια καi ξεροτοπιές, σχηματίζουν γοητευτικους χρωματικους καi σχεδιαστικους συνδυασμους, που καταλήγουν στα θυσανωτα κρόσσια τών βουνοκορφών καi τών αίγαιοπελαγίτικων άκτών. Κι δταν περπατήσεις τό χώρο τουτο βλέπεις, πως δλη ή κοινωνικη καi οίκογενι:ιακη ζωη τών άνθρώπων του, είναι τυλιγμένη στη ζεστασια του σπ ιτικου ύφαντου. Στη γέννηση καi στό θάνατο, στό γάμο καi στό πανηγύρι, στη δουλεια καi στην ξεκούραση, κάποιο ύφαντό θa προσφέρει τη ζεστη μαλακότητα καi τό χρωματικό του χαμόγελο. Οί άνθρωποι στiς μεγάλες πολιτείες, παρασυρμένοι άπό τό ρυθμό της σύγχρονης ζωης, πίστεψαν πως τα ψυχρα κατασκευάσματα της μηχανης θα μπορουσαν να άντικαταστήσουν τα εργα τών χεριών καi της ψυχης. Δεν άργησαν να διαπιστώσουν πως τό σπιτικό δεν εγινε για να προστατεύει μόνο τό κορμi άπό τό χιόνι, τη βροχη καi τόν ηλιο, μα καi γιa να δημιουργεί τό ίδιαίτερο έκείνο κλίμα δπου ή ψυχη άναπαύεται, ζεσταίνεται καi δυναμώνει. Τότε εστρεψαν νοσταλγικη τη ματιά τους πρός τα εργα έκείνα που μπορουν να δημιουργήσουν αυτό τό κλίμα. Ή στροφη αυτη δεν είναι μια ρωμαντικη άναδρομη στην παιδικη κοινωνική μας ήλικία. Είναι μια ζωτικη άνάγκη της ψυχης μας. Δεν ε{ναι οϋτε μιa άντινομία στη σύγχρονη πραγματικότητα, γιατi δσο πιό μηχανικός καi λαχανιασμένος είναι ό τρόπος που έργαζόμαστε καi κινούμαστε, τόσο πιό μεγάλη ή άνάγκη, στiς δικές μας d>ρες, να συντονίσουμε την άνάσα μας με τό ρυθμό της καρδιάς. "Η λαϊκη ζωγραφια καi τό ξυλόγλυπτο, τό μπακίρι καi τό κανάτι, ξαναγυρίζουν κοντά μας, καλοδεχτα σαν άγαπημένα πρόσωπα που έπιστρέφουν άπό μακρινό ταξίδι. Μαζί τους καί τό ύφαντό αυτό μάλιστα με τη φιλοδοξία δχι να είναι άπλώς ενα στο λίδι, μα ενα στοιχείο που θα μας συντροφεύει στην καθημερινή μας ζωή.

7 Τό σημερινό λεύκωμα εχει σκοπό να παρουσιάσει τιίν ύφαντικη της Θεσσαλίας. Διπλη ή έπιδίωξή του. Πρωτα νa παρουσιάσει στό φιλότεχνο κοινό μερικό. aπό τα πιό αντιπροσωπευτικό καi ώραία δείγματα της θεσσαλικης ύφαντικης καi να χαρίσει ετσι, έκτός aπό την αισθητικη χαρά, τη δυνατότητα να δώσει συγκεκριμένη μορφη στην έπιθυμία του να χρησιμοποιήση τα λαϊκό ύ φαντα στη ζωή του. Κι aκόμα νa προσφέρει στους χειροτέχνες, άντρες καi γυναίκες, ενα δειγματολόγιο καμωμένο aπό κορφολόγημα μέσα στο aπέρανοο λειβάδι της τέχνης τους. ~Ενα κuμα κακού γούστου ξεχυλίζει aπό τiς πόλεις πρός τa χωριό καi aπειλεί νa σβύσει την ώραία παράδοση. Τό εργο δεν ήταν εϋκολο. Ή Θεσσαλία, στα χρόνια που αναπτύχθηκε ή ύφαντική της, δεν aποτελούσε ένιαία πολιτιστικη περιοχή. Γ Άμπελάκια, με την περίφημη Συντεχνία τους, τό Πήλιο μf: τiς 24 ιδιότυπες δημοκρατίες των χωριων του, τa ~ Αγραφα με την aνυπόταχτη ανεξαρτησία τους, ό.αλμυρός με τη γεωργοκτηνοτροφική του οικονομία, ή Ραψάνη_ καί τa κοντινά της χωριό με την αναπτυγμένη βιοτεχνία, ό Τύρναβος με την έπίδοσή του στα σταμπάτα, ή Λάρισα με τό μεταπρατικό χαρακτηρα της οικονομίας της, ή Καρδίτσα καi τα Τρίκαλα σaν aστικό. κέντρα γεωργοκτηνοτροφικων περιοχων, ό κάμπος με την τιμαριωτική του κοινωνικη διάρθρωση, δημιούργησαν μικρές πολιτιστικές ένότητες με ίδιαίτερα χαρακτηριστικά. Άνάμεσα στα σταθερό. τοuτα στημόνια του τοπικού πολιτισμού κινούνταν, άνοιξη καi φθινόπωρο, oi σα'fτες των νομαδικων πληθυσμων, ύφαίνοντας ετσι μια κάποια Ιδιορρυθμία στό θεσσαλικό πολιτισμό. Άλληλοεπιδράσεις που έκτείνονται πέρα aπό τό θεσσαλικό χωρο, παλιότερες καταβολές, μεταφορές διακοσμητικων θεμάτων καi τεχνικων μεθόδων που πραγματοποιούνταν με του πραματευτη τη δραστηριότητα, με τiς έπιγαμίες καi με τiς έποχιακf:ς μεταναστεύσεις των νομάδων, καθιστούν δυσδιάκριτα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό. του τοπικού ϋφους. Ωστόσο αύτό ύπάρχει σάν μιa ιδιότυπη σύνθεση δλων αύτων των στοιχείων. 'Όταν έκδοθοuν τa ύφαντα καi των άλλων περιοχων της.ελλάδος, θa είναι πιό εϋκολο να ξεχωρίσουμε καθαρότερα τiς διαφορές του τοπικού ϋφους μέσα στόν ανεκτίμητο πλούτο της έλληνικης λαϊκης ύφαντικης. Πανάρχαιη καi πανανθρώπινη τέχνη, ή Υφαντική, καλλιεργήθηκε με ίδιαίτερη έπιτυχία στην aρχαία.ελλάδα. Άρετη των γυναικων θεωρούσαν την καλη έπίδοση σ'αύτή. Τό ίδιο γινόταν καi στα βυζαντινό. χρόνια, δχι μόνο για την οικιακη χρήση aλλa καi για πώληση, aπό τiς «ύφάντριες» fι «aνυφάντριες». Μακριa aπό τiς aντρικές aσχολίες ήθελαν οί Βυζαντινοί τiς γυναίκες: aλλa να πιχειρίζονται τη ρόκα καi λινάρι να κάθονται στα σπίτια τους να κλώθουν να κεντοuσι. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ή yφαντικη εμεινε aπασχόληση κυρίως των γυναικων. Άπό τόν δέκατο δγδοο αιωνα, δταν aρχίζει ή έμπορευματικη παραγωγη καi δημιουργούνται Ot μικρές βιοτεχνίες, έμφανίζονται Καi άνδρες που aσχολούνται μf: την τέχνη αύτή. Μέσα σε μικρό, σχετικως, χρονικό διάστημα ή κατεργασία του μεταξιού, του μαλλιού καi του βαμβακιού, παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Με καραβάνια καi με πλοία τα προϊόντα της διοχετεύονται σε πολλές

8 (_ πόλεις της Μεσογείου καi της Κεντρικης Εuρώπης. Άπό τα «χειροτεχνεία» του Τυρνάβου, γύρω στα 1810, εβγαι να ν γρόσια βαμμένο βαμβακερό νημα, πανια καi μαντήλια καi κομμάτια μπουχασιοίί (ντόπιου ύφάσματος). την tδια έποχη τα χωρια του Πηλίου, καi iδίως ή Ζαγορά, εβγαζαν χιλιάδες οκάδες κάπες. Τό μετάξι καi τα μεταξωτα ύφάσματα ειναι, γύρω στα 1790, τα σπουδαιότερα προϊόντα του Πηλίου. Έμπορικοi aντιπρόσωποι aπό την Πόλη ζητουν, στα 1840, aπό έμπόρους του Βόλου να καπαρώσουν στόν 'Αλμυρό aργαλει-. ους «δι' δσα πανια κάμουν» γιατi είχαν ζήτηση καi <'iφηναν μεγάλο κέρδος. <Η Άγια είχε συντροφιες πού, με τους aντιπροσώπους τους στό Βελιγράδι, στό Σεμλίνο καi στην Πέστη, εκαναν μεγάλη έξαγωγη των προϊόντων τους στη Βιέννη. Ή Μaκρινίτσα είχε «άκμάζουσαν βιομηχανίαν» άλατζάδωv, καi μαλλομέταξων ύφασμάτων. τα χωριό της Πίνδου ϋφαιναν μάλλινα κιλίμια καi μπατανίες για να συμπληρώνουν τό χαμηλό κτηνοτροφικό τους είσόδημα. Ή Συντεχνία των Άμπελακίων εφθασε μέσα σε λίγα χρόνια να εχει κεφάλαιο ενα εκατομμύριο γρόσια. Ή Ραψάνη, ή Κρανιά, ή Τσαρίτσανη, τα Φάρσαλα, ή Λάρισα, τό Λιτόχωρο καi πληθος <'iλλων χωριων αναφέροντα ι σε παλια βιβλία καi χειρόγραφα σαν δραστήρια κέντρα ύφαντικης καi νηματουργίας. Άλατζάδες, μπουχάσια, μαντήλια, σκουτιά, κάπες, κιλίμια, μπατανίες, χράμια, νήματα, έξάγονταν σε μεγάλες ποσότητες στη Θεσσαλονίκη, στην Πόλη, στη Σμύρνη, στό Τριέστι, στη Βιέννη, στό Λονδινο, στην Όδησσό καi σ' <'iλλες μεγάλες πολιτειες. «'Εργόχειρα καi χειροτεχνήματα έξαίρετα» σημειώνονται άνάμεσα στα σπουδαιότερα προϊόντα της Θεσσαλίας. τα λίγα αuτα παραδείγματα, άνάμεσα σε πάμπολλα <'iλλα, φανερώνουν τη μεγάλη άνάπτυξη της ύφαντικης στη Θεσσαλία κατά τό 18ο καi 19ο αίωνα. Αuτη την παράδοση συνεχίζουν μέχρι σήμερα οί γυναικες των χωριων μας. Άνάλογη άνάπτυξη είχε ή τέχνη των ξυλογλύφων (ταγιαδόρων), των χαλκουργων (καζαντζήδων), των χρυσοχόων (χρυσικων), των ζωγράφων, των aρχιμαστόρων, των λιθογλύφων (πελεκάνων) καi <'iλλων μαστόρων. Τώρα πού, δπως σημειώθηκε στην άρχή, ξαναζωντανεύει τό ενδιαφέρον για τα γνήσια προϊόντα της λαϊκης μας τέχνης, ό aργαλειός καi τό βελόνι μπορουν νa γίνουν γερα στηρίγματα της χωρικης οίκογενειακης οίκονομίας. «Χρυσοχέρα» λέει ό λαός μας τη γυναικα που εχει aξιοσύνη στα χέρια καi μεράκι στην ψυχή της. Αuτός ό μεταφορικός χαρακτηρισμός μπορει σήμερα να γίνει κυριολεξία όχι μόνο για τό σπίτι μα καi για την έθνική μας οίκονομία. τα ώραια σχέδια, που δημοσιεύονται στό λεύκωμα τουτο, δεν φιλοδοξουν νa είναι άπλως πρότυπα για άναπαραγωγη άλλα καi aφετηρία για την άνανέωση της παραδόσεως. Φυσικα ή παράδοση δεν πρέπει να κρατηθει μόνο στό σχέδιο άλλα καi στην <'iριστη ποιότητα του ύφαντου. * * * Σήμερα, τοuλάχιστον για τη Θεσσαλία, δε μπορει να γίνει λόγος παρα μόνο για την ύφαντικη μάλλινων είδων : κιλιμιων, μπατανιων, χραμιων, μαξιλαριων, τρουβάδων, με μερικες σύγχρονες χρήσεις, δσες θα προκύψουν άπό τη ζήτηση, έσωτερικη καi έξωτερική. Ή έλληνικη προσαρμοστικη ίκανότητα θα βρει τόν τρόπο να διατηρήσει τόν τοπικό χαρακτηρα σε κάθε καινούργιο ειδος. 'Άλλωστε l

9 παράδοση δε σημαίνει συντήρηση καi crτασιμότητα,άλλα συνεχή άνανέωση καi πλουτισμό με νέα στοιχεία, που ενσωματώνονται όμαλα στό ϋφος που προϋπάρχει. Ή κατεργασία του μεταξιου, ή ϋφανση μεταξωτών καi μαλλομέταξων, ή νηματουργία πέρασαν πια όριστικα στην περιοχη τής βιομηχανίq.ς. Μένει, δμως, τό ευρύτατο πεδίο τής ύφαντικής μάλλινων, αuτό άκριβώς που ενδιαφέρει τό σημερινό άνθρωπο, κι αύτό που καλλιεργείται άκόμα καi εχει τη δυνατότητα αναπτύξεως. Τό είδος αuτό άφορα καi ή εκδοση τούτη. Ή ϋφανση είναι τό τελευταίο, άλλα καi τό δυσκολώτερο, μέρος μιας μακριας διαδικασίας, που άρχίζει άπό τό κούρεμα των προβάτων καi καταλήγει στό ετοιμο ύφαντό. Τό κέντισμα είναι γλέντισμα κι ή ρόκα τό σεργιάνι κι αuτός ό δόλιος άργαλειός σκλαβια των κοριτσώνε Άπό τiς άρχες τ'απρίλη ώς τα μέσα του 'Ιουνίου γίνεται τό κούρεμα, ό «κουρος». Με τό πρώτο κούρεμα βγαίνει ή «κολόκρα», κατώτερης ποιότητας μαλλi σε μικρους όγκους. Ή κολόκρα βγαίνει άπό τό στήθος καi γύρω άπ' την οuρά. Τό καλύτερο μαλλi μαζεύεται με τό δεύτερο κούρεμα καi βγαίνει άπό τό ζώο σ' εναν όγκο, τό «πουκάρι». Τό μαλλi που βγαίνει τό τοποθετουν σε κα~άνια καi τό ζεματίζουν με ζεστό νερό. Άφου τό άφήσουν λίγο τό βγάζουν καi τό μεταφέρουν, μέσα σε πανέρια, στη βρύση fι στό ποτάμι δπου τό ξεπλένουν με άφθονο νερό. Τό καθαρίζουν άπό τiς κολιτσίδες καi κρεμουν τα πουκάρια να στραγγίσουν καi να στεγνώσουν. 'Αφου στεγνώσουν τα επεξεργάζονται στό λανάρι, τα «λαναρίζουν». Τό λανάρι aποτελείται άπό τέσσερα σανίδια που σχηματίζουν παραλληλόγραμμο Πλαίσιο. Στη μέση του έπάνω σανιδιου είναι καρφωμένα κάθετα τα σιδερένια «δόντια» του λαναριου. Με τό λανάρισμα τό μαλλi ξύνεται καi τακτοποιείται. Τότε γίνεται καi ή διαλογή του. τα μακρια μαλλια είναι κατάλληλα για καρπέτες καi φλοκάτες κουβέρτες. τα κοντα μαλλιά, τα «ρουντα», χρησιμοποιουνται για την κατασκευη των σκουτιών, των μάλλινων σεντονιών, των κιλιμιών καi των άλλων ύφαντών αuτου του εϊδους. ffυστερα γίνεται τό «γνέσιμο», ή κατασκευη δηλαδη του νήματος άπό τα μαλλιά. τα μακρια μαλλια γνέθονται στη «ρόκα» καi τα κοντα στην «τσικρίκα». Ύ πάρχουν πολλα εϊδη άπό ρόκες, βασικά, δμως, αuτή αποτελείται άπό μακρυ κυλινδρικό ξύλο πάνω στό όποίο «τουλουπιάζεται» τό μαλλί, δηλαδη τυλίγεται μαλακά. Συμπλήρωμα τής ρόκας είναι τό «άδράχτι», κοντότερο καi λεπτότερο κυλινδρικό ξύλο, που λεπταίνει περισσότερο στiς άκριες. Στη μιαν άκρη του άδραχτιου γίνεται μικρη εγκοπη ενω στην άλλη στερεώνεται τό σφοντύλι, μάρός ξύλινος τροχός, πολλές φορές σε σχfίμα χαμηλου κώνου. Καθrος τραβιέται, λίγο-λίγο, τό μαλλi άπό τη ρόκα, δένεται στό άδράχτι που τό θέτουν σε περιστροφικη κίνηση με τό δεξi χέρι και τό άφήνουν ελεύθερο. Χάρη στό σφοντύλι ή περιστροφικη κίνηση συνεχίζεται για λίγο. Άφου τό μαλλi στριφθεί δσο χρειάζεται για να γίνει νfίμα, τό τυλίγουν στό άδράχτι. την άκρη του τη θυλιάζουν στην έγκοπη του άδραχτιου κι ϋστερα τραβουν πάλι μαλλi άπό τη ρόκα, ξαναστρίβουν, τυλίγουν κι ετσι συνεχίζεται τό γνέσιμο. 'Όταν γεμίσει τό άδράχτι άπό νfίμα τότε «τυλιγαδιάζουν» το νfίμα

10 στο «τυλιγάδι», ενα ξύλο μακρυ μια περίπου πήχη, που εχει διχάλες στiς δυό του ιϊκρες. Μ' αύτόν τον τρόπο γίνονται οί «κουκλες» του νήματος. Το νημα βάφεται σε κουκλες. τα μαλακότερα καi τα πιο κοντα μαλλιά, τα «ρουντα» γνέθονται ση)ν «τσικρίκα», άπλό ξύλινο μηχάνημα. 'Αποτελείται άπό ενα μεγάλο τροχό, που π αίρνει την κίνησή του άπό χειροκίνητο μοχλό. Ή κίνηση μεταδίδεται με σχοινi στα «μασούρια», που εϊναι σαν άδράχτια χωρiς σφοντύλι. Ή διαφορα της περιμέτρου του τροχου καi του μασουριου πολλαπλασιάζει τiς στροφές. Για την έργασία της τσικρίκας το μαλλi δε μπαίνει στη ρόκα άλλα τοποθετείται σε πανέρι. Κατα τα ιϊλλα ή έργασία εϊναι ή ίδια. Το νημα μαζεύεται στα μασούρια κι άπό έκεί τυλιγαδιάζεται καi σχηματίζει τiς κουκλες. Ύπάρχουν δύο είδών νήματα, άνάλογα με το ρόλο που πρόκειται να παίξουν στην uφανση: το στημόνι καi το uφάδι. Το στημόνι είναι λεπτότερο καi περισσότερο στριμμένο, το uφάδι πιο χονδρό (άνάλογα με το uφασμα) καi λιγότερο στριμμένο. Τώρα τα νήματα εϊναι ετοιμα για βάψιμο, βέβαια μόνο δσα εγιναν με ιϊσπρα μαλλιά. τα φυσικα μαυρα, τα «λάϊα», δεν έπιδέχονται βαφή, τα σκουρόχρωμα, τα «σίβα», μόνο μαυρα μπορουν να βαφουν. * * * Γύρω άπό τiς μεθόδους βαφης τών θεσσαλικών νημάτων δnμιουργήθηκε ό θρυλος πως uπάρχουν σπουδαία μυστικά. Στην πραγματικότητα γινόταν άπλώς χρήση πολυ παλιών συνταγών που i'jσαν γνωστές σ' όλόκληρη την 'Ανατολή. Εϊναι χαρακτηριστικό πως ή μέθοδος βαφης των ξακουστών κόκκινων νημάτων τών Άμπελακίων, δπως την περιγράφει ξένος συγγραφέας, είναι σχεδόν ίδια με τη συνταγη του ριζαριου που άναγράφεται σε πανάρχαιο αίγυπτιακό πάπυρο. Πρiν βαφεί το μαλλi uφίστατο μια είδικη κατεργασία, που στη σημερινη έπιστημονικη γλώσσα λέγεται πρόστυψη. Με διάφορα λουτρα προετοιμάζεται το μαλλi να δεχθεί στερεα τiς χρωστικές ούσίες. Καταστάλαγμα στάχτης, διάλυση στύψης η άλατιου χρησιμοποιουνται για τα λουτρα αύτά. 'Αφου το νημα στραγγίσει, βάφεται σε βραστό νερό. Παλιότερα οί χρωστικές ούσίες ήσαν φυτικές: το ριζάρι για το κόκκινο χρώμα, το ροδάμι του πουρναριου για διαφορετικό κόκκινο, ό μέλεγος γ~α το πράσινο, οί φλουδες της καρυδ ι ας για το μαυρο, οί άγζίες για το κίτρινο, ή φλουδα του πεύκου για το άνοιχτό καφέ, το λουλάκι για το γαλάζιο.... 'Επιτυγχάνονταν ετσι στερεοi χρωματισμοi, άλλα παρουσίαζαν δυσκολίες στην εuρεση του άκριβους τόνου. Οί καιρικές συνθηκες της χρονιας, ή σύσταση του έδάφους, ή σκληρότητα του νερου, έπιδρουσαν στηv περιεκτικότητα του διαλύματος σε χρωστικές ούσίες. ~Ετσι οί συνταγές δεν ήσαν σταθερές καi ή έπιτυχία της βαφης έξαρτώταν άπό την ίκανότητα της τεχνίτρας να βρεί το σωστό τόνο. 'Αργότερα χρησιμοποιήθηκαν οί μπογιές του έμπορίου, πού, δταν είναι καλης ποιότητας, δίνουν σίγουρο καi σταθερό άποτέλεσμα. Για τη σταθεροποίηση τών χρωμάτων γι νότα ν το «στύψιασμα», δη λα δη τελικό λουτρό τών βαμμένων νημάτων σε διάλυση στύψης. Μετα τό στέγνωμα,

11 . τό νημα ειναι ετοιμο γιό. την ϋφανση, πού γίνεται στον «ξύλινο» άργαλειό. Άπό τούς τρεϊς τύπους άργαλειοϋ, τόν «πλαγιαστό», τόν «δρ(:)ιο» καi «τοϋ λάκκου» στη Θεσσαλία χρησιμοποιείται κυρίως ό πλαγιαστός. Στηρίζεται σε τέσσερα κάθετα ξύλ ινα πόδ ια πού συνδέονται χαμηλό. με τέσσερα χοντρό. σανίδια καi aλλα τέσσερα στην κορυφη τους. 'Επάνω στό άπλό αύτό σύστημα τοποθετοϋνται τα πολυάριθμα εξαρτήματα τοϋ άργαλειοϋ. Λεπτομερειακη περιγραφη των διαφόρων εξαρτημάτων καi της λειτουργίας τους, ειναι εξω άπό τούς σκοπούς τοϋ σημερινοϋ κειμένου. Άνάμεσα σε διπλή σειρό. νημάτων, των «στημονιών», κινείται παλινδρομικό. ή σα1:τα άπό την όποία ξετυλίγεται, κάθετα στα στημόνια, aλλο νημα, τό «δφάδι». Μετό. άπό κάθε διαδρομη της σαίτας, οί δυό σειρές των στημονιών διασταυρώνονται με είδικό σύστημα κι ετσι τό δφάδι πλέκεται με τα στημόνια. τα δόντια ένός έξαρτήματος τοϋ άργαλειοϋ, τοϋ «χτενιοϋ», πού κινοϋνται άνάμεσα στa στιμόνια, παρασύρουν κάθε σειρa τοϋ δφαδιοϋ καi τη φέρνουν να άκουμπα στην προηγούμενη κι ετσι τό ϋφασμα γίνεται πυκνό. 'Από την aποψη τοϋ σχεδίου τό. δφαντό. διαιροϋνται σε δυό κατηγορίες πού καθεμιά τους εχει ίδιαίτερη τεχνικη ϋφανσης, στα «ριγωτό» καi στα «κεντητό. στόν άργαλειό». τα ριγωτό άποτελοϋνται άπό άλλεπάλληλες λωρίδες χρωματιστές. Αύτό επιτυγχάνεται με την άλλαγή, κατa διαστήματα, τοϋ χρώματος τοϋ δφαδιοϋ. ΠΟσες περισσότερες σειρές δφαδιοϋ περάσουν, τόσο φαρδύτερη γίνεται ή χρωματιστη λωρίδα. Στό κεντητό. στόν άργαλειό ή τεχνικη ειναι περισσότερο πολύπλοκη καi δύσκολη άλλα καi τό άποτέλεσμα πολύ πιό ενδιαφέρον. τα διακοσμητικό. θέματα δημιουργοϋνται με την κατάλληλη συνεχη εναλλαγη τοϋ χρώματος τοϋ δφαδιοϋ στην ίδια σειρά. τα διάφορα χρωματιστό δφάδια θελιάζονται μεταξύ τους γιό νό. μη χωρίζει τό δφαντό. Προσεκτικό μετρή ματα επιτρέπουν στην δφάντρια η στόν δφαντη να δημιουργεί πάνω στην έπιφάνεια τοϋ δφαντοϋ ποικίλα πολύχρωμα πλουμίδια : γλάστρες, πουλιά, άνθρώπους, βάζα, γεωμετρικό. σχήματα. Συχνη είναι ή παρουσία μικτοϋ είδους, δπου για ώρισμένο μηκος έφαρμόζεται ή τεχνιιcη τοϋ ριγωτοϋ, ϋστερα γίνονται κεντητό. στόν άργαλειό καi οί δύο τεχνικές εναλλάσσονται σ' δλο τό μάκρος τοϋ δφαντοϋ. 'Ιδιαίτερη τεχνικη άπαιτεί ενα aλλο ειδος δφαντών, τό. «φλοκάτα». Σ' αύτά, κατα την ϋφανση, τοποθετοϋν σ' δλη την επιφάνεια aστριφτα κρόσσια, πού τα στερεώνουν άνάμεσα στα στημόνια καi τό. δφάδια. 'Έτσι δλο τό δφαντό παρουσιάζει μ ιό. θυσανωτη επιφάνεια μαλακη καi ζεστή. τα φλοκάτα ειναι συνήθως μονόχρωμα. των μάλλινων δφαντών οί χρήσεις είναι ποικίλες: τα κιλίμια, μεγαλύτερα συνήθως άπό τα aλλα δφαντά, πού στρώνονται στό πάτωμα, οί μπατανίες, κλινοσκεπάσματα, τό. χράμια, μιιcροτέρων διαστάσεων καi με μακριό. κρόσσια, πού στρώνονται καi τcάνω στα σαμάρια των μεταφορικών ζώων τiς επίσημες μέρες, τα μαζιλάρια, προσκέφαλα, κυρίως για διακοσμητικη χρήση, οί τροβάδες, μικροi σάκκοι, άνοιχτοi έπάνω, πού χρησίμευαν γιa τη μεταφορό. τροφίμων η μικρών γεωργι κών εργαλείων. Τούς κρεμοϋσαν aπό τόν &μο με, μάλλινο έπίσης κορδόνι. Τροβάδες, καμωμένους άπό τραγόμαλλο, χρησιμοποιοϋσαν για τό τάγισμα των άλόγων καi των aλλων μεγάλων ζώων. 'Επίσης γίνονταν μάλλινα

12 άσπρα σεντόνια, κάπες, βαριοi επενδύτες άπό τραγόμαλλο, σκουτιά, κατώτερης ποιότητας μάλλινα ύφάσματα καi διάφορα fiλλα είδη. Ή σύντομη αuηί περιγραφη δε φιλοδοξεί νά δώσει μιaν άκριβη εlκόνα της κατεργασίας του μαλλιου &σπου νa φτάσει στό ετοιμο ύφαντό. Περισσότερο θέλησε νά κάνει ενα γενικό σχεδιάγραμμα της φροντίδας καi του μόχθου που άπαιτεί τό δύσκολο τουτο ειδος της λαϊκης τέχνης. Κι άκόμα, νά προσ φέρει ενα μικρό φόρο τιμης στό άξιο aνθρώπινο χέρι καi στό έλληνικό μεράκι. * * * Τά ύφαντά της Θεσσαλίας ε\:ναι τa σιωπηλά τραγούδια της άπλης χαράς. Ή άλύγιστη ψυχη των Θεσσαλών χαμογελάει γλυκά στη ζωη με των ύφαντών τη μουσική. Καθrος ή ματιά περπατάει στό μάκρος του κιλιμιου, σέρνει μαζί της την καρδιά άπ' τους ψηλους τόνους του κόκκινου στiς βαρειες νότες του σκουροπράσινου καi του μαύρου. γιά νά τραγουδήσει τόν Αuγερινό που βγαίνει λαμπρός πάνω άπό τόν κάμπο. Κάθε θεσσαλικό ύφαντό ε\:ναι ενα τονισμένο χρονικό της μακριάς τοπικης ίστορίας. Μέσα του άντηχουν άρχαίοι παιάνες, βυζαντινες μελωδίες, άνατολίτικοι σκοποί, κλέφτικα τραγούδια, καϋμοi καi πόθοι ένός λαου που εχει τη δύναμη νά φυτεύει τό λουλούδι της χαράς καi της έλπίδας στό χώμα τό ποτισμένο με δάκρυα καi αίμα. Έδω ενα πανάρχαιο γεωμετρικό μοτίβο έκεί ενα βυζαντινό κόσμημα. Άλλου ενα άνατολίτικο στολίδι άπλοποιημένο μιά χρωματικη άρμονία βυζαντινης διακοσμητικης φρίζας, μιά θαμπη άνάμνηση βγαλμένη μέσα άπό την κασσέλα του ναύτη που γύρισε άπό τά λιμάνια της Φραγιαaς, σχέδια που ταξίδεψαν με τά καραβάνια των πραματευτάδων. Κι δλα αuτά δχι σάν δανεικά «ένθέματα» άλλά σάν στοιχεία μιας καινούργιας σύνθεσης, πού μέσα στόν περιωρισμένο χώρο ένός ύφαντου κλείνει τό νόημα της ζωης ένός λαου, καθrος κυττάζεις ενα θεσσαλικό ύφαντό, θαρρείς πως άντικρύζεις άπό ψηλά τό θεσσαλικό κάμπο, πελώριο κιλίμι, δπου άφησε τiς πατημασιές της ή 'Iστορία. ΚΙΤΣΟΣ Α. ΜΑΚΡΗΣ

13 Λεπτομέρειες vφαντwν τfis ορεινf)s περιοχf)s Καλαμπάκας, άπ6 το χωρι6 Καστανιά. ΕΚΔΟΣ!Σ Ε.Ο.Ε.Χ.

14 Κιλίμι Πηλίου άπο το χcρριο Λαvκος. κεvτητο στον άρyαλειό. Δvο φvλλα. Πλάτος φvλλοv 105 eκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε. Χ.

15 Κιλίμι Πηλίου. Βρίσκεται στο Μοναστήρι τοv α Αη Θ αvάση, κοvτα στο χωριό Λα\ίκος. Πλάτος φύλλ ου 100 έκατ. Ε Κ ΔΟΣΙΣ Ε. Ο.Ε.Χ.

16 ί Χράμι Πηλίοv, ό:πο το χωριο Μ ηλίνα. "Ενα φvλλο πλάτοvς 85 έκατ. ΕΚ ΔΟΣ ΙΣ Ε. Ο. Ε.Χ.

17 Μαξιλάρια Θεσσαλ ικωv 'Αγράφων, άπο το χωριο ΚαστανιΟ: Καρδίτσηs. Δι αστάσε ιs: το έπάνω 58 χ 105 έκατ., το κάτω 72 χ 106 ~κατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε. Ο.Ε.Χ.

18 ' ' ~ -: 8 8 Γ1 ;-;- Γ> 1~ ~- - 8 r;;; I~ 1- Γ 1 8 W ιι;; ι;;;. - L) ;z- r - ιrs ~..ι - \"'3.. r. ~ ~.-;ι. - - '"L ιι;;..,.,. - ι..- ι:. ~-ao Κ ιλ ίμι Θεσσαλικωv Άyράφωv, άπο ηίv Κασταvιa Καρδίτσης. ΕΚ ΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

19 ΕΚΔΟΣfΣ Ε. Ο. Ε.Χ. Κιλίμι aπο το χωριο Δράκια τοv Πηλίοv, δίφvλλο. Πλάτος φύλλοv 70 eκατ.

20 ~ι[:τ~~~~~,,...,.:---; ι..~τ~:;-~"'"':0.:-:.-~ι --~-*?'"~1~: ttιπι1'11ttιwιιι f ιιιιιιιttιιιιtι1ιι11wt Β"IΙΙΙΙ ttι.ι ιrιιιιιιιιι ι ιι ιιι Ιι'i nιιιι. ι IJJ,., u ιιιι 11 ι ι ι 11 I ι ,_. ~ ι...ι..u..u.a J..Ι.ι..u.-.u...ι ".,...,.,.,...,,~... ".,..,.!I I! 11 I I I I i!il i!i i!liii I! Jti!iii4! i!l!iiiii li!ti I iili!iίl Ιί! I iiί!lli!iiiii I I liii Ι liii!1114 Π~ΙΊΙΠΠ..-ι1 Η Ι ΙΙΙΠΙΠΙΙWΙΙΙΠΙΙΙJ J:IIJIIIIUIU ~. ι...ι..α.&aι.ι.ι.ι..ι.aιιι.ι.ι.ι.a ι ι. s. ι.ι.ι ι L..ι..L.&ιι..a..~ι.ι.tι.ΙU.Ιuιι..ι.ιι.ιJ.ιuw.-..ιι~υι Κιλίμια Κισσάβοv, άπο το χωριο Αμπελάκια. εvα φύλλο πλάτοvς 75 έκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε. Ο. Ε.Χ.

21 Γ Α Α '. Χραμ6:κι άπο την περιοχη Μηλεων, δίφvλλο. Πλ6:τος φύλλοv 42 έκατ. 8 '. Διακοσμητικο θέμα άπο κιλίμ ι νεώτερης κατασκεvf\ς, περιοχf\ς Τρικ6:λων. Γ'. Διακοσμητικο θέμα Πηλιορείτικοv κιλιμιοv. Δ'. Παραλλαyη θέματος άπο Πηλιορείτικο κιλίμι. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

22 ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε. Χ. Χράμι νυφιάτικο. "Εvα φvλλο πλ'άτοuς 110 ~κατ.

23 Κιλίμι ΌΜμποv, άπο το χωριο λιβάδι, δίφυλλο. Πλάτος φύλλου 51 έκατ : ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

24 ~~ : - :"1" lr....-'1... ' ~~. ' ~:_,~ ~..... ~-- \. ~ ιr_ ~ ο:;:,, ~.... ~..... ~ ' , ~.... ~ ", ~... ~,.,...-."'::... ~<Λ-'.ι..Ι;.., ' , Α'. ΠολVχρωμη μπατανία περιφερείας Άλμvροv, άπο το χωριο Φτελιό. Β'. Κιλίμι περιφερείας Άλμvροv, άπο το χωριο Φτελιό. "Εvα φvλλο πλάτοvς 75 ~ατ. ΕΚΔΟΣ Ι Σ Ε. Ο. Ε.Χ.

25 Κιλίμι περιοχfjς Άλμvροv, άπό τό χωριό Άvάβρα, δίφυλλο. Πλάτος φvλλοv 82 ~κατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

26 ΕΚ Δ ΟΣ Ι Σ Ε.Ο.Ε. Χ. Μπατανία Πηλίοv, 6:πο το χωρtο Ζαyορά. Πλάτος φvλλοv 106 έκατ.

27 - ι. '\ '. \ ι ι '.. I ', \ ~ - Τρία μαξιλάρια τοu Θεσσαλικοu κάμποv, άπο το χωρ ι ο Βελεσ τίvο. Δ ι αστάσεις 50Χ85 eως 60 Χ 100 έκατ. ΕΚ ΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

28 Α Β Γ Δ ΎφαντΟ: ό:πο την όρεινi) περιοχη τωv Τ ρικάλων : Α' Μ αξ ιλάρι δίχρωμο, διαστάσεων 47 Χ 90 έκατ. Β' καi Γ' yεωμετρικο: διακοσμητικο: θέματα ό:πο μπατανίεs. Δ ' τμfiμα κιλιμιοv. Ε ' χραμάκι. ΕΚΔΟ ΣΙ Σ Ε. Ο. Ε. Χ.

29 L Τροvβαδάκια διαφόρωv περιοχωv τfjς Θεσσαλίας. Διαστάσεις 32 χ 35 eως 50 χ 60 έκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

30 Α Β Α': Κιλίμι άπο το χωριο Πορταριa Πηλίοv. Β Ό Κιλίμι άπο το Τρίκερι, σέ σχfjμα ποv λέyεται «σαλο» (τρελλό, άvήσvχο). Δύο φύλλα. Πλ&τος φύλλοv 72 έκατ. ΕΚ ΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

31 Β Γ Κομμάτια άπό κιλίμια τοv Τvρvάβοv. Β' καi Γ' δiφvλλα. Πλάτος φύλλοv 82 έκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

32 J Α Β Γ Τμήματα κιλιμιωv τοv Πηλίοv : Α ' καi Β ' aπο η1v Μακρινίτσα. Γ ' άπο τr)v Π ορ τ αρ ι a. Δύο φύλλα. Πλάτος φύλλοv : Α' καi Β' 112 έκατ. Γ' 82 έκατ. ΕΚΔΟΣΙΣ Ε.Ο.Ε.Χ.

33