ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ. «Η πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού, και η απήχησή της στους νέους»

Transcript

1 ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ «Η πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού, και η απήχησή της στους νέους» Φοιτήτρια: Χαραλάμπους Χαρά ΑΜ: Έτος: 2013 Τριμελής επιτροπή: Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία (επιβλέπουσα) Θεοδωροπούλου Ελένη Μητούλα Ρόιδω 1

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα πτυχιακή μελέτη, η οποία κρίθηκε απαραίτητη στο τέταρτο έτος σπουδών μου, έρχεται να ολοκληρώσει την τετραετή φοίτησή μου στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, στο τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας. Η εργασία αυτή διερευνά την πολιτισμική κληρονομιά της πόλης της Λεμεσού και την απήχησή της στους νέους. Θα ήταν παράλειψή μου, να μην αναφέρω ότι χωρίς την βοήθεια, την στήριξη κάποιων ανθρώπων η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής θα ήταν ανέφικτη. Καταρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κ. Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία για την βοήθεια, την κατανόηση και την καθοδήγηση που μου προσέφερε καθόλη την διάρκεια της εκπόνησης της πτυχιακής μου μελέτης. Επίσης δεν θα μπορούσα να παραλείψω να ευχαριστήσω τα άλλα δύο μέλη της επιτροπής των καθηγητών, που είναι η κ. Θεοδωροπούλου Ελένη και η κ. Μητούλα Ρόιδω, αλλά και την κ. Καϊτατζή Δέσποινα. Ακολούθως θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα άτομα που με προθυμία δέχτηκαν να συμμετέχουν στην έρευνά μου, συμπληρώνοντας το ερωτηματολόγιο, βοηθώντας με να φέρω εις πέρας το ερευνητικό κομμάτι της πτυχιακής μου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και όλα τα οικεία μου πρόσωπα για την στήριξη και την βοήθειά τους καθόλη την διάρκεια της φοίτησής μου, και κυρίως την στήριξη που μου παρείχαν τα τελευταία δύο χρόνια των σπουδών μου. Αλλά κυρίως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον σύζυγό μου για όλη την συμπαράσταση και εμπιστοσύνη που μου έδειξε. 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ: ΠΕΡΙΛΗΨΗ...9 ABSTRACT...10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...11 Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. Γεωμορφολογία και ονομασία της Κύπρου...16 Α. Θέση και Δημιουργία...13 Β. Ονομασία...15 Γ. Κλίμα Γεωμορφολογία και Ονομασία της Λεμεσού...16 Α. Θέση...16 Β. Ονομασία...17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ιστορική αναδρομή της Κύπρου 1. Νεολιθική εποχή ( π.χ) Χαλκολιθική εποχή ( π.χ) Εμφάνιση Πόλεων Βασιλείων ( π.χ) Ελληνιστική Εποχή ( π.χ) Ρωμαϊκή εποχή (58π.Χ.-330 μ.χ) Βυζαντινή περίοδος ( μ.χ) Εποχή της Φραγκοκρατίας ( μ.χ) Ενετοκρατία ( μ.χ)

4 9. Τουρκοκρατία ( μ.χ) Αγγλοκρατία ( μ.χ) Ανεξαρτησία ( μχ) Τουρκική εισβολή Η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση...23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Ιστορία της πόλης της Λεμεσού...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΥΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ 1. Πολιτισμική κληρονομιά Έννοια και διασάφηση Αρχαιολογικοί χώροι και Μνημεία της Λεμεσού Μεσαιωνικό Κάστρο Λεμεσού Μεσαιωνικό Κάστρο Κολοσσιού Αρχαιολογικός χώρος Αμαθούντας Δημοτική Αγορά Λεμεσού Αρχαιολογικοί Οικισμοί Σωτήρας Αρχαιολογικός οικισμός Κουρίου Μουσεία και Γκαλερί Θεατρικό Μουσείο Κύπρου Χαρουπόμυλος Λανίτη Επαρχιακό Μουσείο Λεμεσού Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Μουσείο Νερού Κυπριακό Οινομουσείο Πάρκο Γλυπτικής Λινός Χαριλάου Δημοτική Πινακοθήκη

5 4. Εκκλησίες και Μοναστήρια της Λεμεσού Εκκλησία Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι (UNESCO) Εκκλησία Αγίου Αμβροσίου στον Άγιο Αμβρόσιο Ναός Αγίου Προδρόμου στην Ερήμη Καθεδρικός Ναός Αγίας Νάπας Ναός Ζωοδόχου Πηγής στην Ζωοπηγή Ναός Αγίας Τριάδας Μοναστήρι Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού στο Όμοδος Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αλαμάνου Μοναστήρι Αγίου Νικολάου των γάτων Μοναστήρι Τιμίου Σταυρού στην Ανώγυρα Αρχιτεκτονική της παλιάς Λεμεσού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΆYΛΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ 1. Σημαντικές προσωπικότητες Λουκία Νικολαϊδου Σωτήρης Μουστάκας Μιχάλης Κακογιάννης Ανδρέας Δημητρίου Μάριος Τόκας Μάρκος Παγδδατής Παύλος Κοντίδης Παραδοσιακή Διατροφή Παραδοσιακά κυπριακά εδέσματα Το χαλούμιν Το ρέσιν Ο παλουζές Ο σιουσιούκκος ή σιουσιούκκος και κιοφτέρκα

6 Το τερατσόμελον ή χαρουπόμελον Το παστέλιν Τα δάκτυλα κυριών Τα αρκατένα Ομόδους Το γλυκό αμυγδάλου Τα προϊόντα του χωριού Αγρός από τριαντάφυλλα Το μαχαλεπίν Τα παραδοσιακά γλυκά του κουταλιού Τα ξεροτίανα Παραδοσιακά φαγητά Σιεφταλιές Τα κουπέπια με τα κληματόφυλλα Η σούβλα Τα χοιρινά αφέλια Οι πατάτες αντιναχτές Ο τραχανάς Παραδοσιακά ποτά Η ζιβανία Το κρασί κουμανταρία Κυπριακές Παροιμίες και Ρήσεις Φεστιβαλ και Πολιτιστικές εκδηλώσεις Γιορτή του καρναβαλιού Γιορτή του κρασιού Ανθεστήρια Λεμέσια Ρωσσοκυπριακό Φεστιβάλ Φεστιβάλ Μπύρας Μέρες Κινηματογράφου Φεστιβάλ Ευρωπαϊκού χορού Αμαθούσια Φεστιβάλ μπαλέτου Φεστιβάλ Ουράνιο Τόξο

7 4.12. Σαιξπηρικές Νύχτες Φεστιβάλ Βερεγγάρια Ετήσια πλατφόρμα σύγχρονου χορού Φεστιβάλ Κουμανδαρίας Ράλι Κύπρου Φεστιβάλ Τριαντάφυλλου Παραδοσιακά Τραγούδια (Τσιαττιστά) Αγροτική και Αστική Παραδοσιακή Λεμεσιανή ενδυμασία Ήθη και Έθιμα Παραδοσιακός γάμος Έθιμα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς Έθιμα των Φώτων Έθιμα Πάσχα Η τσικνοπέμπτη και οι Σήκωσες Παλιά έθιμα της Καθαράς Δευτέρας στην Λεμεσό Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως Η Κυριακή της ελιάς ή Κυριακή των Βαϊων Η Αγία Βδομάδα των Παθών Έθιμα της Λαμπρής στην Λεμεσό Έθιμα του τοκετού τα παλιά χρόνια Έθιμα της βάφτισης τα παλιά χρόνια Β ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: 6. Στατιστική ανάλυση δεδομένων Ερωτηματολογίου Σκοπός παρούσας μελέτης Συμμετέχοντες Ερευνητικά εργαλεία Αποτελέσματα Έρευνας Δημογραφικά χαρακτηριστικά Περιγραφικά Χαρακτηριστικά Δείγματος

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Σχολιασμός Αποτελεσμάτων-Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Α. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Β. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο στόχος της παρούσας πτυχιακής είναι η διερεύνηση της πολιτισμικής κληρονομιάς της πόλης Λεμεσού και η απήχησή της στους νέους. Μεθοδολογία: Η δειγματοληψία πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 200 νέων ηλικίας ετών. Ως ερευνητικό εργαλείο της αξιολόγησης των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκε το ερωτηματολόγιο, το οποίο αποτελείται από δύο συστατικά μέρη. Στο πρώτο μέρος συλλέγονταν πληροφορίες σχετικά με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των νέων που απαρτίζουν το δείγμα, και των οικογενειών τους. Στο δεύτερο μέρος περιέχονταν ερωτήσεις σχετικά με τον πολιτισμό της Λεμεσού. Αποτελέσματα: Σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι νέοι, με βάση το δείγμα, γνωρίζουν αρκετά από τα μουσεία και μνημεία της Λεμεσού και ένα μεγάλο ποσοστό τα έχει επισκεφθεί. Επίσης το μεγαλύτερο μέρος των νέων πιστεύουν ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί γιατί κάνει καλό στην υγεία 9

10 ABSTRACT The aim of the present study is to explore the cultural heritage of Limassol s and the impact this among young people this region. Methodology: Sampling of 200 people aged The questionnaire used as a result evaluation tool consists of two parts. In first part some information about the demographic characteristics of young people and their families. In second part contained questions about the cultural elements of Limassol. Results: Important is the fact that young people, based on the sample, know enough of the museums and monuments of Limassol and a large percentage has it visited. Also the majority of young people believe that traditional diet must be maintained because it makes good health 10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πολιτισμική κληρονομιά ενός τόπο, είναι ο καθρέφτης του παρόντος, του παρελθόντος αλλά και του μέλλοντος μίας κοινωνίας, ενός λαού ή ενός έθνους. Είναι τα στοιχεία εκείνα που κάνουν μία χώρα ξεχωριστή, μοναδική. Είναι το κημίλιο που πήραμε από τους προγόνους μας και θα χαρίσουμε στα παιδιά μας και στα παιδιά των παιδιών μας, εάν επιστρατευθούμε στην διατήρηση της. Αποτελείται από ένα σύνολο στοιχείων,αξιών, αντιλήψεων που χαρακτηρίζουν ένα πολιτισμό. Σκοπός της παρούσας μελέτης, είναι η παρουσίαση και η περιγραφή της πολιτισμικής κληρονομιάς της Λεμεσού. Ειδικότερα, γίνεται μία αναλυτική παρουσίαση των πολιτισμικών στοιχείων της Λεμεσού, συμπεριλαμβανομένων των υλικών αλλά και των άυλων στοιχείων. Απώτερος σκοπός της παρούσας μελέτης, είναι η παρατήρηση της γνώσης των νέων της Λεμεσού σχετικά με την πολιτισμική κληρονομιά της περιοχής. Από ένα δείγμα 200 νέων ατόμων με την μεθοδολογία των ερωτηματολογίων συγκεντρώθηκαν όλες οι απαραίτητες πληροφορίες για την γνώση στοιχείων που συνιστούν την πολιτισμική κληρονομιά από τους νέους. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, στο θεωρητικό και στο πρακτικό. Στο θεωρητικό μέρος γίνεται η παρουσίαση της υλικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς και στο πρακτικό μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας. Στο πρώτο κεφάλαιο της πτυχιακής μελέτης γίνεται μια αναφορά στην γεωμορφολογία, την θέση και την ιστορία της ονομασίας της Κύπρου και της Λεμεσού. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται μία ιστορική αναδρομή της Κύπρου από την νεολιθική εποχή μεχρι τις μέρες μας. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μία ιστορική αναδρομή της πόλης Λεμεσού. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται η υλική πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού, αποτελούμενο από πέντε κεφάλαια:διασάφηση της έννοιας «πολιτισμική κληρονομιά», αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, μουσεία και γκαλερί, εκκλησίες 11

12 και μοναστήρια καθώς επίσης γίνεται περιγραφή στο τελευταίο υποκεφάλαο του κεφαλαίου αυτού της αρχιτεκτονικής της παλιάς Λεμεσού. Στο πέμπτο κεφάλαιο περιγράφεται η άυλη πολιτισμική κληρονομιάτης Λεμεσού, αποτελούμενο από τρία υποκεφάλαια: σημαντικές προσωπικότητες, παραδοσιακή διατροφή και Κυπριακές παροιμίες και ρήσεις, φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις, παραδοσιακά τραγούδια, παραδοσιακή Λεμεσιανή ενδυμασία, ήθη και έθιμα. Το έκτο κεφάλαιο αποτελεί το Β Μέρος της μελέτης αυτής, το οποίο περιλαμβάνει την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Συγκεκριμένα αναφέρονται ο σκοπός της εργασίας, οι συμμετέχοντες, τα ερευνητικά εργαλεία, την διαδικασία συλλογής των πληροφοριών για την έρευνα και τα αποτελέσματα. Επίσης παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας και αναλύονται τα διαγράμματα που έχουν προκύψει. Τέλος στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο γίνεται σχολιασμός των αποτελεσμάτων. 12

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: 1.ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ: Α. ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ: Εκατομμύρια χρόνια πριν, στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η Κύπρος, γίνονταν πολλοί σεισμοί. Οι δύο πλάκες που σκέπαζαν την επιφάνεια της γης,η αφρικανική και η ευρασιατική, συνεχώς μετακινούνταν. Μετά από ένα σεισμό, η μικρότερη, η αφρικανική, βυθίστηκε κάτω από την ευρασιατική, η οποία άρχισε να ανυψώνεται και μαζί της να σπρώχνει προς τα πάνω τον ωκεάνιο φλοιό. Με την σειρά του ο ωκεάνιος φλοιός «έσπρωξε» τον ανώτερω μανδύα της Γης ο οποίος μετά από χρόνια έφτασε μέχρι την επιφάνεια της θάλασσας κι εκεί αναδύθηκε η Κύπρος. Αυτό αποδεικνύετε κιόλας από το γεγονός ότι ακόμα και στις κορυφές το βουνού Τροόδους, μπορεί να τύχει να βρει κανείς ανάμεσα στα δέντρα, τα σχίνα και τους πυκνούς θάμνους, κοχύλια κολλημένα στην πέτρα του βουνού... Με βάση την μυθολογία, και σύμφωνα με τον αρχαίο ποιητή και μουσικό Ορφέα ο οποίος αναφέρει στα «Αργοναυτικά» του, ότι η Κύπρος είχε δημιουργηθεί στα μυθικά χρόνια πάνω σε ένα φοβερό καυγά μεταξυ του Ποσειδώνα και του Δία. Κι ενώ οι δύο θεοί συζητούσαν και μάλωναν για τα γοργοπόδαρα άλογα, ο Ποσειδώνας ένιωσε ξαφνικά μεγάλη οργή και θυμό. Σήκωσε τότε την τρίαινά του και με ένα δυνατό χτύπημα έκανε κομμάτια τη Λυκαονία, μια χώρα που βρισκόταν στα νότια της Μικράς Ασίας, απέναντι ακριβώς από την Κύπρο. Από το σκόρπισμα της χώρας εκείνης δημιουργήθηκαν τα νησιά Σαρδηνία, Εύβοια και Κύπρος. (Ιστορία της Κύπρου τόμος 1, 2012) Η Κύπρος λοιπόν βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της βορειοδυτική λεκάνης της Μεσογείου και είναι το τρίτο μεγαλύτερο νησί της Μεσογείου μετά την Σαρδηνία και 13

14 την Σικελία. Έχει έκταση τετραγωνικά χιλιόμετρα. Απέχει 800 χιλιόμετρα από την Ηπειρωτική Ελλάδα και 380 χιλιόμετρα από τη Ρόδο και την Κάρπαθο. CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CF %8D%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%85 Βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών υπείρων και γιαυτό από αρχαιοτάτων χρόνων, υπήρξε πόλος έλξης για πολλούς κατακτητές. Από μορφολογικής άποψης, η Κύπρος μπορεί να υποδιαιρεθεί στις πιο κάτω μορφολογικές περιφέρειες: Tο ορεινό σύμπλεγμα Τροόδους, τη βόρεια οροσειρά του Πενταδακτύλου, την κεντρική πεδιάδα, τη λοφώδη περιοχή γύρω από το ορεινό σύμπλεγμα Τροόδους, τις παράκτιες πεδιάδες. Το 17% της ολικής έκτασης της Κύπρου καλύπτεται από δάση. Η Φυσική βλάστηση της νήσου περιλαμβάνει καταπράσινα δάση, φυλλοβόλα δένδρα, θάμνους και άνθη, περίπου 1800 γηγενή είδη, υποείδη και ποικιλίες από τα οποία τα 140 (7%) είναι ενδημικά. Στην πανίδα της Κύπρου περιλαμβάνονται 365 είδη πουλιών, από τα οποία τα 115 αναπαράγονται στη νήσο. Δύο είδη και πέντε υποείδη έχουν χαρακτηριστεί ως ενδημικά. Το πλέον όμως ενδιαφέρον της κυπριακής πανίδας είναι το ενδημικό είδος ζώου, το κυπριακό αγρινό, που ανήκει στην οικογένεια των προβάτων και είναι το μοναδικό είδος στον κόσμο. Η Κύπρος έχει 6 μεγάλες πόλεις, την Λευκωσία, η οποία είναι η πρωτεύουσα της, με πληθυσμό κατοίκους, την Λεμεσό με κατοίκους, την Λάρνακα με κατοίκους, την Πάφο με και τις πόλεις Κερύνεια και Αμμόχωστος οι οποίες βρίσκονται από το 1974 υπό Τουρκική Κατοχή. 14

15 Β. ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Οι εκδοχές για την προέλευση του ονόματος της Κύπρου είναι πολλές. Η Κύπρος ήταν γνωστή στην αρχαιότητα με πολλές και διάφορες ονομασίες. Με βάση γραπτές επιγραφές που αναφέρονται στο νησί, πληροφορούμαστε ότι οι ονομασίες αυτές έφταναν ή και ξεπερνούσαν ακόμα τις τριακόσιες. Μεταξύ άλλων, συναντάμε την Κύπρο σαν Αερία, Αμαθουσία, Ασπελία, Μακρία, Αριάδνη, Αλασία, Χαλκόεσσα, Ουρανία και Κύπριδα. Αλασία πίστευαν παλιά ότι ονομαζόταν η Έγκωμη, η προϊστορική και πολύ σημαντική πόλη του νησιού που βρισκόταν κοντά στην Αμμόχωστο. Σε πολλά αρχαία γραπτά κείμενα όμως, φοινικικές επιγραφές, αλλά και πινακίδες αλληλογραφίας, τόσο με το φαραώ όσο και με ένα βασιλιάτης Συρίας, με την ονομασία Αλασία αναφέρεται ολόκληρη η Κύπρος. Επίσης μπορεί να αποτελούσε απλά ένα επίθετο της θαλασσοφίλητης Κύπρου, αφού η λέξη έχει τη ρίζα της στο ελληνικό ουσιαστικό αλς (στη γενική αλός) που σημαίνει γιαλός, θάλασσα. Επομένως Αλάσια είναι μια γη της θάλασσας, δηλαδή ένα νησί. Όλες αυτές οι ονομασίες όμως με τις οποίες ήταν γνωστή, κυρίως στους ανατολικούς λαούς, ξεχάστηκαν και έτσι το όνομα που επικράτησε να λέγεται το νησί ήταν Κύπρος. Έτσι την ήξεραν από τα ομηρικά χρόνια ακόμη, οι αρχαίοι Έλληνες και έτσι την αναφέρει και ο Όμηρος. Και τη θεά του την Αφροδίτη την ονομάζει Κύπριδα, δηλαδή Κυπριώτισσα. Οι ερμηνείες που δώθηκαν από τους αρχαίους συγγραφείς,σχετικά με το από πού πάρθηκε αυτό το όνομα ήταν πολλές. Μια εκδοχή συνδέει το όνομα Κύπρος με το χαλκό, που στα λατινικά ονομαζόταν «cuprus». Η αντίθεη άποψη λέει ότι το νησί ονομαζόταν έτσι πολύ πιο πριν τη ανακάλυψη του χαλκού και ότι ήταν το μετάλλο που πήρε το όνομά του από το νησί. ( Ιστορία της Κύπρου τόμος 1, 2012) 15

16 Γ.ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ: Το κλίμα της Κύπρου είναι Μεσογειακό, δηλαδή έχει ζεστό και ξηρό καλοκαίρι από τον Μάη εώς τα μέσα του Σεπτέμβρη, ήπιο αλλά βροχερό χειμώνα από τα μέσα του Νιόβρη μέχρι τα μέσα του Μάρτη, και δύο ενδιάμεσες μεταβατικές εποχές, το φθινόπωρο και η άνοιξη. Οι περισσότερες βροχές πέφτουν στην περίοδο από το Νιόβρη μέχρι το Μάρτη. Την άνοιξη και το φθινόπωρο οι βροχές είναι κυρίως τοπικές. Η βροχόπτωση του καλοκαιριού είναι πολύ χαμηλή. 2.ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ Α.ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ: H Λεμεσός είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη σε πληθυσμό της Κύπρου αλλά η μεγαλύτερη γεωγραφική επαρχία της. Ο πληθυσμός της ανέρχεται στους κατοίκους εντός των δημοτικών ορίων και στους περίπου στην ευρύτερη αστική περιοχή. Βρίσκεται στο νοτιότερο τμήμα της Κύπρου, χτισμένη αμφιθεατρικά πάνω στο Κόλπο Ακρωτηρίου, μεταξύ δύο αρχαίων πόλεων: της Αμαθούντας στα ανατολικά, και του Κουρίου στα δυτικά. Η ανάπτυξη της πόλης αναχαιτίζεται από τις Βρετανικές Στρατιωτικές Βάσεις στα δυτικά, έτσι η πόλη εξαπλώνεται προς τα ανατολικά, με αμμώδεις παραλίες κατά μήκος του παραλιακού της μετώπου. %CF%8C%CF%82 Στην επαρχία Λεμεσού, συγκαταλέγονται εκατόν πέντε χωριά περίπου. Τα πιο ξακουστά χωριά της Λεμεσού είναι τα γνωστά χωριά «Κρασοχώρια», συγκεκριμένα οι βόρειες ηλιόλουστες πλαγιές του βουνού Τροόδους αποτελούν τα γνωστά κρασοχώρια γνωστές για τα αμπέλια τους και τα ημιορεινά χωριά τους. Μερικά χωριά των κρασοχωριών είναι το Όμοδος, το Φοινί, το Άρσος, το Κοιλάνι, η Βάσα, Πάχνα κ.α. 16

17 Το κλίμα της Λεμεσού, είναι λογικό ότι επικρατεί και στη Λεμεσό το κλίμα που επικρατεί σε όλη την Κύπρο. Δηλαδή το μεσογειακό κλίμα. Διαφέρει όμως στον βαθμό της υγρασίας στην ατμόσφαιρα λόγω της παράκτιας θέσης της. Η θερμοκρασία το καλοκαίρι κατά την διάρκεια της ημέρας κυμαίνεται μεταξύ 22 και 36 βαθμών Κελσίου, ενώ το χειμώνα κυμαίνεται μεταξύ 1 και 18 βαθμών Κελσίου ανάλογα με το υψόμετρο της περιοχής. Η θερμοκρασία του θαλάσσιου νερού είναι περίπου 15,5 βαθμοί Κελσίου το χειμώνα και φτάνει στους 24 βαθμούς Κελσίου τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο. Οι συγκεκριμένες θερμοκρασίες επιτρέπουν την κολύμβηση όλο το χρόνο. Έχει μεγάλες και αμμώδεις παραλίες με όρμους. Β.ΟΝΟΜΑΣΙΑ: Κατα την πρώιμη βυζαντινή εποχή, η Λεμεσός ήταν γνωστή με το όνομα Νεάπολις. Κατά τα βυζαντινά χρόνια αποτέλεσε έδρα επισκόπου και αναφέρεται με τις ονομασίες Θεοδοσιάς ή Θεοδοσιανής. Λέγεται ότι το όνομα «Λεμεσός» επικράτησε επειδή ονομαζόταν η Λεμεσός παλιά Νεμεσσός, από την λέξη «ανάμεσα», γιατί άκμασε ανάμεσα σε δύο σημαντικές αρχαίες πόλεις, την Αμαθούντα και το Κούριο. Επίσης λέγεται πως προέρχεται από την λέξη «λιμίν» που σημαίνει λιμάνι. Με βάση όμως μία πρόσφατη τεκμιριωμένη έρευνα του ιστορικού Αντρέα Μακρίδη η οποία αναλύεται στο βιβλίο του «Λεμεσός, η ετυμολογία του ονόματος από την προϊστορική Λιμνησσό στην Λεμεσό», η Λεμεσός υποστηρίζει λεγόταν Λιμνησσός. Όνομα που όπως υποστηρίζει ο κ. Μακρίδης δεν προέρχεται ούτε έχει σχέση με το λιμήν (λιμάνι) «γιατί η Λεμεσός δεν ήταν εντελώς παράκτια αλλά ήταν κτισμένη βορειότερα». Το Λιμνησσός οφείλεται στο ότι η πόλη ήταν παρακείμενη σε λίμνες. Τις υπόλοιπες εκδοχές ονομάτων ο ιστορικός Μακρίδης τις απορρίπτει και επεξηγεί τους λόγους στο βιβλίο του. (Μακρίδης Αντρέας,2010 ) 17

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ. Η Κύπρος είναι μια μικρή χώρα με μακρόχρονη όμως ιστορία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι ιστορικές καταγραφές μαρτυρούν την πλούσια ιστορία του νησιού που ξεκινά χιλιάδες χρόνια πριν. 1.Νεολιθική εποχή ( π.Χ): Η Νεολιθική περίοδος τοποθετείται στα π.χ. Οι αρχαιότεροι συνοικισμοί που βρέθηκαν στην Κύπρο είναι : στην Χοιροκοιτία, στους Τρούλλους, στην Ερήμη(η οποία βρίσκεται στην επαρχία Λεμεσού) και στην Καλαβασό και ανήκουν σε αυτή την εποχή. Το 1998 η Χοιροκοιτία ανακηρύσσεται ως χώρος παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Αυτούς τους συνοικισμούς τους έκτισαν οι πρώτοι άποικοι που έφθασαν στην Κύπρο. Σε αυτή την εποχή από το π.Χ έχουμε μόνον λίθινα αντικείμενα, ενώ από το π.Χ έχουμε όχι μόνο λίθινα αλλά και πήλινα αντικείμενα. Διάφορα αντικείμενα και ομοιόμορφα αγαλματάκια λίθινα ή πήλινα χρονολογούνται σε εκείνη την περίοδο. (Ιστορία της Κύπρου, 2012) 2.Χαλκολιθική εποχή ( π.Χ): O χαλκός ανακαλύπτεται για πρώτη φορά το π.χ. Τον χαλκό αρχικά τον εκμεταλλεύονταν σε περιορισμένη κλίμακα και στη συνέχεια σε μεγαλύτερο βαθμό. Ο χαλκός έφερε πλουτοπαραγωγικούς πόρους στην Κύπρο. Ο χαλκός επίσης έδωσε σε πολλούς ανθρώπους απασχόληση στα χαλκορυχεία. Όμως ήταν και η αιτία να καταστραφούν πολλά δάση για την επεξεργασία του χαλκού.πολλά διαδοχικά 18

19 κύματα αρχαίων Ελλήνων έφθασαν στην Κύπρο σε αυτή την εποχή. Μαζί τους έφεραν την ελληνική γλώσσα, την θρησκεία και τα έθιμα. 3.Εμφάνιση Πόλεων-Βασιλείων ( π.Χ): Στην εποχή αυτή ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώνεται στο νησί μας. Οι πόλεις Βασίλεια εκείνη την εποχή στην Κύπρο ήταν δέκα. Τα Κυπριακά Βασίλεια αγωνίζονταν για να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους όμως ξένοι κατακτητές υπότασσαν διαδοχικά τα Βασίλεια. Οι ξένοι κατακτητές ήταν: οι Αιγύπτιοι, οι Ασσύριοι, οι Πέρσες. Μέσα στην περίοδο αυτή, τον καιρό του βασιλιά της Σαλαμίνας Ευαγόρα του Α, η Κύπρος έγινε ένα από τα σπουδαιότερα πολιτικά και πολιτιστικά κέντρα ανάπτυξης του Ελληνικού κόσμου. Στην συνέχεια ο Ευαγόρας ο Α επαναστάτησε εναντίον των Περσών για την επανένωση της Κύπρου, με θετικά αποτελέσματα. Μετά από μακροχρόνιο πόλεμο και πάλι με τους Πέρσες, ο Ευαγόρας αναγκάστηκε να υπογράψει ειρήνη με τους Πέρσες και από τότε χάνει τον έλεγχο του νησιού. 4.Ελληνιστική εποχή (333-58π.Χ): Ο Μέγας Αλέξαντρος, βασιλιάς της Μακεδονίας, κατέκτησε την Περσία και ένταξε την Κύπρο στην αυτοκρατορία του. Η Κύπρος μετά τους πολέμους του Μέγα Αλεξάντρου περιλαμβάνεται στα όρια του Ελληνιστικού Βασιλείου των Πτολεμαίων της Αιγύπτου και κατ επέκταση στον Ελληνικό Αλεξαντρινό κόσμο. Για την Κύπρο αυτή η περίοδος ήταν περίοδος ακμής. Τα βασίλεια κλείνουν και η Κύπρος ενώνεται κάτω από τους Πτολεμαίους με πρωτεύουσα την Πάφο. 5.Ρωμαϊκή εποχή ( 58π.Χ-330μ.Χ): Κατά την διάρκεια των πολέμων ανάμεσα στη Ρώμη και στην Αίγυπτο, η Κύπρος εμπλάκηκε και αυτή στον πόλεμο. Το 37π.Χ η Κύπρος έγινε τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Τη διοικεί ένας ρωμαίος ανθύπατος που διοικούσε στην Πάφο. Κατά την πρώτη περιοδεία του Αποστόλου Παύλου και του Βαρνάβα το 45μ.Χ. 19

20 ο Σέργιος Παύλος 1 δέχεται το Χριστιανισμό. Η Κύπρος έγινε η πρώτη χώρα με χριστιανό διοικητή. Το 313μ.Χ με το διάταγμα των Μεδιολάνων για ανεξιθρησκία δίνεται ελευθερία στους Κύπριους Χριστιανούς emid=12 6.Βυζαντινή περίοδος ( μ.Χ): Όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χωρίζεται σε Ανατολικό και σε Δυτικό τμήμα, η Κύπρος γίνεται μέρος του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Το 488 μ.χ. ανακαλύφθηκε στη Σαλαμίνα ο τάφος του Αποστόλου Βαρνάβα, τα λείψανα και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Ακολούθως ο Αυτοκράτορας Ζήνωνας παραχώρησε τρία προνόμια στον Αρχιεπίσκοπο: 1.να φέρει αυτοκρατορικό σκήπτρο, 2.να φορεί κόκκινο μανδύα και 3.να υπογράφει με κόκκινο μελάνι. Οι Άραβες το 647μ.Χ. κάνουν επιδρομές στην Κύπρο. Ο Νικηφόρος Φωκάς νίκησε τους Άραβες και ελευθέρωσε την Κύπρο το 965μ.Χ. =70&Itemid=11 7.Εποχή της Φραγκοκρατίας ( μ.χ.): Το Φεουδαρχικό σύστημα εφαρμόζεται στο νησί και η Καθολική Εκκλησία αντικαθιστά επίσημα την Ορθόδοξη. Η Κύπρος χωρίζεται σε φέουδα, τα οποία διήκουν ευρωπαίοι ευγενείς. Οι ντόπιοι Κύπριοι γίνονται δουλοπάροικοι. Η Καθολική 1 Ο Σέργιος Παύλος Λούκιος υπήρξε ανθύπατος (διοικητής) της Κύπρου κατά τον πρώτο αιώνα μ.χ. 20

21 Εκκλησία με την σύμπραξη της πολιτικής εξουσίας διώκει και καταπιέζει όχι μόνο τους Χριστιανούς αλλά και τη Χριστιανική εκκλησία. Η Λευκωσία που ήταν τότε η έδρα των Φράγκων έγινε πρωτεύουσα του νησιού. Η Φραγκοκρατία τελειώνει όταν η τελευταία βασίλισσα του νησιού Αικατερίνη Κορνάρο παραχωρεί την Κύπρο στην Ενετική Δημοκρατία το 1489μ.Χ. 8.Ενετοκρατία ( μ.χ.): Από Φράγκικο Βασίλειο που ήταν η Κύπρος γίνεται αποικία της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου. Η Αυξανόμενη Οθωμανική απειλή αναγκάζει τους Ενετούς να οχυρώσουν το νησί. Οι σημαντικότερες πόλεις της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου ενισχύθηκαν με δυνατά τείχη που θεωρήθηκαν δείγματα πρωτοποριακής αμυντικής αρχιτεκτονικής. l 9.Τουρκοκρατία ( μ.χ): Το 1570 οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν τη Λευκωσία και σφαγιάζουν από τους κατοίκους της. Μετά την Τουρκική κατάκτηση οι Λατίνοι κληρικοί εκδιώκονται ή εξισλαμίζονται. Η Ορθόδοξη εκκλησία αποκαθίσταται. Όταν το 1821 αρχίζει η Επανάσταση, ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός μαζί με άλλους τρεις επισκόπους, ανώτερους κληρικούς και πολλούς πολίτες, εκτελούνται. lτούρκους την 9η Ιουλίου

22 10.Αγγλοκρατία ( μ.Χ): Η Μεγάλη Βρετανία ύστερα από συμφωνία της με την Τουρκία να κυβερνά την Κύπρο, αλλά πάλι η Κύπρος να ανήκει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πέρνοντας ως αφορμή το ότι η Τουρκία εισήλθε στον Α Παγκόσμιο πόλεμο υπέρ των Γερμανών, και πήρε την εξουσία του νησιού το Από το 1925 η Κύπρος ανακηρύσσεται σε Βρετανική Αποικία. Στην διάρκεια του Β παγκόσμιου πολέμου η Κύπρος βοήθησε τους συμμάχους και ζήτησε και αυτή το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης 2 ως αντάλλαγμα. Μετά την εξάντληση όλων των ειρηνικών και πολιτικών μέσων αρχίζει ο ένοπλος αγώνας της Ε.Ο.ΚΑ Οι αντάρτες πολέμησαν για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Με το τέλος του αγώνα η Κύπρος ανακηρύσσεται σε ανεξάρτητο κράτος το Ανεξαρτησία ( ): Μετά τις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στις 16 Αυγούστου 1960 το νησί ανακηρύσσεται ανεξάρτητη Δημοκρατία. Όταν ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος το 1963 πρότεινε κάποια λύση για να διευκολυνθεί η διακυβέρνηση του νησιού, όλοι οι Τουρκοκύπριοι έφυγαν από τις θέσεις και τις εργασίες τους και η Τουρκία απειλούσε ότι θα εισβάλει στην Κύπρο. Από τότε η Τουρκία δεν έπαψε να εργάζεται με σκοπό την διχοτόμηση της Κύπρου. Τον Ιούλιο του 1974 η Χούντα της Ελλάδας οργανώνει στρατό στην Κύπρο με σκοπό την ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, του προέδρου της Δημοκρατίας. Η πράξη αυτή που έγινε στις 15 Ιουλίου 1974 δηλαδή το πραξικόπημα ήταν η αφορμή των Τούρκων για να εισβάλουν στην Κύπρο, στις 20 Ιουλίου Ονομάζεται το δικαίωμα ενός έθνους ή ενός λαού να αποφασίζει αυτοδύναμα για το διεθνές στάτους της επικράτειας του και για ζητήματα που σχετίζονται με αυτό. 22

23 12.Τουρκική εισβολή 1974: Με αφορμή το πραξικόπημα της Χούντας των Αθηνών στην Κύπρο, τα Τουρκικά στρατεύματα περνούν από την Κερύνεια και και εισβάλλουν στην Κύπρο. Ήρθαν λέγοντας ό,τι ήθελαν να σώσουν τους Τουρκοκύπριους κατοίκους του νησιού ενώ ο σκοπός τους ήταν άλλος Είχαν πολυάριθμο στρατό και υπερδυνάμεις. Παρά την ισχυρή αντίσταση των Κυπρίων ο Τουρκικός στόλος μπήκε στην Κύπρο και κατέλαβε το 37% του εδάφους. Μετά τον πόλεμο είχαμε (1/3 του πληθυσμού) πρόσφυγες και σήμερα το 37% της Κύπρου μας είναι σκλαβωμένη και καταπατημένη από την μπότα του Αττίλα. Οι προσπάθειες για επανένωση της Κύπρου μέχρι σήμερα ήταν αποτυχημένες χάριν στην επιμονή του ηγέτη των τουρκοκυπρίων για χωριστό κράτος. =80&Itemid=99 13.Η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Από το Μάιο του 2004, η Κύπρος έχει το δικαίωμα να οραματίζεται το μέλλον, στα πλαίσια της Ενωμένης Ευρώπης χωρίς όμως να εγκαταλείπει τις πολιτιστικές της ρίζες. Η στενότερη συνεργασία με τους υπόλοιπους ευρωπαίους θα μας δώσει την ευκαιρία για μεγαλύτερη πρόοδο αλλά και την ευκαιρία να συμβάλουμε στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους τους κατοίκους της ηπείρου. Η εξέλιξη αυτή ανανέωσε τις ελπίδες για ειρηνική λύση στο νησί και επανένωσή του. (Τζέρμας Ν. Παύλος, 2001) 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ Η πόλη της Λεμεσού βρίσκεται ανάμεσα στις αρχαίες πόλεις της Αμαθούντας και του Κουρίου. Η πόλη κτίστηκε πιθανότατα μετά την καταστροφή της πόλης της Αμαθούντας το 1191 από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Η Λεμεσός κατοικήθηκε από τα πολύ παλιά χρόνια και τάφοι οι οποίοι βρέθηκαν εκεί χρονολογούνται γύρω στο 2000 πχ ενώ άλλοι γύρω στον 8ο και 4ο αιώνα π.χ. Τα λιγοστά αρχαία που βρέθηκαν, δείχνουν ότι εκεί υπήρχε ένας μικρός οικισμός, ο οποίος δεν κατάφερε να αναπτυχθεί και να ανθίσει. Οι αρχαίοι συγγραφείς παρόλα αυτά δεν αναφέρουν τίποτα για την ίδρυση της πόλης. Σύμφωνα με την Σύνοδο του 451 π.χ.ο Επίσκοπος της Θεοδοσιαννής καθώς επίσης και οι Επίσκοποι της Αμαθούντας και της Αρσινόης ήταν αυτοί οι οποίοι συνέβαλαν στην ίδρυση της πόλης της Λεμεσού. Η πόλη ήταν γνωστή ως Νέμεσσος τον 10ο αιώνα και ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος αναφέρεται στην πόλη με αυτό το όνομα. Η ιστορία της πόλης είναι κυρίως γνωστή από τα γεγονότα του 1191 μχ τα οποία σηματοδότησαν το τέλος της Βυζαντινής Κυριαρχίας στην Κύπρο.Ο βασιλιάς της Αγγλίας, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, ταξίδευε στους Αγίους Τόπους το 1191μ.Χ. Η αρραβωνιαστικιά του Βερεγγάρεια και η αδερφή του Ιωάννα (βασίλισσα της Σικελίας) ταξίδευαν με διαφορετικό πλοίο. Εξαιτίας μιας καταιγίδας το πλοίο με τις βασίλισσες περεξέκκλινε από το δρόμο του και έφθασε στη Λεμεσό.Ο Ισαάκ Κομνηνός, ο άκαρδος και σκληρός Βυζαντινός αυτοκράτορας της Κύπρου, μισούσε τους Λατίνους και δεν επέτρεψε στις βασίλισσες να κατέβουν από το πλοίο ούτε τους παραχώρησε καμιά βοήθεια. Ακολούθως ο Ισαάκ Κομνηνός κυνηγήθηκε και νικήθηκε από τον Ριχάρδο με αποτέλεσμα η Κύπρος να περιέλθει υπό την κυριαρχία των Βρετανών. Ο Ριχάρδος 24

25 γιόρτασε τους γάμους του με την Βερεγγάρεια στην Κύπρο, όπου η τελευταία στέφθηκε και βασίλισσα της Αγγλίας. Με αυτό τον τρόπο τελείωσε η Βυζαντινή αυτοκρατορία στην Κύπρο. Ο Ριχάρδος κατέστρεψε την Αμαθούντα και οι κάτοικοι της μεταφέρθηκαν στη Λεμεσό. Ένα χρόνο αργότερα, το 1192 μχ, η Κύπρος πωλήθηκε στους Ναίτες, πλούσιους μοναχούς και στρατιώτες οι οποίοι είχαν ως μοναδικό σκοπό την προστασία του Αγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ. Οι ιππότες επέβαλαν ψηλή φορολογία στο νησί στην προσπάθεια τους να πάρουν πίσω όσα λεφτά έδωσαν για την αγορά της Κύπρου.Το γεγονός αυτό οδήγησε στο ξεσηκωμό των Κυπρίων με αποτέλεσμα οι Ναίτες να απαιτήσουν τη ακύρωση της συμφωνίας αγοράς του νησιού.ο Ριχάρδος αποδέχθηκε την απαίτηση τους και βρήκε καινούριο αγοραστή τον Γκυ Ντε Λουζινιάν, ένα Φράγκο Ρωμαιοκαθολικό. Έτσι η Λεμεσός παραδόθηκε στη Φραγκοκρατία των Λουζινιανών βασιλέων του Μεσαιωνικού Κυπριακού Βασιλείου. Για τρεις περίπου αιώνες ( ) η Λεμεσός έζησε μια αξιοσημείωτη περίοδο άνθισης κατά την οποία ένας μεγάλος αριθμός Λατίνων επισκόπων επισκέφθηκε και διέμεινε στην πόλη. Αυτό διάρκεσε μέχρι την κατάληψη της Κύπρου από τους Τούρκους το 1570 μ.χ. Λατινικά τάγματα τα οποία ίδρυσαν μοναστήρια, εγκαταστάθηκαν στην Λεμεσό. Η εγκατάσταση επίσης εμπόρων στην Κύπρο και ειδικά στη Λεμεσό τον 13ο αιώνα οδήγησε στην οικονομική άνθιση από την οποία επωφελήθηκαν οι κάτοικοι.το λιμάνι ως κέντρο μεταφορών και εμπορίου συνέβαλε τα μέγιστα στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου. Ο βασιλιάς της Γερμανίας Φρειδερίκος Β, παρακινημένος από τους Γενουάτες 3 της Κύπρου οι οποίοι ήταν εχθροί του Ιωάννη Ιβελίνου, αποβιβάστηκε στην Λεμεσό και την κατέλαβε το 1228, θέτοντας υπό τον έλεγχο του το βασίλειο της Κύπρου. Αργότερα κάλεσε τον Ιωάννη Ιβελίνο, αντιβασιλέα του νησιού να παρουσιαστεί 3 Ήταν ανεξάρτητο κράτος στην Λιγουρία,της σημερινής βορειοδυτικής Ιταλίας από τον 11 ο αιώνα μέχρι το 1797 όταν καταλήφθη από τους Ναπολεοντιος πολέμους. Υπήρξε σημαντική ναυτική και εμπορική δύναμη στη Μεσόγειο και ανταγωνιστής της γαληνότατης δημοκρατίας της Βενετίας. 25

26 μπροστά του έτσι ώστε να συζητήσουν σχέδια εναντίον των Μουσουλμάνων.Ο Ιβελίνος παρουσιάστηκε μπροστά στον Φρειδερίκο μαζί με τον ανήλικο βασιλιά Ερρίκο και με όλους τους Γενουάτες της Κύπρου, με εμφανή διάθεση συνδιαλλαγής. Όταν αργότερα όμως αρνήθηκε να συνεργαστεί μαζί του, ο Φρειδερίκος δεν είχε άλλη επιλογή από το να τον αφήσει να φύγει. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα να οξυνθούν τα πράγματα και να αρχίσει μεταξύ των Ιβελίνων και του αυτοκράτορα πόλεμος. Ο Φρειδερίκος αφού κατέλαβε τη Λεμεσό και άλλες πόλεις, διόρισε δικούς του κυβερνήτες αλλά τελικά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κύπρο. Οι δυνάμεις του Φρειδερίκου νικήθηκαν στη μάχη της Αγύρτας, ένα χωριό της Κερύνειας το 1229 σε μια αναμέτρηση με τα στρατεύματα των Φράγκων τα οποία καθοδηγούνταν από τον Ιωάννη Ιβελίνο. Η έκβαση της μάχης σήμανε την αρχή της ελευθερίας της Κύπρου από τους Γερμανούς. Το 1489 μ.χ. η Κύπρος παραδόθηκε στην πόλη της Βενετίας από την Βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο. Οι Βενετοί δεν επέδειξαν κανένα ενδιαφέρον για την Κύπρο παρά μόνο επέβαλαν σκληρή φορολογία και εκμεταλλεύτηκαν τους πόρους του νησιού. Αντιμετώπιζαν το νησί ως μια αποικία την οποία μπορούσαν να εκμεταλλεύονται όσο το δυνατόν περισσότερο. Κατέστρεψαν το Κάστρο της Λεμεσού και ταξιδιώτες οι οποίοι επισκέφθηκαν την Κύπρο τον 16 ο αιώνα μιλάνε για την άθλια κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ντόπιος πληθυσμός της Κύπρου. Όλοι οι κάτοικοι σκλαβώθηκαν από τους Βενετούς και αναγκάστηκαν να πληρώνουν το 1/3 του εισοδήματος τους είτε αυτό ήταν μέρος των προϊόντων τα οποία καλλιεργούσαν, όπως για παράδειγμα σιτάρι, κρασί, λάδι είτε ήταν ζώα ή άλλα προϊόντα. Οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Κύπρο το και την κατέλαβαν.η Λεμεσός κατακτήθηκε τον Ιούλιο του 1570 χωρίς καμία αντίσταση όταν οι Τούρκοι ρήμαξαν και έκαψαν την πόλη. Περιγραφές διάφορων επισκεπτών περιγράφουν την πόλη ως ένα χωριό με ένα αξιοσημείωτο αριθμό κατοίκων. Οι Χριστιανοί ζούσαν σε μικρά χαμηλά σπίτια στα οποία έπρεπε να σκύψεις για να μπεις μέσα.αυτό γινόταν σκόπιμα για να αποτρέπονται οι Τούρκοι ιππείς από το να εισέλθουν στα σπίτια. 26

27 Κατά τη διάρκεια της τουρκικής κυριαρχίας η Κύπρος αντιμετώπισε μια γενική παρακμή καθώς οι Τούρκοι δεν βοήθησαν στην ανάπτυξη του τόπου. Τούρκοι και Έλληνες ζούσαν σε ξεχωριστές γειτονιές και το πολιτιστικό επίπεδο παρήκμασε εντελώς. Η έλλειψη ενδιαφέροντος από την πλευρά των κατακτητών, η πίεση και η ψηλή φορολογία ήταν καθοριστικοί, ανασταλτικοί παράγοντες για την πολιτιστική ανάπτυξη των παιδιών.η εκκλησία έπαιξε καθοριστικό παράγοντα στην εκπαίδευση του νησιού κατά την περίοδο Αυτά τα χρόνια ιδρύθηκαν νέα σχολεία σε όλες τις πόλεις και Έλληνες διανοούμενοι δίδασκαν Ελληνική ιστορία, Τουρκικά και Γαλλικά. Τα ακόλουθα σχολεία λειτουργούσαν στην πόλη της Λεμεσού: Το Ελληνικό Σχολείο το οποίο ιδρύθηκε το 1819 Το πρώτο δημόσιο σχολείο το οποίο ιδρύθηκε το 1841 Το Σχολείο Θηλέων το οποίο ιδρύθηκε το 1861 Οι Άγγλοι κατέλαβαν την Κύπρο το 1878 μετά από μια μυστική συμφωνία με τους Τούρκους. Ο πρώτος Άγγλος Κυβερνήτης της Λεμεσού, συνταγματάρχης Warren επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πόλη και από τις πρώτες κιόλας μέρες διακυβέρνησης του η κατάσταση της Λεμεσού βελτιώθηκε. Οι δρόμοι καθαρίστηκαν και επιδιορθώθηκαν, τα ζώα μετακινήθηκαν από το κέντρο, φυτεύτηκαν δέντρα και κατασκευάστηκαν ειδικές αποβάθρες για την φόρτωση και εκφόρτωση καραβιών τα οποία προσάραζαν μακριά από την ακτή. Από τα πρώτα χρόνια της Αγγλικής κυριαρχίας άρχισαν τη λειτουργία τους το πρώτο ταχυδρομείο, το πρώτο τηλεγραφείο και το πρώτο νοσοκομείο. Το 1880 λειτούργησε και το πρώτο τυπογραφείο. 27

28 Οι αλλαγές τις οποίες επέφεραν οι Βρετανοί συνέβαλαν στην ανάπτυξη της πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωής του νησιού. Σχολεία, θέατρα, γκαλερί τέχνης, μουσικές αίθουσες και ποδοσφαιρικά σωματεία δημιουργήθηκαν και έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ζωή της Λεμεσού. Η αύξηση του ρυθμού γεννήσεων στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ( ) ήταν 70%. Ο αριθμός των κατοίκων το 1881 ήταν ενώ το 1960 ανέβηκε στους Ο αριθμός των Ελλήνων υπολογιζόταν περίπου στους ενώ οι Τούρκοι ήταν περίπου γύρω στους Οι κάτοικοι της Λεμεσού ασχολούνταν με το κρασί και τις βιομηχανίες κεραμικών, καθώς επίσης με το εμπόριο και τον τουρισμό. Οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι της πόλης μεταφέρθηκαν στο βόρειο τμήμα της Κύπρου το 1975 εξαιτίας της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το Αντίστοιχα πολλοί Ελληνοκύπριοι εγκαταστάθηκαν στη Λεμεσό αφού εκδιώχθηκαν από το βόρειο κομμάτι της Κύπρου. Η πόλη της Λεμεσού αναπτύχθηκε όταν η Αμμόχωστος, μια από τις πιο σημαντικές τουριστικές περιοχές της Κύπρου καταλήφθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα. Πολυτελή ξενοδοχεία, εστιατόρια και πολυάριθμα κέντρα διασκέδασης κτίστηκαν και έτσι η πόλη έγινε σύντομα ένα σημαντικό κέντρο εμπορίου και τουρισμού. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: 1. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ 1.1. ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΑΦΗΣΗ Η πολιτισμική κληρονομιά είναι η κληρονομιά των φυσικών αντικειμένων και των άυλων χαρακτηριστικών μιας ομάδας ή κοινωνίας που κληρονομούνται από τις 28

29 προηγούμενες γενιές, διατηρούνται στο παρόν και είναι κατοχυρωμένεςγια το όφελος των μελλοντικών γενεών. Συχνά όμως, αυτό που θεωρείται πολιτισμική κληρονομιά από τη μια γενιά, μπορεί να απορριφθεί από την επόμενη γενιά, και να αναβιώσει με επιτυχία από την επόμενη γενιά επειδή το θεωρούν να αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο ταυτότητάς τους. Η πολιτισμική κληρονομιά περιλαμβάνει την υλική και την άυλη κληρονομιά. Στην υλική πολιτισμική κληρονομιά θεωρείται ότι περιλαμβάνονται μνημεία, κτιριακές ομάδες, και τοποθεσίες. (Άρθρο 1 της σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO ). Ενώ η άυλη πολιτισμική κληρονομιά αναφέρεται σε παραδόσεις ή ζωντανές εκφράσεις που έχουν κληροδοτηθεί από τους προγόνους μας, όπως προφορικές παραδόσεις, παραστατικές τέχνες, κοινωνικές πρακτικές, γιορτές και τελετές, γνώσεις και πρακτικές που σχετίζονται με τη φύση και το σύμπαν ή γνώσεις και τεχνικές για δημιουργία χειροποίητων κατασκευών. Αναμφίβολα, πρέπει ο καθένας από εμάς να βοηθήσει στην προσπάθεια να διατηρήσουμε την πολιτισμική κληρονομιά μας. Είναι η ταυτότητα μας και το διαβατήριο του παντοτινού και μοναδικού χαρακτήρα του λαού μας. ΥΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΛΕΜΕΣΟΥ. 2. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ: 2.1. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΛΕΜΕΣΟΥ: Στον πυρήνα του ιστορικού κέντρου της Λεμεσού βρίσκεται το Κάστρο της πόλης, μέσα στο οποίο φιλοξενείται μέρος της Μεσαιωνικής Συλλογής του Κυπριακού Μουσείου. Το σημερινό κάστρο χρονολογείται στην περίοδο της τουρκοκρατίας (γύρω στα 1590) και ενσωματώνει τμήματα του προγενέστερου μεσαιωνικού κάστρου. 29

30 Το Κάστρο της Λεμεσού στην μορφή που το βλέπουμε σήμερα αποτελεί ανακατασκευή της Τουρκοκρατίας γύρω στο 1590 μέσα στην οποία ενσωματώθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός Μεσαιωνικού Κάστρου πολύ μεγαλύτερων διαστάσεων. Σύμφωνα με την παράδοση, είναι εδώ που ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος παντρεύτηκε τη Βερεγγάρια της Ναβάρρας και την έστεψε Βασίλισσα της Αγγλίας το Κάτι τέτοιο όμως δεν ευσταθεί γιατί ενδείξεις δείχνουν ότι η κατασκευή του έγινε μετά από αυτή την ημερομηνία. Παρόλαυτα όμως η ακριβής ημερομηνία της κατασκευής του κάστρου δεν είναι γνωστή. Σύμφωνα με τον Etienne de Lusignan, χτίστηκε το 1193 από τον ιδρυτή της δυναστείας των Λουζινιανών, Guy de Lusignan, αλλά η πρώτη επίσημη αναφορά του κάστρου χρονολογείται στο 1228, όταν, εκεί, ο Φρειδερίκος ο Β της Γερμανίας και οι υποστηρικτές του φυλάκισαν τους ομήρους που αναγκάστηκε να του δώσει ο αντιβασιλιάς της Κύπρου Ιβελλίνος. Το Κάστρο αυτό ήταν ίσως ένα παλιό Βυζαντινό Κάστρο ή αυτό που το αντικατέστησε κατά την πρώϊμη περίοδο της Φραγκοκρατίας. Σύμφωνα με τον Στέφανο Λουζινιανό το αρχικό Κάστρο κτίστηκε από τον Γουϊδο Λουζινιανό το Αυτό το αρχικό οχυρό αν πράγματι υπήρχε δεν έχει εντοπιστεί αρχαιολογικά και το πιο πιθανό είναι ότι παραδόθηκε στους Ναϊτες για να το διαχειρίζονται επ όνόματι του στέμματος το Στον διάδρομο που συνδέει την μεγάλη αίθουσα με το υπόγειο ανατολικά, σε στρωματογραφική τομή που έγινε πριν από το 1951 αποκαλύφθηκε η βάση, ένα μαρμάρινο πόδιο (φωτογραφία 1) μιάς μικρής παλαιοχριστιανικής Βασιλικής και δάπεδο (φωτογραφία 2) ενός Μεσοβυζαντινού μνημείου (10ος-11ος αιώνας). Η Ανατολική πλευρά του τριμερούς καμαροσκέπατου υπογείου (φωτογραφία 3) διασώζει στο δάπεδο μία μεγάλη αψίδα με διάμετρο δώδεκα περίπου μέτρων η οποία θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ανήκει στον πρώτο Λατινικό καθεδρικό ναό της Πόλης. Τα ερωτήματα για την έκταση και την ακριβή χρονολόγηση του μνημείου αυτού δεν θα μπορέσουν να απαντηθούν παρά μόνο με ανασκαφικές τομές στη Νότια 30

31 και Βόρεια πλευρά του Κάστρου. Η ελικοειδής κλίμακα στην ΝΔ γωνία αποτελούσε ίσως τμήμα του ναού αυτού και οδηγούσε στην οροφή του. Η μεταγενέστερη τριμερής διαίρεση του κλίτους της αψίδας αυτής με την καμαροσκέπαστη οροφή (φωτογραφία 4) θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ότι αποτέλεσε στην αρχική του τουλάχιστον διαμόρφωση λατρευτικό οικοδόμημα. Το 1373 οι Γενουάτες αφού κυρίευσαν το κάστρο έκαψαν την πόλη. Σε αυτή τη επίθεση θα πρέπει να προκλήθηκαν σοβαρές ζημιές στο μνημείο. H πόλη σύμφωνα με τους περιηγητές στα τέλη του 14ου αιώνα είναι σχεδόν ακατοίκητη. Μία μικρή ανάκαμψη παρατηρείται την τελευταία δεκαετία και τις αρχές του 15ου αιώνα στην Λατινική επισκοπική έδρα της Λεμεσού η οποία φαίνεται πως ανακατασκευάζει και χρησιμοποιεί ένα παλιό Μεσοβυζαντινό Ναό στην Οδό Ζικ-Ζακ ενώ ταυτόχρονα επισκευάζεται το Κάστρο το οποίο αναφέρεται συχνά στους χρονογράφους του 15ου αιώνα για την αντίσταση που προέβαλε κατά των Γενουατών το 1402 και το Το 1413 αντιστάθηκε επίσης στις επιθέσεις των Μαμελούκων οι οποίοι δεν μπόρεσαν να το κυριεύσουν. Σοβαρές ζημιές που προκλήθηκαν τότε και ίσως λίγο αργότερα από σεισμικές δονήσεις που δεν είχαν αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά κατέστησαν αυτό ευάλωτο με αποτέλεσμα το 1425 να κυριευθεί από τους Αιγυπτίους κατά την δεύτερη επιδρομή τους στην πόλη. Σύμφωνα με τις πηγές ένας νέος ισχυρός σεισμός επηρεάζει σοβαρά το μνημείο. Το 1491 παρόλαυτά όταν το 1518 ο Saige επισκέφθηκε την πόλη βρήκε το Κάστρο ισχυρό. Πιθανότατα όπως συνέβηκε και με το ναό της Οδού Ζικ- Ζακ μέσα στο διάστημα αυτό έγιναν και πάλι εκτεταμένες επιδιορθώσεις και ανακατασκευές. Σε αυτή την οικοδομική φάση ανήκουν τα γοτθικά τόξα της υπόγειας αίθουσας δυτικά και κάποια ανοίγματα με τοξωτά λαξευμένα θυρώματα που διακρίνονται στους πλευρικούς τοίχους του πρώτου ορόφου και πάνω από την σημερινή είσοδο. (φωτογραφίες 5,6) 31

32 Το 1538 οι Τούρκοι αποβιβάζονται στη Λεμεσό και κυριεύουν το Κάστρο. Ο Βενετός Κυβερνήτης της Κύπρου Βραγανδίνος αποφασίζει την κατεδάφιση του Κάστρου για να εμποδίσει τυχόν επανακατάληψη και χρήση του ως οχυρού από τους Τούρκους. Ο Βουστρώνιος επικρίνει τον κυβερνήτη για την ενέργεια του αυτή αναφέροντας ότι η δαπάνη για την κατεδάφιση του ήταν μεγαλύτερη από αυτή που χρειαζόταν για την επισκευή του. Η καταστροφή αυτή πραγματοποιήθηκε τμηματικά και συμπληρώθηκε από σεισμικές δονήσεις κατά το 1567/8. Μετά την οριστική κατάληψη της νήσου (1576) από τους Οθωμανούς Τούρκους τα ερείπια ή τμήματα των ερειπίων του παλιού κάστρου ενσωματώθηκαν γύρω στο 1590 μέσα στο νέο οχυρό των Οθωμανών με ισχυρό τοίχο πάχους 2 μέτρων και διαμόρφωσαν τα κελλιά του ισογείου και του ορόφου που μέχρι και το 1950 χρησιμοποιούνταν σαν φυλακές. Η ιστορία του Θησέα και της Αριάδνης είναι γνωστή σε όλους μας. Στο μεσαιωνικό αυτό κάστρο, το οποίο περιέχει και εκθέματα βρίσκεται και η ταφική πλάκα της Αριαδνης. Ας υπενθυμίσουμε όμως λίγο την ιστορία. Η ιστορία του Θησέα και της Αριάδνης είναι μια διπλή ιστορία προδοσίας. Εκείνη προδίδει τον πατέρα της και τον αδελφό της, τυφλωμένη από τον έρωτα για τον Αθηναίο έφηβο και εκείνος, ενώ την παίρνει μαζί του στο πλοίο του στο ταξίδι της επιστροφής, την εγκαταλείπει στη Νάξο, όπου την περιμένει ο Διόνυσος αυτός που την διεκδικούσε πάντα ή άλλοι λένε στην Κύπρο. Στην Κύπρο, την εγκαταλείπει έγκυο, στη φροντίδα των γυναικών της φιλόξενης Αμαθούντας μιας πόλης στα νότια παράλια του νησιού είκοσι πέντε χιλιόμετρα ανατολικά από τη σημερινή Λεμεσό. Η Αριάδνη περίμενε, περίμενε, περίμενε μάταια τον Θησέα να επιστρέψει. Η παράδοση λέει πως οι γυναίκες της Αμαθούντας της έλεγαν για να την παρηγορήσουν πως όπου να ναι φτάνει ο καλός της, ότι της είχε στείλει γράμμα με κάποιον ναυτικό που το πλοίο του ναυάγησε και το γράμμα χάθηκε στα κύματα. Η Αριάδνη περίμενε μέχρι που έφτασε η στιγμή να γεννήσει και τότε λένε πώς δεν 32

33 άντεξε και πέθανε στη γέννα. Την βρήκαν τα βέλη της Άρτεμης λέει ο Όμηρος, αυτά τα γρήγορα βέλη που φέρνουν τον ξαφνικό θάνατο στις γυναίκες που γεννούν. Επίσης στο Μεσαιωνικό Μουσείο εκτίθενται αντικείμενα μέσα από τα οποία αντικατοπτρίζεται το ιστορικό γίγνεσθαι της Κύπρου, η οικονομική, κοινωνική και θρησκευτική ζωή, καθώς και άλλες πτυχές της καθημερινής ζωής στο νησί από τον 3ο μέχρι το 18ο αιώνα μ.χ. Καλύπτονται με άλλα λόγια η πρωτοχριστιανική, παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδος, η φραγκοκρατία, βενετοκρατία και τέλος η τουρκοκρατία. Περιλαμβάνονται όπλα, πανοπλίες, εργαλεία, βυζαντινή, μεσαιωνική και ισλαμική εφυαλωμένη και χρηστική κεραμεική, χάλκινα και υάλινα σκεύη, λύχνοι, κοσμήματα, νομίσματα, αντικείμενα λατρείας, καθώς και αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από βυζαντινά και γοτθικά κτήρια. Εντυπωσιακή είναι μια σειρά γύψινων εκμαγείων του γλυπτού διακόσμου του μεσαιωνικού καθεδρικού ναού της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία. Εκτίθεται επίσης μια σημαντική συλλογή από μεσαιωνικές εγχάρακτες ταφόπλακες. Πρόσφατα μεταφέρθηκε σε ειδική προθήκη, ένας σκελετός που ανήκει σε κάποιον από τους υπερασπιστές της Λευκωσίας, ο οποίος είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων πολιορκητών στα και κατακρεουργήθηκε. Στο κάστρο παρουσιάζεται πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που αφορά τις βυζαντινές και μεσαιωνικές οχυρώσεις της Κύπρου, καθώς και αντιπροσωπευτικά εκκλησιαστικά μνημεία των περιόδων αυτών. Η επιβλητική ατμόσφαιρα του Κάστρου σε συνδυασμό με τον αέρα που αποπνέει η έκθεση των ευρημάτων, τα οποία είναι σύγχρονα και συνάδουν με τις εκάστοτε αρχιτεκτονικές φάσεις του μνημείου, δεν έχουν παρά να οδηγήσουν τον καλόπιστο επισκέπτη σε μια αληθινή βίωση των συγκεκριμένων ιστορικών εποχών. 33

34 2.2. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΚΟΛΟΣΙΟΥ: Το κάστρο του Κολοσσιού βρίσκεται στο χωριό Κολόσσι, 11 χιλιόμετρα δυτικά της Λεμεσού. Eνα από τα σημαντικότερα οχυρά της Μεσαιωνικής Κύπρου, το περίφημο Κάστρο του Κολοσσιού. Η εύφορη αυτή κοιλάδα στις εκβολές του ποταμού Κούρη αναφέρεται συχνά από τους περιηγητές του μεσαίωνα για τις απέραντες φυτείες ζαχαροκαλάμου, αμπελιών, ελαιώνων, χαρουπιών, δημητριακών και βαμβακιού και απoτέλεσε κατά την Φραγκοκρατία ένα από τα σημαντικότερα φέουδα των Φράγκων ευγενών. Χτίστηκε τον 15ον αιώνα στα ερείπια ενός παλιότερου φρουρίου που χρονολογείται από τις αρχές του 13ου αιώνα. Μερικά από αυτά τα ερείπια είναι ακόμα ορατά στα ανατολικά του τωρινού κάστρου. Το πλούσιο αυτό φέουδο παραχωρήθηκε το 1210 στο μοναχικό τάγμα του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ από τον ηγεμόνα της δυναστείας των Λουιζινιανών Ούγο Ι. Το όνομα της περιοχής προέρχεται πιθανότατα από τον προηγούμενο φεουδάρχη της περιοχής Gerinus de Colos. Γύρω στο 1301/2 οι Ιωαννίτες μεταφέρουν οριστικά το κέντρο των δραστηριοτήτων τους στο Κολόσσι. Το Κολόσσι λίγο αργότερα περιέρχεται στην κατοχή του μοναχικού τάγματος των Ναϊτών το οποίο είχε καταστεί τότε ισχυρή πολιτική δύναμη. Επανέρχεται όμως και πάλι στους Ιωαννίτες στο 1308 μετά την έκδοση των διατάξεων που εξέδωσε ο Πάπας Κλήμης με τις οποίες το τάγμα των Ναϊτών τέθηκε εκτός νόμου. Το 1310 το διοικητικό κέντρο των Ιωαννιτών μεταφέρθηκε στη Ρόδο παρέμεινε όμως το ήδη ανεγερθέν οχυρό τους στο Κολόσσι η έδρα ισχυρής στρατιωτικής διοίκησης γνωστή ως Commanderie. Το καθεστώς αυτό επιβεβαιώνεται με σχετική απόφαση του τάγματος το Το οχυρό χρησιμοποιείται περισσότερο σαν κατοικία και διοικητικό κέντρο των επικεφαλής του μοναχικού τάγματος οι οποίοι οργανώνουν, ελέγχουν και εκμεταλλεύονται την παραγωγή των μεγάλων φυτείων στην ίδια την 34

35 κοιλάδα του Κολοσσιού και στην ευρύτερη περιοχή που κάλυπτε αρχικά όπως υπολογίζεται γύρω στα 60 χωριά. H Commanderie του Κολοσσιού έδωσε το όνομα της στο πατροπαράδοτο γλυκό κρασί της Κύπρου γνωστό μέχρι σήμερα με το όνομα Κουμμανταρία. Προφανώς το τάγμα προώθησε την μαζική παραγωγή και εμπορία του κρασιού αυτού με το όνομα του. Μετά από επιθέσεις από τους Γενουάτες το 1373 και τους Μαμελούκους το 1402, 1413, 1425 και 1426 μετατρέπουν το αρχικό οχυρό σε ερείπια. Το 1454 ο μεγάλος διοικητής του τάγματος Louis de Magnac B (οικόσημο σε φωτογραφία της δυναστείας των Magnac από το μεγάλο οικόσημο του Κολοσσιού στο οποίο απεικονίζονται τα σύμβολα του Βασιλείου των Λουϊζινιανών, της Ιερουσαλήμ, της Κύπρου και της Αρμενίας Γ σε φωτοτυπία) κτίζει ένα νέο και ισχυρότερο οχυρό το σημερινό Κάστρο. Το κάστρο είναι 21 μέτρων ύψους, τετράγωνο και με τρεις ορόφους. Το ισόγειο χωρίζεται σε τρία μέρη και πρέπει να χρησίμευε για αποθηκευτικός χώρος. Η είσοδος στον πρώτο όροφο γίνεται μέσω μίας κρεμαστής γέφυρας. Στον νότιο τοίχο της μίας από τις δύο μεγάλες αίθουσες του ισογείου σώζεται μία τοιχογραφία με την Σταύρωση του Χριστού (φωτογραφία 2) και το οικόσημο των Magnac (φωτογραφία 3) που υποδεικνύει την λατρευτική χρήση του χώρου αυτού ενώ η διπλανή αίθουσα με την εστία αποτελούσε ίσως τον βασικό χώρο γευμάτων και φιλοξενίας. Στο μέσο της ανατολικής πλευράς υπάρχει μια πέτρινη σκάλα που οδηγεί πρώτα στο δεύτερο όροφο, όπου πιθανόν να βρισκόταν η κουζίνα και μετά στον τρίτο όροφο. Ο τρίτος όροφος ήταν χωρισμένος σε δύο μεγάλες αίθουσες και ήταν το «σπίτι» των Διοικητών. Στα νότια του κάστρου υπάρχει μια αυλή περιτριγυρισμένη από τείχη και τα ερείπια ενός βοηθητικού κτηρίου, μάλλον στάβλου ή αποθήκης. Στην νοτιοδυτική γωνία του κτηρίου υπήρχε μια είσοδος, προστατευμένη από έναν κυκλικό πύργο. Εγκαταστάσεις εργαστηρίου επεξεργασίας ζαχαροκάλαμου βρέθηκαν στα ανατολικά του κάστρου. 35

36 2.3. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΑΜΑΘΟΥΝΤΑΣ: Ο Ρωμαίος Κλαύδμιος Πτολεμαίος χώρισε την Κύπρο σε τέσσερεις επαρχίες,τη Σαλαμίνα, την Παφία, την Αμαθουσία και τη Λαπηθία. Έτσι λοιπόν η Αμαθούντα ήταν ένα από τα αρχαία βασίλεια της Κύπρου. Κτισμένη στα ανατολικά παράλια στη σύγχρονη πόλη της Λεμεσού. Αναπτύχθηκε σε δύο επίπεδα την κάτω και την άνω πόλη (ακρόπολη). Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην τοποθεσία της Αμαθούντας από συνεργεία Κυπρίων και Γάλλων αρχαιολόγων, ξεκίνησαν το 1980 και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Η ακρόπολη, ο ναός της Αφροδίτης, η αγορά, τα τείχη της πόλης, η βασιλική και το λιμάνι έχουν όλα ανακαλυφθεί. Σύμφωνα με τη μυθολογία οικιστής της Αμαθούντας ήταν ο ένας από του γιους του Ηρακλή, ο Άμαθος. Επίσης λέγεται ότι μπορεί το όνομα της να το έχει πάρει ή από τον Άμαθο ή από την νύμφη, μητέρα του βασιλιά της Πάφου Κινύρα. Λέγεται ακόμη ότι ο Θησέας έφερε την κόρη του Μίνωα, Αριάδνη, όταν ξέφυγε από τον λαβύρινθο. Εκεί αφού γέννησε το παιδί της πέθανε και τάφηκε. Κατοικείται από τον 11ο αιώνα π.χ. Τον 8ο αιώνα κτίστηκε το λιμάνι. Λατρευόταν η θεά Αφροδίτη, θεά του έρωτα και της ομορφιάς και όπως λέγεται γεννήθηκε στην Κύπρο, υπήρχε στην Αμαθούντα όπως έδειξαν τα ευρήματα ναός αφιερωμένος στην θεά. Από αγγεία που έχουν βρεθεί σε νεκροταφεία της αρχαίας Αμαθούντας φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν εκεί Ετεοκρήτες και Μυκηναίοι. Μία άλλη εκδοχή είναι ότι ιδρύθηκε από τους Φοίνικες τον 15ο-12ο αιώνα π.χ. Αυτό εξηγεί και τη συνεχή άρνηση των Αμαθουσίων να λάβουν μέρος σε εξεγέρσεις εναντίον των Περσών οι οποίοι ήταν σύμμαχοι με τους Φοίνικες και αντίπαλοι των Ελλήνων. Ο δε Ονήσιλος σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον της Αμαθούντας και τάφηκε εκεί, όταν κατα τη διάρκεια της αντιπερσικής επανάστασης του 500π.Χ ο ηγεμόνας 36

37 των Σαλαμινίων ηγήθηκε των Κυπρίων που ήθελαν την αποτίναξη της περσικής κυριαρχίας. Η Αμαθούντα όπως και το Κίτιο, παρέμεινε σύμμαχος των Περσών μέχρι και την κατάληψη της Κύπρου από τον Μέγα Αλέξανδρο. Όταν αργότερα οι Πτολεμαίοι της Αιγύπτου προσάρτησαν την Κύπρο, η Αμαθούντα που εξακολούθησε να έχει στενές σχέσεις με τους Φοίνικες αντιστάθηκε. Ο πλούτος της πόλης προερχόταν από τις εύφορες πεδιάδες που καλλιεργούσαν οι κάτοικοι της και από την εκμετάλλευση των ορυχείων χαλκού. Άκμασε ως τον 7ο αιώνα, οπότε εγκαταλήφθηκε πιθανώς εξαιτίας των Αραβικών επιδρομών. Μέχρι το 1191 που έφθασε ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος η Αμαθούντα είχε παρακμάσει καθώς οι ταφοι λεηλατήθηκαν. Οικοδομικό υλικό από την αρχαία πόλη χρησιμοποιήθηκε για νέα κατασκευή κτιρίων στην Λεμεσό αλλά και στην κατασκευή της Διώριγας του Σουέζ το Στην Αμαθούντα γεννήθηκε το 539 μ.χ ο Άγιος Ιωάννης ο ελεήμονας, προστάτης των ιπποτών, μετέπειτα πατριάρχης της Αλεξάνδρειας. κάτω Οι σημαντικότεροι χώροι και μνημεία της αρχαίας Αμαθούντας αναλύονται πιο Το ιερό της Αφροδίτης Στην είσοδο του ιερού δέσποζαν δύο μεγάλα μονολιθικά πιθάρια που χρονολογούνται στον 7ο αι. π.χ.(φωτογραφία 2, αντίγραφο πιθαριών στην Αμαθούντα). Ήταν από ασβεστόλιθο 1.85 μέτρα ύψος και ζύγιζε 14 τόνους. Κατασκευάστηκε από μία και μόνο μεγάλη πέτρα και είχε τέσσερα καμπύλα χερούλια διακοσμημένα με το κεφάλι ταύρου. Χρησιμοποιήτο για την αποθήκευση του μούστου των σταφυλιών που αφού έπαιρνε τη ζύμωση του, γινόταν το κρασί, για το οποίο φημίζετα η Κύπρος. Τον Μάρτη 1862 ο Γάλλος Edmond Duthoit και η συνοδεία του επισκέφθηκαν την περιοχή και ο επισκέπτης έγραψε σχετικά: «Η τελευταία μας μέρα ήταν αφιερωμένη στην Αμαθούντα, το μόνο ιερό της Αφροδίτης που δεν είχαμε επισκεφθεί. Εκεί βρήκαμε δύο τεράστιους πέτρινους πίθους 37

38 διαμέτρου 3.40 μέτρων. Δεν μπορούσα να υπολογίσω το ύψος γιατί ήταν θαμμένοι στο έδαφος και μόνο ένα μέτρο εξείχε, που ήταν καλυμμένο με παραστάσεις. Αν καταφέρω να τους βγάλω από εκεί και να τους μεταφέρω στη θάλασσα, θα είναι το μεγαλύτερό μου επίτευγμα. Θα αρχίσω να μελετώ τους τρόπους και τους μηχανισμούς που χρειάζονται για να πετύχει κάτι τέτοιο και να μεταφερθούν. Αυτό θα δημιουργήσει μεγάλη εντύπωση στο Λούβρο παρόλο που οι υπεύθυνοι εκεί δεν έχουν ποτέ ασχοληθεί με ανασκαφές, μάλλον τις απεχθάνονται και δημιουργούν δυσκολίες, αλλά θα έχουμε μαζέψει αρκετά για να γεμίσουμε μια μεγάλη αίθουσα». [Απόσπασμα από το βιβλίο της Ρίτας Κ. Σεβέρη, 2006]. Το φθινόπωρο του 1865, αφού ο Duthoit εξασφάλισε άδεια από τις οθωμανικές αρχές της Κύπρου και γαλλική κυβερνητική φρεγάτα για μεταφορά του πιθαριού, προχώρησε στο έργο του χρειάστηκαν δεκαέξι μέρες για να μετακινηθεί το βαρύ πιθάρι από τη θέση που βρισκόταν έως το πλοίο. Το κολοσσιαίο πιθάρι σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι. Μέσα στους αιώνες το Ιερό της Αφροδίτης ήταν ένα παραδοσιακό ιερό με κλειστό χώρο για ιεροτελεστίες και τάματα γύρω από τον βωμό. Μπορεί να υπήρχαν κι άλλα κτίρια στην περιοχή αλλά η ίδια η λατρεία δεν γινόταν μέσα σε ένα βασικό κτίριο. Είναι πιθανό αυτά να παρέμειναν ο πυρήνας της ιερότητας του χώρου για μεγάλο χρονικό διάστημα. Την περίοδο αυτή η Αφροδίτη που λατρευόταν στο ιερό αποκτά πολλά κοινά σημεία με την αιγύπτια θεά Αθώρ όπου μαρτυρούν και οι απεικονίσεις της σε αγγεία και σε λήθινες πήλες που βρέθηκαν στην ακρόπολη της Αμαθούντας. Ο ναός της Αφροδίτης που βλέπουμε χρονολογείται τη ρωμαική περίοδο, 1 ος αι μ.χ, και τα ερείπια του καταλαμβάνουν ένα σημαντικό τμήμα της ακροπόλεως. Κτίστηκε πάνω στα ερείπια ενός προγενέστερου ελληνιστικού ναού και ακολουθεί τον τύπο του ελληνικού πρόστυλου ναού. 38

39 Σύμφωνα με την παράδοση εκτός από αυτόν της Αφροδίτης, υπήρχαν ακόμα δύο ναοί στο χώρο της Ακρόπολης, ένας αφιερωμένος στον Άδωνη και ο άλλος στον Ηρακλή. Τα ερείπια όμως αυτών δεν βρέθηκαν μέχρι σήμερα. Κατα τον μύθο λοιπόν ήταν και ο χώρος που διεξάγονταν τα Αδώνεια παιγνίδια, όπου αθλητές διαγωνίζονταν στο κυνήγι αγριογούρουνου σε αθλητικούς διαγωνισμούς, τραγούδι και χορό και όλα αυτά προς τιμή του Άδωνη. Φαίνεται ότι τον 5ο αι μ.χ η περιοχή γύρω από το νότιο τμήμα του ναού χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας από τους πρώτους Χριστιανούς. Τον 6ο-7ο αιώνα μ.χ ο ναός καταστράφηκε και τη θέση του πήρε μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική. Οι βασιλικές Στην Αμαθούντα υπάρχουν 5 βασιλικές (φωτογραφία 3). Η αρχαιότερη είναι η κοιμητηριακή βασιλική του Αγίου Τύχωνα, κτισμένη έξω από τα τείχη, στα ανατολικά της πόλης. Η πρώτη φάση του μνημείου χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα και είναι σύγχρονη με τον ίδιο τον Άγιο. Πρόκειται για ένα μικρό μονόχωρο ναό, τον αρχαιότερο χριστιανικό λατρευτικό χώρο της Κύπρου. Η δεύτερη φάση χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Η τελευταία φάση του κτηρίου, που είναι ορατή σήμερα, είναι ένας φράγκικος ναός των τελών του 14ου. Μια δεύτερη βασιλική βρίσκεται στην κορυφή της ακρόπολης στη θέση του Ιερού της Αφροδίτης. Είναι τρίκλιτη, με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και έχει αίθριο με δύο στοές και προσκτίσματα. Για το κτίσιμό της χρησιμοποιήθηκαν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη από το Ιερό της Αφροδίτης. Χρονολογείται στα τέλη του 6ου ή στις αρχές του 7ου αιώνα. Φαίνεται ότι έπαψε να λειτουργεί κατά το τελευταίο τέταρτο του 7ου αιώνα, λόγω των επιδρομών των Αράβων. 39

40 Τον 5ο αι. μ.χ. κτίστηκε μια μικρή τρίκλιτη βασιλική στους πρόποδες της ακρόπολης, δυτικά της αγοράς. Ένα τμήμα των βορείων τοιχωμάτων της έχει λαξευτεί στο βράχο. Στα ανατολικά της ρωμαϊκής αγοράς ανασκάφηκε μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική, με νάρθηκα και αίθριον. Σήμερα είναι εν μέρει καταστραμμένη από τη θάλασσα. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Καταστράφηκε από τις επιδρομές των Αράβων στα μέσα του 7ου αιώνα και επισκευάστηκε λίγο αργότερα, μέσα στον ίδιο αιώνα. Στο ανατολικότερο άκρο της ανατολικής νεκρόπολης οικοδομήθηκε ένα σπήλαιο-παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, καθώς και μια μικρή πεντάκλιτη βασιλική που φαίνεται ότι αποτελούσε τμήμα μοναστηριού Οι νεκροπόλεις Ανατολικά και δυτικά της πόλης της Αμαθούντας υπάρχουν δύο εκτενέστατες και σημαντικές νεκροπόλεις με λαξευτούς τάφους, που χρονολογούνται από τη γεωμετρική μέχρι την παλαιοχριστιανική περίοδο. Μέρος του υλικού που βρέθηκε στις νεκροπόλεις αυτές εκτίθεται στο Επαρχιακό Μουσείο Λεμεσού Η Ρωμαική Αγορά και τα Λουτρά Καταλαμβάνει την περιοχή της κάτω πόλης που βρίσκεται ανατολικά του λόφου της ακρόπολης (φωτογραφία 4). Ο χώρος στα νότια της αγοράς καταλαμβάνεται από ένα δημόσιο λουτρό (βαλανείον) που αποτελείται από ένα κλειστό κυκλικό χώρο και τα προσκτίσματα. Το λουτρό μαζί με ένα τμήμα δυτικής στοάς της αγοράς χρονολογούνται στους ελληνιστικούς χρόνους και αποτελούν τα αρχαιότερα κτίσματα του χώρου. 40

41 Οι ανασκαφές στην αγορά της πόλης που φαίνεται ότι ήταν δημόσιος χώρος, έχουν φέρει στο φως κολώνες, κιανόκρανα,στοές, υπονόμους, ευρύχωρες αυλές, επιγραφές, λουτρά και υδατοδεξαμενές. Στην αγορά υπάρχουν όμορφες μαρμάρινες κολώνες διακοσμημένες με σπυροειδείς διακοσμήσεις και τεράστιες πλακόστρωτες περιοχές. Τα τείχη Ήδη από την αρχαική εποχή, η πόλη ήταν τειχισμένη από όλες τις πλευρές. Τα τείχη ενισχύθηκαν κατα την ελληνιστική εποχή, οπότε κατασκευάστηκε το λιμάνι. Σήμερα σώζεται πλάι στη θάλασσα η νοτιοδυτική γωνιά του παραθαλάσσιου τείχους με το δυτικό πυργο και μεγάλο μέρος του βόρειου τείχους με πύργους. Το τελευταίο ένωνε τους πρόποδες της ακρόπολης με το ψηλότερο σημείο της κάτω πόλης. Στο βόρειο τείχος σώζεται και η κεντρική πόλη από την οποία έμπαιναν στην πόλη όσοι έρχονταν από την ενδοχώρα. Μετά τις φθορές του χρόνου και την κατάρρευση του παραθαλάσσιου τείχους που επέφερε ο σεισμός του 365 μ.χ, κτίστηκε νέο τείχος στο πάνω μέρος της ακρόπολης επι Ιουστινιανού, ενώ τον 7 ο αιώνα τα τείχη ενισχύθηκαν σε μερικά σημεία εν όψη των επιδρομών των Αράβων. Το αρχαίο λιμάνι (φωτογραφία 5) Μπροστά από την αγορά προς νότον υπήρχε το εξωτερικο λιμάνι της πόλης τα ερείπια του οποίου διακρίνοντα σήμερα κάτω από θάλασσα. Κτίστηκε στα τέλη του 4 ου αιώνα π.χ από το Δημήτριο Πολιορκητή για την άμυνα της πόλης, σε μια περίοδο διαμάχης με τους Πτολεμαίους, λόγω διεκδίκησης της εξουσίας στην Κύπρο. Η διάρκεια ζωής του λιμανιού ήταν σύντομη μιας και προσχώθηκε γρήγορα από την άμμο. Όπως διαπιστώθηκε από την έρευνα μεταξύ της εισόδου του αρχαιολογικού χώρου προς την αγορά και του σημερινού δρόμου, υπήρχε ένα εσωτερικό λιμάνι όπου ρυμουλκούνταν τα πλοία για να προφφυλάσσονται από τους ισχυρούς ανέμους. 41

42 Το ανάκτορο Στο νότιο τμήμα της σώζονται τα ερείπια ενός σημαντικού συγκροτήματος που φαίνεται ότι άνηκε στο βασιλικό ανάκτορο της Αμαθούντας. Κτίστηκε κατα τον 8 ο αιώνα π.χ και καταστράφηκε γύρω στα 300 π.χ. Το τμήμα του οικοδομήματος που έχει ανασκαφεί μέχρι στιγμής, ταυτίζεται με τους αποθηκευτικούς χώρους του ανακτόρου. Πολλά από τα ενδιαφέροντα αρχαιολογικής αξίας αντικείμενα που βρέθηκαν κατα τις ανασκαφές βρίσκονται στο Κυπριακό μουσείο Λευκωσίας και στο επαρχικό μουσείο της Λεμεσού ή ακόμη και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. (Μεγάλη Κυπριακή εγκυκλοπαίδεια,τ.2, σελ.5-9) 2.4. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΑΓΟΡΑ ΛΕΜΕΣΟΥ: Η Δημοτική αγορά είναι το εντυπωσιακότερο δείγμα κλειστής αγοράς στην Κύπρο, με τις χαρακτηριστικές αψιδωτές πύλες. Βρίσκεται στην παλιά πόλη και αποτελεί μία μεγάλη πετρόκτιστη κατασκευή που απαρτίζεται από μεγάλες αίθουσες και καταστήματα που καταλαμβάνουν έκταση τριών χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων. Μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, η Λεμεσός ήταν μια μικρή πλινθόκτιστη κυρίως. Σε αυτή την περίοδο το μόνο επιβλητικό κτίριο που είχε ήταν το Μεσαιωνικό κάστρο της, το οποίο αναφέρθηκε σε άλλο υποκεφάλαιο του κεφαλαίου αυτού. Ο κόσμος αγόραζε τα φαγώσιμα από τα μαγαζιά, αφού δεν υπήρχε δημοτική αγορά. Χορταρικά και φρούτα πωλούνταν επίσης στούς δρόμους. Το κρέας οι κάτοικοι το προμηθεύονταν από ορισμένα μέρη της πόλης όπου σφάζονταν τα ζώα και πωλούνταν σε κομμάτια επί τόπου. Δεν υπήρχαν σφαγεία. 42

43 Σιγά σιγά η πόλη άρχισε να αναπτύσσεται. Ο πληθυσμός της Λεμεσού το 1911 ήταν πάνω από δέκα χιλιάδες. Τα όρια της πόλης επεκτάθηκαν λιγότερο προς βορρά προς την οδό Γλάδστωνος και περισσότερο ανατολικά και δυτικά. Κτίστηκαν τότε μερικά τρίπατα σπίτια και περισσότερα δίπατα από πέτρα, αρχοντικά. Η πόλη απέκτησε προστατευτικά προχώματα, αφού παλαιότερα υπέφερε από καταστροφικές πλημμύρες. Απέκτησε επίσης Νοσοκομείο, Γυμναστήριο, Πτωχοκομείο, Κήπο, Σφαγείο, Δημοτική Αγορά κ.ά. Μέσα σε λίγα χρόνια η Λεμεσός έγινε μια πραγματική πόλη που οι ξένοι δεν δίσταζαν να χαρακτηρίσουν Ευρωπαϊκή. Η πόλη ανέπτυσσε το εμπόριο της, φημιζόταν για τα καλά κρασιά που παράγει η περιοχή της και έκανε εξαγωγή αμπελουργικών προϊόντων και χαρουπιών. Το αρχέγονο λιμάνι της έπαιζε σημαντικό ρόλο σ αυτή την ανάπτυξη αλλά και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των κατοίκων της. Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκε η επιτακτική ανάγκη δημιουργίας μίας σύγχρονης μεγάλης Αγοράς. Αυτό θα βοηθούσε και στην μείωση της πλανοδιοπώλησης και της είσπραξης κάποιων φόρων. Έτσι το 1917 με σχέδιο του αρχιτέκτονα Ζαχαρία Βόνδα και επί Δημαρχίας του Σπύρου Αραούζου η Δημοτική Αγορά έγινε πραγματικότητα και στολίδι της πόλης. Μεταξύ τών πρώτων σκέψεων του Δημοτικού Συμβουλίου υπήρξε η ίδρυση μιας κεντρικής Δημοτικής Αγοράς «συμφώνως προς τους όρους της υγιεινής και τάξεως». Το Δημοτικό Συμβούλιο εξασφάλισε από την αποικιακή Κυβέρνηση δάνειο τεσσάρων χιλιάδων λιρών με 4% τόκο. Τον Ιούνιο του 1916 μεταβιβάστηκαν επ ονόματι του Δημαρχείου τα κτήματα που αγοράστηκαν για τη Δημοτική Αγορά έναντι του ποσού τών 600. Το τελικό σχέδιο της Αγοράς περιλάμβανε εβδομήντα πρατήρια και οχτώ εξωτερικά μαγαζιά καθώς και ένα καλό καφενείο στην πλατεία. Τα ετήσια έσοδα του Δήμου από τα ενοίκια υπολογίζονταν να φθάσουν τις 900. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς εγκρίθηκε να κατασκευασθούν μόνο τα θεμέλια, «του υπολοίπου έργου αναβαλλομένου εις ευθετώτερον χρόνον». Έτσι ζητήθηκαν προσφορές για τα θεμέλια και η εργασία δόθηκε προς ένα σελίνι το κυβικό μέτρο. Με αυτό τον τρόπο, τμηματικά, κτίστηκε η Αγορά, ζητώντας προσφορές και αναθέτοντας σε διάφορους εργολάβους τις εργασίες. Ο αρχιτέκτονας Βόνδα είχε επίσης, βάση του Συμβολαίου που υπέγραψε με το Δημοτικό Συμβούλιο, να επιβλέπει τα έργα. 43

44 Τον Μάρτιο του 1918 ενώ πλησίαζε η αποπεράτωση της Δημοτικής Αγοράς, το Δημοτικό Συμβούλιο ζήτησε μέσω των εφημερίδων προσφορές για την ενοικίαση των εσωτερικών πρατηρίων και των εξωτερικών μαγαζιών. Τον Απρίλιο του 1918 το Δημοτικό Συμβούλιο καταργεί τα δύο παλιά παντοπωλεία που εξυπηρετούσαν την πόλη τα τελευταία χρόνια και εγκαινιάζει τη νέα Αγορά. Τα εγκαίνια της Αγοράς έγιναν με μεγάλη επισημότητα την Κυριακή 14 Απριλίου 1918 και ώρα 9 π.μ. «Την ενάτην πρωινήν ώραν συγκεντρώθη πολύ πλήθος πρό της αγοράς, εις την οποία η είσοδος ήτο κλειστή δια ταινίας. Επί κεφαλής ήτο το Δημοτικόν Συμβούλιον. Έγκαίρως κατέφθασε και ο Διοικητής, ότε ο αξ. Δήμαρχος κ. Σπ. Αραούζος δι ωραίου λόγου του εξιστόρησε τα τής ανεγέρσεως της αγοράς, της απαιτηθείσης δαπάνης ώς και τών εισοδημάτων τα οποία θα έχη ο Δήμος εξ αυτής. Είτα έλαβε τον λόγον ο κ. Διοικητής επαινέσας τήν πρόοδον τής πόλεως και μακαρίσας αυτήν διότι ηυτύχησε πάντοτε να έχη καλούς δημάρχους». Το κτίριο χαρακτηρίστηκε από τον τύπο «μεγαλοπρεπέστατον και τέλειον υπό πάσαν έποψιν». Η κίνηση μέσα και γύρω από την Δημοτική Αγορά αυξανόταν με γοργό ρυθμό, άρχιζε το πρωί πρίν να ξημερώσει και τα καλοκαίρια τελείωνε μετά τις 7:30 το βράδυ οπότε η Αγορά έκλεινε. Συχνά οι γείτονες εξέφραζαν παράπονα για ενόχληση από τις φωνές των παραγωγών που κατέφθαναν εκεί την αυγή. Ο Μιχάλης Πιτσιλλίδης περιγράφει πολύ παραστατικά τη ζωηρότητα της περιοχής γύρω στα 1931: «Η κίνηση μέσα στην πόλη, πριν εξήντα χρόνια, άρχιζε στην πλατεία της Δημοτικής Αγοράς. Ο Τσιρίδης, ο Λοίζος, ο Κωσταντής, ο Ερμιάς κι οι άλλοι τότε μανάβηδες, ήταν εκεί πριν την αυγή, περιμένοντας τους περβολάρηδες από τα Τσιφλικούδια και το Ζακάκι, να τους φέρουν τα λαχανικά, που κουβαλούσαν με τα γαϊδούρια τους. Και πριν ακόμα ξυπνήσει ο εργαζόμενος κόσμος, λάχανα, μαρούλια, σέλινα, κραμπιά, κουνουπίδια, κρεμμύδια και κολοκυθάκια, καθώς και φρούτα της εποχής, ήταν αραδιασμένα ολόφρεσκα πάνω στους πάγκους των μανάβικων, για να πουληθούν στους πελάτες πριν πάνε στη δουλειά τους με το γέννημα του ήλιου. Με το πρώτο ξύπνημα της πόλης, η πλατεία της δημοτικής αγοράς ήταν γεμάτη κόσμο και κίνηση. Μανάβηδες και χασάπηδες καπαλιάζονταν ποιός να τραβήξει πιο πολλούς αγοραστές κι οι φωνές τους 44

45 σμίγουνταν με τα διαλαλήματα των κουλουράδων και των άλλων μικροπωλητών που, από τα χαράματα κι αυτοί κύκλωναν την αγορά έξω στην πλατεία της. Τα γκαρσόνια του καφενείου του Πελλόγιαννου πηγαινοέρχονταν ασταμάτητα για να σερβίρουν την πελατεία καφέδες και ζεστά ροφήματα, δίπλα ο Χριστόδουλος Καλότυχος κοπάνιζε ολοένα μέσα στο κανάτι του ρεβύθια με το κοπάνι του να φτιάξει χούμους για να ταίσει αγουροξυπνημένους θεονήστικους, πιο πέρα οι μερακλήδες στριμώχνουνταν μέσα στο μαγειριό για ν απολαύσουν πρωινή ζεστή πατσιά. Τα μεγάλα μπακάλικα του Γερολαίμου και του Κοντού, που βρίσκονταν στη νότια πύλη της αγοράς, αντικρυστά το ένα, στο άλλο, ήταν οι κυριώτερες πηγές εφοδιασμού της πόλης με ντόπια και εισαγόμενα τρόφιμα. Εκεί βρίσκοταν και του πουλιού το γάλα. Λακέρδα σε βαρέλια, μπακαλιάρος παστός, χέλια, σκουμπριά σε σακούλες, ρέγγες, ανζούγιες, βούτυρο του χαλεπιού ή βερουτιανό. Άλλα δυό μπακάλικα, το ίδιο σημαντικά, βρίσκονταν στη δυτική πύλη της αγοράς. Οι τελευταίοι κάτοχοί τους που θυμούμαι, ήταν ο Ηρόδοτος στο ένα κι ο Αρμεύτης στο άλλο». (Μιχάλης Πιτσιλλίδης, 1991, σελ 6). Τον Δεκέμβριο του 1937 επί δημαρχίας του Χριστόδουλου Χατζηπαύλου αποφασίστηκε το κλείσιμο των δύο από τις πέντε θύρες της Α Δημοτικής Αγοράς. Για να μη γίνεται δυνατή η λαθραία εισαγωγή εμπορευμάτων στην Αγορά κλείστηκε η θύρα που συγκοινωνούσε με τα αποχωρητήρια και η απέναντι από την οδόν Ανδρέου Θεμιστοκλέους εξωτερική θύρα. Ετσι δεν θα υπήρχε απώλεια δημοτικών διαπυλίων και ζυγιστικών δικαιωμάτων. Τον Σεπτέμβριο του 1938 λήφθηκε η απόφαση για περίφραξη του χώρου βόρια της Αγοράς με κιγκλίδωμα. Εικοσιέξι χρόνια μετά την ανέγερση της Αγοράς ο Δήμαρχος Λεμεσού Πλουτής Σέρβας στην Έκθεση Δράσης του Δημοτικού Συμβουλίου το Νοέμβριο του 1944 αναφέρεται σε βελτιώσεις που πρέπει να γίνουν στη Δημοτική Αγορά. Ο Δήμαρχος λέει χαρακτηριστικά ότι η Λεμεσός μεγάλωσε, ούτε τα σπίτια την χωρούν αλλά ούτε και τα παντοπωλεία. Η πώληση του χοιρινού κρέατος και των ψαριών γίνεται κάτω από τις πιο δύσκολες συνθήκες. Ο χώρος είναι ανεπαρκής. Γι αυτό μέσα στο 1945 πρέπει οπωσδήποτε να γίνουν σημαντικές βελτιώσεις. Οι βελτιώσεις στη Δημοτική Αγορά άρχισαν το Στις 5/3/1947 το Δημοτικό Συμβούλιο υπό το Δήμαρχο Πλουτή Σέρβα αποφάσισε να προχωρήσει στη σύναψη δανείου και να εκτελέσει ανάμεσα σε άλλα έργα και διάφορες 45

46 διαρρυθμίσεις στην Α Δημοτική Αγορά. Προς τούτο αποφάσιζε να ετοιμασθούν το ταχύτερο σχέδια και να ζητηθούν προσφορές. Τον Ιούνιο του 1947 πάρθηκε η απόφαση να γίνουν προσωρινές διευθετήσεις για χρησιμοποίηση της μεγάλης αίθουσας βόρια της Α Δημοτικής Αγοράς για τους σκοπούς του δημοτικού λαϊκού εστιατορίου. Το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς αποφασίστηκε όπως η μεγάλη αυτή αίθουσα να χρησιμοποιείται και για χορούς, με την προϋπόθεση ότι δεν θα εμποδίζεται η κανονική λειτουργία του εστιατορίου.. Τον Οκτώβριο του 1947 ήταν έτοιμα δώδεκα ειδικά πρατήρια για την πώληση του χοιρινού κρέατος τα οποία νοικιάστηκαν. Πριν από το 1946 η Α Δημοτική Αγορά, (είχε δημιουργηθεί στο μεταξύ και η μικρότερη Β Δημοτική Αγορά) στη βόρια είσοδο είχε ένα χάνι για γαϊδούρια και χοίρους που κατά τα πολεμικά χρόνια το Γραφείο του Ελεγκτού των προμηθειών το χρησιμοποιούσε σαν αποθήκη για το σχέδιο των φθαρτών. Δίπλα σ αυτό ένας ακάλυπτος χώρος, όπου κάτω από ήλιο και βροχή οι παραγωγοί πωλούσαν τα προϊόντα τους. Στη νοτιοανατολική πλευρά, σε ένα άλλο, επίσης ακάλυπτο, χώρο γινόταν η πώληση του χοιρινού κρέατος και στη νότια πλευρά, μέσα σε μια χωράφα, κάθονταν οι πολυάριθμοι πελάτες του καφενείου της Α Δημοτικής Αγοράς. Μετά τις προσθήκες και βελτιώσεις στη θέση του χανιού ανεγέρθηκε η ολόφωτη και όμορφη αίθουσα του Λαϊκού Εστιατορίου μαζί με την Καφετέρια. Ένα πρώτης τάξεως χοιροπωλείο με δώδεκα πρατήρια αντί για τον ανοιχτό χώρο των παραγωγών. Μια θαυμάσια αίθουσα με πάγκους για τους παραγωγούς και συγχρονισμένα ψαροπωλεία, αντί για τον ανοιχτό χώρο μέσα στον οποίο πουλιόταν το χοιρινό κρέας. Ένα συγχρονισμένο Καφενείο στη μέση άλλων εφτά νέων καταστημάτων στην πλατεία της Α Δημοτικής Αγοράς και αυτά μέσα στο περιβάλλον μιας δεντροφυτεμένης και πέρα ως πέρα τσιμεντωμένης πλατείας με νέο τσιμεντωμένο δρόμο, για πεζούς μόνο. Έγινε δηλαδή μια πλήρης πολιτισμένη αλλαγή ύστερα από την απαλλοτρίωση όλων των σπιτιών που βρίσκονται στη βορειοανατολική πλευρά της Αγοράς και την 46

47 ανέγερση σύμφωνα με το σχέδιο αποθηκών για τους οπωρομαννάβηδες και άλλων καταστημάτων. Μετά τη δεκαετία του εβδομήντα, άρχισε να παρακμάζει και να παύει να αποτελεί το κεντρο της εμπορικής και κοινωνικής δραστηριότητας της πόλης, λόγω της ραγδαίας επέκτασης της πόλης. Σήμερα είναι ένα διατηρητέο κτίριο και μέρος του προγράμματος του Δήμου της Λεμεσού για την αναβάθμιση του ρόλου και της σημασίας της αγοράς. Σήμερα παραμένει βουβό αλλά ατμοσφαιρικό στην καρδιά του κάθε Λεμεσιανού ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΣΩΤΗΡΑΣ: Η Σωτήρα Λεμεσού, είναι ένα μικρό χωριό που βρίσκεται είκοσι περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Λεμεσού. Είναι το δεύτερο μεγαλύτερο σε διοικητική έκταση χωριό της επαρχίας Λεμεσού (4,435 εκτάρια) μετά το Ακρωτήρι. Μεγάλο μέρος της έκτασης του εμπίπτει στο έδαφος της βρετανικής στρατιωτικής βάσης Ακρωτηρίου- Επισκοπής. Υπάρχει και δεύτερο χωριό με την ονομασία Σωτήρα αλλά αυτό βρίσκεται στην επαρχία Αμμοχώστου. Στις τοποθεσίες Τεππές και Καμινούδκια του χωριού Σωτήρας υπάρχουν σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι των Προϊστορικών χρόνων. Στην τοποθεσία Τεππές ανεσκάφησαν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα κατοικιών συνοικισμού της Νεολιθικής ΙΙ εποχής ( π.χ.) ενώ στην τοποθεσία Καμινούθκια ανεσκάφησαν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα κατοικιών συνοικισμού της Πρώιμης εποχής του Χαλκού Ι ( π.χ) καθώς και αρκετοί λαξευτοί θαλαμοειδείς τάφοι νεκροταφείου της ίδιας εποχής. 47

48 Ανασκαφές στη Σωτήρα διενήργησε ο Πορφύριος Δίκαιος μαζί με την Αμερικανική Αποστολή του Πανεπιστημίου Πενσυλβανίας το 1947, , 1954 και 1956, που δημοσίευσε τα πορίσματα του με τίτλο Sotira (Philadelphia, 1961). Επίσης, στην τοποθεσία Καμινούδκια ανασκαφές έγιναν το 1981 μέχρι το 1986 υπό τη διεύθυνση του δρα Stuart Swiny και με χρηματοδότηση του Αμερικανικού Αρχαιολογικού Κέντρου Ερευνών στη Κύπρο. Ο συνοικισμός της Νεολιθικής ΙΙ περιόδου, στη Σωτήρα, είναι ένας από του κύριους στην Κύπρο που αντιπροσωπεύουν τη δεύτερη αυτή φάση του κυπριακού Νεολιθικού πολιτισμού μαζί με τους συνοικισμούς στον Άγιο Επίκτητο - Βρύσης, στη Φιλιά - Δράκο και στην Καλαβασό. Κατά τη δεύτερη αυτή φάση του Νεολιθικού πολιτισμού παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη καταφανέστατη σε όλους τους τομείς της βιοτεχνίας και μια εξέλιξη σε μεγάλο βαθμό της οικιακής αρχιτεκτονικής που συνδυάζει τον παλαιό τυπικό ρυθμό με καινούργιους ρυθμούς και αποκτά ένα άλλο, εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα. Παρατηρούνται επίσης καινούργια ταφικά και θρησκευτικά έθιμα. Ο νεολιθικός συνοικισμός της Σωτήρας συνδυάζει αρκετές τέτοιες καινοτομίες. Ήταν κτισμένος στην κορφή μικρού λόφου, όχι μακριά από την ακτή. Στον συνοικισμό της Σωτήρας μερικές από τις κατοικίες είναι ακανόνιστες, κυκλικές ή ελλειψοειδείς στην κάτοψη τους, άλλες ακανόνιστες τετραγωνικές ή τετράπλευρες με στρογγυλεμένα άκρα και άλλες συνδυάζουν το τετράπλευρο με το ημικυκλικό σχήμα. Τα θεμέλια και το κάτω τμήμα των τοίχων ήταν κτισμένα με αργούς λίθους και το πάνω μέρος με πλινθάρια ή με καλάμια και ξύλα, επενδυμένα με παχύ στρώμα πηλού. Το μέγιστο πάχος των τοίχων ήταν ένα μέτρο περίπου και το διατηρημένο ύψος τους δεν ξεπερνά το 90 εκατοστόμετρα. Η κάθε κατοικία είχε μια και μοναδική πόρτα στην πρόσοψη. Στο χαμηλό ύψος των διατηρημένων τοίχων δεν έχουν επισημανθεί ίχνη παραθύρων. Άγνωστα παραμένουν επίσης τόσο η τεχνική κατασκευή όσο και το σχήμα της στέγης, αν και γίνονται διάφορες υποθέσεις. Τα δάπεδα των κατοικιών ήταν καμωμένα από κτυπητή γη και στο κέντρο τους υπήρχαν συνήθως ένας κεντρικός και τέσσερεις 48

49 γωνιακοί πάσσαλοι που υποβάσταζαν τη στέγη. Στις μεγαλύτερες κατοικίες ο εσωτερικός χώρος ήταν διαιρεμένος σε μικρά δωμάτια με τις απαραίτητες κυκλικές εστίες σε απόκεντρα σημεία. Ως κρεβάτια χρησίμευαν κτιστά έδρανα που εφάπτονταν στους πλάγιου τοίχους. Η διάταξη των κατοικιών ήταν πολύ πυκνή και χωρισμένη σε μικρές ομάδες που επικοινωνούσαν με στενά περάσματα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο συνοικισμός πιθανό να περιβαλλόταν από αμυντικό τοίχος. Η ταφή των νεκρών παρουσιάζει, επίσης, εξέλιξη και χτυπητές διαφορές. Στη Σωτήρα (όπως και στον Άγιο Επίκτητο, στη Φιλιά και στην Καλαβασό) οι τάφοι συνεχίζουν μεν την αρχιτεκτονική παράδοση των μικρών αβαθών και ορθογωνίων ορυγμάτων, αλλά είναι σκαμμένοι ή λαξευμένοι όχι μέσα στις ίδιες τις κατοικίες ή ακριβώς έξω από αυτές, όπως γινόταν πιο πριν και τώρα σε άλλους συνοικισμούς, αντίθετα στους πιο πάνω συνοικισμούς έχουμε την ύπαρξη χωριστών νεκροταφείων που συνόρευαν με αυτούς. Οι νεκροί εξακολουθούσαν να θάβονται σε συνεσταλμένη στάση, αλλά χωρίς τη συνοδεία κτερισμάτων. Μια μεγάλη πέτρα τοποθετείτο πάνω στο σώμα τους. Οι εξελίξεις και οι καινοτομίες στους διάφορους τομείς που παρατηρούνται στον νεολιθικό συνοικισμό της Σωτήρας οδήγησαν στη διατύπωση της θεωρίας ότι ξένοι άποικοι, πιθανώς από τη Συροπαλαιστινιακή ακτή είχαν έλθει και εγκατασταθεί στη Κύπρο κατά τη Νεολιθική ΙΙ περίοδο. Οι κάτοικοι της Σωτήρας ήταν γεωργοί, κυνηγοί αλλά και επιδέξιοι αγγειοπλάστες. Αν και υστερούσαν, όπως φαίνεται, στην τεχνική της κατεργασίας του λίθου (τα λίθινα αγγεία τους είναι κατασκευασμένα από ασβεστολιθικά πετρώματα), τα κατάφερναν πολύ καλύτερα στην αγγειοπλαστική. Η Νεολιθική ΙΙ περίοδος χαρακτηρίζεται και από την κεραμική της με «κτενιστή» διακόσμηση. Δηλαδή διακόσμηση κατα την οποία αφαιρόταν μέρος από το καστανό ή κόκκινο αλείφωμα του με ένα εργαλείο που έμοιαζε με κτένι όταν ήταν ακόμα άψητο, και δημιουργόταν παράλληλες ευθείες ή κυματιστές γραμμές. Καθώς επίσης και με γραπτή διακόσμηση. 49

50 Τέτοια αγγεία βρέθηκαν τόσο στη Σωτήρα όσο και σε άλλους σύγχρονους της συνοικισμούς, μαζί με πολλά λίθινα αγγεία. Βρέθηκαν επίσης άφθονα δρεπάνια, χειρόμυλοι και άλλα εργαλεία στα δάπεδα των οικιών, που αποδεικνύουν τον γεωργικό χαρακτήρα του συνοικισμού. Αντίθετα, βρέθηκε ένα μόνο λίθινο ειδώλιο. Μεταξύ των δειγμάτων αγγειοπλαστικής από τη Σωτήρα ξεχωρίζουν ιδιαίτερα για την κομψότητα τους οι μεγάλες γραπτές άωτες πρόχοι με «κτενιστό» διάκοσμο και δακτυλίους βαμμένους σε κατακόρυφη διάταξη. Σύμφωνα προς τις υπάρχουσες ενδείξεις ο νεολιθικός συνοικισμός της Σωτήρας πιθανώς είχε καταστραφεί από σεισμό. Στον συνοικισμό στην τοποθεσία Καμινούθκια, της Πρώιμης εποχής του Χαλκού, αποκαλύφθηκαν λιγότερα οικιακά κατάλοιπα, που μαρτυρούν ωστόσο ότι η οικιακή αρχιτεκτονική της πρώτης περιόδου της εποχής αυτής αποτελεί εξέλιξη από τους αρχιτεκτονικούς τύπους των τετράπλευρων κατοικιών του νεολιθικού συνοικισμού στη Σωτήρα. Οι κατοικίες ήταν λιθόκτιστες, με ορθογώνιες κατόψεις, και διαιρούνταν σε μικρότερα δωμάτια εσωτερικά. Μερικοί καλοδιατηρημένοι τοίχοι, με μέσο ύψος περί το ένα μέτρο, έχουν πάχος που φθάνει σχεδόν τα δύο μέτρα. Τα δάπεδα των κατοικιών ήταν επιστρωμένα με συμπαγές παχύ στρώμα πηλού και εφοδιασμένα με απόκεντρες πηλόκτιστες κυκλικές εστίες. Τα κρεβάτια ήταν και εδώ χαμηλά λιθόκτιστα έδρανα εφαπτόμενα στο εσωτερικό των πλάγιων τοίχων. Υπήρχε και πάλι μια και μόνη είσοδος, στην πρόσοψη των κατοικιών. Μεταξύ των κινητών ευρημάτων του συνοικισμού στα Καμινούθκια περιλαμβάνονται διάφορα πέτρινα και πήλινα αγγεία, πήλινα αδράχτια, πέτρινα και άλλα εργαλεία, περιλαμβανομένου ενός βελονιού από χαλκό. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε τάφο του νεκροταφείου του συνοικισμού βρέθηκε ένα χρυσό σκουλαρίκι, που είναι και το αρχαιότερο, μέχρι σήμερα, δείγμα του είδους του. Η ανακάλυψη του μαρτυρεί ότι η τέχνη της χρυσοχοΐας είχε αρχίσει να αναπτύσσεται από την εποχή εκείνη. Τα ανασκαφικά δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο συνοικισμός στην τοποθεσία Καμινούθκια μάλλον κατοικήθηκε για πρώτη φορά στη μεταβατική περίοδο 50

51 από τη Χαλκολιθική στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού και εγκαταλείφθηκε κατά τη διάρκεια της Πρώιμης εποχής του Χαλκού ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΟΥΡΙΟΥ Η αρχαία ελληνική μυθολογική παράδοση, που διασώθηκε από τον Ηρόδοτο ( π.χ) αναφέρει ότι το Κούριο ιδρύθηκε από Μυκηναίους Αχαιούς αποίκους από το Άργος της Πελοποννήσου γύρω στα τέλη του 13 ου αιώνα και διάφορες άλλες ιστορικο-φιλολογικές πηγές μαρτυρούν ότι τούτου ήταν ένα από τα πιο σημαντικά αρχαία κυπριακά βασίλεια. Ο αρχαιολογικός χώρος του Κουρίου καταλαμβάνει δεσπόζουσα θέση πάνω σε επιβλητικά παραλιακά υψώματα, που βρίσκονται σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του χωριού Επισκοπή της Λεμεσού. Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες σε διάφορα σημεία του χώρου της πόλης και των περιχώρων του Κουρίου, που είχαν καθαρά ερασιτεχνικό και θησαυροθηρικό χαρακτήρα, έγιναν το 1873 από τον περιβόητο L.Palma di Cesnola. Ανάμεσα στα πολυάριθμα κινητά ευρύματα, που προέρχονται από τις επιπόλαιερς και ανεύθυνες αυτές έρευνες και που σήμερα κοσμούν τις αίθουσες του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, περιλαμβάνεται ο περίφημος «θησαυρός του Κουρίου», που αποτελείται από πολύτιμα και ανεκτίμητα κοσμήματα διαφόρων τύπων και χρονολογιών και που ο Cesnola ισχυρίζεται ότι τον ανακάλυψε κοντά στο θέατρο Κουρίου. Οι συστηματικές και υπεύθυνες ανασκαφικές έρευνες άρχισαν το από την Αμερικανική Αρχαιολογική Αποστολή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας, υπό την διεύθυνση του B.H. Hill και των βοηθών του G. McFaden, J.F. Daniel, J.S. Last και άλλων. Με τις εκτεταμένες αυτές έρευνες, που διακόπηκαν στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου και αργότερα συνεχίσθηκαν μέχρι το 1954, αποκαλύφθηκαν το θέατρο, η Οικία του Ευστόλιου, η Πρωτοχριστιανική βασιλική, η δημόσια Κρήνη και η 51

52 Οικία του Αχιλλεώς στον αρχαιολογικό χώρο της πόλης του Κουρίου. Αποκαλύφθηκαν επίσης το Στάδιο, το Ιερό του Απόλλωνος, και αρκετοί τάφοι, στο άμεσω συνοριακό περιβάλλον του Κουρίου καθώς και τμήματα του Νεολιθικού συνοικισμού στην τοποθεσία Τεππές της Σωτήρας και του συνοικισμού της τελευταίες εποχής του Χαλκού στην τοποθεσία Παμπούλα της Επισκοπής. Αργότερα αποκαλύφθηκαν και άλλα όπως την Οικία των Μονομάχων, το Νυμφαί και την Ρωμαϊκή Αγορά. Το «θέατρο» το Κουρίου (φωτογραφία 1) κτίστηκε στις αρχές του 1 ου αιώνα μ.χ πάνω στα ερείπια προγενέστερου ελληνιστικού θεάτρου και καταστράφηκε από σεισμό στα τέλη του 4 ου αιώνα μ.χ. Πρόκειται για κανονικό θέατρο του συνηθισμένου ρωμαϊκού τύπου, που ανακαινήσθηκε επανειλημμένα και που αποτελείται από την ημικυκλική ορχήστρα, το κοίλο, χωριτικότητας 3500 θεατών, την σκηνή, από την οποία μόνο τα θεμέλια διασώθηκαν με δύο παρόδους και πέντε εισόδους, προσιτές στους θεατές από τον οπίσθιο τοίχο. Το κοίλο του θεάτρου αναστηλώθηκε το 1961 από το Τμήμα αρχαιοτήτων. Το θέατρο χρησιμοποιείται σήμερα για πολιτιστικές εκδηλώσεις κυρίως το καλοκαίρι. Μια ιδιαιτερότητα του θεάτρου που το κάνει να ξεχωρίζει απ όλα τ άλλα του αρχαίου κόσμου, είναι ότι το κοίλο έχει θέα τη θάλασσα. Πραγματικά η θέα από το θέατρο Κουρίου είναι εκπληκτική. Σήμερα το θέατρο εκτός από τουριστικό αξιοθέατο που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον χιλιάδων τουριστών είναι και κέντρο πολιτισμού, αφού φιλοξενεί παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες κ.ά. Η «Οικία του Ευστολίου» χρονολογείται στις αρχές του 5 ου αιώνα μ.χ. Έχει ανακτορικό χαρακτήρα και αποτελείται περισσότερα από τριανταπέντε δωμάτια συγκεντρωμένα γλυρω από δύο εσωτερικές αυλές. Το βορειότερο τμήμα της «Οικίας» καταλαμβάνεται από το σύμπλεγμα των λουτρών, που αποτελούνται από δύο κρύα λουτρά (frigitaria), ένα θερμό λουτρό (tepidarium), ένα ζεστό λουτρό (caldarium) και μια ορθογώνια κεντρική αίθουσα με πολύχρωμο ψηφιδωτό δάπεδο, κοσμημένο με την προτομή νεαρής γυναίκας, που συμβολίζει την Κτίση-Δημιουργία, και με πολυποίκιλα 52

53 αλλά γεωμετρικά μοτίβα. Αρκετά άλλα δάπεδα της «Οικίας» φέρουν παρόμοια ψηφιδωτή διακόσμηση με γεωμετρικά σχέδια, εικονιστικές παραστάσεις πτηνών και ψαριών και επιγραφές με χριστιανικό συμβολικό περιεχόμενο (φωτογραφία 2). Η «Οικία» καταστράφηκε με τις αραβικές επιδρομές των μέσων του 7 ου αιώνα μ.χ. Η «Πρωτοχριστιανική βασιλική» του Κουρίου, της οποίας η ανασκαφές από το 1974 συνεχίστηκαν από την Αμερικανική Αποστολή του Κέντρου Βυζαντινών Σπουδών στο Dumbarton Oaks, υπο τη διεύθυνση του A.H.S. Megaw, και περατώθηκαν το 1979, αποτελούσε τον καθεδρικό ναό του Κουρίου και χρονολογείται στις αρχές του 5 ου αίωνα μ.χ., όπως η «Οικία του Ευστολίου». Πιθανόν να ήταν ο Καθεδρικός ναός του Κουρίου, με ένα βαπτιστήριο κολλημένο στην βόρεια πλευρά της. Η «δημόσια κρήνη» είναι ένα υπόγειο ημίκτιστο δωμάτιο, που κατασκευάστηκε στις αρχές του 2 ου αιώνα μ.χ., και καταστράφηκε στα τέλη του 4 ου αιώνα μ.χ. Αποτελεί μέρος του όλου υδρευτικού συστήματος του Κουρίου και μία από τις κυριότερες κρήνες στο κέντρο της πόλης. Στον βορειοδυτικό τοίχο διατηρούνται ακόμη τα κατάλοιπα του πήλινου αγωγού που συνδεόταν με παρακείμενη μεγάλη υδατοδεξαμενή. Η «Οικία του Αχιλλέως» χρονολογείται στις αρχές του 4 ου αιώνα μ.χ. και αποτελείται από μια ανοιχτή αυλή με δωμάτια κατα μήκος των δύο πλευρών και με στοά, που έφερε κιονοστοιχεία, στο βορειοδυτικό της άκρο. Ένα τμήμα του δαπέδου της στοάς είναι κοσμημένο με τη ψηφιδωτή σύνθεση, που απεικονίζει την μυθική σκηνή 4 της αναγνώρισης του Αχιλλέως από τον Οδυσσέα στο ανάκτορο του βασιλιά της Σκύρου Λυκομήδη. Παρόλο που η όλη σύνθεση είναι αρκετά φθαρμένη, οι μορφές του Αχιλλέως, του Οδυσσέως και της Διηδάμιας, της κόρης του Λυκομίδη, είναι ευδιάκριτες (φωτογραφία 3). 4 Σύμφωνα με την αρχαία μυθολογία, όταν άρχισε η επιστράτευση για τον Τρωικό πόλεμο η μητέρα του Αχιλλέα, Θέτις, γνωρίζοντας ότι αν ο γιος της πάει στον πόλεμο θα σκοτωθεί, τον έντυσε με κοριτσίστικα ρούχα και τον έστειλε στο παλάτι του βασιλιά της Σκύρου, του Λυκομήδη. Εκεί, τον ερωτεύτηκε η πριγκίπισσα Διηδάμεια. Παράλληλα ο πολυμήχανος Οδυσσέας αναζητώντας τα ίχνη του Αχιλλέα, έφτασε στη Σκύρο και με κάποιο κόλπο αποκάλυψε την ταυτότητα του Αχιλλέα. Ο νεαρός Αχιλλέας - παρά τις αντιδράσεις της Διηδάμειας - ακολούθησε τον Οδυσσέα στον πόλεμο. Εκεί τελικά, ακολουθώντας την τραγική μοίρα του, βρήκε το θάνατο. 53

54 Το «Στάδιο» του Κουρίου βρίσκεται σε απόσταση 2,5 περίπου χιλιομέτρων δυτικά της πόλης του Κουρίου και χρονομογείται στον 2 ο αιώνα μ.χ. Είναι πετελόσχημο με τρεις εισόδους, μία σε κάθε μεγάλη πλευρά και μία στο κέντρο της δυτικής ημικυκλικής πλευράς. Έχει διαστάσεις 229Χ24 μέτρα και χωρητικότητα θεατών, που κάθονταν σε εφτά σειρές κερκίδων, κτισμένων με μεγάλους πελεκητούς ασβεστόλιθους. Μέρος της νότιας πλευράς έχει αναστηλωθεί. Χρησίμευε για αγώνες δρόμου και πεντάθλου, που περιλάμβανε άλματα, πάλη, δίσκο και ακόντιο (φωτογραφία 4). Το «Ιερό του Απόλλονως», (φωτογραφία 5), βρίσκεται σε απόσταση 2 περίπου χιλιομέτρων δυτικά του σταδίου και χρονολογείται από τα μέσα του 8 ο αιώνα π.χ μέχρι τα τέλη των ρωμαϊκών χρόνων. Ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα Υλάτη τον θεό προστάτη των δασών, και θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα θρησκευτικά κέντρα της αρχαίας Κύπρου. Τα σημερινά κατάλοιπα του ιερού χρονολογούνται στις αρχές του 2 ου αιώνα μ.χ. Στο ιερό του Απόλλωνος κατέφθαναν προσκυνητές από όλα τα μέρη του νησιού και εισέρχονταν σε αυτό από τις δύο κύριες πύλες του, την πύλη του Κουρίου στα ανατολικά και την πύλη της Πάφου στα δυτικά. Το όλο οικοδομικό σύμπλεγμα του ιερού αποτελείται από την: παλαίστρα, το νότιο κτίριο, την στοά, την νότια αυλή, τον αποθέτη αφιερωμάτων, το βορειοδυτικό κτίριο, την οικία του αρχιερέα, το θησαυροφυλάκιο, τα λουτρά, το αρχαϊκό τέμενος, το κυκλικό μνημείο, την κεντρική αυλή, και τον ναό του Απόλλονως, που ήταν προσιτός από τη λεγόμενη ιερά οδό στο κέντρο του κτιριακού συμπλέγματος. Το κυκλικό μνημείο του ιερού στο κέντρο του οποίου πιθανών να υπάρχουν τα ιερά δέντρα του Απόλλωνως, η δάφνη και η μυρτιά, και που χρησίμευε για ειδικές ιεροτελεστίες, αποκαλύφθηκε μεταξύ των ετών 1979 και 1980 από την Αμερικανική αποστολή των Πανεπιστημίων Misuri, Maryland και άλλων ιδρυμάτων, υπό την διεύθυνση του D. Soren. Εκτός από το μνημείο αυτό, στις πρόσφατες ανακαλύψεις του ιερού περιλαμβάνεται και ένας νέος αποθέτης αφιερωμάτων, που απέδωσε αρκετές χιλιάδες ποικιλόμορφων πήλινων ειδωλίων των αρχαϊκών χρόνων. Ο αποθέτης αυτός αποκαλύφθηκε το 1981 και το 1982 από την Αμερικανική αποστολή του Wallters art gallery υπό την διεύθυνση της D.Buitron μέρος του ναού του Απόλλονως αναστυλώθηκε μεταξύ των ετών 1979 και 1986 από το τμήμα αρχαιοτήτων. 54

55 Η «Οικία των Μονομάχων» πρόκειται για μεγάλο κτίριο του 4 ου αιώνα π.χ. με κεντρική αυλή, πλαισιωμένη από τέσσερεις στοές, που οδηγούσαν σε διάφορα δωμάτια και στο σύμπλεγμα των λουτρών. Μέρος του δαπέδου της αυλής είναι κοσμημένο μ εμπολύχρωμες ψηφιδωτές συνθέσεις γεωμετρικών μοτίβων και εικονοστικών παραστάσεων μονομάχων που αγωνίζονται σε ζεύγη και που είναι μοναδικές στο είδος τους σε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή (φωτογραφία 6). Τα σημαντικότερα από τα αποκαλυφθέντα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ανήκουν σε ένα μεγάλο ελληνιστικό κτίριο σε μια ελληνιστική υδατοδεξαμενή, με μια στοά με μαρμάρινη κινοστοιχεία, που ανήκει στην ρωμαϊκά αγορά του Κουρίου και σε ένα μεγάλο «Νυμφαίο». Το «Νυμφαίο» του Κουρίου (φωτογραφία 7) που είναι ένα από τα μεγαλύτερα και επιβλητικότερα μνημεία στο είδος του σε ολόκληρο τον μεσογειακό χώρο αποτελείται από ένα τεράστιο κεντρικό οικοδόμημα, το καθαυτό Νυμφαίο, διαστάσεων 45Χ15 μέτρα, πλαισιωμένο από αρκετά δωμάτια, από τα οποία μερικά μόνο, έχουν αποκαλυφθεί καταμήκος της νότιάς του πλευράς. Χτισμένο ολότελα με μεγάλους πελεκητούς ασβεστόλιθους και κοσμημένο με περίτεχνα αρχιτεκτονικά μέλη, το κεντρικό οικοδόμημα του Νυμφαίου που είχε τόσο διακοσμητικό όσο και λειτουργικό χαρακτήρα χωρίζεται σε τρια μέρη : το νοτιοανατολικό μέρος, που είναι μια μεγάλη αψιδωτή αίθουσα και αποτελούσε τονν ιερό χώρο, όπου πιθανότατα γίνονταν ιεροτελεστιες προς τιμήν των Νυμφών, των προστάτιδων του νερού στις οποίες ήταν αφιερωμένο και το όλο οικοδόμημα, το κεντρικό μέρος και το βορειοδυτικό μέρος που αποτελείτο από αψιδωτές κρήνες 5 και δεξαμενές κοσμημένες με αχιβάδες και μαρμάρινα αγάλματα. Από τα αγάλματα που έχουν ανευρεθεί ένα μικρό σύμπλεγμα που παριστάνει ένα παιδί με δελφίνι ο Διόνυσος, ο Μελεαγρος και μια κεφαλί αλόγου. Το Νυμφαίο κτίστηκε στις αρχές του 1 ου αιώνα μ.χ. και ύστερα από διαδοχικές καταστροφές, ανοικοδομήσεις, ανακαινήσεις και επεκτάσεις, καταστράφηκε ολοκληρωτικά και εγκαταλείφθηκε στα μέσα του 7 ου αιώνα μ.χ. (Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, 1987, τ.7 ος, σελ ). 5 Βρύσες ή πηγές 55

56 Η «Ρωμαϊκή Αγορά» ήταν ένα μνημειώδες περίστυλο, δημόσιο οικοδόμημα, στο κέντρο της πόλης, περιβαλλόμενο από στοές. Οι αρχιτεκτονικοί τύποι των μαρμάρινων κιόνων με τα κορινθιακά κιονόκρανα, παραπέμπουν στα αρχιτεκτονικά πρότυπα της εποχής του Σεβήρου ( μ.χ.). Τούτο, σε συνδυασμό με νομιασματικές μαρτυρίες και την κεραμική από από τον χώρο, τοποθετούν την οικοδόμηση της Αγοράς αυτής στα τέλη στα τέλη του 2 ου αιώνα και τις αρχές του 3 ου αιώνα μ.χ. Η Αγορά φαίνεται ότι καταστράφηκε από τους ίδιους σεισμούς που κατέστρεψαν και τα λουτρά, το 365 μ.χ. (Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τ.15 ος,1996, σελ ). 3. ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΓΚΑΛΕΡΙ: 3.1. ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΠΡΟΥ: Τον πρώτο θεµέλιο λίθο για τη δηµιουργία του Θεατρικού Μουσείου Κύπρου τον έβαλε ο Νίκος Σ. Νικολαΐδης, οπτικός στο επάγγελµα αλλά και ερασιτέχνης ηθοποιός, το 1987 δωρίζοντας στον δήμο Λεμεσού τπο σπάνιο θεατρικό του αρχείο. Ο Νίκος Σ. Νικολαϊδης γεννήθηκε το 1909 και πέθανε το Από τα νεανικά του χρόνια µέχρι και τον θάνατό του, συνέλεγε συστηµατικά οτιδήποτε υλικό σχετικό µε το θέατρο και τη θεατρική δραστηριότητα στην Κύπρο. Η απόφασή του να κληροδοτήσει τη σπουδαία αυτή συλλογή του στον Δήµο Λεµεσού, αποτέλεσε και την απαρχή µιας µακροχρόνιας έρευνας και προσπάθειας που έκαναν από κοινού ο Δήµος Λεµεσού και ο Θεατρικός Οργανισµός Κύπρου για την ίδρυση ενός Θεατρικού Μουσείου, διαβλέποντας την ανάγκη για διαφύλαξη της θεατρικής ιστορίας του τόπου. Το 1989, δύο χρόνια µετά τη δωρεά Νικολαΐδη, άρχισαν οι διεργασίες για τη δηµιουργία του κατάλληλου χώρου που θα στέγαζε το Θεατρικό Μουσείο. Μετά από τη γενναιόδωρη δωρεά του Πάνου Σολοµωνίδη προς τον Δήµο Λεµεσού, αγοράστηκε το λιθογραφείο Κουβά, το οποίο µετατράπηκε σε Πολιτιστικό Κέντρο Πάνος Σολοµωνίδης και εγκαινιάστηκε το Σήµερα ο χώρος αυτός στεγάζει το Θεατρικό Μουσείο Κύπρου, το οποίο εκτός από το θεατρικό αρχείο του Νίκου Σ. Νικολαΐδη, 56

57 περιλαµβάνει το αρχείο του Γεώργιου Φιλή αναφορικά µε τον Οργανισµό Θεατρικής Ανάπτυξης Κύπρου (ΟΘΑΚ), το φωτογραφικό αρχείο του Γιώργου Βατυλιώτη, υλικό από το αρχείο του Θεατρικού Οργανισµού Κύπρου, καθώς και υλικό από επαγγελµατίες του θεάτρου και θιάσους που δώρισαν ή παραχώρησαν επί δανείω αντικείµενα από το αρχείο τους. Σήµερα τα εκθέµατα της µόνιµης συλλογής του Θεατρικού Μουσείου Κύπρου, το αποτελούν έντυπο υλικό, κοστούµια, µακέτες, σκηνικά αντικείµενα, σκίτσα σκηνικών και κοστουµιών, αναπαραστάσεις σκηνικού και φωτογραφίες. Μέσα από αυτά ο κάθε επισκέπτης προσκαλείται σε µια νοερή διαδροµή στην θεατρική ιστορία του τόπου. Το Θεατρικό Μουσείο Κύπρου παρουσιάζει την ιστορία της θεατρικής δραστηριότητας στην Κύπρο από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Συγκεκριµένα, η ιστορική αναδροµή αρχίζει από τα αρχαία θέατρα της ελληνιστικής και ρωµαϊκής περιόδου για να φτάσει µέχρι το Μέσα από την ιστορική αυτή αναδροµή αναδεικνύονται παράλληλα και οι διαφορετικές πτυχές που συνθέτουν την τέχνη του θεάτρου, καθώς και των ανθρώπων που την υπηρετούν. Οι θεματικές ενότητες του Mουσείου είναι τρεις. Η ιστορία, η συντελεστές και η παράσταση. Συγκεκριμένα: Η ιστορία: Πρόκειται για µια αναδροµή στους σηµαντικούς σταθµούς της θεατρικής δραστηριότητας στην Κύπρο, µε έµφαση στις περιόδους που σηµατοδοτούν τις αλλαγές στην εξέλιξη του θεατρικού γίγνεσθαι. Ένα φυλλάδιο από επίσκεψη ελληνικού θιάσου στην Κύπρο το 1912 και ένα κοστούµι του ίδιου του Νίκου Σ. Νικολαΐδη αποτελούν µερικά από τα παλαιότερα αντικείµενα της συλλογής του µουσείου που εκτίθενται στην ενότητα αυτή. Οι συντελεστές: Φωτογραφίες, µακέτες, σκίτσα, κοστούµια, αφίσες και οπτικοακουστικό υλικό αποτελούν το περιεχόµενο της συγκεκριµένης ενότητας, η οποία εστιάζει στα βασικά στάδια µιας θεατρικής παραγωγής. Μέσα από τα εκθέµατα διαφαίνεται η συνάντηση όλων εκείνων των τεχνών που συνθέτουν την τέχνη του 57

58 θεάτρου. Η σύµπραξη δηµιουργών, όπως συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, σκηνογράφοι, ενδυµατολόγοι, µουσικοί, φωτιστές, χορογράφοι και τεχνικοί, καταλήγει στη δηµιουργία της θεατρικής παράστασης. Σκίτσα του Τηλέµαχου Κάνθου από την δεκαετία του 1940, ένα κοστούµι του χορού από τον «Αίαντα» (ΘΟΚ 1973) και µια µακέτα από «Το νερόν του Δρόπη» (ΘΟΚ 1974) είναι µερικά από τα παλαιότερα εκθέµατα της συγκεκριµένης ενότητας. Η παράσταση: Πρόκειται για το κεντρικό µέρος του µουσείου, στο οποίο παρουσιάζονται κοστούµια από σηµαντικές και εµβληµατικές παραστάσεις της θεατρικής πορείας του τόπου. Το κοστούµι της Μάνας Κουράγιο από την παράσταση του ΘΟΚ «Η Μάνα Κουράγιο και τα παιδιά της» (1977), καθώς και τα κοστούµια από τις «Ικέτιδες» του ΘΟΚ (1978) είναι µερικά από τα εκθέµατα που συνθέτουν την κεντρική αυτή ενότητα του µουσείου. Παράλληλα το μουσείο προσφέρει διαδραστικά μέσα προς τους επισκέπτες, καθώς υπάρχουν οπτικοακουστικά μέσα, εφέ και ένα καμαρίνι με θεατρικά κοστούμια, τα οποία ο ίδιος ο επισκέπτης μπορεί να δοκιμάσει. Ο χώρος μπορεί επίσης να φιλοξενήσει θεατράκια και περιοδικές εκθέσεις, ενώ διαθέτει και καφετέρια ΧΑΡΟΥΠΟΜΥΛΟΣ ΛΑΝΙΤΗ: Οι μύλοι χαρουπιών στη Λεμεσό χτίστηκαν αρχές του 1900, όταν τα χαρούπια ήταν ένα από τα βασικά είδη που εξήγαγε η Κύπρος. Ο Χαρουπόμυλος Λανίτη, είναι ένα κτήριο τριών χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων και βρίσκεται δυτικά του Μεσαιωνικού Κάστρου της Λεμεσού. Το κτήριο χρησίμευε σαν αποθήκη και μετά σαν χαρουπόμυλος όπου γινόταν η παραλαβή των χαρουπιών, το άλεσμα και ο διαχωρισμός των διαφόρων υποπροϊόντων, τα οποία στη συνέχεια εξάγονταν στην Αγγλία, Αίγυπτο Ρωσία και άλλες χώρες. 58

59 Χρησιμοποιούνταν στην παραγωγή φιλμ, φάρμακα, γλυκά και σοκολάτες.ήταν ένα από τα μεγαλύτερα αν όχι το μεγαλύτερο διατηρητέο βιομηχανικό κτίριο παγκύπρια. Το μεγαλύτερο τμήμα του εξοπλισμού επεξεργασίας των χαρουπιών διασώζεται άθικτο και εκθέτεται σε ένα κτήριο που ανακαινίστηκε ώστε να συνδυάζει την αυθεντική ατμόσφαιρα του παρελθόντος με την εξελιγμένη αισθητική του παρόντος. Το κτίριο αυτό ονομάζεται Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη, αποτελεί το ένα τρίτο περίπου του Χαρουπόμυλου. Σε αυτό το χώρο στοιβάζονταν τα χαρούπια τα οποία τύγχαναν επεξεργασίας στις αλεστικές μηχανές που βρίσκονται στο μεσαίο κλίτος και οι οποίες έχουν μετατραπεί σε μουσείο χαρουπιού. Ο μεγάλος και άπλετος χώρος που έχει επιλεγεί για τη δημιουργία του Κέντρου Ευαγόρα Λανίτη είναι πέραν των 1400 τετραγωνικών μέτρων και κρίθηκε πολύ κατάλληλος να στεγάσει τον χώρο πολλαπλών χρήσεων. Αυτός αποτελείται από το χωλ της κυρίας εισόδου δυτικά του μεσαιωνικού Κάστρου, δεύτερη είσοδο από τον χώρο στάθμευσης, αποθήκη και χώρους υγιεινής. Επεκτείνεται και στο μεσοδάπεδο το οποίον καλύπτει το ένα δεύτερο περίπου του ισογείου και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, τρία γραφεία, ξεχωριστή αίθουσα διαλέξεων κλπ. Κάποτε, οι εξαγωγές των χαρουπιών μειώθηκαν κι ο χώρος χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη λιπασμάτων. Η νέα αυτή χρήση, θεωρήθηκε ως μη ενδεδειγμένη για τον χώρο, έτσι, μετά από πολυετείς μελέτες αποφασίστηκε όπως μετατραπεί σε πολυθεματικό χώρο, όπου θα προσφέρονται ποιοτικά προϊόντα και εκδηλώσεις για τους Κυπρίους και τους επισκέπτες του νησιού. Με σεβασμό στην ιστορία του άμεσου περιβάλλοντος του ίδιου του Χαρουπόμυλου Λανίτη και με δεδομένη την αρχιτεκτονική του κτηρίου, ο χώρος διαμορφώθηκε σε ένα συγκρότημα από τρεις διαφορετικές ενότητες. 59

60 Στο Νότιο μέρος βρίσκεται η Μηχανή του Χρόνου, στην οποία προβάλλεται η Ιστορία της Κύπρου, με ένα πρωτότυπο τρόπο. Η «τετραδιάστατη» φόρμουλα (εικόνα, ήχος, κίνηση και συναίσθημα) δημιουργεί μια εντυπωσιακή, πολυ-συγκλονιστική εμπειρία. Η πρότυπη, υπερσύγχρονη τεχνολογία συνδυάζει την πανοραμική προβολή, τα πρωτοποριακά κινούμενα καθίσματα, τα οποία συγχρονίζονται με την ειδικά σχεδιασμένη εικοσιπεντάλεπτη ταινία και τα απρόσμενα ειδικά εφφέ, που ταξιδεύουν το ακροατήριο μέσα από στάδια-κλειδιά της Ιστορίας της Κύπρου. Δίπλα από τη Μηχανή του Χρόνου υπάρχει ένα διαφορετικό Κυπριακό εστιατόριο, το Καρατέλλο. Στο μεσαίο κλίτος υπάρχει η αναπαλαιωμένη Μηχανή του Χαρουπόμυλου. Στο χώρο απέναντι από τις αλεστικές μηχανές λειτουργεί μικρή καφετέρια, ο Μύλος. Μπροστά από τις αλεστικές μηχανές υπάρχει ένας ανοικτός χώρος, στον οποίο θα πραγματοποιούνται διάφορες εκδηλώσεις. Σ αυτό το χώρο λειτουργεί επίσης ένα μικρό κατάστημα παραδοσιακών Κυπριακών προϊόντων, με κυπριακά χειροποίητα αντικείμενα όπως εικόνες, είδη αγγειοπλαστικής και ξυλογλυπτικής, είδη φτιαγμένα από χαρούπι, βιτρό, κεραμικά είδη, είδη καλαθοπλεκτικής και πολλά άλλα. πιο πάνω. Στο βόρειο μέρος βρίσκεται το Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη, το οποίο αναφέρθηκε Τέλος, το έργο ολοκληρώνεται με τις αποθήκες στο Νότιο μέρος του Κάστρου. Εκεί στεγάζονται ένα εστιατόριο το ARTIMA, το καφέ STRETTO. Ο Δήμος Λεμεσού στην προσπάθειά του να διατηρήσει την αρχιτεκτονική αλλά και την ιστορική σημασίας κτιρίων τα οποία, σε παλαιότερες εποχές, λειτουργούσαν ως βιομηχανίες τοπικών προϊόντων, προχώρησε στην ίδρυση φορέα ο οποίος διαχειρίζεται τη βιομηχανική κληρονομιά της Λεμεσού. 60

61 Ο φορέας αυτός λειτουργεί κάτω από την ομπρέλα της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς, συμμετέχουν και παράγοντες της πόλης που εργάζονται προς την κατεύθυνση της διαφύλαξης, συντήρησης, μελέτης και τεκμηρίωση της βιομηχανικής μας κληρονομιάς. Ο φορέας διατήρησης των βιομηχανικών κτιρίων, εκτός της αποκατάστασης των κτιρίων αναλαμβάνει διάφορες πρωτοβουλίες, όπως η διοργάνωση συνεδρίων και σεμιναρίων, αλλά και διεθνών συναντήσεων για ανταλλαγή απόψεων και δράσεων, ενώ ταυτόχρονα καταθέτει προτάσεις προς την πολιτεία και αρμόδιους οργανισμούς, για τη διάσωση αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η αρχή αυτή λοιπόν, για τη διατήρηση σημαντικών βιομηχανικών κτιρίων και η μετατροπή τους σε πολιτιστικά κέντρα έγινε με το χαρουπόμυλο. (εφημερίδα «Σημερινή»,άρθρο Γιάννη Ιωάννου 14/3/2011) 3.3. ΕΠΑΡΧΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΕΜΕΣΟΥ: Το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού ιδρύθηκε στα 1948 και στεγαζόταν στο μεσαιωνικό Κάστρο της πόλης. Μετά τις ταραχές του 1964, οπότε το Κάστρο παραδόθηκε στην Εθνική Φρουρά, το Μουσείο παρέμεινε κλειστό για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Στα 1972 άρχισε η οικοδόμηση του νέου κτηρίου του Μουσείου, μαζί με το παρακείμενο συγκρότημα του Επαρχιακού Δικαστικού Μεγάρου της πόλης. Η έκθεση επαναλειτούργησε τελικά το Μάρτιο του 1975 στο νέο κτήριο, όπου συνεχίζει να στεγάζεται το Μουσείο μέχρι σήμερα. Πρόσφατα έγιναν μετατροπές και επεκτάσεις στο κτήριο με στόχο τη διεύρυνση των εκθεσιακών χώρων. Στο Μουσείο εκτίθενται ευρήματα που καλύπτουν όλη την αρχαιότητα, από την 10η χιλιετία π.χ. μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου, τα οποία προέρχονται από την πόλη και την Επαρχία της Λεμεσού. Τα αντικείμενα αυτά βρέθηκαν τόσο κατά τη διάρκεια συστηματικών όσο και σωστικών ανασκαφών που πραγματοποιούνται στην περιοχή από το Τμήμα Αρχαιοτήτων και από διάφορες ξένες αρχαιολογικές αποστολές. Το Μουσείο αποτελείται από δύο μεγάλες ορθογώνιες αίθουσες οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με δύο μικρότερες εγκάρσιες. Στο κεντρικό μέρος του κτηρίου 61

62 δημιουργείται εσωτερική ανοικτή αυλή, ενώ στην εξωτερική αυλή υπάρχει ένα στέγαστρο για διάφορα ογκώδη λίθινα ευρήματα. Η περιήγηση στο μουσείο αρχίζει προχωρώντας αριστερά από την αίθουσα της εισόδου, όπου βρίσκεται το εκδοτήριο εισητηρίων και μικρό πωλητήριο δελταρίων και βιβλίων αρχαιολογικού περιεχομένου. Στο Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού φιλοξενούνται τα ευρήματα από την Αμαθούντα και στους γύρω αγροτικούς οικισμούς, τα ιερά και τους τάφους. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο στεγάζονται όλα τα Αρχαιολογικά ευρήματα από τις συστηματικές και σωστικές ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιεί το Τμήμα και οι Ξένες Αρχαιολογικές σχολές στην Πόλη και την Επαρχία της Λεμεσού. ΕΚΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΡΧΙΑΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Στην αίθουσα της Προϊστορίας εκτίθενται ευρήματα από την Προνεολιθική θέση στον Αετόκρεμνο Ακρωτηρίου (φωτογραφία 1) στην οποία έχουν εντοπιστεί οι αρχαιότερες ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στο νησί, και ανήκει στις τελευταίες φάσεις της παλαιολιθικής- τροφοσυλλεκτικής οικονομίας. Το πλέον σημαντικό στοιχείο αυτής της θέσης είναι η συνύπαρξη των ανθρώπινων προϊόντων με εξαφανισθέντα είδη της Πλειστοκαίνου, όπως ο Πυγμαίος Ελέφαντας και ο Πυγμαίος Ιπποπόταμος τους οποίους πιθανόν να επεξεργάζονταν. Σήμερα μπορεί κανείς να δεί από την ύστερη Νεολιθική περίοδο (Νεολιθική ΙΙ) λίθινα εργαλεία και κεραμεική από τον πολιτισμό της Σωτήρας ( ), και αντίστοιχα είδη του Χαλκολιθικού πολιτισμού, η πρώτη φάση του οποίου εκπροσωπείται στην Επαρχία Λεμεσού με τον οικισμό της Παμπούλας στην Ερήμη, με ιδιαίτερη αναφορά στην πλούσια συλλογή λίθινων ειδωλίων.(φωτογραφίες 2 και 3) Από την ίδια την πόλη της Λεμεσού και τα χωριά Πύργος, Αυδήμου και Παραμάλι, εκτίθενται τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα της κεραμεικής τέχνης που καλύπτουν όλη την Πρώϊμη(3000/ /1800 π.χ.)(φωτογραφία 4) και Μέση Εποχή του Χαλκού ( π.χ.) την περίοδο δηλαδή κατά την οποία κατακτάται η 62

63 τεχνογνωσία της εξόρυξης και επεξεργασίας των πλούσιων κοιτασμάτων της περιοχής σε χαλκό. Τα σχήματα των αγγείων μιμούνται φόρμες νατουραλιστικές και έχουν σαν κύριο χαρακτηριστικό τους την ερυθρή στιλβωμένη επιφάνεια πάνω στην οποία χαράσσονται ή πλάθονται διακοσμητικά μοτίβα. Τα μεγέθη μικραίνουν στην Μέση Εποχή και παράλληλα με τα παραδοσιακά σχήματα και τις διακοσμήσεις εμφανίζεται και πάλι η γραπτή διακόσμηση. Δραστικές αλλαγές που σηματοδοτούν όλη την ιστορική πορεία της νήσου πραγματοποιούνται μέσα στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού ( π.χ) όταν η επαφή με τον κόσμο του Αιγαίου γίνεται τόσο στενή, ώστε σταδιακά από λιμάνι σταθμό εμπορικής συναλλαγής να γίνει πατρίδα των Αχαϊκών φύλων που εγκατέλειψαν για διάφορους λόγους τα μεγάλα ανακτορικά κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο γηγενής πληθυσμός εμποτισμένος ήδη με το ανανεωτικό πνεύμα του Αιγαίου αφομοιώνει και αφoμοιώνεται από την δυναμική παρουσία του Ινδοευρωπαϊκού στοιχείου, και ταυτίζεται με αυτό με τέτοιο τρόπο, που παρά τις αποστάσεις και τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες να καταστεί αυτή η σύνδεση, ρίζα της εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας του νησιού για όλους τους υπόλοιπους αιώνες αποτελώντας τον σημαντικότερο παράγοντα των ιστορικών του επιλογών μέχρι και σήμερα. Από το τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού μέχρι και την περίοδο που η Κύπρος εντάσσεται στο Ελληνιστικό μακεδονικό κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 325 π.χ. και την κατάργηση των Αρχαίων Κυπριακών βασιλείων. Το 310 λίγα είναι ιστορικώς γνωστά για τα δύο ιδρυθέντα κατά την γεωμετρική περίοδο βασίλεια της Αμαθούντας και του Κουρίου, για τα οποία αναφέρθηκα σε προγούμενα κεφάλαια, και δεν διαφέρουν από την ιστορική πορεία του συνόλου των Αρχαίων Βασιλείων. 63

64 Τα δύο βασίλεια είναι γνωστά από τα ευρήματα των δύο μεγάλων νεκροταφείων τα οποία επίσης σηματοδοτούν τον πολιτισμό συγχώνευσης στοιχείων από την Ανατολή και τη Δύση.(φωτογραφίες 5) Στο Μουσείο της Λεμεσού έχουν φιλοξενηθεί μόνο τα ευρήματα της Αμαθούντας και των γύρω από αυτήν δορυφορικών αγροτικών οικισμών και ιερών όπως ντόπια και εισηγμένα αγγεία από τη Φοινίκη και το Αιγαίο, έργα μικροτεχνίας, κοσμήματα, εργαλεία, νομίσματα, πήλινα ειδώλια και λίθινα αγαλματίδια και επιτύμβιες ανάγλυφες και ενεπίγραφες στήλες (φωτογραφίες 6). Από το μεγάλο Ιερό της Αφροδίτης, στην κορυφή του λόφου της Αμαθούντας εκτίθεται ομάδα πήλινων ειδωλίων με στοιχεία από την Ανατολή (μάσκες, ναϊσκοι, γυναικεία ειδώλια της Αστάρτης) και την δύση (συμπλέγματα ιππέων και αρμάτων). Από την Αρχαϊκή φάση της ζωής στο παλάτι της Αμαθούντας, προέρχεται ένα από τα πιό σημαντικά εκθέματα του μουσείου, ένα ελεύθερα ιστάμενο στο χώρο πεσσόκρανο της Θεάς Αθώρ, θεότητα της Ανατολής με πρόσωπο καμωμένο στις στυλιστικές τάσεις και τις τεχνοτροπίες των καλλιτεχνών της Ηπειρωτικής Ελλάδος του τέλους της Αρχαϊκής περιόδου υποδεικνύοντας την ανάμειξη επιδράσεων στην τέχνη και την θρησκεία (φωτογραφία 7). Από την ίδια την πόλη της Λεμεσού εκτός από τα κτερίσματα των τάφων, εκτίθεται ένα μικρό σύνολο λατρευτικών πηλίνων αγαλματιδίων από ένα Αρχαϊκό ιερό, που βρέθηκε κάτω από την σημερινή Κεντρική Αστυνομία στα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Η καλλιτεχνική δημιουργία στα επόμενα χρόνια κινείται μέσα στην ελληνιστική ατμόσφαιρα, αλλά και αργότερα ακολουθεί τις τάσεις εκφυλισμού της Ρωμαίκής περιόδου. Γλυπτά, κεραμεική, πλαστική, ελεφαντουργία, υαλοτεχνία λυχνάρια και επιγραφές επιτύμβιες ή αναθηματικές εκτίθενται ως δείγματα αυτών των τάσεων στην τελευταία αίθουσα. Χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο άγαλμα του Θεού Βησά, που βρέθηκε στην Αγορά της Αμαθούντας, ένα θεός που επιβιώνει σαν προστάτης της γονιμότητας από την Αρχαίκή περίοδο, και αγάλματα από την περιοχή της Φασούλας στην οποία 64

65 εντοπίστηκε ένα εργαστήριο κατασκευής που λειτουργεί μέχρι και τον 4ο αιώνα μ.χ. (φωτογραφία 8). Σε αυτό το εργαστήριο κάποιος αναθέτης ονόματι Σωζομενός, παρήγγειλε ένα άγαλμα του Διός Λαβρανίου (δηλαδή του θεού του διπλού πελέκεως) του γνωστού θεού της τέχνης, που κατοικεί στις κορυφές του Ψηλορείτη, και οι λαοί της Ανατολής γνώριζαν ήδη από τον 14ο αιώνα π.χ. Στα έπη του Βαάλ της Ουγαρίτ αναφέρεται σαν Χουσώρ,ή Θεός του διπλού πελέκεως που κατοικεί στην χώρα των Κεφτί δηαδή. την Κρήτη. Οι μορφές αυτές επιβεβαιώνουν την ισχύ και την διάρκεια των επιδράσεων που δέχθηκε το νησί από τους πολιτισμούς του Αιγαίου και της Ανατολής στο συντηρητικό νησιωτικό του περιβάλλον. OpenDocument 3.4. ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΑϊΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ: Το Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, στεγάζεται σε διατηρητέα οικοδομή, δωρεά της οικογένειας Ιωάννη και Κατερίνας Σχίζα, στη γωνία των οδών Αγίου Ανδρέου και Οθωνος και Αμαλίας, το οποίο παλαιότερα λειτουργούσε ως δημοτικό γηροκομείο. Λειτούργησε στις 20 Ιουνίου 1985 στην μορφή που είναι σήμερα, και περιλαμβάνει μια από τις πιο σημαντικές συλλογές κυπριακής λαϊκής τέχνης και χειροτεχνίας, από τα τέλη του 19ου αιώνα, μέχρι τις αρχές του 20ου.Η αναπαλαίωση της οικοδομής και η μετατροπή της σε Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης έγινε κατά τα έτη και τα επίσημα εγκαίνια του έγιναν τον Ιούνιο του Το Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης φιλοξενεί πολύ πλούσιες και αξιόλογες συλλογές ενδυμάτων, κεντημάτων, ξυλογλύπτων, αγροτικών και γεωργικών εργαλείων και σκευών, κοσμημάτων, διακοσμητικών αντικειμένων και επίπλων του τέλους του 19ου και αρχών του 20ου αιώνα. 65

66 Μερικά από τα αντικείμενα που φιλοξενούνται στο Μουσείο είναι ξυλόγλυπτα μπαούλα, σιφονιέρες, κονσόλες, κάδρα με κουκούλι, κεντήματα, χαρακτή βούφας, κυπριακές παραδοσιακές στολές, πανέρια, σπαθιά, μπρούντζινες τσαγέρες, δουλάππι, αδράκτι, ανέμη, κλώστρα, βούφα, λύχνο, πιθκιάβλι, καρέκλες, σκαμνάκια, χάλκινα πιάτα, ζεμπύλια, τσέστους, πήλινα αγγεία, δρεπάνια, πετσετάκια, κούπες, ξύλινοι καθρέφτες κλπ. Η συλλογή γιλέκων που διαθέτει το Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης είναι μια από τις ωραιότερες που υπάρχουν στον ελληνικό χώρο (φωτογραφία 2). Σε μια από τις αίθουσες του Μουσείου στεγάζεται και εκτίθεται συλλογή πορσελάνης, δωρεά της Αννας Φ. Κουρέα. Η συλλογή αποτελείται από τριάντα πιάτα αξιόλογης ελληνικής, ευρωπαϊκής και κινέζικης τεχνοτροπίας, μερικά από τα οποία είναι του έτους Στις υπόλοιπες αίθουσες εκτίθενται αργαλειός και όλα τα σχετικά με την ύφανση, δείγματα της Κυπριακής σαγιάς και συλλογή γιλέκων, το Κυπριακό αντρόγυνο και κέρασμα, αστική ενδυμασία και αστικός διάκοσμος, η χωρική ενδυμασία και ο χωρικός διάκοσμος, Επίσης η προίκα, τα ασπροπλουμιά με χάντρες ή χωρίς χάντρες, οι ροναρέττοι, οι ταντέλλες, τα χρυσαφικά, η καρκόλα (το υπνοδωμάτιο-φωτογραφία 3), και η αγροτική ζωή και εργαλεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει γίνει σοβαρή δουλειά τόσον όσον αφορά στην τοποθέτηση των εκθεμάτων, όσο και στην αναπαλαίωση και μετατροπή σε μουσείο του κτιρίου (δείγματος αστικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς), για το οποίο ο Δήμος Λεμεσού έχει αποσπάσει το βραβείο EUROPA NOSTRA για το έτος ( Σαββίδης Χριστάκης, 1999 ) 3.5. ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΕΡΟΥ: Ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει πλέον η ανθρωπότητα είναι το πρόβλημα του νερού. Και πόσο μάλλον η Κύπρος, ένα νησί με 66

67 χάμηλες βροχοπτώσης. Επομένως ήταν απαραίτητη η δημιουργία ενός «μουσείου νερού». Όπως είπε και στην ομιλία στην οποία έκανε στα εγκαίνια του μουσείου στις 19 Μαρτίου 2008, ο τότε πρόεδρος Δημήτρης Χριστόφιας «το Μουσείο Νέρου είναι ένα εκπαιδευτικό κέντρο προς την κατεύθυνση της ανάπτυξης υδατικής συνείδησης στην Κύπρο και έναν πόλο ενημέρωσης των πολιτών και κυρίως των παιδιών και των νέων γενικότερα». Επομένως το μουσείο νερού έχει και εκπαιδευτικό χαρακτήρα εκτός από απλά ενημερωτικό,μέσω των εκθεμάτων του. Το Μουσείο Νερού στεγάζεται στο παλιό αντλιοστάσιο, τη λεγόμενη Νερομηχανή, δίπλα από τα Γραφεία του Συμβουλίου Υδατοπρομήθειας Λεμεσού, στη λεωφόρο Φραγκλίνου Ρούσβελτ. Το παλιό κτίριο της νερομηχανής αποκαταστάθηκε και ένα σύγχρονο κτίριο που εφάπτεται του κτίσματος της Νερομηχανής ανεγέρθηκε για να δημιουργήσει το πρώτο στο είδος του στην Κύπρο «Μουσείο Νερού και Κέντρο Ανάπτυξης Υδατικής Συνείδησης». Η νερομηχανή έχει κηρυχθεί διατηρητέο κτίριο από το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως. Κτισμένο το 1925 το αντλιοστάσιο χρησίμευε στην άντληση μεγάλων ποσοτήτων νερού από το υδροφόρο υπέδαφος του δέλτα του Γαρύλλη στα Τσιφλικούδια. Το νερό στη συνέχεια μεταφερόταν με αγωγούς στον Υδατόπυργο ώστε να καλύψει τις ανάγκες υδροδότησης της Λεμεσού. Το σύστημα μεταφοράς νερού ήταν πρωτοποριακό για την Κύπρο αλλά και για ολόκληρη τη γύρω περιοχή. Στο Μουσείο Νερού παρουσιάζονται μόνιμα εκθέματα που έχουν σχέση με το νερό. Το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου έχει διαθέσει σημαντικά αρχαιολογικά εκθέματα ενώ ο επισκέπτης του Μουσείου έχει την ευκαιρία να δει αριθμό σπάνιων αντικειμένων και οργάνων που χρησιμοποιούνταν για την άντληση, τη μέτρηση, τον καθαρισμό και άλλες δραστηριότητες σχετικές με το νερό. Μέσα από διάφορες θεματικές ενότητες που υποστηρίζονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό αλλά και μέσω μιας σύντομης ταινίας που προβάλλεται στις οθόνες του Μουσείου, τονίζεται η 67

68 σημασία του υδάτινου στοιχείου για ολόκληρο τον πλανήτη, για την Κύπρο και για τη Λεμεσό ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΟΙΝΟΜΟΥΣΕΙΟ: Το κυπριακό οινομουσείο βρίσκεται στο χωριό Ερήμη, ένα χωριό δυτικά της Λεμεσού μετά το Κολόσι το οποίο αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Ιδρύθηκε από την συνθέτρια Αναστάσια Guy και άρχισε να λειτουργεί τον Νοέμβριο του Στεγάζεται σε ένα διώροφο παραδοσιακό σπίτι, και η δημιουργία του οφείλετε σε ιδιωτική πρωτοβουλία. Στόχος αυτού του μουσείου είναι η παρουσίαση της διαδικασίας παραγωγής του οίνου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η Κύπρος αποτελεί μια από τις αρχαιότερες χώρες παραγωγής κρασιού. Και ειδικότερα η Ερήμη βρίσκεται στο σταυροδρόμι των κυριότερων περιοχών παραγωγής οίνου της Σωτήρας και του Κολοσσιού. Στον μεν προϊστορικό οικισμό της Σωτήρας ανεβρέθηκαν σπόροι σταφυλιού, ενώ στο δε Κολόσσι παραγόταν οίνος από σταφύλια ψημένα στον ήλιο. Όπως αναφέρεται σε προηγούμενο κεφάλαιο στο οποίο ανέφερα στο κάστρο του Κολοσιού, ο προαναφερόμενος οίνος ονομαζόταν Κουμανταρία από το όνομα της Ανώτατης Στρατιωτικής σχολής των Ιωαννιτών Ιπποτών που διοικούσε τότε το Κολόσι, Grande Commandarie. Επομένως η Ερήμη κατέχει σημαντική θέση στην παραγωγή κρασιού,τόσο για την ποιότητα του κρασιού της όσο και για την γεωγραφική της θέση. Γίνεται ένα ταξίδι διαμέσου των αιώνων της Ιστορίας του Κυπριακού κρασιού. Υπάρχουν αρχαία δοχεία και βάζα, μεσαιωνικά δοχεία οινοποσίας, ιδιωτικές συλλογές, παλιά έγγραφα και εργαλεία επιδεικνύουν τον τρόπο παραγωγής αποθήκευσης και κατανάλωσης του κρασιού στο παρελθόν. Επίσης υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το οποίο περιγράφει στον επισκέπτη την διαδικασία από την καλλιέργεια των σταφυλιών εώς την παραγωγή του οίνου. Μέσα από τις φωτογραφίες ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει τόσο τις 68

69 παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής όσο και τις πιο σύγχρονες. Επιπρόσθετα, υπάρχουν και διάφορα αντικείμενα που χρησίμευαν στην παραγωγή και στην αποθήκευση του οίνου, όπως κανάτια και πίθοι. Στους επισκέπτες δίδεται δωρεάν ένα ποτήρι χυμό σταφυλιού, κρασί ή ζιβανία με διάφορα παραδοσιακά συνοδευτικά εδέσματα. (Τρίπτυχο: «Κυπριακό Οινομουσείο, Cyprus Wine Museum, Est.2004, Erimi village-limassol») Συγκεκριμένα στον πρώτο όροφο γίνεται μια ξενάγηση-αναδρομή στην πέντε χιλιάδων πεντακοσίων χρόνων ιστορία του Ευρωπαϊκού οίνου. Συγκεκριμένα υπάρχουν εκθέματα από διάφορες περιόδους της ιστορίας του οίνου της Κύπρου από την αρχαιότητα εώς σήμερα, καθώς και οπτικοακουστικό υλικό. Στο ισόγειο υπάρχει η αίθουσα «Άγιος Ιλαρίωνας» και περιλαμβάνει μία μόνιμη έκθεση οινικών προϊόντων εγκεκριμένων οινοποιών. Επίσης οι επισκέπτες στην αίθουσα αυτή ενημερώνονται για γηγενείς ποικιλίες σταφυλιού, ακόμα υπάρχει και πωλητήριο όπου ο καθένας μπορεί να προμηθευτεί φιάλες εγχώριου οίνου, παραδοσιακά εδέσματα, βιβλία και αναμνηστικά από το μουσείο. Τέλος στον έξω χώρο υπάρχουν δύο πετρόκτιστες αυλές, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους. Στην αυλή «Κουμανδαρία», ανατολικά του κτιρίου, βρίσκονται αποστακτήρες ζιβανίας, πατητήρια κλπ. Και η αυλή «Ιπποτών», δυτικά του κτιρίου, είναι ο υπαίθριος ειδικά διαμορφωμένος χώρος όπου πραγματοποιούνται διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις ΠΑΡΚΟ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ: Το πάρκο γλυπτικής, βρίσκεται στην παραλιακή επίχωση της Λεμεσού. Συγκεκριμένα στον παραλιακό δρόμο, υπάρχει μία μεγάλη έκταση κατα μήκος του παραλιακού δρόμου, δίπλα στην θάλασσα, με πεζόδρομο, διάφορους χώρους πρασίνου και παιχνίδια για τα παιδιά. Γνωστό στους Λεμεσιανούς με το όνομα «Μόλος». 69

70 Στο χώρο αυτό λοιπόν, μπορεί κανείς πλέον να θαυμάζει τα δεκαέξι έργα τέχνης από πέτρα, μέταλλο, μπετόν και μάρμαρο, που υπάρχουν διάσπαρτα. Αυτά τα έργα τέχνης, είναι αποτέλεσμα των τριών συμποσίων που διοργανώθηκαν από τον δήμο Λεμεσού τα καλοκαίρια του 1999, 2000 και Με λίγα λόγια η επίχωση Λεμεσού, έγινε μια υπαίθρια γλυπτοθήκη. Σε αυτά τα συμπόσια προσκλήθηκαν καλλιτέχνες από την Kύπρο, την Eλλάδα και το διεθνή χώρο, κατ εξοχήν από πόλεις αδελφοποιημένες με τη Λεμεσό. Aπό κυπριακής πλευράς συμμετείχαν οι Nίκος Kουρούσιης, Kυριάκος Kαλλής, Helene Black και Mαρία Kυπριανού ενώ από ελλαδικής οι Θόδωρος Παπαγιάννης, Γιώργος Xουλιαράς και Kυριάκος Pόκος από την πόλη των Iωαννίνων, ο Γιώργος Tσάρας, ο Mανόλης Tζομπανάκης και ο Kώστας Δικέφαλος από τις πόλεις της Θεσσαλονίκης, του Hρακλείου και της Zακύνθου αντίστοιχα, ο Xρήστος Pηγανάς από την Kαλαμάτα και ο Bασίλης Bασίλη από τη Bόρειο Ήπειρο. Aπό τις πόλεις του εξωτερικού συμμετείχαν άλλοι τρεις καλλιτέχνες, ο Γερμανός Victor Bonato από το Niederkassel, ο Iσραηλινός Saadia Bahat από τη Xάιφα και ο Aιγύπτιος Ahmed El-Stoahy από την Aλεξάνδρεια. Kατά τους θερινούς μήνες του Iουνίου και Iουλίου, ενίοτε και του Aυγούστου, η παραλιακή επίχωση της Λεμεσού έπαιρνε τη μορφή ενός τεράστιου, ανοικτού εργαστηρίου τέχνης, ενός χώρου ζωντανής εικαστικής δημιουργίας, επικοινωνίας και διαλόγου ανάμεσα στους δεκαπέντε γλύπτες και το κοινό, που έζησε από κοντά τις μοναδικές στιγμές μιας εν εξελίξει γλυπτικής τελετουργίας: αρχίζοντας από τη μεταφορά των ογκόλιθων και των άλλων υλικών στον τόπο εργασίας, περνώντας στην πάλη που δόθηκε απ τους γλύπτες για τη μετουσίωση της ύλης σ ενέργεια και φτάνοντας εν τέλει στη συναρμολόγηση και την εγκατάσταση των έργων στα μόνιμα σημεία φιλοξενίας τους. Οι καλλιτέχνες ξεκινούσαν από νωρίς το πρωϊ και τελείωναν αργά το βράδυ. Oι ανυποψίαστοι περιπατητές και περίοικοι που διαμαρτύρονταν τις πρώτες μέρες για τον εκκωφαντικό θόρυβο και τη σκόνη που ξεσήκωναν τα ηλεκτρικά εργαλεία, έγιναν, παρατηρώντας το μετασχηματισμό των όγκων, πιστοί θαμώνες των 70

71 Συμποσίων, που κατέφθαναν για να προσφέρουν στους καλλιτέχνες τη φροντίδα και τα κεράσματά τους, να εκδηλώσουν την έγνοια τους για τα γλυπτά, να ρωτήσουν, να μάθουν και πολλοί απ αυτούς να ανακαλύψουν, με έκπληξη κι απορία, πως δεν επρόκειτο για μνημεία ηρώων, ηγετών ή εθνικών ποιητών. H τοποθέτηση των έργων κατά μήκος της παραλιακής επίχωσης μετέτρεψε τον πολυσύχναστο χώρο της Λεμεσού σε Πάρκο Γλυπτικής, προσδίδοντάς του μιαν ιδιαίτερη αισθητική υπόσταση, δεδομένου ότι τα δεκαέξι γλυπτά σε πέτρα, μέταλλο, μπετόν και μάρμαρο δημιουργήθηκαν ώστε να συνδιαλέγονται και να εναρμονίζονται με την κλίμακα, τα μεγέθη, τη σύνθεση, την όλη δυναμική του τοπίου καθώς και τη ψυχοσύνθεση των ανθρώπων του. Πλήθος κόσμου βιώνει τώρα τα έργα ως μέρος της καθημερινότητάς του, κάθεται στο πλάι τους, ακουμπά στις γωνιές τους, τα κάνει συνοδοιπόρους στον περίπατό του. Tα παιδιά παίζουν με τις καμπύλες, τις κοιλότητες και τις προεξοχές τους και οι εικαστικές αυτές δημιουργίες που αποτυπώνονται μέρα με τη μέρα στα βιώματά τους, εγγράφονται σταδιακά ως συλλογική μνήμη και συνείδηση της πόλης και διαμορφώνουν μια Λεμεσό αλλοιώτικη, όπου το έργο τέχνης γίνεται πια οικείο κι αναγνωρίσιμο. ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ: Το πολιτισμικό κύμα, του Κώστα Δικέφαλου Είναι η γλυπτική μετάφραση της ενέργειας των κυμάτων και του φορτίου των ρευμάτων μας φουρτουνιασμένης θάλασσας, που ξεβράζει πολιτισμούς μα και κατακτητές μέσα από τους αιώνες. Mια σπονδή ευχαριστίας και εξιλέωσης προς το υγρό στοιχείο που ορίζει τη μοίρα του τόπου, στο σταυροδρόμι των εθνών και των ηπείρων. 71

72 Oι δύο τεράστιοι ογκόλιθοι, που εκτείνονται στα εξήμισυ μέτρα, αποτελούν τον πιο σθεναρό και μάχιμο αντίπαλο, που ο Kώστας Δικέφαλος κατάφερε να εντοπίσει ανάμεσα στον πωρόλιθο της Λεμεσού, διασφαλίζοντας ότι η μάχη που θα δώσει με την ύλη θ αποτυπώσει τη σκληρή, άνιση και παρατεταμένη αντίσταση, που έδωσε μέσα στο χρόνο κι εξακολουθεί να δίνει ο ελληνισμός της Kύπρου με την κουλτούρα, τη θρησκεία και τη γλώσσα των αλλεπάλληλων κατακτητών. Eπιλέγοντας τη σπείρα ως κινητήρια δύναμη για τη δημιουργία του, ο Kώστας Δικέφαλος δίνει μια μορφή αρσενική, δυναμική, που αναπτύσσεται καθ ύψος για να δηλώσει την άρνηση συμβιβασμού, την επιβίωση και την πορεία προς μια συνεχή εξέλιξη. Eπιδέξιος λαξευτής, ο καλλιτέχνης μετατρέπεται σε μάγο της θάλασσας για να διοχετεύσει στα σπλάγχνα της πέτρας έναν περιστροφικό ρυθμό που αντιγράφει την κυκλική ορμή του κύματος και την περιέλιξη του κοχυλιού. H επιμήκυνση της φόρμας, σε οκτώ πλαστικά αυτοτελείς σπειροειδείς οντότητες, πολλαπλασιάζει τις διαστάσεις του έργου με την κινητικότητα ενός ζωντανού οργανισμού, καταξιώνοντάς το μνημειακά ως κολοσσιαίο. Tο Πολιτισμικό Kύμα του Kώστα Δικέφαλου αποκτά έτσι μια ξεχωριστή επικαιρότητα. Γίνεται μνημείο αντίστασης, αφιερωμένο στην Kύπρο, την ιστορία και τον πολιτισμό της, που σμίγοντας με τη στιβαρότητα των βράχων, αντιτάσσει την παρουσία του αντίκρυ στο λιμάνι των εισβολέων και των προσκυνητών.(φωτογραφία 1) Η γλυπτικη εγκατάσταση του Κυριάκου Καλλή Kινητήρια δύναμη στη γλυπτική εγκατάσταση του Kυριάκου Kαλλή, αποτελεί το κεφάλι ταύρου, στο οποίο, σχεδόν ως δια μαγείας, ο καλλιτέχνης έχει εμφυσήσει κάτι απ την ίδια τη ψυχή και το σώμα του. Σε μιαν ακατάπαυστη πάλη με την πέτρα, κάτω απ τον καυτό καλοκαιριάτικο ήλιο, κατάφερε να διαποτίσει τον ταύρο με τον 72

73 ιδρώτα της δημιουργικής του έξαρσης και αγωνίας, μεταγγίζοντάς του λογική, απορία και συναίσθημα. O ταύρος γίνεται, καθόλου τυχαία, κυρίαρχο στοιχείο στη θεματική του Kυριάκου Kαλλή, που γνωρίζει την απειροελάχιστη λεπτομέρεια της ανατομίας και της συμπεριφοράς του, μεγαλωμένος καθώς είναι στο Δάλι σε οικογένεια με κύρια ενασχόληση την εκτροφή ταύρων. H μορφή του ταύρου αποτελεί τον άξονα στην εγκατάσταση που ο καλλιτέχνης έχει συνθέσει σ ένα απλόχωρο παρτέρι γρασιδιού στην παραλιακή επίχωση. Mε μιαν ανθρωπόμορφη γλυκύτητα στα χαρακτηριστικά (τα μάτια, το κούτελο, το πηγούνι, τη μουσούδα και τ αυτιά), ο ταύρος αντικρύζει τη θάλασσα απορροφώντας τεράστια αποθέματα απ την ορμή των κυμάτων της. Aντλεί συνάμα κι εκπέμπει μιαν ακατάσχετη ενέργεια μέσα απ τα έγκατα της γης, όπου βρίσκεται σ άμεση επαφή εναποθετημένος. Σαν ένας σύγχρονος στοχαστής, ο καλλιτέχνης ταυτίζεται με τον ταύρο, σύμβολο του πάθους, της γης, των γενετήσιων ενστίκτων και της γονιμότητας. Λειτουργώντας με το συναίσθημα αφουγκράζεται τους κραδασμούς της φύσης, με τη διαίσθηση παρατηρεί τα σημάδια των καιρών και μετατρέπεται σε μάγο που προμηνύει και εντοπίζει οιωνούς. H γλυπτική δημιουργία διοχετεύεται σε μια σταυρόσχημη κατασκευή που στην υφή της συνδυάζει τη γήινη στιβαρότητα της πέτρας και την ανάλαφρη, αέρινη ελατότητα της λάμας. Tο πέτρινο κεφάλι του ταύρου στην κορυφή της σύνθεσης στέλνει το διαπεραστικό του βλέμμα προς τη θάλασσα, ακολουθώντας την οριζόντια πορεία της λάμας, που εκτείνεται μπροστά του ως η επίγεια περιπλάνηση. Mέσα από τον πέτρινο θόλο του χριστιανισμού, η εγκόσμια διαδρομή ξεχύνεται στην υδρορροή, που θα την οδηγήσει στη μέθεξη με τη θάλασσα και την αιωνιότητα. Σύνεργο, το πέτρινο αμόνι της χειρωνακτικής παραγωγής του Ήφαιστου και της πνευματικής εφευρετικότητας του Προμηθέα, που είναι η πεμπτουσία της ανθρώπινης ύπαρξης: η δημιουργία. H 73

74 κάθετη, καμπυλωτή λάμα είναι η άλλη διαδρομή, η περιδιάβαση στον ουρανό. Στη μια της άκρη, ορθώνεται ένας ανατολίτικος ναός από πέτρα, που με τη μορφή γυναικείου στήθους, παραπέμπει σχεδόν συνειρμικά στην Iνδία, σ ένα υπερβατικό ταξίδι του νου και των αισθήσεων. Στην άλλη άκρη, η πέτρινη πύλη, δείχνει το δρόμο για την απογείωση μακριά απ τον πεπερασμένο κόσμο. Eν τέλει, η εγκατάσταση στον παραθαλάσσιο χώρο της επίχωσης λειτουργεί ως σκηνικό, όπου αναμένει κανείς πως, από στιγμή σε στιγμή, θα παιχτεί ένα τελετουργικό, διαχρονικό δρώμενο, μια δοξολογία στο σύμπαν και την οικουμένη. (φωτογραφία 2) Διάλογος με το χωροχρόνο, του Νίκου Κουρούσιη H μινιμαλιστική γλυπτική δημιουργία του Nίκου Kουρούσιη φέρει στην απέρριτη, ανάλαφρη λιτότητά της ένα εννοιολογικό φορτίο πολυσήμαντο. H εγκατάλειψη του αρχαίου πολιτισμού, έτσι όπως αποτυπώθηκε στον καλλιτέχνη μέσα από μια πρόσφατη επίσκεψη στην Aμαθούντα, αρθρώνεται σε πρόταση εικαστική, φωνή καταγγελίας και δήλωση κοινωνική. H αποδόμηση του έργου, ακολουθεί το μίτο ενός ανοικτού διαλόγου με το χρόνο και το χώρο, που αναπτύσσεται μέσα από μια σειρά αντιθέσεων στην ύλη και τη φόρμα. Δύο υλικά ανόμοια συνυπάρχουν και συνδιαλέγονται μέσα από δύο σχήματα ετερόκλητα, που καταγράφουν την αντιπαλότητα και τη συνεύρεση ανάμεσα στο αρχαίο και το σύγχρονο, το παλιό και το νέο. Tο παραδοσιακό, φυσικό στοιχείο της πέτρας υφίσταται αναπόφευκτα τη νομοτελειακή φθορά της πατίνας του χρόνου, της θαλασσινής αλμύρας κι υγρασίας μα και της ανθρώπινης αδιαφορίας που διαβρώνουν τον αρχαίο πολιτισμό. Σ αντίθεση, το σύγχρονο, βιομηχανοποιημένο υλικό του ανοξείδωτου μετάλλου μένει αναλλοίωτο μεταφέροντας στη σταθερή υφή του τη διαχρονική αλήθεια κι αξία του κλασικού πνεύματος. 74

75 H πέτρα δουλεύεται από τον κύβο του ορθολογισμού στη μαλακή καμπυλότητα του κυλίνδρου και μεταπλάθεται σε μια κολώνα εν εξελίξει, μια φόρμα θηλυκή, δηλωτική του γόνιμου πολιτισμού της Aμαθούντας που επιβιώνει μέσα στους αιώνες. Tο μέταλλο παίρνει το σχήμα του τριγώνου, που μετουσιώνει στην αυστηρή γεωμετρικότητά του την αντιφατικότητα του σύγχρονου πολιτισμού. H χαλύβδινη, κοφτερή αιχμηρότητά του καταπατά με βιαιότητα την ανατολική νεκρόπολη της Aμαθούντας, θάβοντας ένα μεγάλο μέρος της κάτω απ την ανεξέλεγκτη κτιριακή ανάπτυξη. H αρχέγονη τριγωνική φόρμα διανοίγει, με την κλίση της, γραμμές επικοινωνίας ανάμεσα στο έργο και τα στοιχεία της φύσης, που διαπερνούν τα όρια του χωροχρόνου κι απαμβλύνουν τις συγκρούσεις του. H οριζόντια γραμμή του τριγώνου εφάπτεται με αυτήν του ορίζοντα της θάλασσας και εκτείνεται μαζί της σ ένα ταξίδι στο άπειρο, που σε μια στάση εξισορρόπησης αντιτάσσει την αθανασία του αρχαίου πνεύματος στη φυσική καταστροφή των μνημείων του. H κάθετη γραμμή της ενέργειας κι η διαγώνια της δύναμης εκτοξεύουν, καθώς χάνονται στο σύμπαν, την ακατάπαυστη, ορμητική ροή και συνέχεια της κλασικής παιδείας στη σύγχρονη φιλοσοφική κι επιστημονική σκέψη. Tο τρίγωνο της εξέλιξης αφήνεται ελεύθερα κι αβίαστα ν ακουμπά στην πέτρινη στήλη της παράδοσης, να αντλεί απο τη συμπύκνωση της σοφίας της και να πλέει στο αύριο σαν ατσάλινο σκαρί πλοίου.(φωτογραφία 3) Πύλες, του Γιώργου Τσάρα Oι Πύλες του Γιώργου Tσάρα αποτελούν ένα αφιέρωμα στην ιστορική και πολιτιστική σύνδεση των αδελφών πόλεων της Θεσσαλονίκης και της Λεμεσού. Kατ εξοχήν σύμβολο επικοινωνίας, με φόντο τους τον ορίζοντα της θάλασσας, σηματοδοτούν την είσοδο σε μια νέα εποχή δημιουργικής συνύπαρξης ανθρώπων, κοινωνιών και πόλεων. H χρήση του μετάλλου, ενός βιομηχανοποιημένου υλικού δίνει μια φόρμα σύγχρονη μέσα από μιαν αναδρομή στην αρχαιοελληνική γεωμετρική δομή που 75

76 αναζητεί παντού το ρυθμό και την αρμονία. Στις Πύλες, κομμένες καθώς είναι από το έδαφος και τοποθετημένες σε μια φαινομενικά ασύμμετρη σχέση, ενυπάρχει μια αθέατη, εκ πρώτης όψεως, συμμετρία που δημιουργείται με βάση το χρυσό αριθμό τομής. Έναν αριθμό που μας πάει πίσω στις Πυραμίδες, τον Παρθενώνα και τ αρχαιοελληνικά γλυπτά και μας φέρνει στις αρχιτεκτονικές προτάσεις του Le Corbusier. H σύνθεση του έργου γίνεται σε τρία επίπεδα: το επικό ή το κυρίως μέρος με τις δύο παράλληλες πύλες, το δραματικό κάτω μέρος με τις γερμένες πύλες και το λυρικό με τις παρεμβολές των ελευθέρων στοιχείων υπό μορφή κυμάτων. Eίναι φανερό, πως τόσο οι παράλληλες όσο και οι γερμένες πύλες ενδιαθέτουν μια πλαστική αυτοτέλεια που θα επέτρεπε τη, χωρίς απώλεια, αυθυπαρξία τους. H σύζευξή τους, ωστόσο, προσφέρει στο έργο πολλαπλές αναγνώσεις κι αισθητικές λύσεις. H κεκλιμένη πύλη συμπράττει μ αυτές που πέφτουν λοξά προς τα κάτω, ενισχύοντας την ιδέα της τρίτης διάστασης στο έργο και αναπτύσσοντας παράλληλα ένα ρυθμό που κορυφώνεται στην πλήρη ανάδειξη της όρθιας πύλης. Oι Πύλες, τα στέρεα γεωμετρικά σχήματα του ορθογώνιου πεπερασμένου χωροχρόνου ανθρώπων και πολιτισμών, ντύνονται στο μαύρο χρώμα του υπαρξιακού γίγνεσθαι. Tα ρευστά εμβόλιμα στοιχεία των κυμάτων βάφονται κόκκινα, στο χρώμα του έρωτα, του πάθους και της φιλοσοφίας που γεννά την τέχνη, την επιστήμη και τη θρησκεία. Tα κόκκινα αυτά κύματα, ως φορείς συναισθήματος, σπάζουν την ορθογώνια λογική και προσθέτουν μιαν αέρινη φινέτσα στην οριοθετημένη γεωμετρικότητα. Δύο πύλες - δύο ιστορίες πόλεων σε μια αλληλουχία συνδιαλλαγής με τα στοιχεία της φύσης: η γεωμετρικότητα του έργου να καταγράφεται στις κάθετες γραμμές των φοινικόδεντρων στο βάθος ενώ η διαγώνια ροή των κόκκινων κυμάτων να οδεύει παράλληλα μ αυτήν των κυμάτων της θάλασσας.(φωτογραφία 4) 76

77 Δυαδική μονάδα, του Θεόδωρου Παπαγιάννη O Θεόδωρος Παπαγιάννης εναποθέτει στο έργο του, στην παραλιακή επίχωση, το απόσταγμα της φορμαλιστικής πληρότητας και τεχνικής αρτιότητας, που προκύπτει από τη μακροχρόνια εξερεύνησή του στη θεματική των δύο φιγούρων με τη μορφή δυαδικής μονάδας. Mε την απερίσπαστη λοιπόν αφοσίωση ενός σύγχρονου μύστη της παραδοσιακής γλυπτικής, με την απόλυτη άνεση της σχεδιαστικής του προπαίδειας κι ευχέρειας, ο Θόδωρος Παπαγιάννης κτίζει τους όγκους με στωϊκή συγκέντρωση και απαλλάττει τη φόρμα από φλύαρους και στείρους ρεαλισμούς. Λαξεύει τέλος με την ακονισμένη ευστοχία της ματιάς του υποδοχές φωτός μέσα από τις κοφτές χαράξεις και τις απότομες, κάθετες, οριζόντιες και διαγώνιες γραμμώσεις. Tρία περίπου μέτρα πέτρας Λεμεσού μεταπλάθονται έτσι στη σύνθεση με τις δύο φιγούρες, όπου η μια ξεπροβάλλει απ την άλλη και χάνεται μέσα σ αυτήν, σε μια πλαστική όσμωση που παραπέμπει στη γοητεία του μύθου, με μια διάθεση υπερβατικής ανάτασης που επιμηκύνει δυσανάλογα τα σώματα και τα κεφάλια προσφέροντας μέσα από μια πολυσήμαντη ερμηνευτική ένα αφιέρωμα στην Kύπρο και τον κόσμο της: οι μορφές ανακαλούν το ιστορικό ή μυθολογικό αρχέτυπο που ενσαρκώνει τους πρώτους κτήτορες του νησιού καθώς επίσης και το πολυδιάστατο εννοιολογικό σχήμα Kύπρος - Eλλάδα μέσα απ τους καιρούς. Διαβάζονται ακόμη ως μια ωδή στους αγνοούμενους της Kύπρου και σ όλους τους ανθρώπους, που χάνοντας το ταίρι τους κράτησαν τη θαλπωρή της παρουσίας του σε μια συγχώνευση ζωής και μνήμης. Kυρίως, όμως, οι δύο μορφές υμνούν την αποθέωση της σύζευξης, που είναι η ερωτική ένωση του ζευγαριού, ως αέναου κοινωνικού και πολιτισμικού πυρήνα. Mε τη λιτή, δωρική, άκαμπτη σχεδόν φόρμα του και τη λετουργικότητα του αρχέγονου σχήματός του, το έργο αποκτά την ευκολομνημόνευτη εκείνη χροιά, που σύμφωνα με το Θόδωρο Παπαγιάννη, οφείλει η τέχνη να έχει σ ένα δημόσιο, υπαίθριο και πολυσύχναστο χώρο, όπως η παραλιακή επίχωση της Λεμεσού. 77

78 Bγαλμένο απ τα χέρια ενός σύγχρονου μάστορα της πέτρας, το έργο φέρει στη σύνθεση και την υφή του την πατίνα των αιώνων και μοιάζει βγαλμένο από ανασκαφή μέσα απ τα σπλάγχνα της κυπριακής γης. (φωτογραφία 5). (Νάντια Αναξαγόρου,2003) ΛΙΝΟΣ ΤΟΥ ΧΑΡΙΛΑΟΥ: Η Κύπρος ήταν γνωστή από την αρχαιότητα για τα αμπέλια και την παραγωγή καλών κρασιών όπως έχει ήδη λεχθεί. Ένα παράδειγμα αποτελεί το χωριό Όμοδος ότι από τα αρχαία χρόνια είναι γνωστό για τα επιλεγμένα σταφύλια και τα καλόγουστα κρασιά της. Σύμφωνα με την παράδοση, εξαιρετικής ποιότητας κρασί της Afami, που πήρε το όνομα από την βουνοκορφή Αφάμης ύψους 1153 μέτρων που βρίσκεται στα ανατολικά του χωριού, όπου έγινε ο λόγος, για τον οποίο ο σουλτάνος Σελίμ Β, να κατακτήσει το νησί για να το έχουν αυτό το περίφημο κρασί. Παλιά, τα τεχνικά μέσα που χρησιμοποιούσαν για το πάτημα των σταφυλιών και την παραγωγή του κρασιού ήταν ο λεγόμενος «λινός», ήταν ένας μύλος που χρησίμευε για το πάτημα των σταφυλιών. Ο Λίνος βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού του Ομόδους, για το οποίο γίνεται αναφορά σε επόμενο κεφάλαιο, και έχει στην είσοδο του χαραγμένη αψίδα, όπως αυτές στο μοναστήρι. Στεγάζεται σε ένα στενόμακρο, πετρόχτιστο δωμάτιο που έχει μήκος περίπου δεκατριών μέτρων και πλάτους πεντέμιση μέτρα, με επίπεδη στέγη κατασκευασμένη από δώμα. Το δάπεδο του Λινού είναι με πλάκες. Στο εσωτερικό και πάνω από την είσοδο υπάρχει μια διαμορφωμένη ξύλινη αποθήκη. Στη βόρεια πλευρά, υπάρχει μια σειρά από δεξαμενές, ενώ στη νότια πλευρά του, έχουν τοποθετηθεί εκεί, κάποιοι άλλοι κάδοι και αξεσουάρ. Ανάμεσά τους υπάρχει ένα καζάνι παλαιού τύπου χτισμένο από πέτρα και τούβλα. Στην πίσω πλευρά του Λινού βρίσκεται το «τζιάθος», ένας χώρος όπου τα σταφύλια εκτυλίσσονται και στο μεταγενέστερο στάδιο της βαγάσσης. Οι εσωτερικές πλευρές του «τζιάθος» καλύπτονται με σοβά. 78

79 Μετά το πάτημα των σταφυλιών ή αργότερα μετά το άλεσμα των σταφυλιών στο μύλο, τα υπολείμματα ζαχαροκάλαμου, τοποθετούνται στις δεξαμενές για ζύμωμα. Κατα τη διάρκεια της ζύμωσης του βαγάσση πάντα φυλάσσονται κάτω από τις δεξαμενές, γιατί αν έρθουν στην επιφάνεια και παραμείνουν εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα εκτεθειμένα στον αέρα, υπάρχει κίνδυνος να ρυπανθεί και επιπλέον να γίνει ξύδι. Για το λόγο αυτό στην κορυφή του «Μαζιν» τοποθετούνται και πάνω από αυτό, ξύλινες ράβδους και με τη βοήθεια του heavy rock το οποίο τοποθετείται απο πάνω τους πιέζετε το «Μαζιν» προς τα κάτω. Έπειτα από τη ζύμωση που διαρκεί δεκαέξι με εικοσιπέντε ημέρες, το κρασί τοποθετείται σε άλλες καθαρές δεξαμενές, αλλά οι βαγάσσεις τοποθετούνται στο «τζιάθος» που πρέπει να πιεστεί και να δώσει όλο το κρασί που έχει. Το δάπεδο του «τζιάθος» έχει μια ελαφριά κλίση, έχοντας μια τρύπα στο χαμηλότερο επίπεδο, από την οποία το κρασί έρχεται δια μέσου του καναλιού στο κάδο που το μισό εισάγεται στην γη και λέγεται «ποδοσιν». Η λειτουργία της πίεσης βασίζεται στο σύστημα του μοχλού του δεύτερου τύπου. Αποτελείται από το «Μουκλό» (μοχλός) - είναι δύο μεγάλες κεντρικές ξύλινες ράβδοι, ένα πάνω στο άλλο. Ένα πέρασμα δια μέσου των «δίστυλων» (μηχανοδηγοί) του «τζιαθος» προστίθεται στην υποδοχή που ονομάζεται «ριζόμουκλα» στο πίσω μέρος του τοίχου του Λινού, η οποία είναι επίσης το πίσω μέρος του «τζιαθος». Μετά τις βαγάσσες και κάτω από το υπερυψωμένο μπαρ, τοποθετούνται επίπεδες πλάκες και πάνω απο τα δοκάρια τοποθετούνται τα λεγόμενα «μέρκαρα». Πάνω από αυτούς τοποθετείται ένας μοχλός που ονομάζεται «Μούσκου», που είναι χρήσιμος για την πίεση των βαγασσών. Στο άλλο άκρο, σε ελικοειδή υποδοχή του «μούκλου» (μοχλού) υπάρχει ένα κάθετο σαλιγκάρι που ονομάζεται «αδρακτή» σταθεροποιήμενο στο κάτω μέρος σε βαρετό ογκόλιθο του κυλινδρικού σχήματος με διάμετρο ένα μέτρο και ύψος 0,75 μέτρων. 79

80 Δύο ή και περισσότερα άτομα γυρίζουν την «αδρακτή», με τη βοήθεια ενός μοχλού που βρίσκεται στη βάση της, οπότε ο «μούκλος» αρχίζει την κάθοδο του ως αποτέλεσμα αυτού οι βαγάσσες πιέζονται. Η πίεση αυξάνεται όσο η αριστερόστροφη περιστροφή συνεχίζεται. Ο ογκόλιθος αυξάνεται σταδιακά και παραμένει περίπου 0,30 μέτρα πάνω από το δάπεδο. Αφότου στραγγίζονται τα βαγάσσης ο όγκος τους μειώνεται, επομένος ο μοχλός με το βάρος του ογκόλιθος πηγαίνει προς τα κάτω προς το πάτωμα. Η περιστροφή της «αδρακτής» προς τα δεξιά κάνει την απελευθέρωση της πίεσης. Επιπλέον, το κρασί που τρέχει στο «ποδόσιν» που είναι η δεξαμενή μεταφέρεται σε άλλες κενές δεξαμενές για την αποθήκευση, ενώ τα στραγγισμένα βαγάσσες ονομάζονται «ζίβανα», που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή της ζιβανίας, η οποία θα αναφερθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Το Μεσαιωνικό Λινό στο Όμοδος έχει κηρυχθεί σε αρχαίο μνημείο και αποτελεί ιδιοκτησία του Τμήματος Αρχαιοτήτων, που έχει επισκευαστεί με χορηγία από το Ίδρυμα Γεωργίου και Παρασκευαήδης και τα έξοδα της κυβέρνησης Κύπρου. Ο Λινός θα προστατευθεί στα πλαίσια της πολιτικής για τη συντήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. (Παπαγεωργίου Κώστα, 2012) 3.9. ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ: Από το 1940 άρχισε να γίνεται θέμα για την αναγκαιότητα της ίδρυσης μίας βιβλιοθήκης. Συγκεκριμένα γινόταν διάλογος για το θέμα στις εφημερίδες «ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ», «ΧΡΟΝΟΣ», «ΑΛΗΘΕΙΑ». Το 1943 άρχισαν συζητήσεις και ενέργειες για την δημιουργία της, εκείνη την περίοδο δήμαρχος ήταν ο Πλουτής Σέρβας. Το 1944 θεωρείτε το έτος της δημιουργίας της βιβλιοθήκης. Είχαν μαζευτεί πολλά βιβλία εκείνη την χρονιά, όμως η λειτουργία της πραγματικά άρχισε ένα χρόνο 80

81 αργότερα. Αρχικά η βιβλιοθήκη στεγάστηκε στη μεγάλη αίθουσα του Δημοτικού Μεγάρου. Ο δήμαρχος Πλουτής Σέρβας, με δική του πρωτοβουλία, δημιούργησε μια επιτροπή με αξιόλογες πνευματικές προσωπικότητες το 1945, όπως ο Κώστας Πηλαβάκης, ο Αμφιτρύων Υδραίος, ο Πάνος Φασουλιώτης, ο Ηρακλής Αγγελίδης, ο Γιάγκος Ποταμίτης, ο Πυθαγόρας Δρουσιώτης και άλλοι. Πρόεδρος της Επιτροπής εκλέγηκε ο Νικόλας Ξιούτας, ο οποίος ανέλαβε τη θέση αυτή από τις 8 Οκτωβρίου Στις 25 Σεπτεμβριου του ίδιου χρόνου εγκρίθηκαν οι εσωτερικοί κανονισμοί της Βιβλιοθήκης και στις 30 Σεπτεμβρίου τελέσθηκαν τα επίσημα εγκαίνιά της. Η Δημοτική Βιβλιοθήκη από τον Οκτώβριο του 1945 άνοιξε τις πύλες της στο κοινό της Λεμεσού. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1946, έγινε διαγωνισμός για την πλήρωση της θέσης του βιβλιοθηκάριου. Στις 14 Ιανουαρίου 1946 ύστερα από διεργασίες και ζυμώσεις δύο με τριών χρόνων, εγκρίθηκε και τέθηκε σε ισχύ το καταστατικό της Βιβλιοθήκης. Η Επιτροπή Βιβλιοθήκης σε συνεδρία της στις 17 Μαρτίου 1947 αποφάσισε μεταξύ άλλων όπως στο εξής να ονομάζεται επισήμως «Επιτροπή Δημοτικής Βιβλιοθήκης» και υιοθέτησε αντί του παλαιότερου «Βιβλιοθήκη Δήμου Λεμεσού» το όνομα «Δημοτική Βιβλιοθήκη Λεμεσού» που ισχύει ως σήμερα. Η Επιτροπή Δημοτικής Βιβλιοθήκης ανέπτυξε πραγματικά, μια αξιόλογη δράση, τόσο για τον εμπλουτισμό και εκσυγχρονισμό της Βιβλιοθήκης, όσο και για την ανάπτυξη του πολιτισμού, καθιστώντας τη Βιβλιοθήκη ζωντανό πνευματικό κέντρο της πόλης. Διοργάνωσε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς (όπως ο διαγωνισμός στη μνήμη του Νίκου Νικολαϊδη), διαλέξεις, εκθέσεις ζωγραφικής και γλυπτικής, ρεσιτάλ, είναι μόνο μερικές από τις εκδηλώσεις που διοργάνωσε αυτή η Επιτροπή. 81

82 Ο εμπλουτισμός της Βιβλιοθήκης σε βιβλία στηρίχθηκε στη συστηματική αγορά και στις μεγαλόψυχες δωρεές των δημοτών. Μεγάλες οικογένειες της εποχής, συγγραφείς, ποιητές, πνευματικές προσωπικότητες, αλλά και απλοί άνθρωποι δώριζαν τα βιβλία τους, ενισχύοντας τη Βιβλιοθήκη της πόλης τους. Στα πλαίσια των οικονομικών δυνατοτήτων της, η Δημοτική Βιβλιοθήκη ανέπτυξε δραστηριότητα και στον εκδοτικό τομέα. Αξιολογότατη υπήρξε η έκδοση των ποιημάτων του Βασίλη Μιχαηλίδη το 1960, που μέχρι σήμερα παραμένει σημαντική πηγή αναφοράς για τους μελετητές του έργου του εθνικού μας ποιητή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η Δημοτική Βιβλιοθήκη Λεμεσού μεταστεγάστηκε στο νέο της οίκημα, στο αρχιτεκτονικό αριστούργημα της Λεμεσού, το Μέγαρο Πηλαβάκη. Σήμερα η Δημοτική Βιβλιοθήκη Λεμεσού είναι μια από τις πλουσιότερες της Κύπρου, Διαθέτει πενηνταπέντε χιλιάδες βιβλία, πολλές χιλιάδες λογοτεχνικά, επιστημονικά και άλλα περιοδικά, πλούσια συλλογή παιδικής λογοτεχνία και άλλα. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η μεγάλη σειρά πολύτιμων παλαιτύπων της Βιβλιοθήκης, καθώς και οι πλήρεις σειρές εφημερίδων που διαθέτει και χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ως τις μέρες μας. Τη Δημοτική Βιβλιοθήκη επισκέπτονται μελετητές, συγγραφείς, πνευματικοί άνθρωποι και πλήθος άλλων, που έρχονται να μελετήσουν, να διαβάσουν τον καθημερινό Τύπο ή να δανειστούν βιβλία ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ: 4.1. ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΟ ΠΕΛΕΝΔΡΙ.(UNESCO) Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, στο νότιο άκρο του χωριού Πελέντρι, η ύπαρξη του οποίου μαρτυρείται 82

83 από τα τέλη του 12ου αιώνα. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες της οροσειράς του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η σημερινή μορφή της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού οφείλεται σε προσθήκες και επεμβάσεις διαφόρων εποχών. Η αρχική της φάση χρονολογείται γύρω στα μέσα του 12ου αιώνα και ανήκε μάλλον στον τύπο του μονόκλιτου ναού με τρούλο. Ενδέχεται μάλιστα να επρόκειτο για κοιμητηριακό ναό. Η πρώτη αρχιτεκτονική φάση καταστράφηκε από άγνωστα σε εμάς αίτια. Της καταστροφής αυτής επέζησε μόνο η αψίδα του Ιερού Βήματος, η οποία ενσωματώθηκε κατόπιν σε νέο κτίσμα του ίδιου τύπου που ανεγέρθηκε στα τέλη του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα. Ακολουθεί μια σειρά επεμβάσεων, κατά τις οποίες τμήματα του ναού που κατέρρεαν, είτε ανακατασκευάζονταν είτε καταργούνταν και αντικαθίσταντο σε διευρυμένη μορφή. Το βόρειο κλίτος είναι λίγο μεταγενέστερο και χρονολογείται σαφώς πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα, ενώ το νότιο κλίτος προστέθηκε κατά το 16ο αιώνα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα τρίκλιτο οικοδόμημα με αρμονικές αναλογίες, οι οποίες αποκρύπτουν την πολυτάραχη αρχιτεκτονική του ιστορία. Σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται στην αψίδα του Ιερού Βήματος, η αρχική εικονογράφηση της εκκλησίας χρονολογείται στα 1171/2. Τμήματα από τη φάση αυτή σώζονται στην αψίδα του Ιερού, κάτω από το στρώμα των τοιχογραφιών του 14ου αιώνα. Πρόκειται για μια σπάνια για τις εκκλησίες της Κύπρου τεχνοτροπία του 12ου αιώνα, που μοιάζει με σύγχρονα παραδείγματα από εκκλησίες του ελλαδικού χώρου, της Καππαδοκίας και της Κρήτης. Για τη εκτέλεση των τοιχογραφιών του κυρίως τμήματος της εκκλησίας, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, εργάστηκαν δύο τουλάχιστον ζωγράφοι, που ανήκαν στο ίδιο εργαστήριο, μαζί με τους μαθητές τους. Οι τοιχογραφίες έγιναν με δαπάνη πολλών δωρητών. Από το σύνολο αυτό ξεχωρίζει μια ομάδα τοιχογραφιών που ακολουθεί την παλαιολόγεια τεχνοτροπία που αναπτύχθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά το 14ο αιώνα. 83

84 Μια δεύτερη ομάδα ακολουθεί την ντόπια σύγχρονη παράδοση της βυζαντινής ζωγραφικής, εμπλουτισμένη με σταυροφοριακά και αρμενικά τεχνοτροπικά και εικονογραφικά στοιχεία. Το βόρειο κλίτος, που είναι περίπου σύγχρονο με τις προηγούμενες τοιχογραφίες, χρησίμευε ως ιδιωτικό παρεκκλήσι για την οικογένεια του Λατίνου φεουδάρχη της περιοχής, Ιωάννη Λουζινιάν ( /5). Οι τοιχογραφίες εκεί συνδυάζουν δυτικίζοντα με βυζαντινά στοιχεία, αποκαλύπτοντας έτσι τις προτιμήσεις των Λατίνων αρχόντων της Κύπρου, οι οποίες δεν ήταν κατ ανάγκην εξολοκλήρου γοτθικές. (Κώστας Γερασίμου, Διομήδης Μυριανθέους, Κυριάκος Παπαϊωακείμ, Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, 2005) 4.2. ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΑΓΙΟΥ ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΜΒΡΟΣΙΟ: Λεμεσού. Η εκκλησία αυτή βρίσκεται στο χωριό Αγίου Αμβροσίου, της επαρχίας Βρίσκεται στο κέντρο του χωριού η Εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου, επισκόπου Μεδιολάνων. Ο ναός αυτός αποτελεί πραγματικό στολίδι για την κοινότητα. Είναι θαυμάσιο κτίσμα από αρχιτεκτονικής άποψης και οικοδομήθηκε τον 14ον αιώνα. Ο ναός είναι μικρός σε όγκο αλλά πολύ προσεγμένος και όμορφος. Είναι μονόκλιτη Βασιλική με δίκογχη στέγη. Το όλο οικοδόμημα είναι κατασκευασμένο από μικρές πέτρες οι οποίες του χαρίζουν μια ξεχωριστή ομορφιά. Ο ναός στηρίζεται εξωτερικά από οκτώ μεγάλους πεσσούς με κιονόκρανα, οι οποίοι εξέχουν από τους δύο πλαϊνούς τοίχους. Από τις τρεις εισόδους του ναού και από ένα παράθυρο το οποίο κατασκευάστηκε μεταγενέστερα φωτίζεται το εσωτερικό του ναού. Πάνω από την δυτική είσοδο του ναού βρίσκεται ένα μικρό σε μέγεθος παράθυρο το οποίο δίνει λίγο φως στο γυναικωνίτη του ναού. 84

85 Στα αριστερά της δυτικής εισόδου υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα το οποίο χρησιμοποιείται για την τοποθέτηση της εικόνας του Αγίου Αμβροσίου αλλά και των άλλων εικόνων κατά την λιτανεία που γίνεται στις μεγάλες γιορτές. Πάνω από το άνοιγμα αυτό υπάρχει σχετική επιγραφή η οποία αναφέρει το δωρητή του έργου αυτού «ΔΑΠΑΝΗ ΔΕΣΠΟΙΝΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟ-ΜΟΥ». Ακόμη υπάρχει και η σχετική χρονολογία (1838) της κατασκευής του μέρους αυτού του ναού η οποία βρίσκεται σε μικρή καμαρωτή πέτρα. Στη βόρεια είσοδο του ναού και πάνω από αυτή υπάρχει άνοιγμα στο οποίο ήταν γραμμένα κάποια στοιχεία σχετικά με το χρόνο κατασκευής του ναού. Σήμερα το μόνο που μπορεί κάποιος να διακρίνει μετά από σχολαστική παρατήρηση είναι οι αριθμοί 3 και 0. Στο ανατολικό μέρος του ναού και στην αριστερή άκρη βρίσκεται το όμορφο καμπαναριό το οποίο είναι ενσωματωμένο στο βορειοανατολικό τοίχο. Είναι και αυτό πετρόκτιστο και βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την στέγη του ναού. Έχει πάνω μια μόνο καμπάνα. Στο μέσο της εξωτερική κόγχης του ιερού βήματος υπάρχει εγχάρακτη χρονολογική επιγραφή που δηλώνει την χρονολογία οικοδόμησης του Ιερού Βήματος το 1850, μαζί με το Χριστιανικό σύμβολο IC XC NI KA (Ιησούς Χριστός Νικά). Εσωτερικά ο ναός παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Το πάτωμα του ναού επιδιορθώθηκε πρόσφατα. Έχει τοποθετηθεί μάρμαρο το οποίο αντικατέστησε το προηγούμενο πάτωμα του ναού. Υπάρχουν επίσης μερικές τοιχογραφίες από αυτές που έχουν σωθεί μετά από την καταστροφή που υπέστησαν από λάθος των ανθρώπων που προσπάθησαν να βελτιώσουν το ναό πριν από μερικά χρόνια. Ευτυχώς όμως έχουν σωθεί κάποια δείγματα από αυτές. Στο βόρειο τοίχο του ναού υπάρχει ο ξύλινος άμβωνας ο οποίος αναγράφει και τον δωρητή του που είναι η Δεσποινού Οικονόμου. 85

86 Ο Γυναικωνίτης βρίσκεται στο δυτικό μέρος του ναού και στηρίζεται σε ξύλινη αψίδα. Γενικά είναι κατασκευασμένος από ξύλο. Το 1992 επιδιορθώθηκε και αυτός μαζί με ολόκληρο τον ναό. Ο κυρίως ναός χωρίζεται από το Ιερό Βήμα με ένα θαυμάσιο ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο εικονοστάσι το οποίο κατασκευάστηκε το 1877 σύμφωνα με το χρονολογική επιγραφή η οποία βρίσκεται χαραγμένη στο κέντρο του πάνω από την ωραία πύλη. Στο εικονοστάσι υπάρχουν εξαιρετικές εικόνες οι οποίες χρονολογούνται από το και Η Αγία Τράπεζα είναι κατασκευασμένη από πέτρα. Είναι μια μικρογραφία ναού με τρούλο αφού στηρίζεται σε τέσσερις κίονες και σχηματίζει στο μέσο ένα μικρό τρούλο στον οποίο είναι αγιογραφημένος ο Παντοκράτορας από τον αγιογράφο Νέαρχο Γιαλλουρίδη. Τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά ο ναός του Αγίου Αμβροσίου είναι ένα πραγματικό στολίδι για την κοινότητα, αφού αποτελεί το σπουδαιότερο από αρχιτεκτονικής άποψης οικοδόμημα του χωριού. Το όλο οικοδόμημα έρχεται να συμπληρώσει και ο περίγυρος του ναού ο οποίος κατασκευάστηκε μαζί με την αναπαλαίωση του ναού το Οι χώροι αυτοί χρησιμοποιούνται για τις διάφορες εκδηλώσεις που γίνονται κατά καιρούς στο χωριό. Τελευταία έχει κατασκευαστεί στο χώρο αυτό και παραδοσιακή πετρόκτιστη βρύση, η οποία κοσμεί τον περίβολο του ναού (Κώστας Γερασίμου, Διομήδης Μυριανθέους, Κυριάκος Παπαϊωακείμ, Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου, 2005) ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΡΗΜΗ: Ο ναός αυτός βρίσκεται στο χωριό Ερήμη της επαρχίας Λεμεσού. Στο κέντρο περίπου της κοινότητας ανυψώνεται ανάμεσα σε έντονο πράσινο ο Ναός του Προδρόμου όπως συνηθίζουν οι Ερημιώτες να τον καλούν. 86

87 Η αγάπη των κατοίκων για τον Βαπτιστή και Πρόδρομο του Κυρίου αλλά και η σχέση που κατά προφορική παράδοση, είχαν με το Μοναστήρι του Τιμίου Προδρόμου στο Μέσα Ποταμό δικαιολογεί και την αφιέρωση του ναού εις τιμήν Του. Σύμφωνα, πάντα, με προφορικές παραδόσεις πολλών γερόντων κατοίκων αλλά και μελέτης της αρχιτεκτονικής ναοδομίας ισχύει ότι ο Ναός άρχισε να κτίζεται μεταξύ των ετών και αποπερατώθηκε γύρω στο Το καμπαναριό και το πέτρινο προσκυνητάρι είναι μεταγενέστερα και φέρουν εγχάρακτη ημερομηνία Ο Ναός είναι ρυθμού Μονόκλιτης Βασιλικής Λαϊκής Ναοδομίας, συχνή στην Κυπριακή αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου αιώνα. Δείγματα του ρυθμού τούτου είναι κατάσπαρτη η Κυπριακή Επαρχία. (Απόστολος Λουκάς στο Κολόσσι, Αγία Παρασκευή στην Επισκοπή, Αγία Παρασκευή στην Γερμασόγεια, Άγιος Μηνάς στον Άγιο Αθανάσιο κ.λ.π,οι πιο πάνω αναφερθήσες περιοχές εντάσσονται στην επαρχία Λεμεσού). Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει ο συνδυασμός δύο ειδών τοιχοποιίας. Εξωτερικοί πεσσοί οι οποίοι ανοίγονται σε καμάρες με πελεκητή πέτρα και εξαίρετο διάκοσμο με γεωμετρικές σειρές ώστε να ελαφρύνουν το βάρος του όγκου των τοίχων. Αυτό όμως που έλκει την προσοχή του επισκέπτη είναι η Κεντρική Νότια είσοδος του Ναού η οποία με μεγαλόπρεπο τρόπο προβάλεται λόγω του ύψους της και του έντονου διάκοσμου της. Το ανώφλι της Κεντρικής Εισόδου αποτελεί ωραιότατη σύνθεση ανάγλυφων παραστάσεων συναποτελουμένων από λουλούδια, κλάδους, γεωμετρικές γραμμές και ένα περιστέρι στην κορυφή του Τριγώνου του ανωφλιού. Εντύπωση προκαλεί το καμπαναριό του Ναού του οποίοι οι ανάγλυφες διακοσμήσεις, τα κιονόκρανα, τα καμαρωτά ανοίγματα και γενικά η όλη κατασκευή του ελαφραίνουν τον όγκο της πέτρας και του δίνουν μια ιδιαίτερη χάρη. Στο εσωτερικό του Ναού έντονα έλκει την προσοχή, η Πέτρινη Αγία Τράπεζα και το Κουβούκλιο το οποίο την καλύπτει. Στηρίζεται σε τέσσερις στρογγυλούς κίονες 87

88 έχοντας στην κορυφή τους τέσσερα ανάγλυφα κιονόκρανα εξαίρετης τέχνης. Την ίδια επιμέλεια συναντούμε και στην κατασκευή της Αγίας Πρόθεσης. Κατασκευασμένη και αυτή με πελεκητή πέτρα. Εκεί όμως που η προσοχή του Προσκυνητή αδιαμφισβήτητα προσηλώνεται είναι το ξυλόγλυπτο Τέμπλο το οποίο φέρει την ημερομηνία Έχει τρεις σειρές εικονισμάτων. Στην πρώτη σειρά είναι οι Δεσποτικές Εικόνες με άλλες έξι Προσκυνηματικές, στην δεύτερη σειρά υπάρχει το δωδεκάορτο και στην τρίτη σειρά η Μεγάλη «δέηση» έχοντας στο κέντρο τον Χριστό, την Παναγία και τον Τίμιο Πρόδρομο συμπλεσιούμενους με εικόνες των Δώδεκα Αποστόλων. Το Τέμπλο είναι έργο του Γεωργίου Χ Χριστοδούλου από την Αγία Βαρβάρα. Είναι διάτρητο σε πολλά σημεία με βαθύ και έντονο σκάλισμα και οι παραστάσεις του είναι εμπνευσμένες από την συμβολική της Θεολογίας αλλά και από το φυσικό περιβάλλον. Έτσι μπορούμε να δούμε, Αγγέλους, Την Άμπελο, Τον της «δίκης οφθαλμόν» το «ευήκοον ούς» (αυτί), πουλιά, δέντρα, κλάδους, βάζα με άνθη, λέοντες κ.τ.λ. Η ωραία πύλη κλείνει με βημόθυρα όπου καταλήγουν σε δράκοντες και στις επίπεδες επιφάνειες ιστορείται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου σε αναγεννησιακή τέχνη. Στην κορυφή του Τέμπλου υπάρχει ένας τεράστιος Εσταυρωμένος με τα «λυπητερά» και τα σύμβολα του πάθους. Οι Δεσποτικές Εικόνες είναι του 1905 έργα των «Κυρίλλου Μοναχού και Νυμφώνος Ιερομόναχου Αγιορειτών Ζωγράφων». Στο Δυτικό μέρος του Ναού υπάρχει ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι με την Εφέστια Εικόνα της Εκκλησίας, δηλαδή την Αποτομήν της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου. Στο βόρειο τοίχο και ως συνέχεια του Τέμπλου υπάρχει ειδικό προσκυνητάρι με ασημοσκάλιστη Εικόνα του Τιμίου Προδρόμου η οποία καλύπτεται από τα αφιερώματα εκείνον που ευεργετήθηκαν από τον Άγιο. Μετά τον τελευταίο σεισμό ο Ναός χρειάστηκε να ενισχυθεί με «ελκυστήρες», δομικές ενέσεις και να αρμολογηθεί εκ νέου. Μπήκε καινούργιο δάπεδο με μαρμάρινες διακοσμήσεις όπως επίσης και ψηφιδωτό δικέφαλο αετό με ψηφίδες από πέτρες της Κύπρου. Έργο του Γεωργίου Ταπακκούδη εκ Πάφου. Άλλα δύο ψηφιδωτά υπάρχουν 88

89 στο ημικύκλιο πάνω από την Κύρια Είσοδο όπου ιστορείται η Παναγία ως «Η χώρα του αχωρήτου» και στο πέτρινο προσκυνητάρι ολόσωμος ο Τίμιος Πρόδρομος. Ο Ναός πανηγυρίζει την 29ην Αυγούστου, εορτή της αποτομής της Τίμιας Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου αλλά ιδιαίτεροι εορτασμοί γίνονται σε όλες τις εορτές Του, δηλαδή στο Γενέσιον Του (24 Ιουνίου), στην Σύλληψη Του (23 Σεπτεμβρίου), στην Σύναξη Του (7 Ιανουαρίου), στην Α και Β Εύρεση της Τίμιας Κεφαλής Του (24 Φεβρουαρίου) και στην Γ Εύρεση της Τίμιας Κεφαλής Του (25 Μαΐου) ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ: Στα νοτιοδυτικά της Λεμεσού κοντά στην θάλασσα και στο παλιό λιμάνι βρίσκεται ο μεγαλοπρεπής ναός της Αγίας Νάπας. Είναι ο περικαλλέστερος ναός της πόλης μας όπως πολύ ορθά τον παρουσιάζουν, οι εκάστοτε συγγραφείς στα έργα τους. Είναι βασιλική βυζαντινού ρυθμού τρίκλυτη με εντυπωσιακό τρούλο. Είναι από τους αρχαιότερους ναούς της πόλης, με ιδιαίτερη ιστορία. Σύμφωνα λοιπόν με την ιστορική παράδοση, στη θέση της Αγίας Νάπας υπήρχε ένας μικρός βυζαντινός ναός, άγνωστης χρονολογίας, αφιερωμένος στην Πλατυτέρα των Ουρανών, που ανακαινιστηκε το 1700 και το 1738 από τον μοναχό Ιωαννίκιο. Εκεί βρέθηκε μια πλάκα με σκαλιστό αχτινωτό ρόδακα, χρονολογούμενη από το 1737, που τοποθετήθηκε αργότερα στην Αγία Τράπεζα του νέου μεγάλου ναού και μία άλλη με χρονολογία 1738 με την ακόλουθη επιγραφή η οποία παρατίθεται αυτούσια, χωρίς καμία διόρθωση των ορθογραφικών λαθών: «ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΘΗ ΕΚ ΘΕΜΕΛΗΩΝ Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΟΝΗΣ ΝΑΠΑΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΩΝ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΥ ΚΑΙ ΜΑΚΑΡΙΟΥ ΕΠΙΣΤΑ ΤΕΟΝΤΟΣ ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΥ ΙΕΡΟΜΑΧΟΥ ΕΠΙ ΠΟΛΟΥ ΠΟΘΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΩΝ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ». Στην πλαϊνή πλευρά της πλάκας διαβάζουμε ακόμη, «ΧΕΙΡ ΓΡΑΨΑΣΑ ΜΕΛΛΕΙ ΦΘΑΡΗΝΑΙ ΓΡΑΦΗ ΔΕ ΜΕΝΕΙ». Ο ναός αυτός ήταν αρκετά ευρύχωρος και κατάγραφος από ωραίες τοιχογραφίες κυπροβυζαντινής αγιογραφικής τεχνοτροπίας. Έμοιαζε με τον ναό του Αγίου Ιωάννη του θεολόγου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Λευκωσίας. Ο ναός βρισκόταν 89

90 μέσα σε ένα μεγάλο περίβολο τριγυρισμένο από κατοικίες ιερέων, που έδιναν την όψη μοναστηριού. Ο παλαιός ναός της Αγίας Νάπας ήταν αφιερωμένος στο Άγιο Μανδήλιον της Αγίας Βερονίκης μέχρι το 1700, όπου ανακαινήστηκε και μετατράπηκε σε Αγία Νάπα. Στην περίεργη ονομασία του ναού «Αγία Νάπα», δίνονται δύο εξηγήσεις, ότι δηλαδή στα παλιά χρόνια ο ναϊσκος να ήταν μετόχι του ομόνυμου ναού της Αγίας Νάπας της επαρχίας Αμμοχώστου, ή που είναι κια το πιθανότερο, ο παλαιός ναός των καιρό των Λατίνων να ήταν αφιερωμένος στο Άγιο Μανδήλιο της Αγίας Βερονίκης και να ήταν γνωστός ως Saint Nappe, που σημαίνει Άγιο Μανδήλιο. Μετά από πολλές περιπέτειες το 1891 θεμελιώθηκε ο νέος μεγαλοπρεπής ναός που υπάρχει σήμερα. Τα σχέδια έγιναν στην Αθήνα από τον ελλαδίτη αρχιτέκτονα Γ. Παπαδάκη.(Δημητρίου Χ. Καππαη, 1999) 4.5. ΝΑΟΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ, ΣΤΗΝ ΖΩΟΠΗΓΗ: Η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, βρίσκεται στο χωριό Ζωοπηγής το οποίο βρίσκεται εικοσιτέσσερα χιλιόμετρα βόρεια της Λεμεσού. Η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής είναι μονόκλιτη ξυλόστεγη με μια προεξέχουσα αψίδα στα ανατολικά, πεντάπλευρη εξωτερικά και ημικυκλική εσωτερικά. Είναι κτισμένη με ακανόνιστους λίθους και μόνο οι ορθοστάτες και τα τόξα των θυρών και των παραθύρων είναι κατασκευασμένα από πελεκητούς ασβεστόλιθους. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 17,60 μέτρα μήκος και 6,75 μέτρα πλάτος. Η εκκλησία σήμερα έχει δύο εισόδους, μια στο μέσο του δυτικού και μια στο μέσο του νότιου τοίχου. Τόσο οι είσοδοι αυτοί τόσο και τα παράθυρα, δύο στον βόρειο και δύο στον νότιο τοίχο είναι μεταγενέστερα ανοίγματα. 90

91 Μεταγενέστερα είναι επίσης και το μεγάλο ορθογώνιο παράθυρο που ανοίγεται στον δυτικό τοίχο και το παράθυρο της αψίδας. Μεταγενέστερη είναι και η μικρή θύρα στο δυτικό άκρο του βόρειου τοίχου από την οποία οδηγεί η σκάλα στο γυναικωνίτη της εκκλησίας. Το στηθαίο του γυναικωνίτης είναι χαρακτηριστικό δείγμα λαϊκής ξυλουργικής του 19ου αιώνα. Η Εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής κτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα όπως φαίνεται από τις τοιχογραφίες που διακοσμούσαν τους τοίχους της εκκλησίας, αλλά σήμερα καλύπτονται με στρώμα γύψου. Οι μακροί τοίχοι της εκκλησίας φαίνεται να καλύπτονταν με τοιχογραφίες όρθιων αγίων, όχι όμως με ευαγγελικές σκηνές. Μεγάλα τμήματα δύο τέτοιων τοιχογραφιών αποκαλύφθηκαν, δοκιμαστικά, κατά την επισκευή της εκκλησίας που έγινε πριν αρκετά χρόνια. Είναι πολύ καλής τέχνης και χρονολογήθηκαν στις αρχές του 16ου αιώνα. Η αρχική εκκλησία φαίνεται ότι είχε μια μόνο θύρα στο μέσο του δυτικού τοίχου και μικρά ανοίγματα στην αψίδα και τα δύο αετώματα του ανατολικού και του δυτικού τοίχου. Στα τέλη του 19ου αιώνα η στέγη της εκκλησίας επιδιορθώθηκε και κατασκευάστηκε ο γυναικωνίτης και ανοίχθηκαν τα σημερινά παράθυρα και οι θύρες. Το 1891 σύμφωνα με επιγραφή κατασκευάστηκε το σημερινό εικονοστάσιο που αντικατέστησε άλλο πιθανότατα εκείνο του 16ου αιώνα. Αν και το εικονοστάσιο του 16ου αιώνα καταστράφηκε, σώθηκαν μερικές από τις εικόνες του. Οι εικόνες που σώθηκαν είναι των αποστόλων Πέτρου, Παύλου, Ματθαίου, Μάρκου και Λουκά. Οι εικόνες αυτές είναι χαρακτηριστικά δείγματα της Κυπριακής Σχολής του 16ου αιώνα. Αξιόλογη είναι και η εικόνα του Χριστού ίσως του 17ου αιώνα και του έφιππου αγίου Γεωργίου με πολλή δυτική επίδραση. Μέσα στο βήμα φυλάσσεται εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας σχεδόν κατεστραμμένη που ανήκει στον 15ον ή 16ον αιώνα ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΑΣ: Στο χώρο που βρίσκεται σήμερα ο ναός της Αγίας Τριάδας, υπήρχε το παρεκκλήσι της ιεράς μονής Αγίας Χρυσορογιάτισσας, το οποίο κτίστηκε το

92 Γύρω από το μικρό αυτό ναό χτίστηκαν λίγα κελιά και ένα στενόμακρο συνοδικό, όπου τον περασμένο αιώνα λειτουργούσε το αλληλοδιδαχτικό σχολείο του Σοφοκλή Παυλίδη. Ο μικρός αυτός ναϊσκος της Παναγίας της Χρυσορογιάτισσας λειτουργούσε μόνο στους εσπερινούς και στις προϊγιασμένες της Μ. Τεσσαρακοστής ως τη Μ. Τετάρτη. Το 1891, μετά από αρκετές προσπάθειες αναγνωρίστηκε από τηνν Μητρόπολη ο ναός ως ενοριακός με το όνομα Αγία Τριάδα. Μετά από αυτό γίνονταν κανονικά όλες οι λειτουργίες. Το 1912, ο ναός αγοράστηκε από την ενορία έναντι του ποσού τον λιρών και κατεδαφίστηκε για να κτιστεί ένας μεγαλοπρεπής ναός με σχέδια του αρχιτέκτονα Ζαχαρία Βόνδα. Έτσι άρχισε η οικοδόμηση του ναού και τελείωσε το Η κατάθεση του θεμελίου λίθου έγινε στις 19 Ιουνίου του 1919 από τον τότε Μητροπολίτη Κιτίου Αειμνηστον Νικόδημο Μυλωνά 6 ( ). Η πρώτη λειτουργία έγινε το Σάββατο του Λαζάρου το 1938 από τον τότε Μητροπολίτη Πάφου και τοποτηρητή του Θρόνου Κιτίου αείμνηστο Αρχιεπίσκοπο Λεόντιο. Ο ναός αυτος ο οποίος εξυπερετεί αρκετές εκατοντάδες πιιστούς αποτελεί ξεχωριστό δείγμα αρχιτεκτονικής. Έχει διάφορες τοιχογραφίες στο εσωτερικό του οι οποίες εικονίζουν μεταξύ άλλων τους τέσσερεις Ευαγγελιστές, τον Ιησού Χριστό και πολλούς Αγίους της εκκλησίας μας. Το εικονοστάσι του ναού είναι μεγάλο και ξυλόγλυπτο. Περιέχει ογδόντα εικόνες μικρές και μεγάλες. Κτήμα του ιερού ναού της Αγίας Τριάδος είναι και η 6 Σημαντικός εκκλησιαστικός ηγέτης της περιόδου της αγγλοκρατίας. Επίσκοπος Κιτίου, εθνικός αγωνιστής και ικανός πολιτευτής. Ως επίσκοπος Κιτίου υπηρέτησε από το Το 1931 εξορίστηκε από τους Άγγλους εξαιτίας της εθνικής του δράσεως, πέθανε στην εξορία το Υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές των Κυπριολογικών σπουδών (μελέτη της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Κύπρου). 92

93 βυζαντινή επιχρυσωμένη εικόνα της Παναγίας της Ζρυσορογιάτισσας, του έτους 1810 δώρο του Ηγουμένου της Μονής Ιωσήφ. Επίσης στην Αγία Τριάδα υπάρχει και η εικόνα του Αποστόλου Ανδρέα, έργο του γνωστού ζωγράφου Νίκου Νικολαϊδη. Τις μικρές εικόνες του εικονοστασίου, ζωγράφισε ο εξαίρετος αγιογράφος Γεώργιος Γεωργίου, ο κύπριος, ο οποίος ζωγράφισε και τις τοιχογραφίς του Ιερού Βήματος. Ο κύπριος αγιογράφος συνεργάστηκε με τους Ρουμάνους αγιογράφους Michael και Gabriel Morosan στις τοιχογραφίες του τρούλου και της αψίδας του Σολέα. Ο τρούλος του ναού στέκει περίλαμπρος και στέλνει αρκετό φως στο εσωτερικό του. Θαυμάσιες εικόνες υπάρχουν και σε άλλα μέρη του ναού αξιόλογες και σημαντικές. Ο ναός της Αγίας Τριάδας καθηγιάστηκε στις 5 Ιουνίου 1949, όπως μαρτυρεί η επιγραφή που βρίσκεται στην δυτική είσοδο του ναού. (Δημητρίου Χ. Καππαη, 1999) ΟΜΟΔΟΣ: 4.7. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΙΜΙΟΥ ΚΑΙ ΖΩΟΠΟΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΟ Σύμφωνα με την παράδοση οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών του Ομόδους, Πάνω και Κάτω Κουπέτρων, που σήμερα δεν υπάρχουν, μια νύκτα πρόσεξαν μια φωτιά ανάμεσα σε κάτι θάμνους στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα κτισμένο το Μοναστήρι. Όταν ξημέρωσε πήγαν στο μέρος που είδαν την φωτιά αλλά δεν είδαν κανένα σημάδι. Το φαινόμενο αυτό επαναλήφθηκε αρκετές νύκτες. Τότε άρχισαν να σκάβουν τη γη για να ανακαλύψουν μια μικρή σπηλιά μέσα στην οποία βρήκαν το Σταυρό. Για να ευχαριστήσουν τον Θεό έκτισαν πάνω από την σπηλιά ένα παρεκκλήσι και φύλαγαν εκεί τον πολύτιμο θησαυρό τους που έγινε για αυτούς ιερό προσκύνημα. Ένας ευσεβής ιερωμένος αποφάσισε να μένει δίπλα για να προσέχει το άγιο εύρημα και να τελεί στο εκκλησάκι τις Θείες Λειτουργίες. Ο ναός αφιερώθηκε στον 93

94 Τίμιο Σταυρό και κοντά στον πρώτο ιερωμένο μοναχό έφταδε και δεύτερος και τρίτος με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μικρή μοναχική αδελφότητα. Με την πάροδο του χρόνου το εκκλησάκι επεκτάθηκε και μετατράπηκε σε Μοναστήρι με πολλούς μοναχούς και τεράστια περιουσία όχι μόνο στη Κύπρο αλλά και στο εξωτερικό διατηρώντας Μετόχι στην Κωνσταντινούπολη και ακίνητη περιουσία στη Ρωσία. Σύμφωνα με την παράδοση το Μοναστήρι, ιδρύθηκε πριν από την άφιξη της Αγίας Ελένης στη Κύπρο το 327 μ.χ. Το πότε ακριβώς ιδρύθηκε είναι άγνωστο. Ίσως να προϋπήρχε από το χωριό και το Όμοδος να ιδρύθηκε γύρω από το Μοναστήρι αργότερα. Διάφοροι ιστορικοί της Κύπρου όπως ο Νεόφυτος Ροδινός, ο Ρώσος μοναχός περιηγητής Μπάρσκυ, ο Αρχιμανδρίτης Κυπριανός κ.α. αναφέρονται στην επίσκεψη της Αγίας Ελένης στην Κύπρο και στο γεγονός ότι άφησε στο Μοναστήρι κομμάτι από το Άγιο Σχοινί και το Τίμιο Ξύλο. Το Σχοινί αυτό με το οποίο οι Ρωμαίοι έδεσαν το Χριστό στο Σταυρό το περιγράφουν ότι έχει χρώμα κοκκινωπό και ότι «εκηλιδόθη δια του αίματος του Χριστού». Το Μοναστήρι μετά από πολλά θαύματα του Σταυρού, απέκτησε μεγάλη φήμη και εξελίχθηκε σε μεγάλο προσκύνημα. Η ιστορική Μονή του Ομόδους πέρασε από πολλές φάσεις, μέσα από το πέρασμα των αιώνων. Κατά τους σκληρούς αιώνες της Τουρκοκρατίας το Μοναστήρι κατόρθωσε να διατηρηθεί και να μεγαλουργήσει. Γύρω στο 1700 εξασφάλισε φιρμάνι ασυδοσίας και ασυλίας από το Σουλτάνο. Το 1757 μεταφέρθηκε νερό στο μοναστήρι και κτίστη η δεξαμενή και η βρύση που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του μοναστηριού από τον ιερομόναχο Γερμανό. Το 1917 όλη η περιουσία του Μοναστηριού δόθηκε στους Ομοδίτες. Λίγα χρόνια αργότερα στερήθηκε και των τελευταίων μοναχών του και μετατράπηκε σε ενορία. Στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα έγινε πλήρης ανακαίνιση του Μοναστηριού από τον Επίσκοπο Πάφου Χρύσανθο με συνεργάτη τον Ομοδίτη Οικονόμο του Μοναστηριού Δοσίθεο, που υπηρέτησε σαν οικονόμος από το 1810 μέχρι το Το 1816, σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται πάνω από την είσοδο 94

95 του Συνοδικού του Μοναστηριού, κτίσθηκε η δυτική πτέρυγα και το δυτικό τμήμα της βόρειας πτέρυγας. Το ύψος των δωματίων και των τόξων της διώροφης στοάς είναι μεγαλύτερο εκείνου της βόρειας πτέρυγας. Η δυτική πτέρυγα είναι η πιο σημαντική. Σύμφωνα με την επιγραφή η ανοικοδόμηση έγινε «δι ελεημοσύνης των ευσεβών και κόπου πολλού Δοσιθέου θύτου και Οικονόμου». Το 1817 κατασκευάστηκε το χρυσοποίκιλτο εικονοστάσι της Εκκλησίας. Το μεγάλο Συνοδικό και οι άλλες αίθουσες και διάδρομοι του Μοναστηρίου καλλωπίστηκαν με ξυλόγλυπτα έργα που αποτελούν εκπληκτικά δείγματα ξυλοτεχνίας, τεχνοτροπίας Rococo. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι το περίθυρο της εισόδου του συνοδικού που βρίσκεται στον όροφο στο βόρειο άκρο της δυτικής πτέρυγας. Τόσο τα στηθαία της τοξοστοιχίας του ορόφου όσο και τα παράθυρα είναι κατασκευασμένα από μικρά κομμάτια ξύλου προσαρμοσμένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν περίτεχνα δικτυωτά. Αλλά και τα θυρόφυλλα είναι κατασκευασμένα από μικρά τεμάχια ξύλων με γλυφές ώστε να δημιουργείτε η εντύπωση ενός περίτεχνου ανάγλυφου. Το σημαντικότερο όμως δείγμα ξυλογλυπτικής είναι το ταβάνι του συνοδικού και λεγόμενος Θρόνος του Σταυρού που καλύπτει τον ανατολικό τοίχο του συνοδικού. Τα ξυλόγλυπτα αυτά είναι τα σημαντικότερα που σώζονται στη Κύπρο. Η καμπάνα που διατηρείται μέχρι σήμερα είναι δώρο του Δοσίθεου από το 1812 και είναι η πρώτη καμπάνα που ήχησε στην Κύπρο μέσα στα χρόνια της Τούρκικης δουλείας. Όμως η βοήθεια που πρόσφερε το Μοναστήρι στη Φιλική Εταιρεία για τη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821, ήταν μοιραία για το Μοναστήρι και τον Δοσίθεο. Τον Οικονόμο Δοσίθεο καρατόμησαν οι Τούρκοι μαζί με άλλους κληρικούς και λαϊκούς στις 10 Ιουλίου 1821 στην Λευκωσία. Το 1850 έγινε ανακαίνιση της Εκκλησίας, που επεκτάθηκε στις δύο πλευρές παίρνοντας τη σημερινή της μορφή. Η αρχιτεκτονική του Μοναστηριού είναι χαρακτηριστική. Είναι ένα τεράστιο διώροφο κτιριακό συγκρότημα σε σχήμα Π που με τα ψηλά κελιά του και τις θολωτές καμάρες πλαισιώνει την εκκλησία από βορρά, δύση και νότο. Από μια θολωτή είσοδο τη λεγόμενη «καμαρόπορτα» που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά μπαίνεις στον αυλόγυρο. Η φρουριακή καμαρόπορτα με τις βαριές διπλές αμπάρες, όπως λέει η παράδοση, δεν άνοιγε όταν πήγαιναν Τούρκοι με πρόθεση να 95

96 βλάψουν το Μοναστήρι. Η δυτική είσοδος που υπάρχει σήμερα από την πλευρά της πλατείας ανοίχθηκε πρόσφατα. Πολλά πετρόκτιστα κελιά, κελάρια και ξενώνες αποτελούν το οικοδομικό συγκρότημα. Στην εσωτερική πλευρά των κτισμάτων τα δαντελωτά καγκελώματα κάτω από τις καμάρες των χαγιατών προσφέρουν πολύ γραφικότητα. Στον αυλόγυρο μια μαρμάρινη βρύση, δροσίζει τους επισκέπτες. Σε μια πλάκα χρονολογίας 1763 βρίσκονται χαραγμένα τα λόγια «Δεύτε προς με οι διψώντες, ώσπερ Σιλωάμ την βρύσιν καγώ εκδιψήσω υμάς...» Ο μεγάλος τρίκλιτος ναός του Μοναστηριού, ρυθμού βασιλικής είναι κτισμένος σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις, πάνω ακριβώς από τη σπηλιά που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός. Εξαιρετικής σημασίας είναι το χρυσοσκάλιστο εικονοστάσι της Εκκλησίας, που φιλοτεχνήθηκε το 1817, με τη θήκη του Τιμίου Σταυρού και με τις Ρωσικής τεχνοτροπίας αρχαίες εικόνες. Ιδιαίτερο καλλιτέχνημα αποτελούν τα ξύλινα ταβάνια (φωτογραφία 2), που στολίζουν τους διαδρόμους και τις αίθουσες του Μοναστηριού. Είναι εκπληκτικά δείγματα ξυλογλυπτικής τέχνης, στυλ Rococο, καμωμένα με θαυμαστή τέχνη από χιλιάδες πολύ μικρά ξύλα, αρμονικά συνταιριασμένα, όπως έχει προειπωθεί. Πιο αξιόλογο είναι το Συνοδικό με το θαυμάσιο ταβάνι του και με το θρόνου του Τιμίου Σταυρού, που είναι σκαλισμένος πάνω σε ξύλο καρυδιάς, και προβάλλει σαν αληθινό αριστούργημα. Με το δικέφαλο αετό να δεσπόζει, ο θρόνος χρησιμεύει και σαν κρύπτη του Τιμίου Σταυρού. Ακόμη και οι τέσσερις καναπέδες που διατηρούνται, έχουν να δείξουν τη ξεχωριστή ομορφιά τους φτιαγμένοι από ξυλόγλυπτη καρυδιά. Σήμερα η αίθουσα του Συνοδικού είναι αρχαίο μνημείο. Στις άλλες αίθουσες στεγάζονται σήμερα το Μουσείο Βυζαντινών εικόνων, το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, η πινακοθήκη, έκθεση φωτογραφίας παλαιάς και νέας και το Μουσείο Αγώνα

97 που είναι το πρώτο που έγινε μετά τον Επικό Αγώνα. Σε αυτό φυλάγονται πολλά υλικά, προσωπικά αντικείμενα, στολές, έγγραφα και φωτογραφίες των αγωνιστών. Στο Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού Ομόδους υπάρχουν κειμήλια ανεκτίμητης αξίας που το έκαναν ονομαστό σε ολόκληρο τον κόσμο. Μερικά από αυτά είναι: Ο Μεγάλος Σταυρός με τον Άγιο Κάνναβο (φωτογραφία 3). Είναι ένας ξύλινος Σταυρός με αργυρεπίχρυσο κάλυμμα, που είναι τοποθετημένος σε ειδικό κουβούκλιο στο τέμπλο του ναού. Την επιφάνεια του κοσμούν διάφορες παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού. Στα τέσσερα άκρα του Σταυρού είναι οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Στο κέντρο του Σταυρού, μέσα σε χώρο που προφυλάσσεται με χρυσή θυρίδα που ανοιγοκλείει βρίσκεται ο Άγιος Κάνναβος που ονομάζεται και Αγιο Σχοίνιο. Είναι ένα κομμάτι από εκείνο το σχοινί που οι Ρωμαίοι έδεσαν τον Χριστό πάνω στο Σταυρό και είναι το μοναδικό που σώζεται στο κόσμο. Ένας δεύτερος Σταυρός, που μέσα σε αυτό το Σταυρό «είναι εγκεκλεισμένος ο μικρός Σταυρός» που βρέθηκε αρχικά μέσα στη σπηλιά. Ο Σταυρός του Παναρέτου (φωτογραφία 4). Πρόκειται για το παλιό Σταυρό της Ανώγυρας. Ο Σταυρός αυτός είναι πολύ παλιός και φυλασσόταν στο μεσαιωνικό μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού έξω από το χωριό Ανώγυρα. Σε καιρούς δύσκολους μεταφέρθηκε ο Σταυρός αυτός στο Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού στο Όμοδος για ασφάλεια όπου και εξακολουθεί να φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Το κρανίο του Αποστόλου Φίλιππου φυλάσσεται μέσα σε αργυρεπίχρυση πυραμοειδή θήκη. Τη γνησιότητα του κρανίου μαρτυρούν οι σφραγίδες των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων Μεγάλου Θεοδοσίου και Ηρακλείου. Το Ιερό κειμήλιο της Ορθοδοξίας φυλασσόταν στην Κωνσταντινούπολη μέχρι τις 31 Ιουλίου Μετά την άλωση της από τους Φράγκους μεταφέρθηκε για προφύλαξη στο χωριό Αρσινόη της επαρχίας Πάφου. Λίγο μετά το 1735 κλάπηκε η θήκη και το 1770 αντικαταστάθηκε από αυτή που σώζεται μέχρι σήμερα με δαπάνη του τότε Μητροπολίτη Πάφου 97

98 Παναρέτου. Για μεγαλύτερη ασφάλεια η θήκη με το Αποστολικό Κρανίο μεταφέρθηκε πριν το 1788 στον Ιερό Ναού του Τιμίου Σταυρού Ομόδους. Ξύλινος Σταυρός ύψους 15 εκατοστών στολισμένος με πολύτιμους λίθους. Θαυμαστό προκαλεί η εξαίρετη λεπτουργική τέχνη που παρουσιάζει. Τεμάχιο λίθου από το φρικτό Γολγοθά που εξασφαλίστηκε με ενέργειες του Οικονόμου Καλλιστράτη Παπαδήμα. Πολλά άλλα αντικείμενα που περιλαμβάνουν ιερά σκεύη, 26 λείψανα Αγίων, πολύτιμα κοσμήματα και άλλα αφιερώματα. (Παπαγεωργίου Κώστα, 2012) 4.8. ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΛΑΜΑΝΟΥ: Η Ιερά Μονή Αγίου Αλαμάνου βρίσκεται στο χωριό της Λεμεσού Μοναγρούλλι, βρίσκεται στα Νότια του χωριού κάτω από τον αυτοκινητόδρομο Λεμεσού Λευκωσίας, κάτω από τα σπήλαια της παρακείμενης λοφοσειράς. Η Μονή σεμνύνεται επ ονόματι του Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τρoπαιοφόρoυ. Πιστεύετε ότι ο Όσιος Γεώργιος ο Αλαμάνος είχε μονάσει στον χώρο αυτό, και σε αυτό οφείλεται και η προσωνυμία της μονής. Ο Αγ. Γεώργιος ο Αλαμάνος είναι ένας από τους 300 Αλαμάνους Αγίους, για τoυς oπoίoυς αναφέρουν διάφοροι ιστορικοί, ότι κατέφυγαν στο νησί μας από την γειτονική Παλαιστίνη, αναζητώντας ασφαλέστερο τόπο άσκησης και πρoσευχής. Tα πoλλά σπήλαια της λοφοσειράς πού βρίσκεται πάνω από τη σημερινή Μονή, πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκαν σαν ασκητήρια. Σ ένα απ αυτά κατάφυγε και ο Όσιος Γεώργιος ο Aλαμανoς. Η Μονή είναι κτισμένη κατά το Βυζαντινό πρότυπο. Στη μέση της αυλής βρίσκεται το καθολικό, μονόκλιτη βασιλική καμαροσκέπαστη. Εσωτερικά καλύπτεται με σύγχρονες Βυζαντινές αγιογραφίες. Γύρω από το καθολικό, σε σχήμα τετραγώνου, βρίσκονται τα κελιά των μοναζουσών, το μεγάλο συνοδικό και το αρχονταρίκι. Έξω από τη Μονή υπάρχουν ακόμη τέσσερις ναοί (παρεκκλήσια). Ένας μικρός Βυζαντινός ναός στο κοιμητήριο αφιερωμένος στους Αγίους Πάντες, ένας μεγαλύτερος του Αγίου 98

99 Νεκταρίου στο προαύλιο της Μονής ο οποίος ανακαινίσθηκε πρόσφατα και του Αγίου Στεφάνου στην Πύλη της Μονής. Επίσης στα βόρεια της Μονής κοντά στο σπήλαιο του Γέροντα Γερμανού Σταυροβουνιώτη, οικοδομήθηκε Παρεκκλήσι αφιερωμένο στους Αγίους Γερμανό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και Γεώργιο Αλαμάνο. Ήταν ανδρική στην αρχή του 20 ου αιώνα και η Μονή μετατράπηκε σε Γυναικεία το 1949 και είναι η πρώτη επίσημα αναγνωρισμένη από την Εκκλησία μας γυναικεία Μονή του νησιού. Από την εποχή τού Ιερομόναχου Παϊσίου μέχρι το 1907 λειτουργούσε σαν ανδρική. Δεκάδες μοναχοί πέρασαν από τη Μονή αλλά έφευγαν πάλι. Ανάμεσα σ αυτoύς ήταν και ο μοναχός Αντώνιος, (ο μετέπειτα Μητροπολίτης Πάφου Λεόντιος και αργότερα Αρχιεπίσκοπος). Σώζεται ακόμη το μικρό κελί του. Το 1949 στις 4 Μαΐου, ο τότε Μητροπολίτης Κιτίου Μακάριος, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ο Γ, εγκατέστησε στη Μονή γυναικεία αδελφότητα μεταφέροντας μοναχές από την Μονή Αγίου Αvτωνίου της Δερύvειας (Δημητρίου Χ. Καππαη, 1999) ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΝ ΓΑΤΩΝ: Η Μονή του Αγίου Νικολάου των Γάτων βρίσκεται ανατολικά του οικιστικού πυρήνα του Ακρωτηρίου ή διαφορετικά ανατολικά της Αλυκής Λεμεσού. Πρόκειται ίσως για το παλαιότερο μοναστήρι στην Κύπρο, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε από την Αγία Ελένη τον 4 ο αιώνα. Η Αγία Ελένη, μάλιστα, άφησε στη Μονή ένα κομμάτι από τον Τίμιο Σταυρό. Υπάρχουν αρκετές ιστορίες, θρύλοι, παραδόσεις που δικαιολογούν το προσωνύμιο «Των γάτων». Θα αναφερθούν μερικές παρακάτω. 99

100 Ειδικότερα, τον 4 ο αιώνα, όταν η Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ίδρυσε το Μοναστήρι, η χερσόνησος του Ακρωτηρίου υπέφερε από δηλητηριώδη φίδια που πολλαπλασιάστηκαν εξαιτίας μιας μακράς περιόδου ανομβρίας. Η Αγία Ελένη, αφού είχε βρει τον Τίμιο Σταυρό και επέστρεφε από τα Ιεροσόλυμα, είχε φέρει γάτους για να εξολοθρεύσουν τα φίδια καθώς και εργάτες για να κτίσουν το Μοναστήρι. Επίσης, η Αγία Ελένη, αφού συνεννοήθηκε με τον γιό της, στάλθηκε στο νησί ο Καλόκαιρος για να αναλάβει ως διοικητής του νησιού αλλά και για να βοηθήσει όσο καλύτερα μπορούσε στην εξολόθρευση των φιδιών. Τον 4ο αιώνα, ο Καλόκαιρος έχοντας ως στόχο την εξολόθρευση των φιδιών, συγκέντρωσε στο Μοναστήρι χίλιους περίπου γάτους. Οι γάτοι αυτοί, όταν άκουγαν το σήμαντρο να ηχεί, διέκοπταν το κυνήγι των φιδιών και μαζεύονταν στον περίβολο της εκκλησίας όπου υπήρχαν κυκλικές ξύλινες σκάφες με φαγητό. (Γιώργος Καρούζης, 2001) Η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια προσθέτει παραπέμποντας στη γαλλική έκδοση του βιβλίου «Περιγραφή της Νήσου Κύπρου» του 16 ου αιώναπως ο Καλόκαιρος είχε θέσει ως όρο στους μοναχούς να εκτρέφουν κάθε μέρα τουλάχιστον 100 γάτους, στους οποίους μάλιστα έπρεπε να δίνουν πρωί και βράδυ λίγο κρέας ώστε να μην τρώγουν συνεχώς το δηλητήριο. Επιπρόσθετα, μαθαίνουμε από τον Βιλλαμόντ που επισκέφθηκε το νησί τέλη του 16ου αιώνα πως την ημέρα του Αγίου Νικολάου όλη η ψαριά από την Αλυκή του Ακρωτηρίου προσφερόταν στο Μοναστήρι, για να έχουν επιτυχημένες ψαριές καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Αξίζει να σημειωθεί πως ακόμη και σήμερα, εξακολουθούν να υπάρχουν στο Μοναστήρι γύρω στους εκατό γάτους.( «Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια», τ. 10, εκδόσεις Φιλόκυπρος, 1989) Αυτό το τόσο ξακουστό Μοναστήρι φαίνεται πως έζησε μερικούς αιώνες εγκατάλειψης. Το 1570, η εκκλησία του Μοναστηριού, σύμφωνα με τη Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, κάηκε και λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, ενώ τους μοναχούς του, σύμφωνα με τον Βιλλαμόντ, τους σκότωσαν ή τους ανάγκασαν να το εγκαταλείψουν. Από τότε, μέχρι και το 18 ο αιώνα, όταν ο μητροπολίτης Κιτίου, 100

101 Μακάριος Α, ανέλαβε την ανακαίνιση του Μοναστηρίου, αυτό παρέμενε εγκατελειμμένο. Παρόλο που ο Μητροπολίτης Μακάριος Α προσπάθησε να ξαναδώσει ζωή στο Μοναστήρι, εγκατασταίνοντας μοναχούς, αυτό εγκαταλείφθηκε ξανά. Τότε, η περιουσία της Μονής πέρασε στη διαχείριση της Μητρόπολης Κιτίου, στην οποία άνηκε και εκκλησιαστικά. Αργότερα και συγκεκριμένα το 1960 λαμβάνει χώρα μια επισκευή της εκκλησίας του Μοναστηριού. Λίγο μετά το 1974 αρχίζει μια προσπάθεια αναβίωσης της Μονής με πρωτοστάτη τον ηλικιωμένο μοναχό Βαρνάβα της κατεχόμενης Μονής του Αποστόλου Βαρνάβα. Ο μοναχός ξεκίνησε τις προσπάθειες αναπαλαίωσης της Μονής, αλλά δυστυχώς απεβίωσε πριν ολοκληρωθούν αυτές οι προσπάθειες του. Το 1983, δυο μοναχές από τον Άγιο Γεώργιο της Αλαμάνου συνεχίζουν τις προσπάθειες του μοναχού Βαρνάβα. Αυτές οι μοναχές μάλιστα, επειδή βρήκαν το Μοναστήρι εγκαταλειμμένο και γεμάτο ερπετά αποφάσισαν να κάνουν ότι και η Αγία Ελένη. Συγκεκριμένα, αποφάσισαν να έχουν στο Μοναστήρι τους εκατό γάτους. Μερικά χρόνια μετά και συγκεκριμένα ανήμερα της εορτής του Αγίου Νικολάου του 1991, όταν το Μοναστήρι είχε πέντε μοναχές, έγινε η χειραθέτηση της μοναχής Κασσιανής στον ηγουμενικό θρόνο. Σήμερα, η Μονή βρίσκεται υπό τη διαχείριση της Μητρόπολης Λεμεσού, η οποία έχει αναλάβει και την ανασυγκρότησή της. Πρέπει επίσης να αναφερθεί πως το Μοναστήρι, σύμφωνα με την παράδοση, αποτέλεσε καταφύγιο μοναχών που διώχτηκαν από τους εικονομάχους βυζαντινούς αυτοκράτορες Η εκκλησία της Μονής, αποτελεί κτίσμα του 14 ου μονόκλιτη, καμαροσκέπαστη εκκλησία. αιώνα. Πρόκειται για μια Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η κεντρική είσοδος του καθολικού, η οποία καταφέρνει να εντυπωσιάσει τον επισκέπτη με τις ανάγλυφες μορφές των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Ο Απόστολος Πέτρος, μάλιστα, παριστάνεται να κρατά τα κλειδιά του παραδείσου, όπως δηλαδή αναφέρεται και από την παράδοση. Το ίδιο εντυπωσιακή είναι η ανατολική είσοδος του ναού με τα πέντε οικόσημα, από τα οποία τα δυο είναι εμβλήματα των Λουζινιανών. 101

102 Στο εσωτερικό της εκκλησίας, υπάρχουν ίχνη παλαιών τοιχογραφιών, ενώ στη νοτιοανατολική άκρη του ναού, πλησίον του τέμπλου, βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα του προστάτη Αγίου της Μονής, του Αγίου Νικολάου. (Δημητρίου Χ. Καππαη, 1999) ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΩΓΥΡΑ: Ανηφορίζοντας προς την Ανώγυρα ανάμεσα σε χαρουπιές, αμυγδαλιές και αμπέλια, στα δεξιά του δρόμου ξεπροβάλλουν τα ερείπια του Μοναστηριού του Τιμίου Σταυρού. Το Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού βρίσκεται στο χώρο ενός υστερορωμαϊκού πρωτοβυζαντινού συνοικισμού που αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων σαν χώρα «Ανωγύρων» και ο οποίος ακόμα δεν έχει ερευνηθεί αρχαιολογικά. Η εκκλησία είναι κτισμένη στο ανατολικό τμήμα μιας τρίκλιτης Βασιλικής, ίσως παλαιοχριστιανικής. Στους μέσους Βυζαντινούς χρόνους κτίστηκε άλλη τρίκλιτη καμαροσκέπαστη Βασιλική, η οποία σώζεται σε αρκετό ύψος. Τον 14 ο αιώνα κτίστηκε η σημερινή εκκλησία στον τύπο του μονόκλιτου ναού με τρούλο. Στο εσωτερικό σώζονται ορισμένα κατάλοιπα τοιχογραφιών που χρονολογούνται τον 15 ο αιώνα και μπορούν να ενταχθούν στην Παλαιολόγια ζωγραφική. Πολύ πιθανόν είναι έργα ζωγράφων από την Κωνσταντινούπολη που κατέληξαν στην Κύπρο μετά την άλωση της Πόλης από τους Τούρκους, το Σήμερα, δυστυχώς, μόνο τμήματα αυτών των τοιχογραφιών σώζονται. Στην αψίδα διασώζονται τμήματα των συλλειτουργούντων ιεραρχών, ενώ στην ανατολική καμάρα, στο Ιερό Βήμα, διασώζονται οι μόνες καλά διατηρημένες σκηνές από την Ανάληψη και την Πεντηκοστή. Στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου, σώζονται επίσης σε καλή κατάσταση τμήματα από τους Ευαγγελιστές. Σε πολύ μεταγενέστερους χρόνους γύρω από την εκκλησία, κυρίως στη νότια πλευρά, 102

103 προστέθηκαν στα ερείπια των εκκλησιών τοίχοι για τη δημιουργία δωματίων για τις ανάγκες των μοναχών που εγκαταστάθηκαν εκεί. Ένας από τους Σταυρούς του μοναστηριού του Ομόδους αρχικά ανήκε στο μοναστήρι της Ανώγυρας και σε χρόνους δύσκολους, κατ εντολή του Μητροπολίτη Πάφου, μεταφέρθηκε εκεί για ασφάλεια, όπου και παραμένει. Ο θρύλος λέει ότι στην περιοχή του μοναστηριού υπάρχει μια υπόγεια σήραγγα όπου οι μοναχοί που κατοίκησαν το μοναστήρι φύλαγαν τους θησαυρούς τους και ότι αυτοί έτρωγαν με χρυσά κουτάλια και έβαζαν τα ψωμιά τους πάνω σε χρυσές μονοβούππες, πράγματα που, κατα την παράδοση βρίσκονται κρυμμένα στην σήραγγα. Η αρχαιολογική έρευνα που άρχισε και θα συνεχιστεί πιο εντατικά στο μέλλον, σίγουρα θα φέρει στο φως νέα στοιχεία για αυτό το αξιόλογο μοναστηριακό συγκρότημα και θα γίνει ένας από τους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου. Στην αυλή του μοναστηριού γίνεται πανηγύρι κάθε 1η Αυγούστου ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΛΙΑΣ ΛΕΜΕΣΟΥ: Η Λεμεσός τον καιρό της Φραγκοκρατίας ήταν ονομαστή σαν μια όμορφη πόλη με θαυμάσιες εκκλησίες και πλούσια μοναστήρια με αρχοντικά, στοές και μεγάλους στρατώνες όπου διέμεναν τα τάγματα των ιπποτών και των σταυροφόρων. Οι πολλοί πόλεμοι που έγιναν αφάνισαν τα ωραία κτίσματα. Η πόλη κατα την μακρόχρονη περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν σε οικτρή κατάσταση. Το 1815 ήταν μια ερειπωμένη πόλη με εκατοπενήντα περίπου σπίτια, πολύ λίγα διόροφα που ανήκαν σε ξένους και λίγους ντόπιους. Η κατάσταση καλυτέρευσε κάπως κατα το Όταν οι Άγγλοι κατέλαβαν την Κύπρο το 1878, βρήκαν την 103

104 Λεμεσό ένα μεγάλο χωριό με πληθαρένια σπίτια αλλά και αρκετά πέτρινα με πολλές πυκνόφυλλες ελιές και γέρικες χαρουπιές στις αυλές και στα χωράφια. Σε αυτά τα δέντρα οφείλεται η ονομασία «ο κήπος της Λεμεσού», που οι πρώτοι Άγγλοι έδωσαν στην πόλη. Πολλοί μάλιστα Άγγλοι υποστήριζαν τότε την ιδέα να μεταφερθεί η πρωτεύουσα στην Λεμεσό. Η Λεμεσός δεν έγινε πρωτεύουσα. Έγινε όμως στρατιωτικό κέντρο και ίσως γιαυτό αναπτύχθηκε η εμπορική κίνηση, που είχε ως συνέπεια τη μεγάλη αλλαγή της πόλεως. Τον καιρό της τουρκοκρατίας τα σπίτια κτίζονταν χαμηλά, χωρίς παράθυρα στην πρόσοψη, παραμόνο είχαν στενές αρσέρες με σταυροειδή σιδερένια κάγκελα. Μια μικρή πόρτα άνοιγε στην αυλή και μια επίσης χαμηλή καμαρόπορτα άνοιγε στο δρόμο. Παρόλο που τα ισόγεια δεν κτίζονταν ψηλότερα από τη γη, γινόταν κάτι περίεργο: Στην είσοδο του σπιτιού πάνω στον δρόμο έκτιζαν τρία εώς τέσσερα σκαλοπάτια. Ισάριθμα σκαλοπάτια έκτιζαν στη μέσα μεριά του σπιτιού, σε τρόπο που ανέβαινε κανείς τα πρώτα εξωτερικά σκαλιά και μόλις δρασκελούσε την καμαρόπορτα κατέβαινε τα εσωτερικά σκαλιά για να μπει στον ηλιακό και στο υπόλοιπο σπίτι. Και γινόταν αυτό για να παρεμποδίζονται οι Τούρκοι σουβαρήδες που για να ταπεινώνουν περισσότερο τους Έλληνες, έμπαιναν με τα άλογα τους μέσα στα σπίτια. Φυσικά τα σπίτια, με την έλλειψη μεγάλων παραθύρων και με φωτισμό μόνο από τις αρσέρες, ήταν σκοτεινά και χωρίς αρκετό αερισμό. Το κύριο μέλημα του νοικοκύρη ήταν να κτιστεί το σπίτι στερεό, για να μπορέσουν να κατοικούν σε αυτί ο νοικοκύρης και τα παιδιά των παιδιών του εώς την έβδομη γενιά. Γιαυτό ένας καλός και τίμιος κτίστης, ο μάστρος, ήταν απαραίτητος. Οι δύο μαζί, νοικοκύρης και μάστορας, έκαναν ένα πρόχειρο σχέδιο, συνήθως με ένα ραβδί στο χώμα, και αμέσως η οικοδόμηση άρχιζε, χωρίς να δημιουργείται κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα. Σημασία μεγάλη έδιναν στην στερεότητα της πόρτας της εισόδου. Η πόρτα αυτή κατασκευαζόταν από γερό ξύλο με επίσης σιδερένιες τράβες, καρφωμένες στο ξύλο με επίσης σιδερένια καρφιά, που έκαναν την πόρτα ανθεκτική. Τα μαντάλια, η μεγάλη σιδερένια κλειδαριά και ο σκούντρος, μακρύς και σιδερένιος, προεξωφλούσαν την ασφάλεια στους ενοίκους κατα τα δύσκολα εκείνα χρόνια. Στην κάτω γωνιά της 104

105 πόρτας υπήρχε μια τρύπα αρκετά μεγάλη που χωρούσε να περνά ένας γάτος. Με τον τρόπο αυτό οι γάτοι του σπιτιού μπαινόβγαιναν, όποτε τους βόλευε και έτρωγαν τα ποντίκια που υπήρχαν στα ισόγεια κυρίως σπίτια. Ο ευρύχωρος ηλιακός, που στην οροφή του συγκρατούσαν μια ή δυό καμάρες, που ήταν και το μοναδικό στολίδι του, και ανάλογα με την οικογένεια δύο εώς τέσσερα δωμάτια αποτελούσαν το όλο σπίτι. Ο ηλιακός άνοιγε στην αυλή, στο πίσω μέρος του σπιτιού, που περιφραγμένη με ψηλό σιμιντήρι όπως ήταν, εκτός από την ασφάλεια προσέφερνε και ένα δροσερό καταφύγιο κατα τις καλοκαιρινές μέρες. Στο βάθος της αυλής βρισκόταν η κουζίνα και το πλυσταριό και δίπλα ο απαραίτητος πήλινος φούρνος, όπου έψηναν τα σιταρένια ψωμιά και τα σησαμένα κουλούρια και τις φλαούνες για τις γιορτές του Πάσχα. Σε λίγα σπίτια υπήρχε τούρκικο λουτρό, γενικά όμως η εβδομαδιαία καθαριότητα του σώματος γινόταν στο πλυσταριό, όπου η πέτρινη γούρνα της πλύσης χρησίμευε και για λουτήρας. Τα σπίτια και γενικά όλες οι οικοδομές, που κτίζονταν κοντά στη θάλασσα, είχαν την κύρια πρόσοψη στον δρόμο που αντίκρυζε την πόλη, και στη μεριά της θάλασσας ήταν τα βοηθητικά η κουζίνα η αποθήκη και ο κλειστός χώρος της αυλής. Οι παραθαλάσσιες οικοδομές καταστρέφονταν εύκολα από τους ανέμους, τον λεβάντε και τον σιρόκο, και από τη υγρασία και την αλμύρα. Γιαυτό και οι περισσότεροι έκτιζαν τους εξωτερικούς τοίχους των παραθαλάσσιων οικοδομών με θηραϊκή γη που κουβαλούσαν τα ελληνικά καράβια από το νησί Θήρα και αυτό γινόταν γιατί το θηραϊκό χώμα, ήταν ανθεκτικό στην υγρασία. Όταν καλυτέρευσαν οι καιροί κατα τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αιώνα, τα σπίτια κτίζονταν καλύτερα και πιο άνετα. Τα πλιθάρια άρχισαν να παραμερίζονται από την άσπρη σκληρή πέτρα των λατομείων της Λεμεσού, τη γνωστή πέτρα της Λεμεσού. Είναι από τα ίδια αυτά λατομεία που φόρτωναν τα καράβια πέτρες και τις έπαιρναν στην Αίγυπτο για το κτίσιμο του Πόρτ Σάιντ. Οι στέγες, που παλαιότερα κτίζονταν με πηλό ή με άργιλο, κατασκεύαζονταν τώρα με χωλετρωτά κεραμίδια και αργότερα με τα κόκκινα κεραμίδια της Λεμεσού. 105

106 Στην άκρη της στέγης υπήρχαν πήλινες ή από λαμαρίνα υδροροές, που μάζευαν το νερό της βροχής από τα δωμάτια και το έριχναν από ψηλά στον δρόμο, περιλούζοντας τους διερχόμενους και προκαλώντας καταστροφές στους ήδη κακούς δρόμους. Το 1900 με σχετικό διάταγμα του Δημαρχείου αναγκάστηκαν ο ιδιοκτήτες σπιτιών να προσθέσουν κάτω από τις υδρορροές πήλινες ή τσίγκενες χολέτρες, που κατέβαζαν τα νερά της βροχής από τη στέγη στο αυλάκι. Τον ίδιο καιρό άρχισαν να κτίζονται τα ισόγεια σπίτια δύο εώς τέσσερα πόδια πάνω από τον δρόμο και η καμαρόπορτα γινόταν πιο μεγάλη με σιδερένιο φεγγίτη στο καμάρωμα της πόρτας. Τα παράθυρα επίσης άρχισαν να γίνονται μεγάλα με ωραία σιδερένια κάγκελα και, μαζί με τον φεγγίτη της εισόδου, έδωσαν φώς και αερισμό στο σπίτι. Τότε άρχισαν να κτίζονται περισσότερα διώροφα σπίτια και αρκετά τριώροφα, τα γνωστά τρίπατα της Λεμεσού. Στην πρόσοψη του ανωγίου υπήρχαν ωραία κιόσκια και λίγο αργότερα αντικαταστάθηκαν με μπαλκόνια που σε μερικές περιπτώσεις ήταν πολύ μεγάλα και έζωναν τις δύο πλευρές του σπιτιού. Η σκάλα πέτρινη ή σανιδένια με ψηλά σκαλοπάτια, άρχιζε συνηθέστατα από το πλάι του ηλιακού και οδηγούσε στα επάνω δωμάτια, που ήταν τα υπνοδωμάτια και καμιά φορά η σάλα. Όλα τα δωμάτια ήταν στρωμένα με πλάκες, και πολλές φορές η σάλα, που ήταν ένα μεγάλο τετράγωνο ή ορθογώνιο δωμάτιο ήταν σανιδωμένη. Όλα τα σπίτια ήταν ψηλοτάβανα, δροσερά το καλοκαίρι, αλλά κρύα τον χειμώνα. Ένα μαγκάλι με κάρβουνα ήταν η μόνη θερμή εστία και τριγύρω του μαζευόταν όλη η οικογένεια. Κατα τα άλλα, τα σπίτια εξακολουθούσαν να έχουν τις ίδιες δυσκολίες, που είχαν παλαιότερα. Μόλις στα 1900 άρχισε να γίνεται κάποια προσπάθεια αλλαγής στις υγειονομικές οικιακές εγκαταστάσεις. Ο Νεόφυτος ο κτίστης προμήθευε λεκάνες και σωλήνες «του τελευταίου ευφυεστάτου συστήματος, προς αποφυγήν κόπου και δυσωδίας εκ των νεροχυτών». Παρόλαυτα όμως «τα ευφυέστατα» συστήματα, πολλά σπίτια εξακολουθούσαν για πάρα πολλά ακόμα χρόνια να λειτουργούν με τα παλιά μέσα, ως τον καιρό που άρχισε η κατασκευή σπιτιών με αρχιτεκτονικά σχέδια. (Αγνή Μ. Μιχαηλίδη, 1981). 106

107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΆΥΛΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΥ: 1. ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ: 1.1. ΛΟΥΚΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ: Γεννήθηκε το 1909 στην Λεμεσό και πέθανε το 1993, στο Penn της Αγγλίας όπου έζησε τον περισσότερο καιρό της ζωής της. Ήταν η πρώτη κύπρια που σπούδασε ζωγραφική. Οργάνωσε εκθέσεις εικαστικών τεχνών στην Κύπρο και έδειξε από τα νεαρά της χρόνια μια ασυνήθιστη έφεση στην τέχνη της ζωγραφικής. Μεταξύ 1929 και 1933 φοίτησε στο εργαστήρι του Λουσιέν Σιμόν στο Παρίσι, όπου αφομοίωσε τα μυστικά των νέων ευρωπαϊκών εικαστικών ρευμάτων. Με την κάθοδο της στην Κύπρο εμπλούτισε με την τέχνη της την φτωχή, τότε, εικαστική κίνηση του νησιού. Οι εκθέσεις στις οποίες συμμετέχει προκαλούν μεγάλο ενδιαφέρον, που κρατά, ωστόσο, όσο και η παρουσία της ζωγράφου στον κυπριακό χώρο. Με τη φυγή της στην Αγγλία σταδιακά απομακρύθηκε από τη ζωγραφική. Όμως το έργο που πρόλαβε να δημιουργήσει δεν στάθηκε ευκαταφρόνητο για τα κυπριακά εικαστικά πράγματα. Την τελευταία δεκαετία του αιώνα μας η Κύπρος ανακάλυψε εκ νέου τη ζωγράφο Λουκία Νικολαΐδου-Βασιλείου και ο καθένας μας είχε τη χαρά να επανεκτιμήσει την προσφορά της στην κυπριακή τέχνη μέσα από την αναδρομική έκθεση έργων της που οργάνωσε η Μορφωτική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας. Παντρεύτηκε τον εφοπλιστή Ιωάννη Βασιλείου και απέκτησε τρεις κόρες. Ήταν η πρώτη Κύπρια με λίγα λόγια που τόλμησε, σε εποχές που η θέση της γυναίκας ήταν στην κουζίνα, να σπουδάσει καλές τέχνες. Μάλιστα διάλεξε, αντί τον καθολικώς αποδεκτό νατουραλισμό, το μοντερνισμό, που ήταν άγνωστος μέχρι τότε, στην ούτως ή άλλως υποβαθμισμένη καλλιτεχνική κίνηση του νησιού. Επέφερε με αυτό τον τρόπο ανατροπές σε κατεστημένες αντιλήψεις

108 1.2. ΣΩΤΗΡΗΣ ΜΟΥΣΤΑΚΑΣ: Ο Σωτήρης Μουστάκας γεννήθηκε στην Λεμεσό, συγκεκριμένα στο χωριό της Λεμεσού Κάτω Πλάτρες στις 17 Σεπτεμβρίου Ήταν το τελευταίο παιδί μιας πολυμελούς οικογένειας, είχε άλλα εφτά αδέρφια. Σε ηλικία 15 ετών πήρε μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ , όπου μοίραζε φυλλάδια και έγραφε συνθήματα στους τοίχους. Εκεί συνελήφθηκε από τους Άγγλους και φυλακίστηκε για μια περίοδο 7 μηνών. Μόλις αποφυλακίστηκε τελείωσε το σχολείο του και έφυγε για την Αθήνα το 1958, για να σπουδάσει ηθοποιία παρά τις αντιρρήσεις του πατέρα του. Η αγάπη του Μουστάκα για το θέατρο είχε αρχίσει κατα την εφηβική του ηλικία όταν είχε παρακολουθήσει μία παράσταση του Νίκου Σταυρίδη στην Λεμεσό. Μετά το τέλος της παράστασης ενώ όλοι τον πλησίαζαν και του ζητούσαν αυτόγραφο, αυτός τον πλησίασε και του είπε ότι θέλει να γίνει ηθοποιός. Ο Σταυρίδης του είπε να έρθει στην Αθήνα να τον βρει. Όταν πήγε στην Αθήνα έπιασε δουλειά ως σερβιτόρος και παράλληλα έδωσε εξετάσεις στη Δραματική Σχολή του Εθνικού θεάτρου, κόπηκε την πρώτη φορά αλλά δεν τα έβαλε κάτω, ξαναέδωσε και πέρασε. Εκεί γνώρισε την ηθοποιό Μαρία Μπονέλου και απέκτησαν μαζί μια κόρη την Αλέξια. Ο Σωτήρης Μουστάκας έπαιξε σε δεκάδες παραγωγές του ελληνικού κινηματογράφου και σε πολλές θεατρικές παραστάσεις. Ο Μιχάλης Μουστάκας απεβίωσε στις 4 Ιουνίου 2007, μετά από έκτατη εισαγωγή του σε νοσοκομείο της Αθήνας, αφού αισθάνθηκε αδιαθεσία μετά από πρόβα μιας θεατρικής παράστασης. Τα τελευταία χρόνια ο Μουστάκας έπασχε από καρκίνο. 108

109 σημαία. Τελευταία του επιθυμία ήταν να σκεπαστεί η σορός του με την γαλανόλευκη Συμπτωματικά η ημερομηνία θανάτου του είναι η ίδια με αυτή του άλλου μεγάλου μας ηθοποιού Ντίνου Ηλιόπουλου που έφυγε έξι χρόνια πρίν τον θάνατο το Μιχάλη Μουστάκα δηλαδή στις 4/6/2001. Σχεδόν τρεις μήνες μετά η σύζυγος του μεγάλου αυτού ηθοποιού, Μαρία Μπέλου, απεβίωσε στις 30 Αυγούστου. CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%BF%CF%85%CF%83%CF%84%CE%AC%CE% BA%CE%B1%CF% ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ: Ο Μιχάλης Κακογιάννης, γιος της Αγγελικής και του Παναγιώτη Κακογιάννη, γεννήθηκε στη Λεμεσό, στις 11 Ιουνίου του 1921, και σπούδασε Νομική, Δραματικές Τέχνες και σκηνοθεσία στο Λονδίνο. Σχεδόν ολόκληρο το διάστημα που βρισκόταν στο Λονδίνο, εργάστηκε στην ελληνική υπηρεσία του BBC, στην αρχή ως μεταφραστής και εκφωνητής, και αργότερα, σε ηλικία μόλις 22 χρόνων, ανέλαβε τη διεύθυνση της «Κυπριακής Ώρας». Ένα από τα σπουδαιότερα επίτευγματα στην καριέρα του ήταν η σκηνοθεσία του βραβευμένου με Οσκαρ έργου «Αλέξης Ζορμπάς»,. Το 1947, ξεκίνησε την καριέρα του στο Θέατρο της Αγγλίας ως ηθοποιός, γρήγορα όμως τον κέρδισε η σκηνοθεσία και το 1953 πήγε στην Ελλάδα. Το 1954, με την κινηματογραφική ταινία «Κυριακάτικο ξύπνημα», ο Μιχάλης Κακογιάννης έκανε την αρχή της διεθνούς σκηνοθετικής του καριέρας. Η «Στέλλα», το «Κορίτσι με τα μαύρα», το «Τελευταίο ψέμα» η τριλογία του: «Ηλέκτρα», «Τρωάδες» και «Ιφιγένεια» και ο «Αλέξης Ζορμπάς» είναι μερικές μόνο από τις ταινίες του που διαγωνίστηκαν και προβλήθηκαν στα εγκυρότερα φεστιβάλ παγκοσμίως και απέσπασαν πολλά βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. Στις ταινίες του συνεργάστηκε με μεγάλους Έλληνες 109

110 ηθοποιούς, αλλά και με γνωστούς και καταξιωμένους ηθοποιούς της Αμερικής και της Ευρώπης. Πέρα από τη σκηνοθεσία στον κινηματογράφο, σε εγχώριες αλλά και διεθνείς συμπαραγωγές, ο Μιχάλης Κακογιάννης έχει επίσης σκηνοθετήσει πολλές θεατρικές παραστάσεις και παραστάσεις όπερας στην Ελλάδα, τις Η.Π.Α., τη Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έχει, επίσης, γράψει και έχουν εκδοθεί σενάρια και μεταφράσεις κινηματογραφικών και θεατρικών έργων, ενώ έχει γράψει και στίχους γνωστών ελληνικών τραγουδιών. Αξιοσημείωτο είναι το ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους που γύρισε στη μαρτυρική Κύπρο σχετικά με τη βίαιη τουρκική εισβολή «Αττίλα '74». Με θάρρος και υπομονή, κατόρθωσε να αποτυπώσει όλα σχεδόν τα γεγονότα που οδήγησαν στην τραγωδία της Κύπρου. Με συνεντεύξεις από ανθρώπους όπως τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, το Νίκο Σαμψών και άλλους ηγετικούς και μη παράγοντες, όπως και από πλήθος αστέγων και βασανισμένων, εξιστόρησε σχεδόν από την αρχή τα πάθη του Ελληνοκυπριακού λαού, όπως και την τροπή που πήρε η τουρκική εισβολή μετά την επιβολή του πραξικοπήματος στο νησί και την εκδίωξη του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου από τα ηνία της Κυπριακής κυβέρνησης. Το ντοκιμαντέρ «Αττίλα '74» βραβεύθηκε στη Φλωρεντία ως το καλύτερο Ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους για το έτος Έργο του Μιχάλη Κακογιάννη είναι και ο νυχτερινός φωτισμός των μνημείων της Ακροπόλεως, τον οποίο εκείνος πρώτος οραματίσθηκε και για την επίτευξη του οποίου ίδρυσε το σύλλογο «Οι Φίλοι της Αθήνας», εξασφαλίζοντας τις υπηρεσίες του διάσημου Γάλλου φωτιστή Pierre Bideau και αναλαμβάνοντας τη χρηματοδότηση όλων των απαραίτητων μελετών. Το 2004, ο Μιχάλης Κακογιάννης συνέστησε το κοινωφελές ίδρυμα με την επωνυμία «Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης» με σκοπό τη μελέτη, υποστήριξη και διάδοση των τεχνών του θεάτρου και του κινηματογράφου, καθώς και την καταγραφή και διαφύλαξη των δημιουργημάτων των τεχνών αυτών, ενώ το φθινόπωρο του 2009 ξεκίνησε η λειτουργία του Πολιτιστικού Κέντρου του Ιδρύματος που βρίσκεται στην οδό Πειραιώς 206, στον Ταύρο. 110

111 Για την προσφορά και το έργο του, ο Μιχάλης Κακογιάννης έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις στην Ελλάδα, την Κύπρο και το εξωτερικό. Έχει τιμηθεί με τον Ταξιάρχη του Χρυσού Φοίνικα στην Ελλάδα, τον Ταξιάρχη των Γραμμάτων και Τεχνών στην Γαλλία, τον Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Μακαρίου του Γ στην Κύπρο και το Special Grand Prix of the Americas στην Μόντρεαλ. Έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφορά του στο έθνος, από το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης για το συνολικό έργο του, για έργο ζωής στα Ιεροσόλυμα, για έργο ζωής από το American Hellenic Institute στην Ουάσιγκτον και στο Κάιρο. Έχει ανακηρυχθεί Επίτιμος Δημότης στη Λεμεσό, στο Montpellier στη Γαλλία και στο Ντάλας στοτέξας των Η.Π.Α. και έχει αναγορευθεί Διδάκτωρ Τεχνών στο Columbia College στο Σικάγο των Η.Π.Α., Επίτιμος Διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου καθώς και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα ο Μιχάλης Κακογιάννης έχει να επιδείξει ένα μοναδικό έργο στον κινηματογράφο, το θέατρο και την όπερα. Από το σκηνοθέτησε δεκαπέντε ταινίες, τριανταέξι θεατρικά έργα και εφτά όπερες στην Ελλάδα, τις Η.Π.Α. και την Ευρώπη. Μιλώντας είχε αναφέρει: «Eγώ κρατάω τα μάτια μου ανοιχτά κι εμπνέομαι είτε από έργα κλασικά που είναι σύντροφοι της ζωής μου ή από γεγονότα ζωντανά της επικαιρότητας. Δεν υπάρχει μία ενιαία γραφή (στο έργο μου), διότι εγώ προσπαθώ να μη σερβίρω τα έντερά μου στον κόσμο. Υπάρχουν σκηνοθέτες που έχουν μια μυωπική αντίληψη του κόσμου κι αυτήν σερβίρουν κατ επανάληψη. Κάθε φορά που κάνω ταινία έχω ερέθισμα. Δεν κάνω ταινίες για να τις προσθέσω στο βιογραφικό μου. Αυτό νομίζω ότι βγαίνει σαφώς από την αρχή της καριέρας μου. Και με τη Στέλλα βγαίνει ο φεμινισμός και το Κορίτσι με τα μαύρα δείχνει την καταπίεση στην επαρχία, οι τραγωδίες πάλι είναι πάντα σύγχρονες. Όλες οι ταινίες που σκηνοθέτησα είχαν και έχουν αντίκρισμα στην πραγματικότητα. Και βέβαια, 111

112 επειδή σέβομαι τρομερά τους μεγάλους συγγραφείς, είναι τιμή μου να συνεργάζομαι μαζί τους. Και με τον Ευριπίδη συνεργάσθηκα και συχνά συνεργάζομαι με τον Σαίξπηρ, γιατί ανεβάζω έργα του στο θέατρο» νοσηλείας. Ο Μιχάλης Κακογιάννης απεβίωσε στις 25 Ιουλίου 2011 μετά από δέκα μερες %CE%B7%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B3%CE%B9%C E%AC%CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF% ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Ο Ανδρέας Δημητρίου ήταν ένας αγωνιστής της ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών), μιας οργάνωσης που δημιουργήθηκε για την απελευθέρωση της Κύπρου από τους Άγγλους κατα την διάρκεια του Ονομάστηκε πρωτομάρτυρας της αγχόνης, καθώς επίσης το ίδιο και ο Μιχαήλ Καραολής, αφού ήταν οι πρώτοι που απαγχονίστηκαν, στις 10 Μαϊου Ο Αντρέας Δημητρίου, γεννήθηκε στι 18 Σεμπτεβρίου 1934 στο χωριό Άγιος Μάμμας της επαρχίας Λεμεσού. Ήταν έξυπνο και ζωντανό παλληκάρι και από μικρός ήταν θερμός πατριώτης. Με την έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα, άφησε την εργασία του στο κατάστημα που δούλευε και κατάφερε να γίνει υπάλληλος στις στρατιωτικές αποθήκες Αμμοχώστου. Έγινε μέλος της ΕΟΚΑ και προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες στον απελευθερωτικό αγώνα. Συνεχώς προσπαθούσε να βρεί τρόπους να αναπτύξει δράση. Επιστέγασμα της δράσης του ήταν ίσως μία από τις πιο αξιόλογες ενέργειες που έκανε η οργάνωση. Η υφαρπαγή όπλων μέσα από τις στρατιωτικές αποθήκες Αμμοχώστου. Όμως τελικά κατα την εκτέλεση μιας δύσκολης αποστολής, συγκεκριμένα στις 28 Νοεμβρίου 1955 ο Ανδρέας Δημητρίου παραμονεύοντας για ώρα οπλισμένος έξω από τον κινηματογράφο «Χατζηχαμπή» στην Αμμόχωστο, βλέπει ξαφνικά τον στόχο του, 112

113 τον πράκτορα της «Ιντέλιτζενς Σέρβις», Σιντνεί Τέιλορ. Στρέφει το όπλο του και τον πυροβολά τραυματίζοντας τον. Ο Δημητρίου σπεύδει να απομακρυνθεί τρέχοντας. Διερχόμενη περίπολος τον περικυκλώνει ζητώντας του να παραδοθεί. Αυτός αρνείται πεισματικά. Οι Άγγλοι μη έχοντας άλλη επιλογή για να τον συλλάβουν τον πυροβολούν και τον τραυματίζουν στο χέρι. Μεταφέρεται εσπευσμένα με ελικόπτερο στο Νοσοκομείο Λευκωσίας και από εκεί στις Κεντρικές Φυλακές. Στις 31 Ιανουαρίου 1956 καταδικάστηκε σε θάνατο με απαγχονισμό. Η ζωή του στα κελιά των μελλοθάνατων ήταν μαρτυρική. Κάθε δύο ώρες μέρα και νύχτα γινόταν αλλαγή φρουράς με σειρύτια και βρυχυθσμούς, κτυπήματα όπλων στα κάγκελα των κελιών και ουρλιαχτά. Ήταν ένας ψυχολογικός πόλεμος που είχε σπάσειι τα νεύρα των παλληκαριών. Παρόλαυτα οι ήρωες κρατούσαν ακμαίο το ηθικό τους. Στις 9 Μαϊου 1956 ο ιερέας Παπαντώνης Ερωτοκρίτου μετέβηκε στις κεντρικές φυλακές, ο Διευθυντής των φυλακών του είπε να διανυκτερεύσει εκεί με σκοπό να κηδεύσει τους μελλοθάνατους μέσα στις φυλακές. Τις τελευταίες τους στιγμές στα κελλιά των μελλοθάνατων, οι ήρωες τις πέρασαν με τον ιερέα ο οποίος τους μετάλαβε. Τη νύχτα που θα γινόταν ο απαγχονισμός είχαν δοθεί αυστηρές οδηγίες για περιορισμό των καταδίκων στα κελλιά τους. Λίγο πριν βαδίσει στην αγχόνη, είχε πει στους δικούς του: «Η ώρα τoυ θαvάτoυ μoυ πλησιάζει Τo μόvo πoυ λυπoύμαι είvαι πoυ δε θα δω τηv Κύπρo μας ελεύθερη. Καλά μoυ αδέλφια, αγαπημέvη μάvα, μη λυπάστε πoυ πεθαίvω, γιατί πεθαίvω σαv άvτρας. Σας εύχoμαι vα ζήσετε ελεύθερoι. Χωρίς θυσίες δεv κατακτιέται η λευτεριά. Ελπίζω vα είμαστε oι πρώτoι και oι τελευταίoι. Πριv φύγετε από κovτά μoυ θα σας ζητήσω μια χάρη. Οταv, στηv Κύπρo μας, αvατείλει o ήλιoς της λευτεριάς vα μεταφέρετε τα κόκκαλα μoυ στo χωριό πoυ γεvvήθηκα, πoυ αvατράφηκα, πoυ χάρηκα, τα παιδικά μoυ χρόvια. Να τα βάλετε κovτά στα κόκκαλα τoυ πατέρα μoυ πoυ θα με περιμέvει. Ο θάvατoς δεv με φoβίζει γιατί η ζωή είvαι περιττή μέσα στη σκλαβιά. Ζήτω oι αγωvιστές της λευτεριάς. Ζήτω η λευτεριά. Γεια σας!» 113

114 Η ατμόσφαιρα ήταν τόσο ηλεκτρισμένη που κανένας δεν είχε κοιμηθεί εκείνο το βράδυ. Μισή ώρα μετά τα μεσάνυχτα ο Αντρέας Δημητρίου, μαζί με τον Μιχαήλ Καραολή πήγαιναν για απαγχονισμό. Με συγκρατημένη την αναπνοή οι κρατούμενοι, σκαρφαλωμένοι στους φεγγίτες των κελλιών, περίμεναν και όταν κατάλαβαν πως παίρνουν τους αγωνιστές για απαγχονισμό, όλοι οι άνθρωποι, όλες οι καρδιές άρχισαν με δάκρυα στα μάτια να τραγουδάνε τον εθνικό μας ύμνο. Ο Αντρέας Δημητρίου απαγχονίστηκε και από θνητός έγινε ήρωας, αθάνατος. Δεν σκοτώθηκε στο μεθύσι της μάχης και του ενθουσιασμού, αλλά μαρτύρησε χιλιάδες φορές μέσα στο κελλί. Τα ίδια ισχύουν και για τον Μιχαήλ Καραολή, ο οποίος απαγχονίστηκε και αυτός μαζί με τον Αντρέα Δημητρίου εκείνη την μέρα, καθώς επίσης και οι υπόλοιποι αγωνιστές που απαγχονίστηκαν και και αυτοί μετά τους δύο αυτούς πρωτομάρτυρες της αγχόνης. Οι σωροί των δύο ηρώων του απελευθερωτικού αγώνα της Κύπρου θάφτηκαν μαζί με άλλους έντεκα στα λεγόμενα «Φυλακισμένα Μνήματα», ένα μικρό κοιμητήριο που είχαν κατασκευάσει οι Άγγλοι αποικιοκράτες στις κεντρικές φυλακές της Λευκωσίας και το οποίο βρισκόταν δίπλα από τα κελιά των μελλοθάνατων και την αγχόνη.` 1.5. ΜΑΡΙΟΣ ΤΟΚΑΣ: Ο Μάριος Τόκας ήταν ένας σύγχρονος μουσικοσυνθέτης γεννημένος στις 8 Ιουνίου του Σπούδασε μουσική στο Εθνικό Ωδείο και ήταν απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολήθηκε με τη μουσική από τα μαθητικά του χρόνια γράφοντας τραγούδια για τις παραστάσεις στο σχολείο και τις παρέες του. Κατα την τουρκική εισβολή του 1974, ήταν φαντάρος, και όπως αναφέρει ο ίδιος σε μια συνέντευξη του: «Είναι μια περίοδος που μου άφησε τραυματικές εμπειρίες τα γεγονότα εκείνα και η γεμάτη πίκρα ζωή, είναι πηγές έμπνευσης για κάποια από τα έργα μου». 114

115 Βαθύτατα πολιτικοποιημένος, ο Μάριος Τόκας άρχισε να γυρίζει από πόλη σε πόλη κάνοντας συναυλίες για να εμψυχώσει τους συμπατριώτες του και να μαζέψει χρήματα για την ανακούφιση των προσφύγων την εποχή εκείνη. Σημαντικά έργα του για την Κύπρο είναι: «Ψυχή τε και σώματι» μελοποιημένα ποιήματα των απαγχωνισθέντων αγωνιστών της ΕΟΚΑ, Ευαγόρα Παλληκαρίδη, Αντρέα Ζάκου και άλλων. «Φωνή πατρίδας» τραγούδια σε ποίηση Κώστα Μόντη, Θεοδόση Πιερίδη και Νεσιέ Γιασίν. Τα τραγούδια «Ανασήκωσε την πλάτη Πενταδάχτυλε» και «Η δική μου η πατρίδα» σημαδεύουν τη σύγχρονη κυπριακή ιστορία. Επίσης το «Αμμόχωστος Βασιλεύουσα» σε ποίηση Κυριάκου Χαραλαμπίδη. Μετά από θητεία 38 μηνών, ο Μάριος Τόκας απολύθηκε από το στρατό και το Σεπτέμβριο του 1975 συνέχισε τις σπουδές του στο Εθνικό Ωδείο και τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έγραψε τραγούδια και προσπάθησε στις δισκογραφικές εταιρίες να βγάλει τον πρώτο του δίσκο. Ώσπου το 1978, ο Μανώλης Μητσιάς λέει τα πρώτα του λαϊκά τραγούδια. Ο δίσκος είχε τίτλο «Τα τραγούδια της παρέας». Σταθμός στη διαδρομή του υπήρξε η γνωριμία του με τον ποιητή της ρωμιοσύνης Γιάννη Ρίτσο, που του εμπιστεύθηκε ανέκδοτα ποιήματά του με γενικό τίτλο «Πικραμένη μου γενιά», ένα δίσκο που κυκλοφόρησε το Ακολούθησαν και άλλα μουσικά έργα σε ποίηση Κώστα Βάρναλη, Κώστα Καρυωτάκη, Κώστα Μόντη, Θεοδόση Πιερίδη, Τεύκρου Ανθία, Κυριάκου Χαραλαμπίδη, Μιχάλη Πασιαρδή και άλλων. Σημαντική ήταν η παρουσία του και στη μουσική επένδυση πολλών θεατρικών και κινηματογραφικών έργων όπως τα έργα «Δόνα Ροζίτα» και «Γέρμα» του Φρεδερίκο Γκαρσία Λόρκα και στις «Θεσμοφοριάζουσες» του Αριστοφάνη. Το 1980, έγραψε ένα παιδικό δίσκο και ο ίδιος είπε: «Θέλω να πω ότι έχω ιδιαίτερη αδυναμία σε ό,τι αφορά στα παιδιά». Η δουλειά αυτή σε στίχους Φώντα Λάδη τραγουδήθηκε από την Τάνια Τσανακλίδου. Χαρακτηριστικό δείγμα το τραγούδι με τίτλο «Τα στρατιωτάκια». Είχε πει: «Τα τραγούδια αυτά κουβαλάνε την πίκρα της Κύπρου. Τα στρατιωτάκια δεν είναι ένα τραγούδι χαρούμενο, βγάζει όμως μηνύματα και αγγίζει ευαισθησίες». 115

116 Από τα τέλη της δεκαετίας του 80 και μετά, οι επιτυχίες διαδέχονται η μία την άλλη και η μουσική του απλώνεται γρήγορα και ταξιδεύει παντού, όπου υπάρχουν Έλληνες. Τραγούδια όπως «Αννούλα του χιονιά», «ο Αλήτης», «Σ αγαπώ σαν το γέλιο του Μάη», «Η νύχτα μυρίζει γιασεμί», «Σαν τρελό φορτηγό», «Εξαρτάται», «Το σημάδι», «Σ αναζητώ στη Σαλονίκη», «Τα λαδάδικα», «Θάλασσες», «Δίδυμα Φεγγάρια», «Μια στάση Εδώ», «Ψηλά τα χέρια», «Βίος Ανθόσπαρτος», «Επιστροφέςκαταστροφές», «Φαντάσου», «Μια βροχή», «Της μοναξιάς οι σκλάβοι» φέρνουν την απόλυτη καθιέρωση στο μουσικό στερέωμα. Τα τραγούδια του ερμήνευσαν τα μεγαλύτερα ονόματα στο μουσικό στερέωμα της Ελλάδας: Δημήτρης Μητροπάνος, Γιάννης Πάριος, Γιώργος Νταλάρας, Μανώλης Μητσιάς, Πασχάλης Τερζής, Γλυκερία, Χάρις Αλεξίου, Δήμητρα Γαλάνη, Αντώνης Καλογιάννης, Τόλης Βοσκόπουλος, Μαρινέλλα, Στέλιος Διονυσίου, Αλέκα Κανελλίδου, Κατερίνα Κούκα, Θέμης Αδαμαντίδης, Βασίλης Σκουλάς. Ο Μάριος Τόκας έφυγε από τη ζωή στις 27 Απριλίου 2008 σε ηλικία μόλις 54 ετών, αφήνοντας πίσω του ένα καθόλου ευκαταφρόνητο έργο ΜΑΡΚΟΣ ΠΑΓΔΑΤΗΣ: Ο Μάρκος Παγδατής είναι επαγγελματίας αθλητής της αντισφαίρισης. Γεννήθηκε στις 17 Ιουνίου 1985 στην Λεμεσό. Ο πατέρας του, Χρήστος, είναι από τον Λίβανο και η μητέρα του Ανδρούλλα είναι ελληνοκύπρια. Άρχισε να παίζει τένις από τα πέντε του χρόνια. Στην ηλικία των δεκατριών με δεκατεσσάρων ετών ήταν το νούμερο ένα παίκτης στην Κύπρο και έτσι αποφάσισε να φύγει στο εξωτερικό για ένα πιο διεκδικητικό ανταγωνισμό. Έγινε επαγγελματίας τενίστας το

117 Έγινε γνωστός το 2006, έχοντας αξιοσημείωτη παρουσία στο Αυστραλιανό Όπεν, και την ίδια χρονιά έφτασε στον ημιτελικό του Τουρνουά Γουίμπλεντον και στην 8 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη. Έτσι σήμερα είναι ένας από τους κορυφαίους παίκτες στον κόσμο ΠΑΥΛΟΣ ΚΟΝΤΙΔΗΣ: O Παύλος Κοντίδης γεννήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 1990 στη Λεμεσό. Είναι αθλητής της ιστιοπλοίας και η μεγαλύτερή του επιτυχία ήταν στην Ολυμπιάδα του 2012 στο Λονδίνο, όπου και κατέκτησε το αργυρό μετάλλιο. Είναι ο πρώτος στην Κύπρο που κέρδισε Ολυμπιακό μετάλλιο. Έχει τρία αδέρφια και πατέρας του είναι ο δρ Παναγιώτης Κοντίδης ιστιοπλόος και αυτός στα νιάτα του, όμως δεν βγήκε ποτέ έξω από την Κύπρο για να αγωνιστεί. Ο Κοντίδης έτρεξε για πρώτη φορά στη θάλασσα, σε ηλικία εννιά ετών, στο Ιστιοπλοϊκό κέντρο Λεμεσού. Την πρώτη του νίκη την κατέκτησε σε ηλικία 13 ετών, δηλαδή το 2003 σε παγκύπριο εφηβικό πρωτάθλημα Laser. Μετά από την νίκη του αυτή, σιγά σιγά συμμετείχε σε όλο και περισσότερα διεθνή πρωταθλήματα. Σε ηλικία 15 ετών το όνομά του φιγούραρε για πρώτη φορά στην παγκόσμια κατάταξη των Laser, ως Νο541 του κόσμου, ενώ σε ηλικία 18 ετών, λίγο πριν αγωνιστεί στην πρώτη του Ολυμπιάδα στο Πεκίνο (όπου τερμάτισε 13ος), μπήκε για πρώτη φορά στην πρώτη εκατοντάδα (Νο96). Τον Αύγουστο του 2009 ο Κοντίδης ανέβηκε στο Νο8 του κόσμου, με την καλύτερη του θέση να έρχεται τον Ιούνιο του 2011, όταν έφτασε στο Νο6. Μέχρι και την Ολυμπιάδα του Λονδίνου, όπου πήρε το αργυρό μετάλλιο, η μεγαλύτερη του επιτυχία επήλθε τον Αύγουστο του 2010 όταν πήρε την 5η θέση στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Laser, και πάλι στα ίδια νερά της Μάγχης. 117

118 Εκτός από τις τιμές που έλαβε από όλη την Κύπρο ο Κοντίδης, ιδιαίτερη υποδοχή δέχτηκε από την γενέτηρα πόλη του την Λεμεσό. Συγκεκριμένα τον υποδέχτηκαν από το αεροδρόμιο της Λάρνακας και τον μετέφεραν με λεωφορείο και επι συνοδεία πομπής, μέχρι τον αστυνομικό σταθμό Λεμεσού και από εκεί ανοιχτό αυτοκίνητο τον μετέφερε στο οίκημα του Ναυτικού Ομίλου Λεμεσού, στην εξέδρα της εκδήλωσης. Εκεί έκαναν μία αναπαράσταση αρχαίας τελετής, δαφνοστεφάνωσαν τον Ολυμπιονίκη οι ιέρειες και κατά την πορεία του προς τον χώρο της εξέδρας «έπεφταν τα τείχη», συμβολικά δηλαδή γκρέμισαν ένα μέρος του περιτοιχίσματος του Ναυτικού Ομίλου Λεμεσού. (Εφημερίδα Καθημερινή,άρθρο Γιάννη Κωστακόπουλου. Διαθέσιμο στο: Y) 2. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ: Η διατροφή ενός τόπου, αποτελεί μέρος της άυλης κληρονομιάς του. Είναι ο γαστρονομικός του πολιτισμός. Στην Κύπρο, η παραδοσιακή διατροφή της μοιάζει πολύ με αυτή της Ελλάδας, αφού έχει και αυτή πολλά στοιχεία από τη Μεσογειακή Διατροφή. Γενικότερα, η παραδοσιακή διατροφή της Κύπρου έχει ως κύριο συστατικό των φαγητών το ελαιόλαδο, τις ελιές, τα φρούτα και τα λαχανικά καθώς και τα όσπρια τους ξηρούς καρπούς κτλ. Από αρχαιοτάτων χρόνων οι κύπριοι θέλοντας και μη λόγω των οικονομικών συνθηκών που επικρατούσαν η διατροφή τους ήταν λιτή. Τρέφονταν κυρίως με δημητριακά και συμπλήρωναν την διατροφή τους με όσπρια, λαχανικά, άγρια χόρτα, 118

119 φρούτα και ότι άλλο τους παρείχε η μάνα γη. Μόνο τις γιορτές έτρωγαν κρέας. Οι εύπορες όμως οικογένειες φυσικά έτρωγαν περισσότερες φορές κρέας. Στην Κύπρο υπάρχουν επίσης και παραδοσιακά κυπριακά προϊόντα τα οποία παράγονται και είναι χαρακτηριστικά για τον τόπο. Εκτός από τα γενικότερα παραδοσιακά προϊόντα θα αναφερθούν, προϊόντα τα οποία παράγονται σε συγκεκριμένα χωριά της Λεμεσού Παραδοσιακά κυπριακά εδέσματα: Το χαλούμι: Το χαλούμι φρέσκο ή ώριμο, θεωρείται σήμερα η σημαία της αυθεντικής κυπριακής κουζίνας. Για αιώνες, το τυρί αυτό κατέχει ξεχωριστή θέση στο κυπριακό διαιτολόγιο και συνεχίζει να αποτελεί μέρος των καθημερινών μας διατροφικών συνηθειών. Το χαλούμι δεν είναι απλά ένα προϊόν της Κύπρου αλλά αποτελεί μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου αφού η παρασκεύη του συνδέεται άμεσα με την παραδοσιακή αγροτική ζωή και την κοινωνική αλληλεγγύη που χαρακτηρίζει ακόμη και σήμερα τα χωριά της Κύπρου Η ονομασία θεωρείται ότι προέρχεται από το αραβικό khallum ή helime που σημαίνει τυρί. Τα κυπριακά παραδοσιακά χαλούμια έχουν σχήμα στρογγυλής πίτας που διπλώνεται (Μυριανθόπουλος Κ.,1949). Η παρασκευή χαλουμιού συνεχίζει να γίνεται ακόμη και σήμερα με τον παραδοσιακό τρόπο. Οι Κύπριοι, ενήλικες και παιδιά, τόσο στα χωριά όσο και στις πόλεις, χρησιμοποιούν το χαλούμι καθημερινά και το αξιοποιούν με πολλούς τρόπους στην διατροφή τους. Το χαλούμι σερβίρεται είτε ως φρέσκο, είτε ως ώριμο. Τους θερμούς καλοκαιρινούς μήνες οι Κύπριοι καταναλώνουν το ώριμο κυρίως χαλούμι με κρύο καρπούζι, το οποίο αποτελεί ένα πλήρες και συνάμα ελαφρύ μεσημεριανό ή βραδινό 119

120 γεύμα. Τους χειμερινούς μήνες, το χαλούμι συνοδεύει ένα άλλο παραδοσιακό πιάτο, τη σούπα τραχανά. Ο τραχανάς συνεχίζει να αποτελεί τη παραδοσιακή σούπα του χειμώνα, της οποίας το χαλούμι είναι απαραίτητο συστατικό που σερβίρεται προς το τέλος της ετοιμασίας της σούπας ή κατά το σερβίρισμα της. Επίσης, το χαλούμι όταν σερβίρεται με μέλι και καρυδόψιχα αποτελεί ένα εύγευστο επιδόρπιο. Τέλος, αρκετά παραδοσιακά παρασκευάσματα, όπως οι χαλουμόπιττες και τα πουρέκια του χαλουμιού φτιάχνονται με την προσθήκη σε ζύμη ώριμου ή φρέσκου χαλουμιού. Το χαλούμι επίσης καταναλώνεται τηγανισμένο, ψημένο στο φούρνο ή σε φέτες στη σχάρα, όπου το εσωτερικό τους μαλακώνει ενώ στο εξωτερικό δημιουργείται μια ξεροψημένη και συνάμα εύγευστη κρούστα. Η δυνατότητα σερβιρίσματος ψημένου χαλουμιού οφείλεται στην ιδιότητα του να μη λιώνει σε ψηλές θερμοκρασίες (κάτι που οφείλεται στη διαδικασία παραγωγής του), η οποία το κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα τυριά. (Περιοδικό Αγρότης, 2008, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος ). Ο παραδοσιακός χαρακτήρας του χαλουμιού διαφαίνεται μέσα από τη σηματική θέση που κατείχε στη ζωή των κατοίκων από τα παλιά χρόνια, καθώς και η μεταφορά των γνώσεων και της εμπειρογνωμοσύνης των παραγωγών από οικογένεια σε οικογένεια και από γενιά σε γενιά. Με βάση ιστορικές αναφορές, η παραγωγή του χαλουμιού στην Κύπρο είναι γνωστή εδώ και αρκετούς αιώνες. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, το 1554 ο Florio Bustron κάνει αναφορά στα πρόβατα και τις αίγες της Κύπρου και για το τυρί αυτό, το οποίο στην ενετική γλώσσα λεγόταν calumi. Αναφέρει μάλιστα ότι παρασκευαζόταν τον Μάρτιο, περίοδος που υπάρχει υψηλή παραγωγή ποιοτικού ολόπαχου γάλακτος. Παλαιότερα η παρασκευή χαλουμιού στα αγροτικά σπίτια είχε ιδιαίτερη σημασία για τους κατοίκους, αφού, εκτός από την κάλυψη των αναγκών διατροφής, αποτελούσε πρακτική κοινωνικής αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας ανάμεσα στις οικογένειες, καθώς και ευκαιρία συναναστροφής και κοινωνικοποίησης μεταξύ τους, ιδιαίτερα ανάμεσα στις γυναίκες που το παρασκεύαζαν. Λόγω των μικρών ποσοτήτων γάλακτος που παρήγε η κάθε οικογένεια από τα ζώα της, οι γειτόνισσες του χωριού 120

121 δημιουργούσαν μικρούς συναιτερισμούς για την αξιοποίηση του γάλακτος τους. Με τον τρόπο αυτό μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων, όλη η γειτονιά είχε τα χαλούμια της έτοιμα για κατανάλωση. Η αρχηγός και συντονίστρια του συναιτερισμού ονομαζόταν «γαλαταρκά» και ήταν συνύθως η γυναίκα με τα περισσότερα ζώα. Αυτή, πρώτη άρχιζε το πήξιμο του γάλακτος για την παρασκευή του χαλουμιού. Παράλληλα με την οικιακή παραγωγή, σταδιακά δημιουργήθηκαν στα χωριά μικρά τυροκομεία όπου παράγονταν χαλούμι και αναρή, καλύπτοντας έτσι τις καταναλωτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής. Σήμερα στην ύπαιθρο λειτουργούν πολλές μικρές αναβαθμισμένες βιοτεχνίες που παράγουν χαλούμι και άλλα γαλακτοκομικά προϊόντα, ακολουθώντας φυσικά τον παραδοσιακό τρόπο παρασκευής (Περιοδικό Αγρότης (ΥΓΦΠΠ) 2008) Το ρέσιν: Το ρέσιν είναι παραδοσιακό κυπριακό έδεσμα από σιτάρι ψημένο σε ζωμό κρέατος σαν πιλάφι. Το ρέσιν προσφερόταν στους πολυπληθείς προσκεκλημένους κατά το φαγοπότι και την διασκέδαση που ακολουθούσαν την τελετή του γάμου. Η διαδικασία της τελετουργικής παρασκευής του άρχιζε δύο-τρεις μέρες πριν από τον γάμο και αποτελούσε μέρος των εθίμων του παραδοσιακού κυπριακού γάμου. Κύριο συστατικό για το ρέσιν είναι το σιτάρι. Το σιτάρι καθαριζόταν και στη συνέχεια μεταφερόταν, μέσα σε σκαφίδια σκεπασμένα με κόκκινες μαντίλες και με συνοδεία μουσικών οργάνων και τραγουδιών, στην βρύση του χωριού. Εκεί οι κοπέλες που βοηθούσαν στην προετοιμασία του γάμου το έπλεναν και κατόπιν το μετέφεραν πίσω στο σπίτι όπου το άπλωναν για να στεγνώσει. Την επόμενη μέρα, πάλι με την συνοδεία μουσικών οργάνων και τραγουδιών, το άλεθαν. Το άλεσμα του γινόταν στο χερομύλι που όμως το γύριζαν ανάποδα. Με αυτό τον τρόπο το σιτάρι δεν έλειωνε αλλά ξεφλουδιζόταν και έσπαζε ελαφρά. Μετά το έψηναν. Το ψήσιμο του σιταριού γινόταν σε μεγάλα δοχεία (καζάνια) στα κυπριακά ονομάζεται «χαρτζίν», και μέσα στον ζωμό στον οποίο πριν είχαν βραστεί και ψηθεί τα κρέατα. Κομμάτια κρεάτων και 121

122 λίπη αφήνονταν μέσα στα καζάνια, μαζί με το σιτάρι. Πρόσθεταν δε και διάφορα αρωματικά. Το ψήσιμο έπαιρνε πολλές ώρες και απαιτούσε συνεχές ανακάτεμα με μεγάλη ξύλινη κουτάλα. Τελικά γινόταν ένας εύγευστος πηκτός χυλός. Σήμερα ρέσιν παρασκευάζεται ακόμη σε μερικές μεμονωμένες περιπτώσεις όπου ο γάμος ακολουθεί τα παλιά παραδοσιακά έθιμα, ωστόσο δεν ακολουθείται ολόκληρο το παλιό τελετουργικό της προετοιμασίας και της παρασκευής του. Είναι πιο διαδεδομένο σε χωριά της Λεμεσού και της Πάφου, παρά στις υπόλοιπες επαρχίες. Παραδοσιακό τραγούδι, που λεγόταν κατα την διάρκεια παρασκευής του ρεσιού: Το Ρέσιν Συρτός Κύπρου-Τραγούδι γάμου Ω!Παναϊα της κορφής με το θρονίν στη μέση. (δις) Έλα και σού βοήθα μας ν αλέσουμε το ρέσιν.(δις) Τεσσαρακάντουνον σταυρόν και τον Χριστό στην μέσην.(δις) Ελάτε ξένοι και δικοί ν αλέσουμε το ρέσιν.(δις) Τέσσερεις βρύσες του χωρκού κι εκκλησιά στην μέσην.(δις) Ελάτε ούλλοι χωρκανοί να πλύνουμε το ρέσιν.(δις) Να πλύνουμε το ρέσιν τους στο γάμο τους να φάμε(δις) Σαρανταπέντε λεμονιές και ούλλες ανθισμένες.(δις) Αλέθουσιν το ρέσιν τους κοπέλλες στολισμένες.(δις) Ελάτε κοπελλούες μου να ψήσουμε το ρέσιν.(δις) Να φάει και ο νιόγαμπρος να δούμε να τ αρέσει.(δις) Ο παλουζές (Μουσταλευριά): Ο παλουζές γίνεται από τον μούστο των σταφυλιών (χυμό σταφυλιών), γιαυτό και τον συναντάμε συχνότερα σε χωριά όπου υπάρχουν αμπέλια. Τέτοια χωριά στην Λεμεσό είναι τα γνωστά «κρασοχώρια» της Λεμεσού, όπως το Κοιλάνι, το Βουνί, η Λόφου, το Όμοδος, η Βάσα και άλλα. Για να είναι ο παλουζές καλής ποιότητας πρέπει και τα σταφύλια από όπου θα πάρουμε τον μούστο να είναι ώριμα, υγιές και η περιεκτηκότητά τους σε νερό να είναι 122

123 μέτρια. Η καλύτερη εποχή για να γίνει ο παλουζές είναι τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβρη, όπου τα σταφύλια είνα γλυκά και φθηνά. Ο μούστος ζεσταίνεται και προσθέτεται σε αυτόν αλεύρι και αρωματικά όπως ανθόνερο και ροδόσταγμα, κάθε ποτήρι μούστο που βάζουμε, βάζουμε και ένα κουτάλι αλεύρι. Αυτό σιγά σιγά πήζει. Συνήθως από πάνω βάζουνε κομματάκια αμύγδαλα. Σερβίρεται παγωμένο Ο σιουσιούκκος ή σιουτζούκκος και κιοφτερκα: Ο σιουσιούκκος ή σιουτζιούκκος, είναι και αυτό ένα παραδοσιακό έδεσμα. Αποτελείται από αμύγδαλα και παλουζέ. Συγκεκριμένα είναι περασμένα αμύγδαλα σε κλωστή και την κλωστή αυτή με τα αμύγδαλα, την βουτάνε στο παλουζέ. Κάθε φορά που βουτάνε την κλωστή με τα αμύγδαλα τον κρεμάνε για μία μέρα και την επόμενη μέρα τον ξαναβουτάνε. Χρειάζεται να βουτηχτεί στον παλουζέ δώδεκα φορές. Επομένως χρειάζονται περίπου δώδεκα με δεκαπέντε μέρες μέχρι ο σιουσιούκκος να είναι έτοιμος, αυτό εξαρτάται από την εποχή έαν είναι χειμώνας ή καλοκαίρι. Χρειάζεται μαεστρία αλλά και προσοχή όταν βουτάνε την κλωστή μέσα στον καυτό χυλό του παλουζέ. Ο φρέσκος σιουσιούκκος μένει κρεμασμένος για αρκετές μέρες, μέχρι να στραγγίσει. Κόβεται σε μικρά τεμάχια, περίπου τριάντα εκατοστών. Ότι ποσότητα μείνει από τον παλουζέ, τοποθετείται σε ταψιά και αφότου πήξει κόβεται σε τετράγωνα κομμάτια τα λεγόμενα κιοφτέρκα. Αποτελούν ιδανικά συνοδευτικά ποτού. Αποτελούν γενικότερα όμως επιδόρπιο. 123

124 Το τερατσόμενον ή χαρουπόμελο: Η διαδικασία συλλογής των χαρουπιών ξεκινούσε με την επιλογή εκλεκτών και μεγάλων χαρουπιών και το ξέπλυμά τους σε κοφίνια. Ακολουθούσε το κουπάνισμά(χτύπημα) τους όπως λέγεται, και το μούλιασμά τους σε νερό για τρείς με τέσσερεις μέρες για να φουσκώσουν. Ο χυμός των χαρουπιών βραζόταν σε χαρτζίν (μεγάλη χάλκινη χύτρα) μέχρι να πήξει. Οι γυναίκες φύλαγαν σε γυάλινα ή πήλινα δοχεία. Στο χωριό Ανώγυρα όμως της επαρχίας Λεμεσού, η διαδικασία παρασκευής χαρουπιού διέφερε. Οι γυναίκες διάλεγαν τα χαρούπια που θα χρησιμοποιούσαν την περίοδο της συγκομιδής, έτσι ώστε να είναι μεγάλα, με «πολύ μέλι». Στη συνέχεια έπλεναν και άλεθαν στον μύλο τα χαρούπια και τα έβαζαν σε κοφίνι για ώρες, όπου τα έβρεχαν με νερό ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Τοποθετούσαν το κοφίνι με τέτοιο τρόπο ώστε ο χυμός από τα χαρούπια να συλλέγεται στο χαρτσίν,. Αυτός ο χυμός λεγόταν σιερεπέττι. Οι νοικοκυρές έβραζαν το σιερεπέττι και το κουτάλευκαν (ανακάτευαν) για 7 ώρες μέχρι να πήξει. (Αποστολίδου-Ορφανίδου Ε. 1991) Η χρήση του χαρουπόμυλου στην διατροφή των κυπρίων ήταν ποικίλλη, συνήθιζαν να το καταναλώνουν αλειμμένο σε ψωμί με ταχίνι, συνήθως τις μέρες που νήστευαν ή να παρασκευάζουν τερτζελλούδκια (είδος ζυμαρικού που έβραζε σε χαρουπόμελο). Άλλοτε οι νοικοκυρές με το χαρουπόμελο παρασκεύαζαν κουλουρούθκια(κουλουράκια) που ήταν ζυμωμένα με αλεύρι και νερό και τα έβραζαν σε χαρουπόμελο. Τις μέρες που επιτρεπόταν η κατανάλωση λαδιού πρόσθεταν το χαρουπόμελο πάνω στο πυργουρένιο πιλάφι. Οι εργάτες συνήθιζαν να το καταναλώνουν ως δροσιστικό ποτό, το αραίωναν με νερό και το ονόμαζαν κιαντζαλί. Το καντζιαλί το έπιναν την περίοδο θερισμού στα χωράφια, με κομμάτια φρυγανισμένου ψωμιού ως χορταστικό γεύμα. Όπως το χαρουπόμελο, έτσι και τον χυμό χαρουπιών το ονομαζόμενο σιερεπέττι το έπιναν επίσης ως δροσιστικό ποτό. (Χατζηκώστας Λ. 1994, «Η χαρουπιά στο χωριό μου την εποχή του μεσοπολέμου», Λαογραφική Κύπρος). 124

125 Ο Αθανάσιος Σακελλαρίου, μελετητής της κυπριακής ιστορίας και συγγραφέας, μας δίνει τις εξής πληροφορίες: «Τα της Κύπρου κεράτια, τεράτσια ή χαρούπια κοινώς καλούμενα, είνε λίαν ζαχαρώδη και μελλιτώδη. Τα καλλίτερα δ' αυτών γίνονται εν τη επαρχία Λεμησσού εις τα κώμας Απεσιάν, Γεράσαν, Αψιούν, Μουτταγιάκκαν κλπ. Εκ τούτων δε και εξ αυτών έτι άγριων εκβάλλουσιν εν τη νήσω το κεράτιων μέλι, κοινώς τερατσόμελον καλούμενον, και εξ αυτού έπειτα κατασκευάζουσι το γλύκισμα το καλούμενο παστέλιον. Άπαντα τα κεράτια εκπέμπονται εις την Ρωσσίαν, Ιταλίαν, Αυστρίαν, Γαλλίαν, Αγγλίαν, Τουρκίαν και Αίγυπτον».( Σακελλαρίου Α. 1991). Χαρακτηριστικό προϊόν της επαρχίας Λεμεσού που γίνεται από το χαρουπόμελο είναι το παστέλι, το οποίο θα αναφερθεί πιο κάτω Το παστέλιν: Η λέξη παστέλι, προέρχεται από την γαλλική λέξη pastel η οποία και πολιτογραφήθηκε στο κυπριακό λεξιλόγιο στα χρόνια της φραγκοκρατίας ως «παστέλιν». ( Σοφοκλέους Γ. 2004). Η διαδικασία παρασκευής χαρουπιού γίνεται στο χωριό Ανώγυρα, το οποίο είναι το μοναδικό χωριό μέχρι σήμερα που συνεχίζει να παρασκευάζει με τον παραδοσιακό τρόπο το χαρουπόμελο και το παστέλιν. εξής: Ο παραδοσιακός τρόπος παρασκευής παστελιού στην Ανώγυρα είναι ως (Αναφέρεται και η Παρασκευή του χαρουπόμελου αρχικά, όπως ακριβώς γίνεται στην Ανώγυρα) Για την κατασκευή του παστελιού διαλέγονται μεγάλα και παχιά χαρούπια, για να έχουν ζάχαρη. Αφού τα πλύνουν και στεγνώσουν, τα αλέθουν στον παραδοσιακό ελιόμυλο. Μετά τα βάζουν για 20 περίπου ώρες να φουσκώσουν σε μεγάλα δοχεία με νερό. Κατόπιν τα βάζουν σε κοφίνια τα οποία τοποθετούν σε μια επικλινή τάβλα. Από τα κοφίνια αυτά στάζει ο χυμός των χαρουπιών που λέγεται «σιερεπέττι», ο οποίος αναφέρθηκε και προηγουμένος,που τελικά μαζεύεται μέσα σε μεγάλα δοχεία. 125

126 Στη συνέχεια παίρνουν το σιερεππέτι και γεμίζουν με αυτό ένα μεγάλο χάλκινο δοχείο, το χαρτζίν, το οποίο τοποθετούν πάνω στη φωτιά και το ανακατεύουν κάθε τόσο. Με μια ξύλινη κουτάλα το ανακατεύουν (κουταλεύκουν) για 6-7 ώρες μέχρις ότου πήξει και γίνει χαρουπόμελο. Από αυτό το έψημα γεμίζουν 2 σίκλες (δοχεία) κάθε φορά και το βάζουν σε ένα άλλο χαρτζίν το οποίο επίσης τοποθετούν πάνω στη φωτιά. Το ανακατεύουν συνεχώς για περίπου 4 ώρες μέχρι να πήξει και να γίνει μια μαύρη άμορφη μάζα. Τη μάζα αυτή την τοποθετούν πάνω σε μια καθαρή πλάκα και περιμένουν για λίγο μέχρι να κρυώσει. Στη συνέχεια παίρνουν μια ποσότητα 1-2 κιλά κάθε φορά και την τοποθετούν πάνω σε ένα ξύλινο παλούκι που είναι στον τοίχο. Τότε μια γυναίκα αρχίζει να το τραβά με δεξιοτεχνία. Το τεντώνει, το κάνει πλεξίδα, το ξανατραβά μέχρι να αποκτήσει ξανθό χρώμα και να γίνει σαν το χρυσάφι. Τέλος τοποθετείται σε μικρές σκάφες (σκαφίδια) Τα δάκτυλα κυριών: Τα δάκτυλα κυριών είναι ένα παραδοσιακό σιροπιαστό έδεσμα γεμισμένο με αμύγδαλα. Έχουν σχήμα λεπτό και μακρύ γιαυτό και ονομάζονται δάκτυλα κυριών, επίσης σερβίρονταν παλαιότερα στα σπίτια κυριών. Υπάρχει ένα έθιμο που γινόταν όταν αρραβωνιαζόταν ένα ζευγάρι, το οποίο όμως δεν γίνεται πλέον, κάθε πλευρά έπρεπε να ετοιμάσει «δάχτυλα και χαλούμι» που τα πήγαιναν στην εκκλησία με πανέρια για να τα προσφέρουν στον κόσμο. Συνταγή για δάκτυλα κυριών: ΥΛΙΚΑ: Για τη ζύμη: 2 φλ. Αλεύρι 126

127 ½ κουταλάκι του γλυκού αλάτι 3 κ.σ ηλιέλαιο 8-10 κ.σ ηλιέλαιο για το τηγάνισμα Για τη γέμιση: 1 φλ. Αμύγδαλα ψιλοκοπανισμένα 1-2 κ.σ ζάχαρη ½ κ.γ κανέλα 1 κ.σ ανθόνερο Για το σιρόπι: 2 φλ.ζάχαρη 2 φλ. Νερό 2-3 γαρύφαλλα 1 ξυλάκι κανέλα 1 κ.σ χυμό λεμόνι ΕΚΤΕΛΕΣΗ: Ανοίγουμε λεπτό φύλλο και το κόβουμε σε τετράγωνα σχήματα. Γεμίζουμε με 1 κ.γ γέμιση το κάθε κομμάτι φύλλου. Τυλίγουμε σαν ρολό και πιέζουμε τις δυο άκριες 127

128 με πιρούνι να κλείσουν και τα τηγανίζουμε. Τα στραγγίζουμε βγάζοντάς τα με τρυπητή κουτάλα, και τα ρίχνουμε σε χλιαρό σιρόπι. Σερβίροντε κρύα Τα αρκατένα Ομόδους: Τα αρκατένα κουλούρια, είναι κουλούρια που φτιάχνονται στο Όμοδος και είναι ξακουστά σε όλη τη Κύπρο. Το Όμοδος όπως έχει ήδη αναφερθεί είναι χωριό της Λεμεσού. Κατασκευάστηκαν για πρώτη φορά στο Όμοδος γύρω στα Η τέχνη του αρκάτη, δηλαδή του μυστικού του κουλουριού, ήρθε στην Κύπρο από μία γυναίκα από την Σμύρνη, την Σμυρνιά Χ ατζηστασού που όταν ήρθε στην Κύπρο γνωρίστηκε με τον Ομοδίτη Χατζηνικολή. Παντρεύτηκαν και εγκαταστάθηκαν στο Όμοδος. Έτσι έμαθε και στις άλλες γυναίκες να φτιάχνουν τα αρκατένα. Η ονομασία του «Αρκατένα» μάλλον προέρχεται από την λέξη «εργάτης» λόγω της πολύωρης διαδικασίας παρασκευής τους. Για την κατασκευή του αρκάτη χρησιμοποιούνται ρεβίθια και ζιζίμπρι(τζιντζερ) τα οποία τοποθετούνται σε ζεστό νερό από το πρωί.μέχρι αργά το βράδυ αρχίζει να βγαίνει αφρός στην επιφάνεια. Κατα τη διάρκεια της νύχτας και μέχρι το επόενο πρωί, ο αφρός αυτός («Αρκάτης») συλλέγεται και τοποθετείται σε δοχείο όπου σκεπάζεται με λίγο αλεύρι. Στην συνέχεια «ανατζηνείται» δηλαδή ανακατεύεται και αναμένεται να «μπει» δηλαδή να φουσκώσει. Τότε, ζυμώνεται σε σκάφη με αλεύρι και διάφορα μπαχαρικά όπως μαστίχα, μεχλέπι, μοσχοκάρυδο κ.α. Στην συνέχεια το ζυμάρι πλάθεται σε κουλούρια, σε φούρνο που έχει ήδη πυρωθεί (προθερμανθεί). Μετά το ξεφούρνισμα και για να παραχθεί σκληρό παξιμάδι, τα μαλακά κουλούρια ξαναφουρνίζονται, αφού πρώτα κρυώσουν, για άλλες 5-6 ώρες. Στα παλιά χρόνια τα κουλούρια και τα παξιμάδια προσφέρονταν στις επισκέψεις, στα βαπτίσια και στους γάμους αντί γλυκού και λουκουμιού που προσφέρονται σήμερα. Σήμερα οι γιορτάρηδες εξακολουθούν να παίρνουν τις πανισίδες( στρογγυλό ψωμί) σαν δώρο στην εκκλησία, ενώ τα κουλούρια και τα παξιμάδια χρησιμοποιούνται συνήθως στα προγεύματα. 128

129 Τώρα στο Όμοδος παρασκευάζονται από 3 μεγάλους φούρνους για εμπορικούς σκοπούς. (Παπαγεωργίου Κώστα, 2012) Το γλυκό αμυγδάλου: Το γλυκό αμυγδάλου είναι παραδοσιακό γλυκό που παρασκευάζεται στην περιοχή Κούρη- Ξυλούρικου και συγκεκριμένα οι περιοχές γύρω από την κοινότητα Λιμνάτι, βρίσκονται στην επαρχία Λεμεσού. Το Λιμνάτι, έχει την μεγαλύτερη παραγωγή αμυγδάλων σε όλη την Κύπρο, καθώς επίσης και οι υπόλοιπες περιοχές γύρω από αυτό έχουν πολύ μεγάλη παραγωγή αμυγδάλων. Έτσι οι κάτοικοι των περιοχών αυτών εκτός από τη χρησιμοποίηση των αμυγδάλων στην Παρασκευή του σιουσιούκου, χρησιμοποιούν τα αμύγδαλα και για την Παρασκευή του γλυκού αμυγδάλου. Για να γίνει το γλυκό αυτό, ασπρίζονται τα αμύγδαλα και αλέθονται. Μετά ετοιμάζεται το σιρόπι το οποίο αποτελείται από νερό, ζάχαρη, μαστίχα, ανθόνερο και λεμόνι. Το σιρόπι αυτό προστίθεται στα αλεσμένα αμύγδαλα σιγά-σιγά μέχρι να γίνει μια ομοιογενοποιημένη μάζα. Μετά τοποθετείται σε γυάλινα βαζάκια. περιστάσεις. Δεν είναι γνωστό εάν συνδεόταν παλαιότερα με οποιεσδήποτε εορταστικές Το προϊόντα του χωριού Αγρός από τριαντάφυλλο: Ο Αγρός είναι ένα χωριό της επαρχίας Λεμεσού. Στον Αγρό ευδοκιμούν όμορφα και αρωματικά τριαντάφυλλα, με τα οποία οι ντόπιοι παράγουν διάφορα προϊόντα από αυτά, και ο Αγρός φημίζεται για αυτά. 129

130 Αρχικά θα αναφέρουμε το γνωστό σε όλους μας, ροδόσταγμα του Αγρού. Το ροδόσταγμα κυρίως παρασκευάζεται από τη ρόδη τη δαμασκηνή, είδος τριανταφυλλιάς, που την διαδεδομένη ύπαρξη της, την οφείλει σε μια ξακουστή προσωπικότητα του Αγρού, το Νέαρχο Κληρίδη. Ο τελευταίος διέδωσε στο χωριό το συγκεκριμένο είδος τριανταφυλλιάς, της οποίας τα τριαντάφυλλα διακρίνονται για το ξεχωριστό άρωμα τους και είναι τα πλέον κατάλληλα για την παραγωγή ροδοστάγματος. Λίγα χρόνια μετά, ο Αγρός με πρωτοβουλία το Νέαρχου Κληρίδη, αποκτά και τον πρώτο αποστακτήρα, απαραίτητο εργαλείο για την παραγωγή ροδοστάγματος. Ο παραδοσιακός τρόπος παρασκευής του ροδοστάγματος, απαιτεί τη χρησιμοποίηση του αποστακτήρα, που αποτελείται από δυο βασικά μέρη, το καζάνι και το βαρέλι, το οποίο είναι γεμάτο με νερό. παραγωγή του ροδοστάγματος, όπως δίνεται από τους παλαιότερους παρασκευαστές ακολουθεί την εξής πορεία: Τα τριαντάφυλλα τοποθετούνται στο καζάνι, όπου ρίχνεται και το νερό. Ο παραδοσιακός υπολογισμός ορίζει για κάθε μια οκά τριαντάφυλλα δυο και μισή οκά νερό. Στο μεταξύ,, το καζάνι φλέγεται και οι υδρατμοί που δημιουργούνται κατευθύνονται μέσω ενός χάλκινου σωλήνα, προς τη βαρέλι με το νερό. Από το βαρέλι, όταν οι υδρατμοί υγροποιηθούν μετατρέπονται σε ροδόσταγμα. Το ροδόσταγμα χρησιμοποιείται ευρύτατα στο σιρόπι διαφόρων ειδών ζαχαροπλαστικής (π.χ. μπακλαβάδες, δάκτυλα, κ.ά.) και σε άλλα γλυκά όπως μαχαλλεπί, ρυζόγαλο, κ.λπ. Χρησιμοποιείται επίσης στην παραγωγή σουτζιούκκου, ππαλουζέ και κκιοφτερκών. Ακόμη στις θρησκευτικές γιορτές αυτοί που γιορτάζουν στέκονται δίπλα από την εικόνα του εορταζόμενου Αγίου και ραντίζουν με ροδόσταγμα (από μερρέχες) τον κόσμο που τους εύχεται κατά τον εσπερινό στην εκκλησία. Επίσης χρησιμοποιείται για να καθαρίζουν τις εικόνες των Αγίων στην εκκλησία. ( 130

131 Επίσης από τα τριαντάφυλλα παράγουν σιρόπι τριαντάφυλλου. Με αυτό το συμπυκνωμένο σιρόπι φτιάχνουν δροσερό γλυκό ρόφημα το γνωστό στην Κύπρο «Τριαντάφυλλο». Μπορεί να προστεθεί σε γάλα ή σε νερό. Συνταγή για σιρόπι τριαντάφυλλου: ΥΛΙΚΑ: 1 φλ. πέταλα (καλά πατημένα) 1 φλ. ζάχαρη 5 φλ. ζάχαρη ακόμα 2 φλ. νερό χλιαρό ξύσμα 1 λεμονιού 1/2 φλ. Λεμόνι Εκτέλεση: Μαζεύουμε τα ρόδα τρείς μέρες πριν.(τα ροζ τριαντάφυλλα που χρησιμοποιούμε στην απόσταξη για ροδόνερο). Τα καθαρίζουμε και τα πλένουμε και κρατάμε μόνο τα πέταλα. Τα βάζουμε σε μια κατσαρόλα μαζί με την ισόποση ποσότητα ζάχαρης, τα τρίβουμε πολύ καλά να ελευθερώσουν τα αιθέρια έλαιά τους. Η ζάχαρη θα έχει ήδη βραχεί και θα έγινε με τα πέταλλα. Προσθέτουμε στην κατσαρόλα την υπόλοιπη ζάχαρη και το νερό, την κανέλα και τα γαρύφαλλα. Τα βάζουμε στην φωτιά να βράσουν καλά μέχρι να αρχίσει να δένει. Προσθέτουμε το ξύσμα από λεμόνι και τα πέταλα με την ζάχαρη που ζυμώσαμε πριν. Τα αφήνουμε να ψηθούν καλά και αφού αρχίσει να πήζει, προσθέτουμε τελικώς το λεμόνι και τραβάμε από τη φωτιά. Αφαιρούμε όλα τα υλικά από μέσα στο σιρόπι. Θα έχει πάρει ήδη ένα κόκκινο χρώμα. Το αφήνουμε να κρυώσει, το αποθηκεύουμε σε μπουκάλι και το χρησιμοποιούμε κατά βούληση. 131

132 Το μαχαλλεπί: Είναι ενα νηστίσιμο, συνήθως, γλυκό σε μορφή κρέμας το οποίο προτιμάτε κατά τους θερινούς μήνες γιατί είναι πολύ δροσιστικό. Είναι νηστίσιμο γιατί κατα κύριο μέρος περιέχει νερό και άνθος αραβοσίτου, αλλά μπορεί να προστεθεί και γάλα το λεγόμενο «Μαχαλεπι του γαλάτου».περιέχει άνθος αραβοσίτου, νερό, ζάχαρη, ροδόσταγμα (ροδόνερο) και σιρόπι τριαντάφυλλου, τα οποία τα δύο τελευταία συστατικά αναφέρθηκαν πιο πάνω. Η γεύση του είναι ουδέτερη και παίρνει την γεύση κυείως αυτού που προσθέτεις. Συνήθως προσθέτετε ροδόσταγμα και σιρόπι τριαντάφυλλου, όμως θα μπορουσε να προστεθεί και γλυκό του κουταλιού. Η προέλευση του ονόματος αλλά και του γλυκού είναι Αραβική, παρόμοια γλυκά όμως με γάλα φτιάχνονται στον Λίβανο, την Συρία, και την Τουρκία, αλλα και την Αίγυπτο και το Μαρόκο, με το όνομα Μουχαλεμπί συνήθως στην Τουρκία ή Μουχαλλαμπία γενικά στη Μέση Ανατολή ή Μιχαλλαμπίγια στην Αίγυπτο. %B5%CF%80%CE%AF Συνταγή για μαχαλεπί: ΥΛΙΚΑ: 3. 5 κ.σ. νησιαστέ 4. 4½ μεγάλα φλιτζάνια νερό 5. 2 κ.σ. ζάχαρη 6. 3 κ.σ. ροδόσταγμα Εκτέλεση: Βάζουμε το νησιαστέ σε κατσαρόλα και ρίχνουμε πρώτα 1 φλιτζάνι νερό και ανακατεύουμε να διαλυθεί. Προσθέτουμε και το υπόλοιπο νερό (αφήνουμε πίσω 4 κ.σ.) και τη ζάχαρη. Βάζουμε στη φωτιά και ανακατεύουμε μέχρι να πήξει και να αρχίσει να κάνει φουσκαλίδες. Ρίχνουμε τότε τις 4 κουταλιές νερό και ανακατεύουμε συνεχώς. Προσθέτουμε, 132

133 τέλος, το ροδόσταγμα και πάλι ανακατεύουμε για 2-3 λεπτά.είναι έτοιμο όταν πέφτει από το κουτάλι βαρετό. Το ρίχνουμε σε πιάτα που έχουμε βρέξει για να βγαίνει εύκολα. Όταν κρυώσει τελείως, αναποδογυρίζουμε ένα-ένα τα πιάτα, βγάζουμε το μαχαλεπί και το τοποθετούμε σε βαθιά λεκάνη, σε παγωμένο νερό, το ένα πάνω στο άλλο. Το νερό πρέπει να τα σκεπάζει. νερό. Σερβίρεται σε μικρά κομματάκια μαζί με τριαντάφυλλο, ροδόσταγμα, ζάχαρη και Τα παραδοσιακά γλυκά του κουταλιού: Τα γνωστά γλυκά του κουταλιού, μπορούν να παρασκευαστούν σχεδόν οποιονδήποτε φρούτο της εποχής καθώς επίσης και ορισμένων λαχανικών. με Τα φρούτα και τα λαχανικά που χρησιμοποιούνται διατηρούνται στο σιρόπι. Το γλυκό του κουταλιού αποτελεί εδώ και αιώνες το ευγενικό καλωσόρισμα κάθε νοικοκυράς. Στο παρελθόν, οι γυναίκες συνήθιζαν για το καλωσόρισμα να προσφέρουν, να «τραττάρουν» όπως λέγεται γλυκό του κουταλιού. Καταναλώνεται για συνοδεία του καφέ ή για μετά το φαγητό (πόπαστον που λέμε στην Κύπρο, δηλαδή επιδόρπιο). Ακόμα και σήμερα όμως, αρκετές νοικοκυρές συνεχίζουν να φτιάχνουν γλυκά στο σπίτι τους. Διάφορα γλυκά του κουταλιού είναι το καρυδάκι, το χρυσόμηλο, το περγαμόντο, το σύκο, το μήλο, το καρπούζι και ότι άλλο φρούτο μπορεί κανείς να σκεφτεί. Επίσης υπάρχουν και τα γλυκά από λαχανικά, όπως το γλυκό κολοκύθι, γλυκό καρότο, γλυκό ντομάτα κ.α. Στην επαρχία Λεμεσού, υπάρχει το ξακουστό εργαστήρι παραδοσιακών γλυκών «Νίκη» στο χωριό Λεμεσού Αγρός, φτιάχνει με πολύ μεράκι παραδοσιακά γλυκά του κουταλιού, τα οποία εξάγει και στο εξωτερικό. Όπως Μεγάλη Βρετανία, Αυστραλία ακόμα και Ιαπωνία η οποία έχει αδυναμία στο γλυκό τριαντάφυλλο! 133

134 Τα ξεροτίανα: Τα ξεροτίανα είναι οι γνωστοί λουκουμάδες. Τα ξεροτίανα φτιάχνονται στην Κύπρο συχνά σε ένα νοικοκυριό και δεν λείπουνε ποτέ από πανηγύρια. Τα ξεροτίανα όμως φτιάχνονται συμβολικά την ημέρα των Φώτων, την μέρα δηλαδή των Θεοφανείων στις 6 Ιανουαρίου για την εκδίωξη των καλικάτζαρων. Ρίχνουνε πάνω στις ταράτσες των σπιτιών τα «ξεροτίανα» και τραγουδάνε: «Τιτσίν τιτσιν λουκανικο, κομμάτι ξεροτίανο, να φάτε και να φίετε» Παραδοσιακά φαγητά: Σιεφταλιές: Τα σιεφταλιά είναι παραδοσιακό κυπριακό φαγητό, πιθανόν γαλλικής προέλευσης (crépinette), που εισήχθη στην Κύπρο κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας. Αποτελείται από μείγμα χοιρινού κιμά, ψιλοκομμένου κρεμμυδιού, μαϊντανού, κανέλας, αλατιού και μαύρου πιπεριού. Κάποιες παραλλαγές θέλουν να προσθέτουν και άλλα καρυκεύματα, όπως δυόσμο ή ακόμη ψίχα από βρεγμένο ψωμί και λίγο ελαιόλαδο. Ένα γεμάτο κουτάλι της σούπας από το μείγμα τυλίγεται σε αρνίσια μπόλια (στην κυπριακή διάλεκτο «πάννα»), περνιέται έπειτα σε σιδερένια μακριά καλαμάκια (στην κυπριακή διάλεκτο «σμίλες») και ψήνεται στα κάρβουνα. Τυγχάνει της ίδιας μεταχείρισης με τα σουβλάκια, αφού όταν ψηθούν, τότε μπαίνουν σε ζεστή κυπριακή πίτα μαζί με κομμένη ντομάτα, αγγουράκι, κρεμμύδι και μαϊντανό. Απαραίτητα στην πίτα τοποθετείται και μισό λεμόνι. Είναι πάρα πολύ διαδεδομένο να σερβίρονται μαζί με τα σουβλάκια, οπότε η παραγγελία σε αυτή την περίπτωση παίρνει το όνομα «μιξ» (ανάμεικτα). 134

135 Τα Κουπέπια με κληματόφυλλα: Τα κουπέπια είναι τα γνωστά ντολμαδάκια με αμπελόφυλλα. Συνοδεύουν στην Κύπρο τα γιορτινά τραπέζια, αλλά και καθημερινά. Τα κληματόφυλλα πλένονται και γεμίζονται με γέμιση ένα ένα, η οποία αποτελείται από ρύζι, ντομάτες και χοιρινό κιμά μαζί με διάφορα μπαχαρικά όπως κανέλα και πιπέρι, μετά τοποθετούνται και ψήνονται στην κατσαρόλα Η σούβλα: Η σούβλα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι από το γιορτινό τραπέζι των κυπρίων. Είναι κομμένα κομμάτια χοιρινού ή αρνίσιου κρέατος, συνήθως το Πάσχα προτιμάτε το αρνί, ρεγμένα στις σούβλες ή αλλιώς σμίλες όπως λέγονται στην Κύπρο και ψήνονται στα κάρβουνα Τα χοιρινά αφέλια: Είναι ένα χαρακτηριστικό πιάτο της κυπριακής κουζίνας. Συγκεκριμένα είναι μικρά κομματάκια από χοιρινό κρέας που μαρινάρονται αρχικά σε κρασί και ξηρό κόλιανδρο και κατόπιν τηγανίζονται σε λάδι και σβήνονται με το κρασί και τον κόλιανδρο της μαρινάδας. Συνταγή για αφέλια: ΥΛΙΚΑ: 1. 1 κιλό κρέας χοιρινό 2. 1 φλιτζάνι κρασί κόκκινο 3. 2 κ.σ. κόλιανδρο ξηρό (κοπανισμένο) 4. 1/2 φλιτζάνι λάδι 5. αλάτι και πιπέρι Εκτέλεση: Κόβουμε το κρέας σε μικρά κομμάτια και το βάζουμε στη μαρινάδα (κρασί με κόλιανδρο) να φουσκώσει από το βράδυ. 135

136 Το βγάζουμε από τη μαρινάδα και το στραγγίζουμε. Βάζουμε το λάδι στη φωτιά να ζεσταθεί και προσθέτουμε το κρέας. Το αφήνουμε σε χαμηλή φωτιά να ροδοκοκκινίσει. Το σβήνουμε με το κρασί και τον κόλιανδρο της μαρινάδας. Προσθέτουμε το αλάτι, το πιπέρι και λίγο νερό και τα αφήνουμε σε χαμηλή φωτιά με σκεπασμένη κατσαρόλα μέχρι να ψηθεί και να μαλακώσει το κρέας. Σερβίρονται με πατάτες τηγανητές ή πιλάφι. Ιδανικά σερβίρονται με «αντιναχτές πατάτες» Οι πατάτες αντιναχτές: Οι πατάτες αντιναχτές, ονομάζονται έτσι γιατί, όπως λέγεται στην Κύπρο, «αντινάσσονται» οι πατάτες όταν τις μαγειρεύουμε. Δηλαδή τις τινάζουμε καθώς ψήνονται στην κατσαρόλα. Συγκεκριμένα οι πατάτες αντιναχτές γίνονται με μικρές πατάτες, σπάζονται στην μέση και τηγανίζονται και σβήνονται με κρασί και κόλιανδρο. Συνταγή για πατάτες αντιναχτές: ΥΛΙΚΑ: 3. 1 κιλό πατάτες μικρές φρέσκες 4. λάδι να τις καλύπτει 5. 2 κ.σ. κόλιανδρο κοπανισμένο 6. 1/2 φλιτζάνι κρασί κόκκινο ξηρό 7. αλάτι και πιπέρι Εκτέλεση: Πλένουμε καλά τις πατάτες, τις στραγγίζουμε και τις σπάζουμε ελαφρά. Βάζουμε το λάδι να βράσει καλά και ρίχνουμε τις πατάτες. Τις αφήνουμε να ψηθούν σε σιγανή φωτιά. 136

137 Όταν είναι έτοιμες αφαιρούμε το λάδι, προσθέτουμε τον κόλιανδρο και τις σβήνουμε με το κρασί. Συνεχίζουμε να ψήνουμε τις πατάτες ακόμα 2-3 λεπτά. Κατά διαστήματα τινάσσουμε («αντινάσσουμε») την κατσαρόλα για να ανακατεύονται καλύτερα οι πατάτες. Αλατοπιπερώνουμε και σερβίρουμε Ο τραχανάς: O Τραχανάς θα λέγαμε, είναι γνωστός σε ολόκληρη την Κύπρο και ιδιαίτερα στα χωριά, όπου υπάρχει καλά ανεπτυγμένη η κτηνοτροφία. Εύγευστο και θρεπτικό παλαιό παραδοσιακό φαγητό. Πρόκειται για σούπα με σιτάρι, ζυμωμένο σε ξινισμένο γάλα. Ας δούμε παρακάτω, πως παρασκευάζεται: Το άλεσμα γίνεται με ανάποδη περιστροφή, ώστε οι σπόροι, απλώς ξεφλουδίζονται και σπάζουν, αλλά δεν αλευροποιούνται. Στη συνέχεια αναμειγνύεται με ξινισμένο γάλα και το μείγμα τοποθετείται στη φωτιά. Όταν βράσει καλά το μείγμα πήζει, οπότε πλάθεται σε μικρά μακρόστενα κομμάτια που απλώνονται στον ήλιο όπου και ξηραίνονται. Τα ξηρά αυτά κομμάτια αποθηκεύονται και έτσι διατηρούνται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Κάθε φορά που η οικοκυρά επιθυμεί να μαγειρέψει σούπα τραχανά, παίρνει την ποσότητα που θέλει από τα αποθηκευμένα ξηρά κομμάτια, τα τοποθετεί σε νερό όπου φουσκώνουν κι ανοίγουν, στη συνέχεια δε τα ψήνει στη φωτιά, συνήθως σε ζωμό κρέατος. Ενώ ψήνεται η σούπα, μπορεί να προστεθεί και λίγη ποσότητα φρέσκου γάλακτος. Μπορεί επίσης να προστεθεί χαλούμι (είδος παραδοσιακού κυπριακού τυριού το οποίο αναφέρθηκε πιο πάνω) κομμένο σε μικρά κομμάτια, που ψήνεται κι αυτό μέσα στη σούπα. Ο τραχανάς σερβίρεται ζεστός, αφού προστεθούν (κατά βούληση) αλάτι, πιπέρι και λεμόνι. Την εύγευστη και θρεπτική αυτή σούπα, συνήθιζαν πολύ οι Κύπριοι σε παλαιότερες εποχές, ιδίως τον χειμώνα. Πολλοί μάλιστα σκληρά εργαζόμενοι, συνήθιζαν να τρώνε σούπα τραχανά την αυγή, πριν φύγουν για τη δουλειά. Συνηθιζόταν όμως και τα χειμωνιάτικα 137

138 βράδια. Σήμερα αποξηραμένος τραχανάς, έτοιμος να μαγειρευτεί, πωλείται στα καταστήματα, εξακολουθεί να αποτελεί την αγαπημένη χειμωνιάτικη σούπα των Κυπρίων Παραδοσιακά ποτά: Η ζιβανία: Η ζιβανία είναι ένα χαρακτηριστικό παραδοσιακό οινοπνευματώδες ποτό της Κύπρου. Η ονομασία της προέρχεται από τη λέξη Ζίβανα που είναι τα στέμφυλα. Είναι παρόμοιο προϊόν του τσίπουρου και του ρακί. Συνήθως η περιεκτικότητα της σε οινόπνευμα κυμαίνεται κατά μέσο όρο από 47-52%. Από την περίοδο της βενετοκρατίας μέχρι σήμερα η παραγωγή ζιβανίας αποτελεί μια βασική ασχολία και σημαντική πηγή εισοδήματος για τους Κυπρίους αμπελουργούς. Η απόσταξη της ζιβανίας είναι μια πατροπαράδοτη τέχνη που για αιώνες μεταδίδεται από γενιά σε γενιά σ όλα σχεδόν τα κρασοχώρια, της Κύπρου. Επομένως και στα κρασοχώρια της Λεμεσού.(Ανώγυρα, Λόφου, Βάσα, Βουνί, Άρσος κ.α) Για να παρασκευάσουμε καλή ποιότητα ζιβανίας τα σταφύλια που θα χρησιμοποιηθούν πρέπει να είναι ώριμα και υγιή, χωρίς λιώμα. Ο μούστος που θα χρησιμοποιηθεί για τη ζύμωση δεν πρέπει να είναι πέραν των μπωμέ ώστε να έχει μια συμπληρωμένη ζύμωση. Όταν το μπωμόμετρο δείξει κάτω από το μηδέν, σημαίνει ότι η ζύμωση συμπληρώθηκε και ότι το σάκχαρο μετατράπηκε σε οινόπνευμα. Τότε το κρασί και τα τσίπουρα μπαίνουν μέσα στο καζάνι το οποίο γεμίζεται περίπου μέχρι τα 4/5. Στη βάση του καζανιού τοποθετούνται «μαζιά» για να μην κολλούν τα ζίβανα στον πάτο. Επίσης πριν κλειστεί το καζάνι με τα ζίβανα τοποθετούνται και πάλι «μαζιά» για να πιέζουν τα ζίβανα. Μετά απ αυτό ανάβεται η φωτιά με ξύλα. Μόλις αρχίσει να βγαίνει η ζιβανία ελαττώνεται η δύναμη της φωτιάς γιατί κατά την απόσταξη η φωτιά πρέπει να είναι σταθερή και μέτρια. Η ζιβανία ήταν αρκετά δυνατό ποτό που καταναλωνόταν από τους Κύπριους όπως το κρασί ή έκαναν με αυτήν εντριβές στο σώμα όταν ήταν άρρωστοι. Η ζιβανία ήταν μέρος του πρωινού των γεωργών πριν ξεκινήσουν τη μέρα τους. Ακόμα η ζιβανία καταναλωνότν με 138

139 πολλούς μεζέδες. Σε μερικά μοναστήρια παρασκεύαζαν ξανθή ή κόκκινη ζιβανία με τη προσθήκη ζάχαρης και κανέλας. Η ζιβανία καταναλωνόταν σχεδόν σε όλες τις εορταστικές περιστάσεις της ζωής όπως το κρασί. Ιδιαίτερη θέση είχε στη τελετή του γάμου, όπου οι νεόνυμφοι πρόσφεραν στους φιλοξενούμενους τους ανάμεσα στα άλλα και ζιβανία (Ιωνάς Ι., 2001,) Το κρασί Κουμανδαρία: Η Λεμεσός είναι κοινά αναγνωρισμένη ως η κρασοπαραγωγός πόλης της Κύπρου. Το 1987 το Διεθνές Γραφείο Αμπελιού και Κρασιού εισηγήθηκε την ανακύρηξη της πόλης της Λεμεσού σε «Πόλη του Αμπελιού και του Κρασιού». Στις 31 Οκτωβρίου του ίδιου χρόνου κατα τη Γενική Συνέλευση, που πραγματοποιήθηκε στο Σαν Μαρίνο της Ιταλίας, η Λεμεσός ανακυρήχθηκε σε «Πόλη του Αμπελιού και του Κρασιού», και ο πρόεδρος του Διεθνούς Γραφείου Αμπελιού και κρασιού βράβευσε με μετάλλιο και τιμητικό δίπλωμα τον Δήμαρχο Λεμεσού. προέλευσης. Έχει κατοχυρωθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως προϊόν ελεγχόμενης ονομασίας Το όνομα κουμανταρία δόθηκε στο κόκκινο κρασί, από τους Ιωαννίτες, ιππότες του Αγίου Ιωάννου των Ιεροσολύμων, που ήταν ένα από τα στρατιωτικοθρησκευτικά τάγματα που εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο κοντά στο Κολόσσι, το 1192 μ. Χ. Το τάγμα αυτό είχε τη στρατιωτική διοίκηση του, commanderie ή Commandaria. Στην περιοχή αυτή παραγόταν και το γνωστό γλυκόπιοτο κρασί, την παραγωγή του οποίου υιοθέτησαν και τελειοποίησαν οι Ιωαννίτες Ιππότες δίνοντας σ αυτό το όνομα κουμανταρία. Η φήμη της Κουμανδαρίας εξαπλώθηκε εκείνη την περίοδο σε όλη την Ευρώπη, Γάλλοι και Πορτογάλλοι μεταφέρουν μοσχεύματα ποικιλιών κυπριακών κρασιούν στην χώρα τους. 139

140 Η «Κουμανταρία» είναι ένα από τα καλύτερα κυπριακά κρασιά, το οποίο παράγεται στην Κύπρο εδώ και χιλιετίες, από σταφύλια από ξυνιστέρι και μαύρο που έχουν εκτεθεί στον ήλιο. Είναι γλυκό επιδόρπιο κρασί. Η ποιότητα της κουμανδρίας γίνεται καλύτερη όσον αυτή παλαιώνει. Όταν φυλαχθεί για πολλά έτη, το κρασί αυτό ημιπήγνυται και για να χρησιμοποιηθεί θα πρέπει να διαλυθεί με νερό Οργανοληπτικά χαρακτηριστικά κουμανδαρίας: Χρώμα: Σκούρο χρυσό μέχρι καφέ με κόκκινες ανταύγειες, λαμπρό και καθαρό, έντονο. Άρωμα: Πολύπλοκο μπουκέ, που αποτελείται από ευχάριστα αρώματα φρούτων. Υπερισχύει το άρωμα σταφίδας και του μελιού. Εντυπωσιακό επίσης είναι το άρωμα δρυός, ενώ στο βάθος κάποιος θα διέκρινε άρωμα παστού σύκου και χαρουπιού. Γεύση: Γλυκιά και φλογερή, με πλήρες σώμα που γεμίζει το στόμα. Τέλειο ισοζύγιο γλυκύτητας και οξύτητας με το οινόπνευμα να είναι απαλό αλλά έντονα αισθησιακό-φλογερό και πλήρως εναρμονισμένο με τις αρωματικές ουσίες που εμφανίζονται στην επίγευση, η οποία έχει διάρκεια και μέγεθος. Η κουμανταρία καταναλωνόταν με διάφορους μεζέδες από τους Κύπριους. Επίσης προσφερόταν σε γιορτές και σε ειδικές περιστάσεις όπως το γάμο. Ακόμα πολλές νοικοκυρές για να παρασκευάσουν τα ξιδάτα αμπελοπούλια αναμίγνυαν ξίδι με κρασί για να αποκτήσουν καλύτερη γεύση και να είναι λιγότερο ξινά

141 3. ΚΥΠΡΙΑΚΕΣ ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ ΚΑΙ ΡΗΣΕΙΣ: Οι παροιμίες και οι ρήσεις του κάθε τόπου, σφραγίζουν και χαρακτηρίζουν το ήθος του και τις απόψεις του. Έχουν καταφέρει να διατηρηθούν μέσα από εκατοντάδες χρόνια, και από στόμα σε στόμα να έχουν φτάσει τελικά στα δικά μας πλέον αυτιά. Οι παροιμίες και οι ρήσεις είναι ένας πλούτος σοφίας του λαού μας, όπως λέει και ο Ιωάννης Κρητικός. Γιαυτό θα ήταν παράλειωψη να μην τις συμπεριλάβω στην πτυχιακή μου αφού είναι μέρος της πολιτισμικής άυλης κληρονομιάς της Κύπρου, και αποτελεί σίγουρα αναπόσπαστο κομμάτι για το κάθε κύπριο από όποια περιοχή και αν κατάγεται. Είτε είναι Λευκωσιάτης, είτε Λεμεσιανός είτε ότιδήποτε. Παροιμίες: «Αν επέσαν τα δακτυλίδκια, τα δακτύλια στέκουν»: Δηλαδή, ακόμα και αν χάσει την περιουσία του κανείς, την αξία και τις ικανότητες του, δεν τα χάνει. «Είδες δκυό τζαι παιρνούν καλά, έξερε τζι εν που τον έναν»: Δηλώνει πως στο ζευγάρι πρέπει ο ένας να υποχωρεί στις διαφωνίες για να υπάρχει ηρεμία. «Θέλει τα ποξαμάθκια ναν τζαι φουσκωμένα»: κοπιάσει. Φράση που δείχνει άνθρωπο που τα θέλει όλα έτοιμα, χωρίς ο ίδιος να «Κοντά στον πλούσιον να κάτσεις για κοντά στην θάλασσαν»: εργαστείς). Πλουτίζεις κοντά σε πλούσιο ή κοντά σε λιμάνι. (Όπου υπάρχει ευκαιρία να 141

142 «Καληνύχτα Κατερίνα τζαι ο γάμος ετέλειωσε»: Ειρωνική έκφραση για όσους καθυστερούν πολύ να πάρουν μια απόφαση ή να εμφανιστούν κάπου. Ρήσεις: «Αλλού τα πίσκαλα τζι αλλού ο γάμος»: Λέγεται όταν κάποιος επωφελείται από κάτι χωρίς να δικαιούται.(τα πίσκαλα, τα χειροκροτήματα δηλαδή, τα εισπράττουν στο γάμο αυτοί που χορεύουν) «Δκιακονόμουμεν τζαι καλάθι εν έχουμεν» Λέγεται για αιτήματα που προβάλλονται χωρίς τη σωστή προετοιμασία. «Που σου νεύκω πού πάεις» Για αφηρημένους, αδιάφορους που άλλα τους λένε, άλλα καταλαβαίνουν. «Το αν εφυτέψαν το τζι εν εβλάστησεν» Με υποθέσεις τίποτα δεν είναι σίγουρο. «Φορεί τον η τρύπα του βελονιού» Για άνθρωπο που, προκειμένου να πετύχει κάτι μετέρχεται κάθε μέσο. (Ιωάννης Χρ. Κρητιώτης, 2009) 4. ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ Το ξέγνοιαστο περιβάλλον λόγω της ιδιοσυγκρασίας της Λεμεσού συνδυάζεται και ενδυναμώνεται μέσα από τον οικείο και δραστήριο χαρακτήρα των ανθρώπων της 142

143 πόλης. Δικαιώνοντας τη αίγλη της ως η πόλη του γλεντιού, η Λεμεσός φιλοξενεί ορισμένα από τα πιο διαδεδομένα φεστιβάλ και εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στο νησί, τα οποία δημιουργούν μια πομπώδες και πολυποίκιλη ατμόσφαιρα καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου Συνοπτικά, οι κυριότερες εκδηλώσεις που γίνονται στην Λεμεσό είναι το Καρναβάλι, τα Ανθεστήρια και η Γιορτή του Κρασιού. Το Καρναβάλι οριοθετείται δέκα μέρες πριν τη γιορτή της Σαρακοστής (συνήθως Φεβρουάριο/Μάρτη), με πάρτι μασκέ, χορούς, και μεγάλες παρελάσεις από πολύχρωμα ντυμένους καρναβαλιστές αλλά και ομάδες με αποκριάτικα κοστούμια, που τραγουδούν, χορεύουν και διασκεδάζουν σε διάφορους χώρους της πόλης. Μια άλλη εκδήλωση η οποία πραγματοποιείται γύρω στις αρχές του Μάη, είναι τα Ανθεστήρια τα οποία αποθεώνουν την ομορφιά της Άνοιξης με μια έκθεση λουλουδιών και την παρέλαση στολισμένων αρμάτων στην οποία αντανακλάται η άφθονη ποικιλία της γνήσιας άγριας χλωρίδας της Κύπρου όπως επίσης και άλλων χωρών. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως αποκορύφωμα των εκδηλώσεων και των φεστιβάλ της Λεμεσού την δωδεκαήμερη Γιορτή του Κρασιού η οποία διοργανώνεται από το 1961 και είναι εμπνευσμένη από τα αρχαία φεστιβάλ τα οποία αφιερώνονταν προς τιμή του Θεού του κρασιού του Διόνυσου. Μέσω της Γιορτής του Κρασιού τιμάται μια μακραίωνη παράδοση του νησιού όσον αφορά την παραγωγή κρασιού. Η συγκεκριμένη εκδήλωση που λαμβάνει χώρα στο χώρο του Δημοτικού Κήπου της Λεμεσού περί τα τέλη Αυγούστου και αρχές Σεπτεμβρίου, προσφέρει δωρεάν κρασί στους παρευρισκομένους, παρέχει τη δυνατότητα δοκιμής παραδοσιακών εδεσμάτων παράλληλα με την συνοδεία θεατρικών παραστάσεων, χορών και μουσικών εκδηλώσεων. Στην συνέχεια της εργασίας θα παρουσιαστούν διεξοδικότερα τα ιστορικά στοιχεία, η γενεαλογία αλλά και η ιστορική διαδρομή των δύο σημαντικότερων εκδηλώσεων τα οποία αποτελούν σημείο αναφοράς για την Λεμεσό, του Καρναβαλιού και της Γιορτής του Κρασιού. Επίσης θα αναφερθούν παρακάτω και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις οι οποίες γίνονται στην Λεμεσό. 143

144 4.1. ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ: Το Καρναβάλι της Λεμεσού αποτελεί μια γιορτή που αναμένεται με αγωνία και πολλή λαχτάρα από το σύνολο των Λεμεσιανών και όχι μόνο. Εντούτοις, ως θεσμός, δεν αποτελεί επινόηση της πόλης, αφού οι απαρχές του εντοπίζονται από πολύ παλιά καθώς οι ρίζες του Καρναβαλιού είναι συνυφασμένες με την ιστορία του Ελληνισμού. Το καρναβάλι υπήρχε ως γιορτή στην αρχαιότητα με τη μορφή των αρχαίων Διονυσίων στη διάρκεια των οποίων γίνονταν οι δραματικοί αγώνες των τριών κορυφαίων της εποχής του Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Οι Αποκριές στην Κύπρο ονομάζονται «Σήκωσες». Ξεκινούν από την Κυριακή της Απόκρεω, που λέγονται και «Σήκωσες της Κρεατινής» και έχουν διάρκεια μια βδομάδα, μέχρι την επόμενη Κυριακή, που ονομάζονται «Σήκωσες της Τυρινής». Πριν από την Κυριακή της Απόκρεω έχουμε την «Τσικνοπέφτη», ονομασία που της αποδίδεται λόγω της ανάδυσης της τσίκνας των κρεάτων που ψήνονται από τις καπνοδόχους των σπιτιών. Το Σάββατο που ακολουθεί λέγεται πρώτο Ψυχοσάββατο και η ονομασία του οφείλεται στο ότι είναι αφιερωμένο στις ψυχές των πεθαμένων. Στην Λεμεσό, το καρναβάλι των παλαιών χρόνων γιορταζόταν οργανωμένα, καθώς ομάδες γλεντζέδων αποτελούμενες από όλα τα κοινωνικά στρώματα της πόλης διοργάνωναν στα σπίτια τους συναθροίσεις με κύρια επιδίωξη τη διασκέδαση. Μέσα από μαρτυρίες της τότε εποχής, αφού καταναλώνονταν άφθονες ποσότητες κρασιού δημιουργώντας τους συνθήκες ευθυμίας, οι κάτοικοι έβγαιναν στους δρόμους όπου εκεί οργανώνονταν αυτοσχέδιες παρελάσεις με γαϊδούρια, άμαξες, καρότσες και ποδήλατα. (Φωτογραφία 1) Οι άνθρωποι της τότε της εποχής συμμετείχαν μαζί με τους υπόλοιπους καρναβαλιστές και ένοιωθαν την χαρά μέσα από τις στολές των συνανθρώπων τους οι οποίες σατίριζαν συνήθως πράγματα, άτομα και καταστάσεις που συνδέονταν με άμεσο ή έμμεσο τρόπο με την καθημερινή ζωή και την παλιό τρόπο σκέψης. Το πλήρωμα του χρόνου όμως επέδρασε αρνητικά στην δημιουργία αυτού του είδους των καρναβαλιστικών εκδηλώσεων καθώς αυτές χάθηκαν σε μικρό ή μεγάλο 144

145 βαθμό εξαιτίας κυρίως του αδίστακτου νόμου της τεχνολογικής και βιομηχανικής ανάπτυξης αφού ο μοντέρνος τρόπος διασκέδασης παρέχει δυνατότητες για συνεχή διασκέδαση τόσο σε κλειστούς, όσο και σε ανοικτούς χώρους. Με την πάροδο του χρόνου οι άνθρωποι διαμορφώθηκαν ανάλογα με την εξέλιξη και τις απαιτήσεις του νέου τρόπου ζωής, ο οποίος καλούπωσε τις αντιλήψεις των ατόμων σε συνάρτηση με τις αξιώσεις του μηχανικού τρόπου ζωής, ενώ ο ρομαντισμός του παλιού καρναβαλιού απωλέστηκε σε μεγάλο βαθμό. Εντούτοις, και παρ όλους τους μετασχηματισμούς και τις αλλοιώσεις που υπέστη, το Καρναβάλι εξακολουθεί να υπάρχει ως θεσμός και θα συνεχιστεί δια μέσου των αιώνων. Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε, μέσω των αλλαγών που έγιναν κατάφερε να γίνει πιο εντυπωσιακό και πιο φανταχτερό καθώς όλες οι εκδηλώσεις που γίνονται στα πλαίσια του αντηχούν το μοντέρνο πνεύμα της σημερινής εποχής. Μελανό σημείο στην όλη τελετουργία του Καρναβαλιού είναι ότι οι σημερινές κοινωνικές συνθήκες με τα μεγάλα προβλήματα και τις έγνοιες που ταλανίζουν τον άνθρωπο επέδρασαν στους καρναβαλιστές με αποτέλεσμα να απολέσουν μέρος της παλιάς ανέμελης διάθεσης και του διεισδυτικού χιούμορ το οποίο πάντα χαρακτήριζε τον Λεμεσιανό κάτοικο. Αυτή η επισήμανση μπορεί να γίνει διακριτή, μέσα από το ότι το σημερινό Καρναβάλι παρουσιάζεται με περισσότερες ομάδες και άρματα τα οποία χαρακτηρίζονται έντονα από την καλλιτεχνική τους διάθεση, παρά από τον σατιρικό τους χαρακτήρα. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του Λεμεσιανού Καρναβαλιού το οποίο αποτελεί σήμα κατατεθέν του, είναι η παρουσία των Κανταδόρων (Φωτογραφία 2) οι οποίοι διανθίζουν μουσικά την όλη εκδήλωση με τις κιθάρες και τα μαντολίνα τους. Στο παρελθόν, οι Κανταδόροι συνήθιζαν να διασχίζουν τους δρόμους με τα πόδια όπου και έκαναν στάσεις κάτω από τα μπαλκόνια των συμπολιτών τους και με τις καντάδες τους διασκέδαζαν το πλήθος των συντοπιτών τους. Σήμερα, λόγω των χωροταξικών αλλαγών που υπέστη η πόλη και οι οποίες συνέτειναν στην κατοικήσιμη διεύρυνση της, οι αποστάσεις έγιναν μεγαλύτερες. Εντούτοις, αυτό δεν απέτρεψε την καλλιτεχνική συνεισφορά των Κανταδόρων στον Καρναβάλι καθώς δεν εγκατέλειψαν την προσπάθεια τους, αφού πλέον περιδιαβαίνουν τους δρόμους της Λεμεσού ντυμένοι 145

146 με τα χαρακτηριστικά χρυσαφένια και πολύχρωμα κοστούμια τους καθισμένοι πλέον πάνω στα μηχανοκίνητα άρματα τους, ή πεζοί κατά ομάδες, προσφέροντας χωρίς φειδώ την ψυχαγωγία στους υπόλοιπους καρναβαλιστές και επαναφέροντας, έστω και για λίγο, μνήμες από το καρναβάλι των παλαιών εποχών. Οι εκδηλώσεις του Καρναβαλιού έχουν ως αφετηρία τους την Τσικνοπέμπτη με την πανηγυρική είσοδο του Βασιλιά Καρνάβαλου στην πόλη, συνεχίζονται με την παιδική παρέλαση, τις διάφορες εκδηλώσεις των Κανταδόρων και κλείνουν με την Μεγάλη Καρναβαλίστικη παρέλαση την τελευταία Κυριακή των Αποκριών. Αξίζει να σημειώσουμε την προσπάθεια αναβίωσης και ενίσχυσης του θεσμού που επιχειρείται τα τελευταία χρόνια, όπου και τέθηκε σαν πρωταρχικός στόχος η μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή των δημοτών της Λεμεσού και όχι μόνο στις εκδηλώσεις του, αλλά και η επαναφορά στοιχείων που σχετίζονται με την ταυτότητα του παραδοσιακού Καρναβαλιού έτσι όπως το θυμούνται και το έζησαν οι παλιοί Λεμεσιανοί ΓΙΟΡΤΗ ΤΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ: Η ιδέα ξεκίνησε από μια έμπνευση του Κλεάνθη Χριστοφόρου, Πρόεδρου του Συνδέσμου Ανάπτυξης της πόλης της Λεμεσού το 1961, ο οποίος προέβαλε την ιδέα και τον σχεδιασμό στο Συμβούλιο για μια τοπική γιορτή του κρασιού. Εν τέλει, η ιδέα έτυχε ευνοϊκής αποδοχής και τα μέλη του Συμβουλίου του Συνδέσμου και της Ομοσπονδίας Εργοδοτών και Βιομηχάνων ενοποιηθήκαν κάτω από ένα κοινό σκοπό. Αυτοί οι φορείς επιφορτίστηκαν με την ευθύνη να δημιουργήσουν ένα πρωτότυπο θέαμα με τα τοπικά χρώματα, δεδομένου ότι αυτό το γεγονός ήταν το πρώτο του είδους του και δεν υπήρχαν προηγούμενα παραδείγματα προς υιοθέτηση. Οι οινοβιομηχανίες που εδρεύουν στην Λεμεσό ΕΤΚΟ, ΚΕΟ, ΣΟΔΑΠ και ΛΟΕΛ υποστήριξαν ενεργά την εκδήλωση, πρόσφεραν αφιλοκερδώς τα κρασιά τους και περιέβαλλαν με μεγάλο ζήλο την ιδέα και την υλοποίηση της Γιορτής. Συγκεκριμένα, η κάθε οινοβιομηχανία εγκατέστησε το δικό της περίπτερο που είχε ως στόχο την έκθεση και τη δοκιμή των κρασιών της. Επιπρόσθετα, το Υπουργείο Εμπορείου και Βιομηχανίας προσέφερε χρηματική επιδότηση βοηθώντας την κάλυψη μέρους των εξόδων της εκδήλωσης, ενώ 146

147 ο Δήμος Λεμεσού έδωσε άδεια να χρησιμοποιηθεί ο Δημόσιος Κήπος δωρεάν και κατήργησε το δημοτικό φόρο πάνω στις εισπράξεις. Ντόπιοι ερασιτέχνες ηθοποιοί, καλλιτέχνες, μουσικοί, καθώς και μουσικοχορευτικά συγκροτήματα από όλο το νησί, είχαν την ευκαιρία να εκθέσουν μέρος του ταλέντου τους στα πλαίσια των προγραμμάτων της εκδήλωσης. Σε μικρή χρονική περίοδο η σκηνή είχε στηθεί και συντίθετο από ένα υπαίθριο θέατρο απεικονίζοντας ένα κυπριακό χωριό με το καφενείο, την ταβέρνα του, τοπικές αναπαραστάσεις και διακοσμήσεις. Το σημείο αναφοράς της Γιορτής του κρασιού ήταν ο γιγαντιαίος Κύπριος βρακοφόρος που είχε ύψος γύρω στα 7 μέτρα και αναπαριστούσε έναν Κύπριο αμπελουργό με παραδοσιακή τοπική ενδυμασία (Φωτογραφία 3). Αυτή η εντυπωσιακή φιγούρα εγκαταστάθηκε στο εσωτερικό απέναντι από την κύρια είσοδο του Δημοσίου Κήπου. Η κατασκευή φιλοτεχνήθηκε από το Γιώργο Μαυρογένη και θεσπίστηκε σαν το έμβλημα της Γιορτής του Κρασιού το 1962 το οποίο παραμένει μέχρι και σήμερα. Στο κάτω μέρος της κατασκευής του βρακοφόρου διαβάζουμε το απόφθεγμα «ΠΙΝΝΕ ΚΡΑΣΙΝ ΝΑΣΙΗΣ ΖΩΗΝ» που ήταν έμπνευση του Μιχάλη Πιτσιλλίδη. Η γιορτή διαφημίστηκε σαν μια πρωτοποριακή γιορταστική εκδήλωση και παρά τους ενδοιασμούς που υπήρχαν ότι το κοινό δεν θα ανταποκρινόταν στο κάλεσμα που απεύθυναν οι διάφοροι φορείς, εντούτοις σημείωσε τεράστια επιτυχία από την πρώτη μέρα διεξαγωγής της. Σαν κύριος στόχος της διοργάνωσης της γιορτής, τέθηκε η προώθηση και η διάδοση των κυπριακών κρασιών, τόσο στην ντόπια, όσο και στη ξένη αγορά, καθώς η μείωση του προβλήματος από την μεγάλη παραγωγή του κρασιού και η οποία ήταν ένα βάρος για τους οινοβιομηχάνους αλλά και την Κυβέρνηση. Επιπρόσθετα, μια διοργάνωση με τέτοια χαρακτηριστικά απέβλεπε και στην παροχή διασκέδασης τόσο Κύπριους πολίτες όσο στους ξένους που την επισκέπτονταν. Από τότε, η Γιορτή του Κρασιού έχει καταστεί ετήσιος θεσμός καθώς κάθε χρόνο πλήθη τουριστών και ντόπιων επισκέπτονται το Δημόσιο Κήπο Λεμεσού για να συμμετάσχουν στις ποικίλες εκδηλώσεις της (Χριστάκης Σαββίδης, 1999). 147

148 4.3. ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑ: Τα ανθεστήρια (φωτογραφία 4) στην αρχαιότητα ήταν Ιωνική Γιορτή προς τιμή του θεού Διόνυσου και γιορτάζονταν κυρίως στην Αθήνα, κατα το μήνα Ανθεστηρίωνα (τέλος Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου). Γιορτάζονταν επίσης σς διάφορες πόλεις της Ιωνίας. Οι γιορτές των ανθεστηρίων στην Αθήνα διαρκούσαν τρεις μέρες. Η γιορτή περιελάμβανε συμπόσιοόλων των Αθηναίων, διαγωνισμό οινοποσίας και προσφορά στεφανιών από λουλούδια προς τον τιμώμενο θεό. Παράλληλα γινόταν μια συμβολική τεκετή γάμου, μεταξύ του θεού και της γυναίκας του άρχοντα βασιλέα, μέσα από την οποία ολόκληρη η πόληερχόταν σε κοινωνία με το Διόνυσο και εξασφάλιζε έτσι πλούσιους καρπούς στη γη της. Η τελευταία μέρα ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς και οι πιστοί πρόσφεραν μέσα σε χύτρες, σπόρους στο Διόνυσο και στο χθόνιο Ερμή. Τα ανθεστήρια σαν γιορτή των λουλουδιών και της άνοιξης, άρχισαν να γιορτάζονται στην Κύπρο τα εντελώς νεότερα χρόνια. Στη Λεμεσό, η γιορτή των ανθεστηρίων που ήταν μονοήμερη, διοργανωνόταν κατά το μήνα Μάιο και ήταν μια από τις ωραιότερες εκδηλώσεις της πόλης. Με κύριο οργανωτή τον Γ.Σ.Ο. (Γυμναστικό Σύλλογο Ολύμπια) και με τη συμπαράσταση μιας επιτροπής από καλλιτέχνες και διανοούμενους, που βοηθούσαν στη διεκπεραίωση του δύσκολου έργου, η Λεμεσός γιόρταζε το Μάιο μήνα τον ερχομό των λουλουδιών. Όλη η πόλης με επικεφαλής τη νεότητα, πλημμύριζε την πόλη και το Στάδιο του Γ.Σ.Ο. όπου οργανώνονταν οι καθερωμένες παρελάσεις των ανθοστολισμένων αρμάτων και ομάδων, ποου κυρίως προέρχονταν από μαθητές και μαθήτριες όλων των σχολείων της πόλης. Με ανάπαυλα ενός χρόνου, το Μάιο του 1997, άρχισε η διοργάνωση της γιορτής ανθεστηρίων από τους πέντε ής διοργάνωση από τους υπόλοιπους. 148

149 Παρά την πιο πάνω απόφαση, από το 1999 η διοργάνωση των Ανθεστηρίων έγινε μόνιμος θεσμός του Δήμου Γερμασόγειας. Τα ανθεστήρια είναι μια διήμερη γιορτή, οργανώνονται τον μήνα Μάιο, στην καρδιά της τουριστικής περιοχής Γερμασόγειας. Κατά το διήμερο, στο μεγάλο χώρο στάθμευσης της κοίτης του ποταμού, λειτουργούν εκθέσεις, αλλά και λαϊκή αγορά λουλουδιών, με πολλές άλλες παράλληλες δραστηριότητες. Στα πλαίσια των θεματικών δραστηριοτήτων που δημιουργεί ο Δήμος, λειτουργούν περίπτερα αγγειοπλαστικής, καλαθοπλεκτικής και άλλων παραδοσιακών επαγγελμάτων, όπου οι παραδοσιακοί τεχνίτες κάνουν επίδειξη της τέχνης τους και πωλούν προϊόντα τους. Μέσα στα πλαίσια της δημιουργικής απασχόλησης των παιδιών, λειτουργούν χώροι ζωγραφικής και αγγειοπλαστικής, ενώ το καφενείο και άλλα ανάλογα περίπτερα, δίνουν στον επισκέπτη την ευκαιρία να δοκιμάσει παραδοσιακά ποτά και γλυκίσματα. Το αποκορύφωμα της γιορτής, είναι η παρέλαση ανθοστολισμένων αρμάτων και ομάδων, κατά μήκος του παραλιακού δρόμου το απόγευμα της δεύτερης μέρας, με τη συμμετοχή Τοπικών Αρχών, Γυμνασίων, Λυκείων, Δημοτικών, Σωματείων και άλλων οργανωμένων συνόλων. Με την κατάλληλη προβολή και διαφήμιση τα ανθεστήρια, έχον προκαλέσει τουριστικό ενδιαφέρον ενισχύοντας έτσι το τουριστικό προϊόν και τη τουριστική βιομηχανία ΛΕΜΕΣΙΑ: Τα «Λεμέσια» είναι ένα από τα σημαντικότερα αθλητικά γεγονότα στην Κύπρο και διοργανώνονται κάθε Οκτώβρη στη Λεμεσό. 149

150 Διαρκούν δέκα μέρες. Κατα τη διάρκεια των δέκα ημερών των «Λεμεσίων» αθλητές από διάφορες χώρες συναγωνίζονται σε μια σειρά από αθλήματα, όπως η πυγμαχία, το καράτε, το τρίαθλον, ο μαραθώνιος, η σκοποβολή, η ρυθμική γυμναστική και η ποδηλατοδρομία. Κάθε χρόνο και μια μεγάλη, διεθνούς επιπέδου, αθλητική προσωπικότητα είναι το τιμώμενο πρόσωπο. Κατα τη διάρκεια του φεστιβάλ γίνονται κι άλλες εκδηλώσεις σχετικές με τον αθλητισμό, όπως έκθεση φωτογραφίας που απεικονίζει την αθλητική ιστορία της Κύπρου. Για πρώτη φορά τα Λεμέσια οργανώθηκαν το 1998 και έκτοτε η διοργάνωση επεκτείνεται σε περισσότερα αθλήματα, προσελκύοντας κάθε χρόνο και περισσότερους διεθνούς αθλήτες ΡΩΣΣΟΚΥΠΡΙΑΚΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ: Κάθε χρόνο η Ρωσική πρεσβεία στην Κύπρο, ο Δήμος Λεμεσού και η ρωσική εφημερίδα Cyprus Advertiser διοργανώνουν το Ρωσσοκυπριακό Φεστιβάλ στην περιοχή του Μόλου στη Λεμεσό, με στόχο να φέρουνπιο κοντά τις δύο χώρες σε πολιτιστικό επίπεδο. Οι εκδηλώσεις γίνονται στις αρχές Ιουνίου και διαρκούν δύο μέρες. Περιλαμβάνουν ρωσικούς και κυπριακούς χορούς και τραγούδια, καθώς και έκθεση όπου πάνω από 70 εταιρείες, ρωσικές και κυπριακές εκθέτουν τα προϊόντα τους. Η δεύτερη μέρα αφιερώνεται στα παιδιά, που επιδεικνύουν τ δεξιότητα τους σε ένα ειδικό μουσικό κοντσέρτο. Επίσης τους παρέχεται ψυχαγωγία με διαγωνισμούς, παλιάτσους, πυροτεχνήματα και χορό ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΜΠΥΡΑΣ: Το Φεστιβάλ Μπύρας λαμβάνει χώραν στο Μόλο τον Ιούλιο. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι βέβαια η μπύρα. Η είσοδος είναι ελεύθερη και οι επισκέπτες μπορούν να διασκεδάσουν με μουσική DJ πίνοντας μπύρα ντόπια ή εισαγώμενη, όπως ΚΕΟ, Heineken, Becks, Amstel, Stella, Artois, Budweiser και Hoegaarden ΜΕΡΕΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ: 150

151 Πρόκειται για ένα ετήσιο φεστιβάλ κινηματογράφου, που οργανώνεται από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού σε συνεργασία με το θέατρο Ριάλτο της Λεμεσού. Σκοπός του φεστιβάλ είναι να παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη και χαρακτηριστική εικόνα από τη διεθνή κινηματογραφική σκηνή, κυρίως από την Ευρώπη και την Ασία. Οι προβολές των ταινιών γίνονται στο θέατρο Ριάλτο στη Λεμεσό και στο Pantheon Art Cinema και Cine Studio στην Λευκωσία ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΧΟΡΟΥ: Το φεστιβάλ Ευρωπαϊκού χορού οργανώνεται κάθε χρόνο το Μάιο στη Λεμεσό, δίνοντας την ευκαιρία στους λάτρεις του χορού να απολαύσουν εξαιρετικά δημιουργήματα της ευρωπαϊκής τέχνης στον τομέα του χορού. Ομάδες χορευτών από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες έρχονται στην Κύπρο, για να παρουσιάσουν κάτι αντιπροσωπευτικό από τη σύγχρονη δημιουργία της χώρας τους στο χορό. Απαιτείται όπως αυτό που θα παρουσιαστεί να είναι κάτι σημαντικό π.χ. μια μοναδική χορογραφία ή μια πρωτοποριακή παρουσίαση. Το φεστιβάλ διοργανώνεται από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου και το θέατρο Ριάλτο Λεμεσού με τη συνεργασία των πρεσβειών των χωρών που παίρνουν μέρος. Οι παραστάσεις δίνονται στο θέατρο Ριάλτο. Εκτός από τις παραστάσεις οργανώνονται και εργαστήρια χορού ΑΜΑΘΟΥΣΙΑ: Τα «Αμαθούσια» διοργανόνται κάθε καλοκαίρι από την Κοινοτική Αρχή του Αγίου Τύχωνα στην τοποθεσία της Αμαθούντας, ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας Αμαθούντας δίπλα στη θάλασσα. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει διάφορες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως χορούς, τραγούδια, παραδοσιακά αλλά και σύγχρονα. Η είσοδος είναι ελεύθερη. 151

152 4.10. ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΜΠΑΛΕΤΟΥ: Για αρκετά χρόνια τώρα ο Δήμος Λεμεσού οργανώνει το Φεστιβάλ Μπαλέτου, ένα από τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά γεγονότα στην Κύπρο. Μερικές από τις μέχρι τώρα συμμετοχές στο Φεστιβάλ είναι τα Μπαλέτα της Αγίας Πετρούπολης, τα Μπαλέτα Μπολσόι, τα Μπαλέτα του Κρεμλίνου, τα Εθνικά Μπαλέτα της Ουγγαρίας, το Michael Flatley s Lord of the dance και η Ισπανική ομάδα Fuego. Κύριοι χορηγοί του Φεστιβάλ είναι η Αρχή Τηλεπικοινωνιών Κύπρου, ο Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού και το Υπουργείο Παιδείας ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΟΥΡΑΝΙΟ ΤΟΞΟ: Το Φεστιβάλ αυτό είναι ένα αντιρατσιστικό πολυπολιτισμικό φεστιβάλ όπου στόχος του είναι να συνενώσει ανθρώπους όλων των φυλών. Οργανώνεται από την ΚΙΣΑ (Κίνηση για Ισότητα, Στήριξη και Αντιρατσισμό) και λαμβάνει χώραν στην προκυμαία του Μόλου της Λεμεσού, όπου μαζεύονται και εκδηλώνουν μαζί διάφορες οργανώσεις μεταναστών, ανθρώπων που είναι αιτητές πολιτικού ασύλου και προσφύγων, καθώς και κυπριακές οργανώσεις, καθώς και κυπριακές οργανώσεις που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το φεστιβάλ διοργανώνεται τον Νοέμβριο και η είσοδος είναι ελεύθερη ΣΑΙΞΠΗΡΙΚΕΣ ΝΥΧΤΕΣ: Πραγματοποιείται στο αρχαίο θέατρο Κούριο τον μήνα Ιούνιο, όπου παίζονται παραστάσεις έργων του Σαίξπηρ. Είναι μία φιλανθρωπική εκδήλωση που διοργανώνεται από την Οργάνωση θωρακικών νόσων. Τις παραστάσεις παρακολουθεί πλήθος θεατών από την Κύπρο και το εξωτερικό. 152

153 4.13. ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΒΕΡΕΝΓΚΑΡΙΑ: Είναι ένα διεθνές μουσικό φεστιβάλ το οποίο είναι αφιερωμένο στη σόλο κλασική μουσική και στη μουσική δωματίου, που εκτελείται από μουσικούς υψηλού επιπέδου από όλο τον κόσμο. Το φεστιβάλ πραγματοποιείται τον Μάρτιο στο θέατρο Ριάλτο της Λεμεσού. Οργανώνεται από το Δήμο Κάτω Πολεμιδιών και το θέατρο Ριάλτο στα πλαίσια της μουσικής και αισθητικής αγωγής των μαθητών με τη συνεργασία και του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Από την καθιέρωση του φεστιβάλ το 2003 φιλοξενήθηκαν σε αυτό καλλιτέχνες από την Αργεντινή, την Αυστρία, τη Βραζιλία, τη Χιλή, την Κροατία, τη Γερμανία, την Ελλάδα, το Ισραήλ, τη Ρουμανία, τη Ρωσία, την Ελβετία και βεβαίως την Κύπρο. Σκοπός του φεστιβάλ είναι να εισάξειτα νέα άτομα στην κλασική μουσική, γιαυτό και δύο πρωϊνά είναι αφιερωμένα σε κονσέρτα που εκτελούνται από νεαρούς ταλαντούχους μουσικούς ΕΤΗΣΙΑ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΧΟΡΟΥ: Τα τελευταία χρόνια καθιερώθηκε η Πλατφόρμα Σύγχρονου Χορού, που λαμβάνει χώραν στο θέατρο Ριάλτο. Για τρείς μέρες προσφέρεται η ευκαιρία σε ντόπιους χορογράφους και χορευτές να δείξουν την δουλειά τους και στο κοινό να παρακολουθήσει τις εξελίξεις στον τομέα του σύγχρονου χορού στην Κύπρο. Κάθε μια από τις παραστάσεις έχει τη δική της ιδιαιτερότητα και ταυτότητα. Κάθε χρόνο οι διοργανωτές προσθέτουν και κάτι νέο στην εκδήλωση ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΟΥΜΑΝΔΑΡΙΑΣ: Γίνεται το μήνα Ιούλιο προς τιμήν του γλυκού κρασιού κουμανδαρίας, το οποίο περιγράφεται σε προηγούμενο κεφάλαιο. Η εκδήλωση οργανώνεται από τα χωριά της κοιλάδας του ποταμού Κούρρη, που είναι μια από τις κυριότερες οινοπαραγωγικές περιοχές της Κύπρου. Η Άλασσα, ο 153

154 Άγιος Γεώργιος, ο Δωρός, η Λάνεια, το Μονάγρι και η Συλίκου είναι τα χωριά που λαμβάνουν μέρος στη γιορτή αυτή ΡΑΛΙ ΚΥΠΡΟΥ: Το Ράλι της Κύπρου διεξάγεται από το Είναι ένα αθλητικό γεγονός τριών ημερών, που διεξάγεται στα μέσα του Μάη στους δρόμους της Λεμεσού και στους επικίνδυνους δρόμους του όρους Τροόδος. Από το 2000 μέχρι το 2006 αποτελούσε μέρος του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος της FIA. Το 2007 και το 2008 αποτελούσε μέρος του FIA Μέσης Ανατολής. Οι οδηγοί αυτοκινήτων που παίρνουν μέρος στο ράλι ακολουθούν δύο ειδών διαδρομές. Τις διαδρομές των δημοσίων δρόμων, όπου πρέπει να συμμορφώνονται με τους περιορισμούς ταχύτητας που ισχύουν για όλους τους οδηγούς, και τις ειδικές διαδρομές που πρέπει να συμπληρώσουν στη μέγιστη δυνατή ταχύτητα ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ: Το φεστιβάλ αυτό διοργανώνεται κάθε Μάιο στο χωριό Αγρός, φέτος το 2013 έγινε το 7 ο φεστιβάλ με μεγάλη επιτυχία. Το φεστιβάλ προσφέρει μια επιλογή από διάφορες δραστηριότητες, παρουσιάσεις και εκδηλώσεις που θα ευχαριστήσουν τον καθένα που εκτιμά τις ομορφιές της φύσης. Επίσης διοργανώνονται σεμινάρια και ξεναγήσεις για να μπορέσουν οι επισκέπτες να εξοικειωθούν με την καλλιέργεια της τριανταφυλλιάς και την παραγωγή προϊόντων όπως αρώματα, μπράντι και λικέρ, γλυκά κ.α. Η Κοινότητα του Αγρού, οι εθελοντές του Κέντρου Νεότητας και οι τοπικοί επιχειρηματίες διοργανώνουν τη γιορτή αυτή σε μια προσπάθεια να προσφέρουν μια μοναδική και διασκεδαστική εμπειρία για τους συμμετέχοντες όλων των ηλικιών, Κύπριους και ξένους επισκέπτες. 154

155 5. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ (ΤΣΙΑΤΤΙΣΤΑ): Όσο αφορά τους μουσικούς ήχους και ερεθίσματα τα οποία επηρέασαν την μουσική παράδοση της Κύπρου, η εκκλησία της Κύπρου διατέλεσε ένα από τους σπουδαιότερους παράγοντες διατήρησης της ενότητας και της πολιτισμικής κληρονομιάς του Κυπριακού λαού. Μέσα από τα έργα των αναλυτών του λαϊκού πολιτισμού της Κύπρου, διαφαίνονται καταφανείς οι πολιτισμικές επιδράσεις από το χώρο της Μικράς Ασίας και του ευρύτερου Ελληνικού χώρου (Κωνσταντινίδου, 2005). Οι βυζαντινές καταβολές είναι ιδιαίτερα διακριτές στις επονομαζόμενες «φωνές» που συνθέτουν το ιδιάζων μουσικοποιητικό είδος του Κυπριακού μουσικοχορευτικού ρεπερτορίου. Οι εμπνεύσεις του ποιητάρη της Κύπρου, εξαρτώνται και προσδιορίζονται από βυζαντινές κλίμακες, από την προσωπική του ποιητική ικανότητα, το μέταλλο της φωνής του το οποίο θα δημιουργήσει μια μεγάλη ποικιλία μελωδιών και σκοπών οι οποίες εδράζονται στη βασική φωνή της «ίσιας» αντανακλώντας με αυτό τον τρόπο τη χαρά και τον πόνο, αποθεώνοντας τον έρωτα και τη λεβεντιά των κατοίκων του νησιού. Η ποικιλία αυτών των καταβολών προσλαμβάνουν με τον καιρό ένα τοπικό ιδίωμα το οποίο γίνεται διακριτό από τις διάφορες ονομασίες πόλεων και χωριών της Κύπρου. Για παράδειγμα, τα τραγούδια Ακαθκιώτισσα (από την Ακανθού), Μεσαρίτιτζη (από την Μεσαορία), Καρπασίτιτζη (από την Καρπασία), Παφίτιτζη (από την Πάφο), Τυλληρκώτισσα( από την Τηλλυρία) κλπ. Οι φωνές των ποιητάρηδων αποτελούν τις κύριες μελωδίες βάση των οποίων θα πλαστούν τα διάφορα «δίστιχα» και «τετράστιχα» τραγούδια. Η ιδιομορφία των τραγουδιών αυτών, συνίσταται στο ότι στις γιορταστικές εκδηλώσεις εκφράζονται με τη μορφή ποιητικού ανταγωνισμού και γι αυτό τον λόγο ονομάζονται «τσιαττιστά» ή «τσιαττίσματα», που σημαίνει ταιριάσματα ή συνταιριάσματα των φράσεων. Σύμφωνα με τον πρώτο επιστημονικό μελετητή τσιαττιστών Κυριάκο Γιαγκουλλή (2011), η σημαντικότητα των τσιαττιστών εδράζεται στην 155

156 αυτοσχεδιαστική ικανότητα την οποία επιδεικνύουν οι ποιητάρηδες την ώρα εκφώνησης τους, όπως επίσης και στην δύναμη της προφορικής παράδοσης καθώς τα τσιαττιστά διασώθηκαν μέσω των χρόνων λόγω της μνήμης και της ιστορικής τους δυναμικής. Ως κύριο χαρακτηριστικό, όπως επισημαίνει ο μελετητής, δεν πρέπει να θεωρηθεί το συναταίριασμα των στίχων αλλά το στοιχείο του ανταγωνισμού που υπάρχει μεταξύ των ποιητάρηδων και το οποίο αναπτύσσεστε κατά την διάρκεια του τραγουδιστικού «διαγωνισμού» με την ανταλλαγή δίστιχων και τετράστιχων. Η ιδιαιτερότητα και η σπουδαιότητα αυτού του τοπικού ιδιωματισμού, έγινε αντικείμενο διερεύνησης από την UNESCO η οποία αποφάσισε να τα εντάξει στην λίστα με τα στοιχεία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας με την ονομασία tsiattista poetic dueling. Όπως σημειώνει η UNESCO η ιδιαιτερότητα των τσιαττιστών εντοπίζεται στην ανταγωνιστική σχέση που αυξάνεται κατά την διάρκεια του διαγωνισμού των τσιαττιστών ανάμεσα στους «τσιαττιστάδες». To στοιχείο του ανταγωνισμού το οποίο προσδίδει τον χαρακτήρα μιας αισθητικής διαμάχης ανάμεσα στους ποιητάρηδες, προσέφερε στα τσιαττιστά την ονομασία των «τσιαττιστών του παλιωμάτου» όπου οι ποιτάρηδες παλιώνουν μεταφορικά μεταξύ τους με στόχο την νίκη που δεν είναι άλλη από την καταξίωση του κοινού. Για την ιστορία, το πρώτο τσιαττιστό με βιβλιογραφική αναφορά εντοπίζεται το 1900 με πρωτεργάτη τον Χριστόδουλο Τζιαμπούρα ενώ το δεύτερο είναι του Χριστόφορου Παλέση, το Κάτωθι παρουσιάζεται ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τσιαττιστού ανάμεσα σε δύο νέους οι οποίοι εξομολογούνται από κοινού τον έρωτα για τις «κορασιές» (κοπέλες) που αγαπούν, ενώ παράλληλα μέσα από τον ανταγωνισμό, παρουσιάζονται διάφορα μέρη της Κύπρου με τα χαρακτηριστικά τα οποία αντιπροσωπεύει το κάθε ένα: Τραούδα συντροφάκι μου τα δκυο να τραουδουμεν, να φτασουμεν τα εκατο για τζεινες π`αγαπουμεν. Τρια τζιαι τεσσερα εφτα, εφτα τζιαι τρια δεκα, καλλι`ωρα του π`αγαπησε Παφιτισσα γεναικα. 156

157 Ελεισαν οι ποϊνες μου τζι` εμειναν τα καλαμια, τζιαι μεναν η αγαπη μου εν που την Λακαταμια. Αγαπες εκαμα πολλες, εχω τζιαι μια στην Κριτου, εχω τζια μια στο Νιο Χωρκον τζια τρεις στην Αντρολυκου, μα `χω τζιαι μια Προδρομιτου που μ`αγαπα περιτου. Της Λακαταμιας το καμπαναρκον το μεσομεριν σιαζει, κατισιη του πουτ τη φιλα τζιαι που τη ξεκουμπιαζει. Ποτε `ννα παμε μανα μου τζιει στα βουνα τ`ακαμα, να σκοτεινιασουν τα βουνα να ππεσουμεν ανταμα. Ενυχτωσε τζια σημερα παει τζιαι τουτη μερα, τζιαι εν ειδα την αγαπη μου που θωρουν καθε μερα. 6. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΛΕΜΕΣΙΑΝΗ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ: Η Κύπρος γνωστή για την οικιακή και την βιοτεχνική χειροτεχνία, έχει πλούσεις παραδοσιακές κατασκευές και γι αυτό διατήρησε μέχρι σήμερα πλούσιες γνώσεις όσον αφορά τις διάφορες τεχνικές κατασκευής ενδυμάτων. Τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούνταν στις φορεσιές ήταν το βαμβάκι, το μετάξι, το μαλλί και σε μικρότερες ποσότητες το λινάρι. Ζωηρόχρωμα μεταξωτά υφάσματα με ποικίλους συνδυασμούς χρωμάτων, διακοσμημένα με κεντήματα πολλαπλών σχεδίων, ριγωτά μακριά φορέματα, γελεκάκια και μαντήλα είναι ενδύματα που έπαψαν πια να κυκλοφορούν στη σημερινή μόδα και να ντύνουν το σύγχρονο πολίτη. Οι συνθήκες και οι ανάγκες της ζωής έχουν αλλάξει και η σημερινή ενδυμασία ανταποκρίνεται στην άνεση της σύγχρονης ενδυμασίας. Η παραδοσιακή ενδυμασία όμως παραμένει ένα κομμάτι από την κουλτούρα, την ταυτότητα και τα βιώματα του τόπου μας. Οι παραδοσιακές Κυπριακές φορεσιές 157

158 εκφράζουν τον χαρακτήρα, τον τρόπο ζωής του περασμένου αιώνα στο νησί και συνάμα πιστοποιούν τις ρίζες του πολιτισμού της Κύπρου. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Κ. Α. Πιλαβάκη «Η Λεμεσός σ άλλους Καιρούς» (1977), σύμφωνα με μαρτυρία του ιδίου, οι γέροντες και οι μεσήλικες της εποχής εκείνης φορούσαν στον κεφάλι τους φέσι «τούνους», με φλόκο από άκλωστο μετάξι. Κάτω από το φέσι, στο δέρμα του κεφαλιού τους, τοποθετούσαν το λεγόμενο «ττερλίκκιν» (είδος λεπτού σκούφου από άσπρο πανί). Οι νέοι της εποχής φορούσαν το φέσι με ένα ιδιαίτερο τρόπο ο οποίος ονομαζόταν «αζιζιέ», όπου τα φέσια καλουπώνονταν μέσα σε καλούπια τα οποία υπήρχαν στην αγορά. Χαρακτηριστικό αυτής της διαφοράς ανάμεσα στους νέους Λεμεσιανούς και τους αντίστοιχους πρεσβύτερους, ήταν ότι κάθε Σάββατο η νεολαία έπαιρνε το φέσι της στους ειδικούς χειροτέχνες τους οποίους και πλήρωναν για να τους το καλουπώσουν. Όσο αφορά την αστική ενδυμασία των αντρών, το συνηθισμένο ένδυμα ήταν το γιλέκο (ζιμπούνι) και η βράκα. Κατά τις μαρτυρίες παντελόνια φορούσε ένα πολύ μικρό μέρος του πληθυσμού, ενώ επίσης σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι μορφωμένοι και οι αριστοκράτες της εποχής δεν εξαιρούνταν από την κοινή γραμμή καθώς δεν ντύνονταν με διαφορετικό τρόπο που να αναδεικνύει την ταξική τους προέλευση. Από την άλλη, η ενδυμασία και το «καλλυμα» της γυναίκας ήταν πολύ γραφικά. Είχε βέβαια παρέλθει η μόδα του μαλακού υφάσματος (μαλακό τότε στην Κύπρο ονομαζόταν το σχέδιο με το χαρακτηριστικό όνομα «Κρινολίνο», δηλαδή η φούστα με μπανέλλα κάθε τρία με τέσσερα δάκτυλα). Οι γυναίκες τότε άρχισαν να φορούν φουστάνια κυρίως με χρυσές ρίγες μέσα στους διάφορους χρωματισμούς που επέλεγαν. Τα φουστάνια αυτά ονομάζονταν «μετζιτιές». Από την μέση και πάνω οι γυναίκες φορούσαν τον λεγόμενο «κορυτσάν» (είδος γιλέκου από τσόχα και μανίκια τα οποία ήταν πλατιά στα άκρα τους). Το γιλέκο ήταν ανοικτό στο σημείο του στήθους για να φαίνεται το υποκάμισο τους που ήταν κατασκευασμένο με κυπριακό ύφασμα με την χαρακτηριστική ονομασία «πουρουντζίκκιν». Επιπρόσθετα, πάνω στο πουκάμισο τοποθετούσαν μια μεγάλη χρυσή καρφίτσα. Χαρακτηριστική εικόνα ή οποία απεικονίζει την παραδοσιακή ενδυμασία της Λεμεσού είναι αυτή που αποτυπώθηκε στο χαρτονόμισμα της κυπριακής λίρας βασισμένη στον πίνακα ζωγραφικής της 158

159 Αλίκης Γαβαλά. Στον πίνακα απεικονίζεται η γνωστή Λεμεσιανή Μαρία Συμεωνίδου, μαζί με το γιο της Κωνσταντίνο ο οποίος πέθανε σε μικρή ηλικία. Στην φωτογραφία που παραθέτετε στο παράρτημα της εργασίας, μπορούμε να διακρίνουμε ότι η στολή που φορά η Μαρία Συμεωνίδου (εσωτερικό μεταξωτό πουκάμισο και μεταξωτή φούστα) παραπέμπει στις ενδυμασίες της τότε αστικής κοινωνίας της Κύπρου (Φωτογραφία 5). Επίσης, σχεδόν όλες οι γυναίκες φορούσαν στο κεφάλι φέσι με φούντα με μήκος περίπου πέντε δάκτυλα η όποια στερεωνόταν περίτεχνα επάνω στο φέσι. Γύρω από το φέσι τοποθετούσαν ένα ωραίο μαντήλι του οποίου η άκρη κατέληγε στο αριστερό αυτί και καρφιτσωνόταν με μια χρυσή «σπλίγγα». Το φέσι συνήθως το φορούσαν δεξιόστροφα ώστε να αποκαλύπτεται η χωρίστρα των μαλλιών τους. Τον χειμώνα, οι γυναίκες φορούσαν πανωφόρι με την ονομασία «ταπάρος» που ήταν χωρίς μανίκια με ένα πολύ ψηλός γιακά,, ενώ στο στήθος του πανωφοριού υπήρχαν συνήθως δύο χρυσές μπούκλες. Η χωρική ή αλλιώς αγροτική ενδυμασία της Λεμεσού δεν διέφερε από την αντίστοιχη που φορούσαν οι υπόλοιπες γυναίκες της Κύπρου. Συγκεκριμένα, η γυναικεία ενδυμασία των χωριών αποτελούνταν από το βρατζίν, το πουκάμισο, τη σαγιά, το μαντήλι της κόξας στη μέση, τις πολύ ψηλές μπότες (ποδίνες) από δέρμα χοίρου και τις γόβες. Τα μαλλιά τους ήταν συνήθως κοτσίδες που τις άφηναν ελεύθερες.(φωτογραφία 6) Επίσης, η αντρική ενδυμασία του χωριού ήταν η βράκα, το φαρδύ πουκάμισο, οι μπότες από δέρμα χοίρου και το χαρακτηριστικό γιλέκο συνήθως σε μπορντό χρωματισμό. (φωτογραφία 7). 159

160 7. ΉΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ: 7.1. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΓΑΜΟΣ: Στα πολύ παλιά χρόνια για να αποφασιστεί η μέρα του γάμου έπρεπε οι συμπέθεροι να καρτερούν το τέλος της τροχιάς του φεγγαριού από την πρώτη μέρα που εμφανίζεται μέχρι την πανσέληνο, ώστε να οριστεί για το ποια Κυριακή θα γίνουν τα στεφανώματα των παιδιών τους. Το έθιμο αυτό είχε τις ρίζες του στην πίστη των ανθρώπων ότι η εν λόγω τελετουργία θα συντελούσε στην ευτυχία του νέου ζευγαριού. Είναι κι αυτό μία επιβίωση από το αρχαίο ελληνικό έθιμο που αναφέρει ο Ησίοδος (Σχολ. 7, 82) στα έργα του λέγοντας πως οι αρχαίοι μας πρόγονοι παρατηρούσαν τη σελήνη και κανόνιζαν αναλόγως την τέλεση των γάμων των παιδιών τους ύστερα από κάθε πανσέληνο (Ταρσούλη, 1963). Οι κύριες προετοιμασίες του Κυπριακού γάμου αρχίζουν από την προηγούμενη μέρα όπου ο γαμπρός με τον πατέρα του φροντίζουν να προετοιμάσουν με κατάλληλο τρόπο το σπίτι τους σε περίπτωση που η νύφη συγκατοικήσει με τα πεθερικά της. Στην συνέχεια, ο πατέρας θα κάνει τα απαραίτητα ψώνια με τα τρόφιμα και τα σφαχτά που θα σερβιριστούν στο γαμήλιο τραπέζι, ενώ οι κουμπάροι, που συνήθως είναι πάρα πολλοί, όπως και οι «κουμέρες» (οι κουμπάρες), πρέπει, όπως θέλει το έθιμο, να φροντίσουν για τα ξύλα που μ' αυτά θ' ανάψουν τις φωτιές για να μαγειρευτούν τα φαγητά. Από την Παρασκευή ή το Σάββατο που προηγούνται της ημερομηνίας του γάμου γίνονται τα καλέσματα στους συντοπίτες χωριανούς και τις χωριανές με τον ακόλουθο τρόπο: Οι συμπεθέρες αποστέλλουν σε συγγενείς και φίλους τους πρόσκληση με τα «κανίσκια» (τα δώρα), που αποτελούνται από «γλυσταρκές» (γλυκές πίττες) τις οποίες πλάθουν, με σχέδια δαντελωτά ή κλαδωτά, με καλλιτεχνικό γούστο και τις στολίζουν με πουλάκια, με ανθρώπινες καρικατούρες, με λουλούδια και άλλα κάθε λογής σχέδια από λεπτό προζύμι. Ένα ή περισσότερα «κοπέλια» όπως και άνδρες και «κορούες» (κορίτσια), γυρίζουν τα σπίτια φορτωμένοι με πανέρια καλυμμένα με πετσέτες και γεμάτα απ' αυτές τις φρεσκοζυμωμένες μυρωδάτες κουλούρες τις οποίες 160

161 μοιράζουν σε κάθε οικογένεια μαζί μ' ένα «λαμπάϊν» (λαμπάδα), καλώντας προφορικά τον κόσμο με το εξής κάλεσμα : «Να κοπιάσετε στο γάμο του... και της...», ή με ιδιόχειρη ή τυπωμένη πρόσκληση. Την ώρα που ένα κοπέλι δίνει τη γλυσταρκά και το λαμπάϊν στους προσκαλούμενους, ο συνοδός του ραντίζει τους νοικοκυραίους με ροδόσταγμα από τη «μερρεχά» (μυροδοχείο). Ένα από τα κυριότερα τελετουργικά σχετικά με τις προετοιμασίες του παραδοσιακού γάμου είναι το «ρέσιν», το οποίο αποτελεί το καθιερωμένο πατροπαράδοτο φαγητό, που καθίσταται απαραίτητο για το γαμήλιο τραπέζι. Το ρέσιν γίνεται από κοπανιστό ή χοντροαλεσμένο σε πέτρινους χειρόμυλους σιτάρι που ζεσταίνεται όπως το πλιγούρι σε μεγάλα «χαρτζιά» (καζάνια) μέσα σε ζωμό που αποτελείται από μεγάλα κομμάτια κρέας, αρνιού, βοδιού, χοίρου, πουλερικών και η υφή της είναι όπως μια πολύ πηχτή σούπα. Προτού αλεστεί το σιτάρι, δηλ. προτού γίνει όπως λένε, το «κοπάνισμαν» του ρεσιού, πρέπει πρώτα το υλικό να πλυθεί καλά. Αυτή η δουλειά συνιστά ολόκληρη ιεροτελεστία και γίνεται από κορίτσια, συγγένισσες και φίλες της νύφης ή του γαμπρού, που φορτώνονται το σιτάρι μέσα σε πανέρια, σε σκάφες και σε κόσκινα για να πάνε στη βρύση ή σε μια κοντινή πηγή για να το πλύνουν. Η πομπή αυτή συνοδεύεται με το εξής τραγούδι: Ελάτε ούλες στο νερόν, στην βρύσιν για να πάμεν να πλύννουμεν το ρέσιν μας, στο γάμον για να φάμεν. Ελάτε ούλες του χωρκού ν' αλέσουμεν το ρέσιν, να φά η νύφφη κι ο γαμπρός, να δούμεν αν τ' αρέση. Πέντε μαντήλια κόκκινα κ' έναν ωραίον φέσιν, ελάτε, κοπελλούες μου, να πλύννουμεν το ρέσιν. Όταν πια επιστρέψουν από το πλύσιμο του σταριού, το πλέον φρεσκοπλυμένο σιτάρι απλώνεται σε καθαρές ψάθες και σε χοντρά υφαντά σεντονόπανα για να στεγνώσει με 161

162 την βοήθεια του ήλιου. Τότε, και με τους πέτρινους χειρόμυλους να δουλεύουν ξαναρχίζουν ένα νέο τραγούδι: Σαρανταπέντε γερανοί κ ένας ατός στην μέσην ελάτε, κοπελλούες μου, ν' αλέσουμεν το ρέσιν. Να πκιάσω στράταν μακρινήν, να κόψω χίλια μίλια, ελάτε, κοπελλούες μου, ούλες στα χερομύλια. Από τις παραμονές του γάμου προετοιμάζεται και το γέμισμα και το «πλούμισμαν» (φιλοδώρημα) του κρεβατιού (Φώτογραφία 8). Κρεβάτι στην Κύπρο ονομάζεται το στρώμα που θα ρίξουν στην «καρκόλαν» (το ξύλινο ή το μεταλλικό μέρος) για να κοιμηθεί το νιόπαντρο ζευγάρι. Πάνω σ' ένα μεγάλο ξύλινο τραπέζι, ή καταγής σε μια καινούργια ψάθα στο απλώνουν το κρεβατόπανο κι αρχίζουν να το γεμίζουν με βαμβάκι ή με φρεσκοπλυμένα μαλλιά «κουέλλας» (προβατίνας) επτά ή εννιά μονοστεφάνωτες γυναίκες, ενώ ο «βκιολάρης» (ο βιολιτζής) κι ο λαουτάρης συνοδεύουν την όλη προετοιμασία με χαρούμενους σκοπούς. Την ώρα που οι νέες γυναίκες γεμίζουν και ράβουν το στρώμα, κουμπάροι, συγγενείς και φίλοι έρχονται να το «πλουμίσουν», δηλ. να ρίξουν σ' ένα δίσκο όσα χρήματα θέλει ο καθένας, που προορίζονται για τη νύφη. Ταυτόχρονα πλουμίζουν και τους «βκιολάρηδες», ενώ οι κοπέλες τραγουδούν τα κατάλληλα για την ετοιμασία της νυφικής παστάδας «παστοπήγια», δηλ. τραγούδια, των οποίων οι καταβολές εντοπίζονται από τον καιρό του Βυζαντίου: Ώρα καλή κι ώρα αγαθή κι ώρα ευλοημένη, τούτ' η δουλειά π' αρκέψαμεν να βγη στερεωμένη, 'που τον αφέντην τον Χριστόν να νι ευλοημένη. Αφού πια τελειώσει το «γέμισμαν», το «πλούμισμαν» και το ράψιμο του κρεβαθκιού, οι κουμέρες φέρνουν ένα μικρό παιδί, κατά προτίμηση αγόρι, που το βάζουν να κάνει σ' αυτό «κουτρουμπέλλες» (τούμπες) και το κυλούν πέρα-δώθε στο 162

163 στρώμα, με την ευχή στους μελλόνυμφους ν' αποκτήσουν πολλά και όμορφα αρσενικά παιδιά. Η τελετουργία συνεχίζεται με τον «χορό του κρεβαθκιού». Ο πρώτος κουμπάρος, ή δύο στιβαροί άντρες, ή δύο και τρεις χεροδύναμες γυναίκες, αφού τυλίξουν το στρώμα και το δέσουν με ένα σχοινί το σηκώνουνε στους ώμους τους και το χορεύουν ρυθμικά με τους ήχους των τραγουδιών και των οργάνων, ενώ την ίδια ώρα άλλες νιόπαντρες γυναίκες χορεύουνε κι αυτές τα σεντόνια και τα παπλώματα της νύφης. Ύστερα στρώνουν τη νυφική καρκόλα, πετώντας η μια στην άλλη τα σεντόνια και τα «μαβλούτζια» (μαξιλάρια) και βάζουν κάτω απ' αυτά ένα ψαλίδι ανοιχτό για την προφύλαξη του αντρόγυνου από κάθε διαβολική ενέργεια και από το κακό μάτι του κόσμου ΕΘΙΜΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ: Τόσο το χριστουγεννιάτικο δέντρο, όσο και τα δώρα των Χριστουγέννων ήταν άγνωστα στοιχεία στη Κύπρο. Αντί αυτών, η Κύπρος είχε δικά της χριστουγεννιάτικα έθιμα. Τις παραμονές των Χριστουγέννων οι Κύπριες ζύμωναν ψωμιά τις λεγόμενες «γεννόπιττες», όπου στην Ελλάδα είναι γνωστές με το όνομα χριστόψωμα. Είναι στρογγυλά ψωμιά με υλικό το σουσάμι ή χωρίς και στη μέση τους έχουν ένα μεγάλο σταυρό, φτιαγμένο με λωρίδα από ζυμάρι, ενώ στα τέσσερα τμήματα που σχηματίζονταν από το σταυρό, οι νοικοκυρές συνήθιζαν στο παρελθόν να φτιάχνουν διάφορα σχέδια, με πιο συνηθισμένο τη φοινικιά. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κύπρο, σύμφωνα με την παράδοση, οι νοικοκυρές έφτιαχναν ένα ψωμί παρόμοιο με τη γεννόπιττα που ονόμαζαν «Βασίλης», στο οποίο τοποθετούσαν ένα νόμισμα. Σαφώς και η ομοιότητα με την γνωστή μας βασιλόπιτα είναι εμφανής. Η διαδικασία είχε ως εξής: οι οικοκυρές έβαζαν μέσα σε μια μεγάλη «τσιάρτα» (κούπα) κόλλυβα και από πάνω τον «Βασίλη», μ' ένα κερί αναμμένο 163

164 στο κέντρο του όπου και τοποθετούνταν στο τραπέζι δίπλα σ ένα μπουκάλι κρασί, ένα ποτήρι και το πορτοφόλι του νοικοκύρη καθώς και ένα κλαδί ελιάς. Το εξής τελετουργικό γινόταν καθώς πίστευαν ότι το βράδυ της παραμονής θα επισκεπτόταν το σπίτι τους ο Άγιος Βασίλης, θα έτρωγε, θα έπινε και θα ευλογούσε το πορτοφόλι του νοικοκύρη για να είναι πάντα γεμάτο. Το δε ευλογημένο κλαδί ελιάς θα έφερνε ειρήνη στο σπίτι και θα απομακρύνει τους καλικάντζαρους ώστε να μην πειράξουν τον «Βασίλη». Την άλλη μέρα έπαιρναν τα κόλλυβα, τα οποία θεωρούνταν ευλογημένα και με αυτά τάιζαν τα ζώα τους για να ευλογηθούν. Τον «Βασίλη» τον έκοβαν το μεσημέρι στο τραπέζι και έπαιρναν όλα τα μέλη της οικογένειας από ένα κομμάτι. Αυτός που θα έβρισκε το νόμισμα ήταν το τυχερός της χρονιάς. Επιπρόσθετα, το βράδυ της παραμονής της πρωτοχρονιάς η οικογένεια έπαιζε το παιχνίδι της ελιάς. Έριχναν φρέσκα φύλλα ελιάς στη «τσιμινιά» (τζάκι), ρωτούσαν το Άγιο Βασίλη αν τους αγαπούσε το πρόσωπο που ονόμαζαν, κι αν το φύλλο πεταγόταν λόγω της σπίθας, αυτό σήμαινε πως τους αγαπούσε, αν όχι όμως, τότε δεν τους αγαπούσε. 164

165 7.3. ΕΘΙΜΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ: Η γιορτή των Θεοφανείων γιορτάζεται και στην Κύπρο στις 6 του Γενάρη με την λειτουργία του καθαγιασμού των υδάτων. Συγκεκριμένα, στην Λεμεσό με το πέρας της Θείας Λειτουργίας, σχηματίζεται πομπή με κατεύθυνση την αποβάθρα του παλαιού λιμανιού όπου πραγματοποιείται ο καθαγιασμός των υδάτων από τον Μητροπολίτη Λεμεσού. Πολλοί κολυμβητές αψηφούν το τσουχτερό κρύο και πέφτουν στην θάλασσα για να πάρουν τον Τίμιο Σταυρό και να ευλογηθούν. Ένα άλλο έθιμο των Κυπριακών Θεοφανείων είναι τα «ξεροτήανα» (κυπριακοί λουκουμάδες). Από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα επικρατεί η παράδοση στην Κύπρο την Παραμονή των Θεοφανείων, οι νοικοκυρές να ψήνουν λουκουμάδες (ξεροτήανα), που κανείς όμως δεν αγγίζει πριν μερικοί από αυτούς σκορπιστούν στην οροφή του σπιτιού για να «φάνε» οι «σκαλαπούνταροι» (καλικάντζαροι) και να φύγουν, αφού σύμφωνα πάντα με την παράδοση, αυτά τα ξωτικά είναι ελεύθερα και σεργιανίζουν στα χωριά από την μέρα των ψυχών, στις 2 Νοεμβρίου. Επίσης, τα παλιά χρόνια οι αγρότες συνήθιζαν να δίνουν μερικούς λουκουμάδες και στα ζώα τους, κυρίως στα βόδια, ως αναγνώριση του μόχθου τους κατά τη διάρκεια του χρόνου για την παραγωγή της γη. Ένα άλλο έθιμο των Θεοφανείων το οποίο συνεχίζει να επικρατεί, αν και σε μικρότερο βαθμό σήμερα, είναι ότι οι ανάδοχοι, νονές και νονοί, πρέπει να πλουμίσουν τα βαφτιστήρια τους με την καθιερωμένη «πουλουστρίνα». Σε περίπτωση που οι ενήλικες ξεχνούν να το κάνουν, τα παιδιά φροντίζουν να τους υπενθυμίζουν την υποχρέωση τους σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, με ένα έμμετρο στιχάκι: «Καλημέρα τζιαι τα φώτα τζιαι την πολουστρίνα πρώτα». 165

166 7.4. ΕΘΙΜΑ ΠΑΣΧΑ: Η ΤΣΙΚΝΟΠΕΜΠΤΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΗΚΩΣΕΣ: Στα παλιά χρόνια στη Λεμεσό γιορταζόταν η Τσικνοπέμπτη και οι Σήκωσες με πατροπαράδοτο έθιμο ενόψει της Μεγάλης Σαρακοστής που σε αυτήν όλη νήστευαν και ετοιμάζονταν «ψυχη τε και σωματι» να υποδεχτούν την ανάσταση του Κυρίου. Η τσικνοπέμπτη γιορτάζεται την Πέμπτη πριν την Κυριακή της Απόκρεως και πήρε το όνομα από τις τσίκνες που γίνονται όταν ψήνονται, πάνω σε αναμμένα κάρβουνα, λουκάνικα, λούτζες, χαλούμι και ρέγγες. Τσίκνες και μυρωδιές γεμίζουν την γύρω ατμόσφαιρα κάθε σπιτιού. Κατά το έθιμο συγγενικές οικογένειες συγκεντρώνονται σε ένα από αυτές σπίτι και το ρίχνουν στο γλέντι και στην διασκέδαση με φαγοπότι και τραγούδια. Επίσης παρασκευάζουν διάφορα γλυκίσματα από κατεϊφι, δάκτυλα και πουρέκια της αναρής. Οι Σήκωσες γιορτάζονται τις δύο συνεχείς Κυριακές, της Απόκρεω και της Τυρινής ή της Τυροφάγου. Εδώ το ρίχνουν σε μεγάλο γλέντι με κρεατοφαγία γιατί ακολουθεί μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Στις Σήκωσες συγγενικές ή και φιλικές οικογένειες και συγκεντρωνονται σε ένα σπίτι φέρνοντας μαζί τους η κάθε μία και το φαγητό της κατά το έθιμο, και στρώνονται τα τραπέζια με ποικιλία φαγητών σε τόσες μεγάλες ποσότητες, που έμεινε και το ρητό «Καλά λέουν τις Σήκωσες τζι οι σσιυλλοι χορτασμένοι». Αρχίζει το φαγοπότι και τσουγγρίζουν τα ποτήρια μεταξύ τους με την ευχή «Άτε σε υγεία και καλόν Πάσχα να φτάσουμε» και αρχίζουν να τραγουδούν ο καθένας με τη σειρά του να πεί το δικό του τραγούδι. Έτσι άλλος θα πει το «Εμένα μου το είπασιν άνθρωποι μερακλήδες, πως την καλλίτερην ζωή περνούν την οι ππεκρήδες». Άλλος θα τραγουδήσει «Κρασί σε πίνω για υγεία τζιαι εσύ κακό μου κάμνεις». 166

167 Τα τραγούδια συνεχίζονται για αγάπη και καημούς και το γλέντι ανάβει. Μετά το φαγοπότι, σερβίρονται τα γλυκίσματα. Αφού κεραστούν και τα γλυκίσματα τότε αρχίζουν οι νέοι και νέες τα διάφορα παιχνίδια να κρεμαστούν οι σούσες, ξεροπόταμον, λιγκρίν, κίκκιρο, βυζί, σκάλα, ζίζιρο, σκατούλικα, καττόμυγα κλπ. Ακολουθούν επισκέψεις μασκαρεμένουν που ο καθένας προσπαθεί να αναγνωρίσει τον μασκαρεμένο και το ρίχνουν στα γέλια ΠΑΛΙΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΑΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ ΛΕΜΕΣΟΥ: Το έθιμο της Καθαράς Δευτέρας ή όπως λέγεται στη λαογραφία το κόψιμο της μούττης της Σαρακοστής, είναι από τα πιο ωραία παλαιά έθιμα του λαού μας που οι ρίζες του πηγάζουν από την αρχαία μυθολογία. Το έθιμο αυτό έχει δύο όψεις. Η μια είναι η εκδήλωση της αγάπης μας προς την φύση, που με την βλάστηση ντύνεται στα γιορτινά της και τρέχουν να την απολαύσουν και η άλλη όψη είναι η χριστιανική όπου η εκκλησία μας προτρέπει να ετοιμασθούμε ψυχή και σώμα, να δεχτούμε την Αγία Βδομάδα των Παθών και την Ανάσταση του Κυρίου. Την Δευτέρα της Καθαράς καταναλώνουμε χόρτα, ελιές, πατάτες βραστές, πατζάρια, ταραμά, ταχίνι, μαλάκια και μπόλικο κρασί. Μετά το φαγοπότι άρχιζαν τα τραγούδια και οι χοροί. Όπως τα τραγούδια «Εφίασιν οι Σήκωσες, πάνε οι τυρινάες που τραγουδούν οι παίδενες και κλαίουσιν οι ρκάες», «Εφίασιν οι Σήκωσες πάνε οι Τυρινάες τζιαι μήνασιν οι κορασιές με δίχως τους αντράες», «Το στόμα που τραγούδησεν εννα το ασημώσω μήλο που τον παράδεισο να κόψω να του δώσω», «Καλωσηρταμε τζι ηβραμεν την τράπεζα στρωμένη τζιαι τζείνοι που την έστρωσαν ναν τρισευλογημένοι». 167

168 Ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι πηγαίνουν στα χωράφια την μέρα εκείνη και επίσης κάθε δήμος και κάθε χωριό της επαρχίας διοργανώνουν παιχνίδια και χορούς την μέρα εκείνη ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΠΡΟΣΚΥΝΗΣΕΩΣ: Η Τρίτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαροκοστής καλείται Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως και η εκκλησία μας γιορτάζει την προσκύνηση του Τιμίου Σταυρού. Κατά την ημέρα αυτή γίνεται μεγάλη δοξολογία κατα την οποία ο ιερέας τοποθετεί στο μέσο του ναού τον Τίμιο Σταυρό για προσκύνημα και προσφέρει στο πλήθος άνθη και κλαδί βασιλικού, το οποίο μεταφέρουν στο σπίτι και το φυτεύουν και ο ιερέας ψάλλει «Τον σταυρό σου προσκυνούμεν Δέσποτα». Στη Λεμεσό τελείται στον Καθεδρικό Ναό Αγίας Νάπας Εθνικό μνημόσυνο των υπέρ της ελληνικης ελευθερίας πεσόντων δεκαεφτά λεμεσιανών κατά τους Βαλκανικούς πολέμους ( ), μεταξύ τον οποίων ο δήμαρχος Λεμεσού Χριστόδουλος Σώζος Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Ή ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ: Η εκκλησία μας ανοίγει την ωραία πύλη της Μεγάλης Εβδομάδος για να μας εισάγει την μυσταγωγεία των παθών του Χριστού με την Κυριακή της Ελιάς ένα ευλογημένο δέντρο. Σύμφωνα με το έθιμο την μέρα εκείνη οι χριστιανοί πέρνουν μέσα σε σακίδια φύλλα ελιάς και το αφήνουν στην εκκλησία για σαράντα μέρες για να ευόγηθεί και κατόπιν το πέρνουν στο σπίτι για το κάπνισμα καθόλο τον χρόνο. ελιάς. Κατά την ανάγνωση του ιερού Ευαγγελίου το εκκλησίασμα σκορπά φύλλα 168

169 Η ΑΓΙΑ ΒΔΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ: Η Μεγάλη Βδομάδα, είναι η εβδομάδα των ιεροτέρων συγκινήσεων. Οι ημέρες αυτές είναι ημέρες θρησκευτικής συγκεντρώσεων, γλυκητάτων συγκινήσεων και ιεροτάτων αναμνήσεων. Κατά την εβδομάδα των Παθών η εκκλησία μας υπενθυμίζει στους πιστούς τα φρικτά πάθη και τον σταυρικό θάνατο τα οποία υπέστει ο Χριστός. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας και συγκεκριμένα τη Μεγάλη Πέμπτη, σε ορισμένα χωριά της επαρχίας Λεμεσού, όπως Πάχνα, Βουνί και Κοιλάνι γίνεται εδώ και δεκαετίες το ζύμωμα των αρκατένων. Πρόκειται για παξιμάδια που έχουν ως βάση τον αρκάτη, το οποίο είναι ειδικό προζύμι από ρεβίθια. Αυτή τη μέρα επίσης ζυμώνονται οι φλαούνες, οι οποίες είναι μεγάλες πίττες με διάφορες γεμίσεις τυριών. Επιπρόσθετα, η Μεγάλη Πέμπτη σε όλη την Κύπρο ονομάζεται «Κοτσινοπέμπτη» (κόκκινη Πέμπτη) καθώς είναι αφιερωμένη στο βάψιμο των αυγών. Επίσης, σύμφωνα με τον γνωστό λαογράφο Γεώργιο Παπαχαραλάμπους, το έθιμο επέβαλλε ότι την Μεγάλη Πέμπτη δεν εργάζονταν οι σιδηρουργοί για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους, διότι ο Πιλάτος τους ζήτησε τρία καρφιά για την Σταύρωση του Χριστού και αυτοί έκαναν περισσότερα. Τη Μ. Πέμπτη στις εικόνες των εκκλησιών κρεμούν μαύρα καλύμματα και το βράδυ γίνεται αναπαράσταση της Σταύρωσης. Ο ιερέας συνοδευόμενος από τους ψάλτες περιφέρει τον Χριστό όπου και τοποθετεί στο κέντρο του ναού. Το παλιά χρόνια, οι πιστοί έβαζαν κάτω από το αναλόγιο φιάλες με νερό για να αγιαστεί την ώρα που ο παπάς διάβαζε τα 12 ευαγγέλια. Το νερό αυτό χρησίμευε για τον αγιασμό αλλά και το προζύμι των πασχαλινών ψωμιών. Το προζύμι αυτό το χρησιμοποιούσαν για ζύμωμα όλο το χρόνο, και αν χρειαζόταν να δανειστεί από αυτό άλλη οικογένεια, δεν έπρεπε να το δει ούτε ξένος ούτε ο ήλιος (Κόσμος, 2012). Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται η πρώτη ανάσταση, ο ιερέας εκφωνεί «Ανάστα ο Θεός, κρίνον την γην ότι συ κατακληρονομήσεις εν πάση τους έθνεσιν» ενώ συγχρόνως το εκκλησίασμα κτυπά τους σκάμνους, δίσκους, ο ιερέας σκορπίζει 169

170 άθνη και ταυτόχρονα πέφτουν τα παύρα ρούχα από τις καλυμμένες εικόνες από την Αγία Πέμπτη. Στη συνέχεια αρχίζουν από νωρίς οι προετοιμασίες για την Ανάσταση. Πρώτο μέλημα το μάζεμα των ξύλων για το άναμμα της φωτιάς, «της Λαμπρατζιάς» στην αυλή της εκκλησίας όπου στον πυρήνα της φωτιάς τοποθετείται ένα ανθρώπινο ομοίωμα το οποίο συμβολίζει το κάψιμο του Ιούδα (Φώτογραφία 9). Σύμφωνα με μαρτυρία του Πιλαβάκη (1977) κατά την Αγγλοκρατία οι κάτοικοι σε ορισμένες περιοχές της Λεμεσού κατασκεύαζαν ένα ομοίωμα που έμοιαζε στον τότε Άγγλο κυβερνήτη εκδηλώνοντας με αυτό τον τρόπο την απαρέσκεια τους για το καθεστώς κατοχής. Στην Λαμπρατζιά, παρατηρείται έντονος ο συναγωνισμός για το ποιός θα φέρει το πιο μεγάλο ξύλο, τον επονομαζόμενο «κούζαλο», καθώς στόχος είναι να γίνει μια μεγάλη φωτιά ώστε να διαρκέσει μέχρι το πρωί. Τα παιχνίδια της Λαμπρής δεν λείπουν σχεδόν από κανένα χωριό της Κύπρου. Τα παιχνίδια διαχωρίζονται σε καθαρά αγωνιστικά που έχουν έντονο το στοιχείο του συναγωνισμού, όπως τα «τριάππιθκια», το «σιοινίν» και τα διασκεδαστικά όπως η «συτζιά» και ο «ζίζιρος». Συνήθως τα παιχνίδια λαμβάνουν χώρα στην πλατεία του χωριού και αποτελούν παραδοσιακές εκδηλώσεις που προσελκύουν μικρούς και μεγάλους. Στο χωριό Κουκά της επαρχίας Λεμεσού, υπάρχει μία ογκώδης πέτρα από την περίοδο της Ρωμαϊκής κτήσης που έχει τέλειο σχήμα καμπάνας και την Δευτέρα του Πάσχα, οι άντρες του πλήθους επιχειρούν να την σηκώσουν χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία,, καθώς μέχρι σήμερα μόνο ένας άντρας κατάφερε να την σηκώσει πάνω από τη μέση του. Τα μεσάνυχτα κτυπούν οι καμπάνες και αρχίζει η αναστάσιμος ακολουθία. Σβήνουν όλα τα φώτα και ο ιερέας με αναμμένη λαμπάδα εκφωνεί «Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός και δοξάσατε Χριστόν τον Αναστάντα εκ νεκρών». Το πλήθος ανάβει τις λαμπάδες του και το μεταφέρει στο σπίτι. 170

171 ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΛΑΜΠΡΗΣ ΣΤΗ ΛΕΜΕΣΟ: Το Πάσχα ήταν και είναι η Μεγαλύτερη θρησκευτική και Εθνική γιορτή του κυπριακού λαού. Τα παλιά τα χρόνια όλα τα ξενητεμένα μέλη της οικογένειας ήταν υποχρεωμένα να γυρίσουν στο χωριό. Οι χωρικοί προσκαλούσαν φιλικές οικογένεις για να τις φιλοξενήσουν το Πάσχα. Τα σπίτια έλαμπαν από καθαριότητα και όλοι ήταν ντυμένοι με καινούρια ρούχα και παπούτσια, πλούσιοι και φτωχοί. Στον Καλό Λόγο, δεν εκφωνειτο εάν δεν ήταν παρόντες όλοι οι χωριανοί νέοι άναβαν βεγγαλικά, αστεράκια και έπαιζαν τσάκρες (κροτίδες). Στην Λεμεσό η αναστάσιμος λειτουργία γινόταν στον Καθεδρικό Ναό Αγίας Νάπας και το Ευαγγέλιο διαβαζόταν σε πεντέξι ξένες γλώσσες μετά την ελληνική. (Χριστάκης Σαββίδης, 1999) ΈΘΙΜΑ ΤΟΥ ΤΟΚΕΤΟΥ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ: Κατά τον έννατο μήνα του αναμενόμενου τοκετού η εγκυμονούσα άρχιζε τος προετοιμασίες της και έπαιρνε τις σχετικές φροντίδες στο φαγητό της, στο περπάτημα που θα βοηθούσε τη γέννα, αγόραζε την αμαξούλα (καρότσι) και είδη ρουχισμού. Απέφευγε τις οσμές φαγητών και φρόντιζε να πάεις στην εκκλησία να «κοινωνήσει» και να ζητήσει τη βοήθεια της Παναγίας και του Αγίου Ελευθέριου, για να έχει καλή γέννα. Μόλις άρχιζαν τα «προπόνια» καλούσαν την μαία, πρακτική Μαμμού, η οποία έφερνε μαζί της και βοηθό που λεγόταν «καρκιοβαστούσα» επίσης φώναζαν γυναίκες είτε γειτόνισσες είτε συγγένισσες που λέγονταν «προσαντίσικες» επειδή όπως αυτές θα βοηθούσαν την επίτοκο έτσι και η επίτοκος θα βοηθούσε αυτές στηδική τους γέννα. Επίσης καλούσαν από τη γειτονιά ένα φρόνιμο παιδί και του ανέθεταν να κοπανίσει άλας που λεγόταν «νούς και ζάχαρι που ελέγετο» «ανανούς». Όταν άρχιζαν τα προπόνια ελέγετο ότι η γυναίκα «τζοιλιοπονά» η μαμμού έβαζε την εγκυμονούσα πάνω σε «σελιν» και η μεν βοηθός κρατούσε την επίτοκο δυνατά από τους ώμουςγια να μην 171

172 κινείται, η μαμμού φρόντιζε για την γέννα. Λόγω ντροπής καλύπτονταν με σεντόνι για να μην φαίνονται από τους παρευρισκόμενους στη γέννα. Εάν ετύγχανε η επίτοκος να αργούσε στην γέννα τότε κατά το έθιμο ανοίγονταν όλες οι κλειστές πόρτες, παράθυρα, ερμάρια, συρτάρια ώστε να ανοίξει η μήτρα της επίτοκου. Άλλες έφερναν δοχείο με νερό στο οποίο έβαζαν νερό στο οποίο έβαζαν το «χέρι της Παναγίας» που ήταν φύλλα ροδιάς από εκείνων που βλαστούσαν στην έρημο, όπου πάτησε η Παναγία κατά την φυγή της στην Αίγυπτο, και έχουν την ιδιότητα αυτά τα φύλλα να αναθάλλωσιν όταν έμπαιναν στο νερό. Εάν το χέριν της Παναγίας άνοιγε σε σχήμα παλάμης η γέννα θα είχε καλό τέλος. Επίσης η επίτοκος καλούσε τη βοήθεια του Αγίου Ελευθέριου. Εάν η επίτοκος συνέχιζε να βλέπει να καθυστερεί η γέννα φρονούσε κάποιο άτομο ότι την καταράστηκε «να κακογεννήσει», φρόντιζαν να βρούν αυτό το πρόσωπο και το παρακάλαγαν να πλύνει τα χέρια του με την συγχώρεσή του. Όταν ο τοκετός είχε αίσιο τέλος η Μαμμού έλουζε πρόχειρα το βρέφος με αραιόν κρασί αναμεμειγμένο με τον νουν και τον ανανούν δηλαδή με το κοπανισμένο άλας και ζάχαρη. Ακολούθως έδενε την κοιλιά της ληχούσας με το κοιλάνι του συζύγου της για να πάρει την αρχική της θέση η κοιλιά της και να διατηρήσει τη σιλουέτα της. (Χριστάκης Σαββίδης, 1999) 7.6. ΕΘΙΜΑ ΒΑΦΤΙΣΗΣ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ: Τα παλιά χρόνια το Μυστήριο της βάφτισης γινόταν στο σπίτι των γονέων και αργότερα αποφασίστηκε να γίνεται μόνο στην Εκκλησία. Στην ύπαιθρο το βάφτισμα έπρεπε να γίνεται το βράδυ του Σαββάτου μετά τον Εσπερινό και κοινωνούσαν την επομένη μέρα την Κυριακή κατά την Θεία Λειτουργία. Επικρατούσε το έθιμο πρώτος κουμπάρος στον γάμο του ζευγαριού, να είναι και ο νονός του πρώτου παιδιού. Ο νονός βάφτιζε είτε μόνο αρσενικά είτε μόνο θηλυκά. Δεν μπορούσε να βαφτίζει και από τα δύο φύλα, και αυτό για να αποφεχθεί να παντρευτούν μεταξύ τους δύο παιδιά τα οποία βαφτίστηκαν από τον ίδιο. 172

173 Ο νονός αναλάμβανε να αγοράσει τα βρεφικά ρούχα καιένα φόρεμα για την μητέρα, όπως και τα έξοδα για το τραττάρισματων (κερασμάτων) συγγενών και φίλων και τις λαμπάδες. Η κολυμπήθρα από την εκκλησία στο σπίτι του βρέφους. Μετά από την τέλεση του μυστηρίου, κατά το οποίο ο νονός διάβαζε τρεις φορές το «Πιστεύω», ακολουθούσε πομπή από την εκκλησία προς το σπίτι του βρέφους, προπορευόμενου του νονού που κρατούσε στην αγκαλιά το νεοφώτιστο. Ύστερα χαιρετούσαν τους γονείς και οι γονείς κερνούσαν γλυκά και ζιβανία. Πολύ αργότερα τόσο το Μυστήριο της Βάφτισης όσο και το υπόλοιπο μέρος του τελετουργικού, γίνεται στην Εκκλησία και το γλέντι συνεχίζεται σε αίθουσα εκδηλώσεων συνήθως (Χριστάκης Σαββίδης, 1999). 173

174 Β ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: 6. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 6.1. ΣΚΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η παρούσα πτυχιακή μελέτη έχει σκοπό την διαπίστωση του βαθμού απήχησης της πολιτισμικής κληρονομιάς της Λεμεσού στους νέους της. Ο λόγος για τον οποίο επιλέχθηκε η συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα (18-25 ετών) είναι ότι οι νέοι αποτελούν το πιο ενεργό κομμάτι του πληθυσμού και από αυτούς εξαρτάται η διατήρησή της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου. Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί μια μελέτη παρατήρησης ενός τυχαίου δείγματος σχετικά με την στάση τους απέναντι στην πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού. Η επιλογή της Λεμεσού, πόλης της Κύπρου, για τη διεξαγωγή της έρευνας στηρίχτηκε στο γεγονός της καταγωγής της ερευνήτριας από την περιοχή. Με τη χρήση κατάλληλων ερευνητικών εργαλείων θα δαπιστωθεί αρχικά, η επαφή που έχουν οι νέοι με την υλική κληρονομιά του τόπου τους. Πιο συγκεκριμένα οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν εάν γνωρίζουν συγκεκριμένους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, μουσεία, επίσης και εκκλησίες και μοναστήρια της περιοχής καθώς επίσης και εάν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Στη δεύτερη ενότητα του ερωτηματολογίου διατυπώνονται ερωτήσεις που σχετίζονται με την άυλη κληρονομιά της Λεμεσού, όπως είναι σημαντικές προσωπικότητες, φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις που γίνονται στη Λεμεσό, καθώς επίσης ερωτήσεις σχετικές με την παραδοσιακή διατροφή. Η συγκέντρωση των πληροφοριών αυτών έγινε μέσω ενός ερωτηματολογίου αποτελούμενο από 15 ερωτήσεις οι οποίες οι πλήστες από αυτές έχουν και υποερωτήματα. 174

175 6.2. ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Στην παρούσα έρευνα συμμετείχαν 200 νέοι από την πόλη της Λεμεσού. Από τους 200 νέους, οι 121 ήταν γυναίκες και οι υπόλοιποι 79 ήταν άντρες ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ Τα ερευνητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα ήταν τα εξής: Γενικό ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος Ερωτηματολόγιο σχετικά με την πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού(αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, μουσεία και γκαλερί, εκκλησίες και μοναστήρια, σημαντικές προσωπικότητες και παραδοσιακή διατροφή). Τα εργαλεία αυτά δώθηκαν ως ένα ενιαίο πακέτο ερωτήσεων σε μια και μοναδική φάση. Μαζί με αυτά δόθηκαν και οι απαραίτητες οδηγίες για την συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και οι συμμετέχοντες διαβεβαιώθηκαν για το απόρρητο των ερωτήσεων. Γενικό ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών: Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο είναι κατάλληλα διαμορφωμένο και περιλαμβάνει δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται ερωτήσεις για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ερωτηθέντων και στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνονται ερωτήσεις σχετικά με την πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού, άυλη και υλική. Στο πρώτο μέρος υπάρχουν ερωτήσεις σχετικές με το φύλο, την ηλικία, των αριθμό των ατόμων που κατοικούν στο σπίτι καθώς και το μορφωτικό επίπεδο των ιδίων αλλά και των γονέων τους. Στο δεύτερο μέρος παρατηρείται και αξιολογείται η γνώση των πολιτιστικών στοιχείων από τους νέους. Περιλαμβάνονται 16 ερωτήσεις, πολλές από αυτές έχουν και 175

176 υποερωτήματα. Οι ερωτήσεις συντάχθηκαν με τρόπο όσο γίνεται πιο απλό και κατανοητό για τους νέους και με άμεση κατεύθυνση προς αυτούς. Με αυτό τον τρόπο συγκεντρώθηκαν πληροφορίες που σχετίζονται με την πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού και συγκεκριμένα κατα πόσο οι νέοι της Λεμεσού γνωρίζουν τα πολιτιστικά στοιχεία της πόλης τους. Πιο συγκεκριμένα μέσω του ερωτηματολογίου, συγκεντρώθηκαν πληροφορίες για τους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, για τα μουσεία και τις γκαλερί, για τις εκκλησίες και τα μοναστήρια καθώς επίσης και για τις σημαντικές προσωπικότητες, τα φεστιβάλ και τις πολιτιστικες εκδηλώσεις και για την παραδοσιακή διατροφή ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Δημογραφικά Χαρακτηριστικά Δείγματος: Στο παρακάτω διάγραμμα παρατηρείται το φύλο των συμμετέχοντων Σύμφωνα με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από το ερωτηματολόγιο μας, οι άντρες που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν 79 με ποσοστό 39,50% σε σχέση με το αντίστοιχο 60,50% των γυναικών οι οποίες ήταν

177 Στο παρακάτω διάγραμμα παρατηρείται η ηλικία των συμμετέχοντων Στο παραπάνω διάγραμμα παρατηρούνται οι ηλικίες των νέων και το ποσοστό που αντιστοιχεί σε κάθε ηλικία. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος αποτελείται από ηλικίες 25 ετών με ποσοστό 24.5%, και το μικρότερο μέρος του δείγματος αποτελείται από ηλικίες 18 ετών με ποσοστό 4%. Συγκεκριμένα: 8 άτομα ήταν ηλικίας 18 ετών, 12 άτομα ήταν ηλικίας 19 ετών, 15 άτομα ήταν ηλικίας 20 ετών, 20 άτομα ήταν ηλικίας 21 ετών, 28 άτομα ήταν ηλικίας 22 ετών, 29 άτομα ήταν ηλικίας 23 ετών, 39 άτομα ήταν ηλικίας 24 ετών, 49 άτομα ήταν ηλικίας 25 ετών. 177

178 Στο διάγραμμα που ακολουθεί παρουσιάζεται ο αριθμός των ατόμων που κατοικούν στο σπίτι Παρατηρούνται τα εξής αποτελέσματα: 1 μέλος το 5,50%, 2 μέλη το 9,50%, 3 μέλη το 21,50%, 4 μέλη το 24,00%, 5 μέλη το 29,50%, 6 μέλη το 6,00% και 7 μέλη και άνω το 4,00%. Συγκεκριμένα: 11 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 1 μέλος, 19 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 2 μέλη, 43 άτομα που αποτελούνται από 3 μέλη, 48 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 4 μέλη, 59 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 5 μέλη, 12 άτομα έχουν οικογένειες που αποτελούνται από 6 μέλη και 8 άτομα που έχουν οικογένειες από 8 μέλη και άνω. 178

179 Δηλαδή παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι ερωτηθέντες αποτελούνται από οικογένειες 5 μελών και οι λιγότεροι από οικογένειες 1 μέλους. Στο πιο κάτω διάγραμμα παρατηρείται το μορφωτικό επίπεδο των συμμετέχοντων στην έρευνα Σύμφωνα με την ερώτηση για το μορφωτικό επίπεδο των ατόμων που συμμετείχαν στη συνέντευξη μας τα αποτελέσματα έχουν ως εξής: Δημοτικό 2%, Γυμνάσιο 5%, Τεχνική 3%, Λύκειο 39%, Κολλέγιο 16%, Πανεπιστήμιο 22%, Μεταπτυχιακό 8% και Διδακτορικό το 5%. Επομένως τα περισσότερα άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα είχαν επίπεδο μορφωτικού επιπέδου Λυκείου με ποσοστό 39% και ακολούθως το ποσοστό του 22% με μορφωτικό επίπεδο Πανεπιστημίου. Τα λιγότερα άτομα της έρευνας έχουν μορφωτικό επίπεδο Δημοτικού με ποσοστό 5,2%. Συγκεκριμένα : 4 άτομα είχαν μορφωτικό επίπεδο Δημοτικού, 10 άτομα μορφωτικό επίπεδο Γυμνασίου, 6 άτομα μορφωτικό επιπεδο Τεχνικής, 78 άτομα 179

180 μορφωτικού επιπέδου Λυκείου, 32 άτομα μορφωτικού επιπέδου Κολλεγίου, 44 άτομα μορφωτικού επιπέδου Πανεπιστημίου, 16 άτομα μορφωτικού επιπέδου Μεταπτυχιακού, και 10 άτομα μορφωτικού επιπέδου Διδακτορικού. Στο ακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με το μορφωτικό επίπεδο των γονέων των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 2,50% είχαν τελειώσει το Δημοτικό, το 5,00% το Γυμνάσιο, το 3,00% την Τεχνική, το 39% το Λύκειο, το 16,50% το Κολλέγιο, το 21,50% το Πανεπιστήμιο, το 8% είχε Μεταπτυχιακό και το 4,50% των γονέων των συμμετεχόντων ήταν κάτοχοι κάποιου διδακτορικού τίτλου. Παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του 39% έχουν τελειώσει το Λύκειο και το μικρότερο ποσοστό του 2,5% έχουν τελείωσει το Δημοτικό. 180

181 Συγκεκριμένα: 5 άτομα τελείωσαν το δημοτικό, 78 άτομα τελείωσαν το Λύκειο, 10 άτομα τελείωσαν το Γυμνάσιο, 6 άτομα τελείωσαν την Τεχνική, 33 άτομα τελείωσαν το Κολλέγιο, 43 άτομα τελείωσαν το Πανεπιστήμιο, 16 άτομα τελείωσαν Μεταπτυχιακό και 9 άτομα είναι κάτοχοι κάποιου διδακτορικού τίτλου Περιγραφικά Χαρακτηριστικά δείγματος Παρακάτω παρατίθενται τα αποτελέσματα των ερωτήσεων που σχετίζονται με τον πολιτισμό. Στο παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζονται οι απαντήσεις της ερώτησης 6: «Πιστεύετε ότι η Λεμεσός είναι μια πόλη που έχει έντονα τα στοιχεία του πολιτισμού;» Βλέπουμε ότι 6,00% απάντησε Καθόλου, το 16,50 Λίγο, το 27,00% Αρκετά, το 33,00% Πολύ και το 17,50% πάρα πολύ. Δηλαδή τα περισσότερα άτομα του δείγματος (33%), πιστεύουν ότι η Λεμεσός διατηρεί κατα πολύ τα στοιχεία του πολιτισμού ενώ το μικρότερο ποσοστό του δείγματος (6%) πιστεύει ότι η Λεμεσός δεν έχει καθόλου στοιχεία πολιτισμού. Συγκεκριμένα 66 άτομα θεωρούν ότι η Λεμεσός διατηρεί τα στοιχεία του πολιτισμού της σε πολύ βαθμό, 54 άτομα θεωρούν ότι η Λεμεσός διατηρεί τα στοιχεία του πολιτισμού της σε αρκετό βαθμό, 35 άτομα θεωρούν ότι η Λεμεσός διατηρεί τα 181

182 στοιχεία του πολιτισμού της σε πάρα πολύ βαθμό τα στοιχεία του πολιτισμού της, 32 άτομα θεωρούν ότι η Λεμεσός διατηρεί τα στοιχεία πολιτισμού της σε μικρό βαθμό και 12 άτομα πιστεύουν ότι η Λεμεσός δεν έχει καθόλου έντονα τα στοιχεία του πολιτισμού. Το πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζει τον αριθμό των ατόμων που γνωρίζουν κάποιους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της Λεμεσού. (Ερώτηση 7: Ποιο/Ποιους Αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία από τα πιο κάτω γνωρίζετε;) Από το πιο πάνω διάγραμμα προκύπτει ότι οι περισσότεροι νέοι γνωρίζουν την Δημοτική Αγορά (197 άτομα), δεύτερο έρχεται το Μεσαιωνικό κάστρο με 178 άτομα να το γνωρίζουν, τρίτο έρχεται η Αρχαία πόλη της Αμαθούντας με 142 άτομα, τέταρτο έρχεται το Μεσαιωνικό κάστρο Κολοσιού με 121 άτομα, πέμπτο έρχεται ο Αρχαιολογικός χώρος Κουρίου με 112 άτομα και έκτο έρχεται ο Αρχαιολογικός οικισμός Σωτήρα με μόλις 21 άτομα. Το πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζει το ποσοστό και τον αριθμό των ατόμων οι οποίοι έχουν επισκεφθεί κάποιο από τα μνημεία και τοους αρχαιολογικούς χώρους και τα άτομα τα οποία δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. (Ερώτηση 8: Έχετε επισκεφθεί κάποιο/ους από αυτούς;) 182

183 Τα ευρήματα δείχνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων έχει επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Συγκεκριμένα το 88,5%, δηλαδή 177 άτομα, έχουν επισκεφθεί κάποιο, ενώ το μικρότερο ποσοστό των ερωτηθέντων δηλαδή το ποσοστό του 11,5%, δηλαδή 23 άτομα δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο. Βλέπουμε λοιπόν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματός μας έχει επισκεφθεί κάποιο αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο με το σχολείο του, συγκεκριμένα το ποσοστό του 58,93%, ακολούθως το 26,79% των ερωτηθέντων έχουν πάει με συγγενείς ή φίλους. 183

184 Το πιο κάτω διάγραμμα σχετίζεται με το υποερώτημα της ερώτησης 8 («Ποιο/α έχετε επισκεφθεί;») Βλέπουμε ότι η Δημοτική Αγορά έχει την μεγαλύτερη επισκεψιμότητα με 108 άτομα, ακολουθούν το Μεσαιωνικό κάστρο με 95 άτομα, η Αρχαία πόλη της Αμαθούντας με 70 ατομα, το Μεσαιωνικό κάστρο Κολοσιού με 56 άτομα, ο Αρχαιολογικός χώρος Κουρίου με 49 άτομα και ο Αρχαιολογικός οικισμός Σωτήρας με 2 άτομα. Στο πιο κάτω διάγραμμα γίνεται μία σύγκριση μεταξύ των Αρχαιολογικών χώρων και μνημείων σε σχέση με τον αριθμό των ατόμων που γνωρίζουν και που έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. 184

185 Το ακόλουθο διάγραμμα, αφορά τους ερωτηθέντες οι οποίοι έχουν επισκεφθεί κάποιο/α από τους χώρους και δείχνει τα αποτελέσματα της του υποερωτήματος της ερώτησης 8 ( «Με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/α από αυτό;») Βλέπουμε λοιπόν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματός μας έχει επισκεφθεί κάποιο αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο με το σχολείο του, συγκεκριμένα το 185

186 ποσοστό του 58,93%, ακολούθως το 26,79% των ερωτηθέντων έχουν πάει με συγγενείς ή φίλους. Στο ακόλουθο διάγραμμα παραθέτονται τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 8, και αφορά τους ερωτηθέντες εκείνους οι οποίοι απάντησαν ότι δεν έχουν επισκεφθεί καποιο/α από αυτά. («Εάν η απάντησή σας είναι όχι στην πιο πάνω ερώτηση για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιον από τους χώρους αυτούς;») Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησαν ότι δεν τους αρέσει σαν ιδέα με ποσοστό 37,04%, και το μικρότερο ποσοστό των ερωτηθέντων απάντησε ότι ο λόγος για τον οποίο δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από τους χώρους αυτούς, είναι επειδή βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την κατοικία τους με ποσοστό 14,81%. Επιπρόσθετα το 20,37% των ερωτηθέντων απάντησε ότι για άλλους λόγους από τους προαναφερόμενους δεν έχουν πάει ενώ το υπόλοιπο 27,78% δήλωσε ότι δεν έχει πάει γιατί δεν έχει ακούσει ή ενημερωθεί για αυτά. 186

187 Στο πιο κάτω διάγραμμα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 9 («Ποιο/α από τα παρακάτω Μουσεία και Γκαλερύ γνωρίζετε;») Παρατηρούμε την Δημοτική Βιβλιοθήκη γνωρίζουν οι περισσότεροι ερωτηθέντες συγκεκριμένα 155 άτομα, λιγότερο δημοφιλές είναι ο Λινός Χαριλάου με μόλις 9 άτομα να υποστηρίζουν ότι το γνωρίζουν. Το θεατρικό Μουσείο το γνωρίζουν 95 ερωτηθέντες, Αρχαιολογικό μουσείο επαρχίας Λεμεσού το γνωρίζουν 93 άτομα, την Δημοτική Πινακοθήκη 67 άτομα, το Μουσείο Χαρουπιού 55 άτομα, το Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής τέχνης 44 άτομα, το Κυπριακό Οινομουσείο 21 άτομα, το Πάρκο γλυπτικής 14 άτομα και το Μουσείο Νερού 12 άτομα. Το παρακάτω διάγραμμα παρουσιάζει το ποσοστό και τον αριθμό των ερωτηθέντων που έχουν επισκεφθεί ή όχι κάποιο από αυτά (Ερώτηση 10: Έχετε επισκεφθεί κάποιο από αυτά;) 187

188 Διαπιστώνουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων, έχουν επισκεφθεί κάποιο μουσείο ή γκαλερί. Συγκεκριμένα 77%, δηλαδή 154 άτομα, απάντησαν ότι έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά και το μικρότερο ποσοστό της τάκεως του 23%, δηλαδή 46 άτομα, απάντησαν ότι δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από αυτά. Το πιο κάτω διάγραμμα περιλαμβάνει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερωτήσης 10 («Ποιο/α έχετε επισκεφθεί;») 188

189 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτής της ερώτησης τους περισσότερους επισκέπτες έχει η Δημοτική Βιβλιοθήκη Λεμεσού με 101 άτομα, στην συνέχεια ακολουθεί το Θεατρικό Μουσείο Κύπρου με 83 και το Αρχαιολογικό Μουσείο Επαρχίας Λεμεσού με 72 επισκέπτες. Στις τελευταίες θέσεις βρίσκεται το Κυπριακό Οινομουσείο και το Πάρκο Γλυπτικής στο χώρος της παραλιακής επίχωσης Λεμεσού με εφτά και εννέα επισκέπτες. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 10, το οποίο αναφέρεται στα άτομα που επισκέφθηκαν κάποιο από τους χώρους, και συγκεκριμένα: «Με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/α από αυτά;» 189

190 Παρατηρούμε ότι τα περισσότερα άτομα τα οποία έχουν επισκεφθεί κάποιο/α από τους χώρους, τα έχουν επισκεφθεί όταν ήταν μαθητές στο σχολείο με ποσοστό 58,93%, το 26,79% πήγε με φίλους ή συγγενείς και το 14,29% επισκέφθηκε τους χώρους για άλλους λόγους. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 10, το οποίο αναφέρεται στα άτομα που δεν έχουν επισκεφθεί κάποιο από τους χώρους και συγκεκριμένα: «Για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιο από αυτά;» 190

191 Οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες οι οποίοι δεν επισκέφθηκαν κάποιον από τους χώρους αυτούς απάντησαν ότι ο λόγος για τον οποίο δεν έχουν πάει είναι επειδή δεν έχουν ακούσει ή ενημερωθεί για αυτά με ποσοστό 34,48%, ακολουθούν το ποσοστό του 25,86% το οποίο απάντησε ότι δεν του αρέσει σαν ιδέα, το 22,41% το οποίο απάντησε ότι δεν έχει επισκεφθεί κάποιο χώρο για άλλους λόγους, το 17,24% απάντησε ότι βρίσκονται μακριά από την κατοικία τους. Στο ακόλουθο διάγραμμα, αναλύονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 11, η οποία αναφέρεται στα Μοναστήρια και τις εκκλησίες της Λεμεσού.Ερώτηση 11: «Ποια/Ποιες ή Ποιο/Ποια από τις παρακάτω εκκλησίες και μοναστήρια γνωρίζετε;» 191

192 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ερώτησης αυτής, ο Ναός της Αγίας Νάπας είναι η πιο γνωστή εκκλησιά στην Λεμεσό. Ακολουθεί η Αγία Τριάδα με 168 άτομα και το μοναστήρι του Αγίου Νικόλαου των Γάτων με 157, ενώ τελευταία στις επιλογές με 14 άτομα είναι η Εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου στο ομώνυμο χωρίο του Αγίου Αμβροσίου. Το πιο κάτω διάγραμμα αναφέρεται στο υποερώτημα της ερώτησης 11: «Γνωρίζετε εάν έστω κάποιο από τα πιο πάνω συγκαταλέγετε στην Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO;» 192

193 Βλέπουμε ότι οι περισσότεροι ερωτηθέντες δεν γνωρίζουν εάν συγκαταλέγεται κάποιο από τα Μοναστήρια και τις εκκλησίες της Λεμεσου στην Παγκόσμια κληρονομιά της UNESCO με το απογοητευτικό ποσοστό του 88%, δηλαδή 166 άτομα δεν γνωρίζουν. Επίσης βλέπουμε ότι μόλις το 17% υποστήριξε ότι γνωρίζει, δηλαδή 34 άτομα. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύονται τα αποτελέσματα της ερώτησης 12: «Ποια από τις παρακάτω προσωπικότητες της Λεμεσού γνωρίζετε;» 193

194 Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων δήλωσε ότι γνωρίζει τον τενίστα Μάρκο Παγδατή με ποσοστό 34,9%, δηλαδή 66 άτομα και το μικρότερο ποσοστό δήλωσε ότι γνωρίζει τον Μιχάλη Κακογιάννη με ποσοστό 3,17%, δηλαδή 6 άτομα. Ακολούθως δήλωσαν ότι γνωρίζουν τον ηθοποιό Σωτήρη Μουστάκα με ποσοστό 23,81%, δηλαδή 45 άτομα, τον μουσικοσυνθέτη Μάριο Τόκα με ποσοστό 15,8%, δηλαδή 30 ατόμων, τον Ανδρέα Δημητρίου με 12,17%, δηλαδή 23 άτομα, τον Παύλο Κοντίδη με 6,35%, δηλαδή 12 άτομα και την Λουκία Νικολαϊδου με 3,7%, δηλαδή 7 άτομα. Το διάγραμμα που ακολουθεί αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 13: «Ποιο/α φεστιβάλ ή πολιτιστικές εκδηλώσεις θεωρείτε πιο χαρακτηριστικό για τη Λεμεσό;» 194

195 Βλέπουμε ότι οι περισσότεροι ερωτηθέντες θεωρούν την γιορτή του Κρασιού ως το σημαντικότερο Φεστιβάλ, συγκεκριμένα αυτό δήλωσαν 85 άτομα, ακολουθούν η γιορτή του Καρναβαλιού με 71 άτομα τα λεμέσια με 10 άτομα και τα Αμαθούσια με 8, ακολουθούν οι υπόλοιπες με πολύλίγες προτιμήσεις. Το διάγραμμα που ακολουθεί δείχνει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 13: «Κατα πόσο πιστεύετε ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν στην ανάδειξη του τόπου;» 195

196 Παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων πιστεύει ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν κατά πολύ στην ανάδειξη του τόπου με ποσοστό 36%, και το μικρότερο ποσοστό πιστεύει ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις δεν συμβάλλουν καθόλου στην ανάδειξη του τόπου. Το 27,5% πιστεύει ότι συμβάλλει αρκετά στην ανάδειξη ενός τόπου και το υπόλοιπο 10,5% πιστεύει ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν λίγο στην ανάδειξη ενός τόπου. Το πιο κάτω διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα του ερωτήματος 14: «Πόσο συχνά καταναλώνετε παραδοσιακά εδέσματα-προϊόντα». 196

197 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα τα περισσότερα παραδοσιακά εδέσματα όπως το ρέσιν, ο παλουζές ο σουσιούκκος, το τερατσόμελον το γλυκό αμυγδάλου και το σιρόπι τριαντάφυλλου δεν καταναλώνονται καθόλου από τα άτομα του ερωτηματολογίου μας. Τα παραδοσιακά εδέσματα με την περισσότερη κατανάλωση είναι το χαλλούμι, τα δάκτυλα κυριών και τα ξεροτήανα. Το πιο κάτω διάγραμμα περιγράφει τα αποτελέσματα της ερώτησης 14: «Πόσο συχνά μαγειρεύεται στο σπίτι σας παραδοσιακά προϊόντα;» Τα αποτελέσματα αυτής της ερώτησης καταδεικνύουν ότι ένα μεγάλο ποσοστό, συγκεκριμένα το 41,00%, μαγειρεύει πολύ συχνά στο σπίτι του παραδοσιακά φαγητά της Κύπρου. Επίσης, το 26,00% των συμμετεχόντων, δήλωσαν ότι μαγειρεύουν συχνά παραδοσιακά φαγητά. Ένα ποσοστό 14,00% μαγειρεύει αρκετά, ενώ το 15,00% σπάνια και το 4,00% καθόλου. Το ακόλουθο διάγραμμα αναλύει τα αποτελέσματα της ερώτησης 15: «Πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί;» 197

198 Βλέπουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί. Συγκεκριμένα το 52,5%, δηλαδή 105 άτομα. Το υπόλοιπο 47,5% πιστεύει ότι η παραδοσιακή διατροφή δεν πρέπει να διατηρηθεί. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει τα αποτελέσματα του υποερωτήματος της ερώτησης 15 και συγκεκριμένα αφορά τα άτομα τα οποία απάντησαν ΝΑΙ στην ερώτηση 15. («Γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσική διατροφή πρέπει να διατηρηθεί;») 198

199 Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΝΑΙ, γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί; Κάνει καλό στην Υγεία % Με την αγορά παραδοσιακών τροφίμων ενισχύουμε τους ντόπιους παραγωγούς % Είναι πιο οικονομική % Συμβάλλει στην διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου % Συμβάλλει στην ανάπτυξη του Τουρισμού % Τα παραδοσιακά φαγητά μαγειρεύονται εύκολα % Άλλο 5 2.5% 200 Οι σημαντικότεροι λόγοι για τους οποίους οφείλει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή είναι η ωφέλεια στην υγεία 38,5%, η ενίσχυση της τοπικής αγοράς 21,0% και το ότι είναι πιο οικονομική με 16,5%. Ο επόμενος πίνακας αφορά τις απαντήσεις των ατόμων των οποίων απάντησαν ΟΧΙ στο υποερώτημα της ερώτησης 15 («Πρέπει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή;») 199

200 Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΟΧΙ, γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή δεν πρέπει να διατηρηθεί; Τα παραδοσιακά τρόφιμα και τα κοινά είναι εξίσου υγιεινά % Τα παραδοσιακά προϊόντα δεν αποτελούν μέσο προσέλκυσης τουριστών % Τα παραδοσιακά προϊόντα δεν αποτελούν μέσο ανάδειξης % Τα παραδοσιακά φαγητά έχουν μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας στο μαγείρεμα % Τα παραδοσιακά φαγητά απαιτούν χρόνο και εμπειρία για την παρασκευή τους % Τα παραδοασιακά τρόφιμα έχουν μεγαλύτερο κόστος % Αλλο 2 1.0% 200 Τα αποτελέσματα που προκύπτουν με βάση τις απαντήσεις των ερωτηθέντων είναι ότι οι σημαντικότεροι λόγοι για τους οποίους δεν πρέπει να διατηρηθεί η παραδοσιακή διατροφή είναι ότι τα παραδοσιακά τρόφιμα είναι εξίσου υγιεινά με τα κοινά τρόφιμα 31,0%, ότι τα παραδοσιακά τρόφιμα δεν προσελκύουν τους ξένους τουρίστες 23,0% και ότι τα παραδοσιακά προϊόντα δεν αποτελούν μέσο ανάδειξης του πολιτιστικού προϊόντος για την προσέλκυση τουριστών στη Κύπρο. 200

201 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αναμφίβολα η πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου διαδραματίζει καίριο ρόλο στην ανάπτυξη και την εξέλιξη του, όμως πολύ σημαντικό κρίνεται το επίπεδο γνώσης και μνήμης που διατηρεί κάθε γενιά για αυτή την κληρονομιά. Οι νέοι, ως ο σημαντικότερος πυρήνας του κάθε τόπου, συνιστούν την ελπίδα για την συνέχεια και την διαιώνιση της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Αυτή η παράμετρος αποτέλεσε και το πιο σημαντικό στοιχείο για την επιλογή των νέων που θα συμμετείχαν σε αυτή την εργασία με την μέθοδο του ερωτηματολογίου. Τα αποτελέσματα της έρευνας μας για τους παραδοσιακούς μελετητές και τους λαογράφους της Κύπρου είναι σε μεγάλο βαθμό απογοητευτικά,. Ωστόσο, ακόμα και μέσα από αυτές τις αρνητικές συνέπειες, πολλά άτομα γνωρίζουν σημαντικά μνημεία της Λεμεσού, ένα μεγάλο ποσοστό έχει επισκεφτεί κάποια από αυτά, γνωρίζει επιφανείς πολίτες οι οποίοι στιγμάτισαν με το έργο τους την ιστορία της πόλης ενώ δήλωσε στην πλειονότητα του ότι οι παραδοσιακές εκδηλώσεις συμβάλλουν στην ανάδειξη ενός τόπου. Τα αρνητικά στοιχεία που προέκυψαν από την πρωτότυπη μας έρευνα είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό δεν καταναλώνει παραδοσιακά φαγητά της Κύπρου αλλά και δεν τα μαγειρεύει συχνά στο σπίτι του, ένα επίσης μεγάλο ποσοστό δεν πιστεύει ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό δεν γνωρίζει εάν σημαντικά μνημεία της Λεμεσού συγκαταλέγονται στα σημαντικά μνημεία της ανθρωπότητας από την UNESCO. Τα συμπεράσματα μπορούν να αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα γίνουν παρόμοιες έρευνες σε όλες τις περιοχές της Κύπρου αναδεικνύοντας την σημαντικότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού και προβάλλοντας ενθαρρυντικά και αποθαρρυντικά στοιχεία με στόχο την επαναξιολόγηση τους από τους αρμόδιους φορείς. 201

202 Για αυτό τον λόγο μπορούμε να προτείνουμε παρεμφερείς έρευνες σε μεγαλύτερα πληθυσμιακά στρώματα σε όλες τις περιοχές της Κύπρου ή ερευνών σε πιο μεγάλο βάθος στην ευρύτερη περιοχή της Λεμεσού. Η έρευνα μας είχε κάποιους περιορισμούς οι οποίοι αφορούν το μικρό αριθμό του δείγματος μας καθώς δεν μπορεί να αντιπροσωπεύσει το σύνολο του πληθυσμού. Επιπρόσθετα, η χρήση ερωτηματολογίου θέτει κάποια ηθικά ζητήματα όπως την ειλικρίνεια των απαντήσεων που έδωσαν οι συμμετέχοντες αλλά και την επιλογή στοχευόμενων απαντήσεων από τα άτομα για διάφορους λόγους. Εν κατακλείδι, η επιβίωση της πολιτιστικής κληρονομιάς συνιστά μια σημαντική παράμετρος στην συνέχεια ενός λαού, αφού η εκρίζωση από αυτή θα δημιουργήσει ένα λαό που οδηγείται στο μέλλον χωρίς στέρεες βάσεις. Συνεπώς, η πολιτιστική κληρονομιά πρέπει να τεθεί υπό επαναξιολόγηση από τους αρμόδιους φορείς με στόχο την αναβίωση της μέσα από την νέα γενιά με συνεπακόλουθο την διαιώνιση της από τις επερχόμενες γενιές. 202

203 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ: 1. Νάντια Αναηαγόρου. (2003). «Το πάρκο γλυπτικής στη Λεμεσό», Δήμος Λεμεσού 2. Αποστολίδου-Ορφανίδου Ε..(1991). «Το παστέλλιν της Ανώγυρας», Λαογραφική Κύπρος 3. Γερασίμου Κώστας, Μυριανθέους, Διομήδης Παπαϊωακείμ Κυριάκος, Χατζηχριστοδούλου Χριστόδουλος. (2005). «Οι ναοί των Πελεντριών», Λευκωσία 4. Ιστορία της Κύπρου.(2012), τόμος 1, Φιλελεύθερος 5. Ιωνάς Ι.,(2001), «Παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου».Δημοσιεύματα του κέντρου επιστημονικών ερευνών ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία 6. Καρούζης.(Γιώργος 2001). «Περιδιαβάζοντας την Κύπρο, Λεμεσός, Πόλη και Επαρχία», Λευκωσία 7. Καππαη Χ Δημητρίου..(1999). «Ναοί και μοναστήρια της Λεμεσού», Λευκωσία 8. Κρητιώτης Χρ Ιωάννης.. (2009), «Κυπριακές Παροιμίες και ρήσεις, πλούτος σοφίας του λαού μας», εκδόσεις Επιφανείου Λευκωσία 9. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 2 ος. Σελ.5-9, εκδόσεις Φιλόκυπρος 10. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια.(1987). Τόμος 7 ος, σελ Εκδόσεις:Φιλόκυπρος 11. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 10 ος,(1989). εκδόσεις Φιλόκυπρος 12. Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 15 ος. (1996). σελ , εκδόσεις Φιλόκυπρος 13. Κωνσταντινίδου Λυγία (2005). «Η δημοτική μας μούσα: Ξενάγηση στην Λαϊκή μας παράδος»η, Αρχείο Ιεροψαλτών, Λευκωσία. 14. Ταρσούλη Αθηνάς (1963). «ΚΥΠΡΟΣ», τόμος Β', 15. Μιχαηλίδη Μ. Αγνή. (1981). «Πολιτεία η παλιά Λεμεσός», Λευκωσία 16. Μυριανθόπουλος Κ..(1949). «Ξενικαί λέξεις εν Κύπρω», Κυπριακαί Σπουδαί ΙΒ 17. Παπαγεωργίου Κώστα. (2012). «Όμοδος, Ιστορία και πολιτισμός», Κύπρος 203

204 18. Περιοδικό Αγρότης. (2008). «Αφιέρωμα στο χαλούμι - το παραδοσιακό προϊόν της Κύπρου», Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 19. Πιτσιλλίδης Μιχάλης. (1991). «Μνήμες της Λεμεσού», Έκδοση Δήμου Λεμεσού,σελ Πιλαβάκη Α Κώστα. (1977). «Η Λεμεσός σ άλλους καιρούς», Β έκδοση, Εκδόσεις Ονήσιλος. 21. Σαββίδης Χριστάκης. (1999). «Η Λεμεσός του χθές και του σήμερα», Λεμεσός 22. Σακελλαρίου Α. (1991), «Τα Κυπριακά», Τόμος Α', Εκδόσεις Εκατονταετηρίδος, Πολιτιστικόν Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ', Λευκωσία 23. Σοφοκλέους Γ. (2004), «Παράθυρο στη Κύπρο μας». Λαογραφική Πολιτιστική Ανθολογία, τομ. Β, Λευκωσία 24. Ιωνάς Ι.,(2001), «Παραδοσιακά επαγγέλματα της Κύπρου».Δημοσιεύματα του κέντρου επιστημονικών ερευνών ΧΧΧVΙΙ, Λευκωσία 25. Τρίπτυχο: «Κυπριακό Οινομουσείο, Cyprus Wine Museum, Est.2004, Erimi village- Limassol» 26. Χατζηκώστας Λ. (1994). «Η χαρουπιά στο χωριό μου την εποχή του μεσοπολέμου», Λαογραφική Κύπρος Ηλεκτρονικές πηγές: 1. Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: 1%CF%86%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9A%CF%8D% CF%80%CF%81%CE%BF%CF%85 2. Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: C%CF%82 3. Αρχείο Παπαδημήτρη Αντρέα. Διαθέσιμο στο: emid=12 204

205 4. Αρχείο Παπαδημήτρη Αντρέα. Διαθέσιμο στο: emid=11 5. Επιστημονική βιβλιοθήκη. Διαθέσιμο στο: 6. Επιστημονική βιβλιοθήκη. Διαθέσιμο στο: ους την 9η Ιουλίου Επιστημονική βιβλιοθήκη. Διαθέσιμο στο: 8. Επιστημονική βιβλιοθήκη. Διαθέσιμο στο: 9. Αρχείο Παπαδημήτρη Αντρέα. Διαθέσιμο στο: emid= Άρθρο 1 της σύμβασης Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Διαθέσιμο στο: Δήμος Λεμεσού. Διαθέσιμο στο: Γυμνασιο Επισκοπής. Διαθέσιμο στο: Θεατρικό Μουσείο Κυπρου. Διαθέσιμο στο: 205

206 14. Εφημερίδα σημερινή άρθρο Γιάννη Ιωάννου 14/3/2011. Διαθέσιμο στο: Τμήμα αρχαιοτήτων. Διαθέσιμο στο: OpenDocument 16. Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσού. Διαθέσιμο στο: Κυπριακό Οινομουσείο. Διαθέσιμο στο: Δήμος Λεμεσού. Διαθέσιμο στο: Κοινοτικό Συμβούλιο Ερήμης. Διαθέσιμο στο: Κοινοτικό Συμβούλιο Ζωοπηγής. Διαθέσιμο στο: Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: 7%CF%82_%CE%9C%CE%BF%CF%85%CF%83%CF%84%CE%AC%CE%BA%C E%B1%CF% Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: B7%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%AC %CE%BD%CE%BD%CE%B7%CF%82 206

207 25. Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: Εφημερίδα καθημερινή, άρθρο Γιάννη Κωστακόπουλου.Διαθέσιμο στο: Y 27. Εικονικό Μουσείο Κυπριακών τροφίμων και Διατροφής. Διαθέσιμο στο: Διαδικτυακή Κοινότητα Αγρού. Διαθέσιμο στο: Βικιπαίδεια η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Διαθέσιμο στο: B5%CF%80%CE%AF 30. Κυπριακό Οινομουσείο. Διαθέσιμο στο: Δήμος Γερμασόγειας. Διαθέσιμο στο: 207

208 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ: ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Φόρμα συγκατάθεσης για συμμετοχή στην έρευνα: «Η πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού και η απήχησή της στους νέους». Ερευνητής: Χαραλάμπους Χαρά Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Γεωργιτσογιάννη Ευαγγελία Το παρόν ερωτηματολόγιο διανέμεται στο πλαίσιο της εκπόνησης της πτυχιακής μου μελέτης με θέμα «Η πολιτισμική κληρονομιά της Λεμεσού και η απήχησή της στους νέους». Επισημaίνεται ότι είναι ανώνυμο, και τα στοιχεία του θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά και μόνο για τους σκοπούς της εργασίας. Η συμβολή σας είναι πολύτιμη για την ολοκλήρωση της εργασίας αυτής και η συνεργασίας σας απαραίτητη. Η έρευνα αφορά νεαρά άτομα ηλικίας ετών. Σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για την συνεργασία και τον χρόνο που διαθέσατε. Αριθμος ερωτηματολογιου... Ημερομηνία... Α ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 1) Φύλο Άνδρας Γυναίκα 2) Ηλικία:... 3) Αριθμός των ατόμων που κατοικείτε στο σπίτι:... 4) Ποιο είναι το μορφωτικό σας επίπεδο; Δημοτικό Γυμνάσιο Τεχνική Λύκειο Κολλέγιο Πανεπιστήμιο Μεταπτυχιακό Διδακτορικό 208

209 5) Ποιο είναι το μορφωτικό επίπεδο των γονέων σας; Δημοτικό Γυμνάσιο Τεχνική Λύκειο Κολλέγιο Πανεπιστήμιο Μεταπτυχιακό Διδακτορικό Β ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ: ΥΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ: 6)Πιστεύετε ότι η Λεμεσός είναι μια πόλη που έχει έντονα τα στοιχεία του πολιτισμού; Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα πολύ 7)Ποιό/ποιούς Αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία από τα πιο κάτω γνωρίζετες; (μπορείτε να συμπληρώσετε περισσότερες από 1 επιλογές) Μεσαιωνικό Κάστρο Λ/σου Μεσαιωνικό κάστρο Κολοσιού Αρχαια πόλη Αμαθούντας Αρχαιολογικός χώρος Κουρίου Δημοτική Αγορά Αρχαιολογικός οικισμός Σωτήρας 8)Έχετε επισκεφθεί κάποιο/ους από αυτούς; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΝΑΙ τότε ποιο/α έχετε επισκεφθεί;(μπορείτε να συμπληρώσετε περισσότερες από 1 επιλογές) Μεσαιωνικό Κάστρο Λ/σου Μεσαιωνικό κάστρο Κολοσιού Αρχαια πόλη Αμαθούντας Αρχαιολογικός χώρος Κουρίου Δημοτική Αγορά Αρχαιολογικός οικισμός Σωτήρας 209

210 Επίσης εάν η απάντησή σας είναι ΝΑΙ στην πιο πάνω ερώτηση, με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/κάποια από αυτά; Α. Έχω πάει όταν ήμουνα μαθητής/τρια με το σχολείο Β. Έχω πάει με φίλους ή συγγενείς Γ. Αλλο... Α. Δεν μου αρέσει σαν ιδέα. Εάν η απάντησή σας είναι ΟΧΙ στην πιο πάνω ερώτηση, για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιον από τους χώρους αυτούς; Β. Δεν έχω ακούσει ή ενημερωθεί γιαυτά. Γ. Βρίσκεται σε αρκετή απόσταση από την κατοικία μου. Δ. Άλλο... 9) Ποιο/Ποια από τα πάρακάτω Μουσεία και Γκαλερί γνωρίζετε; Θεατρικό Μουσείο Κύπρου Μουσείο Χαρουπιού (Χαρουπόμυλος Λανίτη) Αρχαιολογικό Μουσείο Επαρχίας Λ/σου Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Μουσείο Νερού Κυπριακό Οινομουσείο Δημοτική Πινακοθήκη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πάρκο γλυπτικής στην παραλιακή επίχωση Λ/σου Λινός Χαριλάου στο Όμοδος 10) Έχετε επισκεφθεί κάποιο/κάποια από αυτά; ΝΑΙ ΟΧΙ Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΝΑΙ Ποιο/Ποια έχετε επισκεφθεί; (μπορείτε να συμπληρώσετε περισσότερες από 1 επιλογές) Θεατρικό Μουσείο Κύπρου Μουσείο Χαρουπιού (Χαρουπόμυλος Λανίτη) Αρχαιολογικό Μουσείο Επαρχίας Λ/σου Δημοτικό Μουσείο Λαϊκής Τέχνης Μουσείο Νερού 210

211 Κυπριακό Οινομουσείο Δημοτική Πινακοθήκη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πάρκο γλυπτικής στην παραλιακή επίχωση Λ/σου Λινός Χαριλάου στο Όμοδος Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΝΑΙ, τότε με ποια αφορμή έχετε επισκεφθεί κάποιο/κάποια από αυτά; Α. Έχω πάει όταν ήμουν μαθητής/τρια με το σχολείο. Β. Έχω πάει με φίλους ή συγγενείς. Γ. Άλλο... Α. Δεν μου αρέσει σαν ιδέα. Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΟΧΙ, για ποιον/ποιους λόγους δεν έχετε επισκεφθεί κάποιο από αυτά; Β. Δεν έχω ακούσει ή ενημερωθεί για αυτά. Γ. Άλλο... 11) Ποια/Ποιες ή Ποιο/Ποια από τις παρακάτω εκκλησίες και μοναστήρια στην επαρχία Λεμεσού γνωρίζετε; Εκκλησία Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι Εκκλησία Τιμίου Σταυρού στο Όμοδος Εκκλησία Αγίου Αμβροσίου στον Άγιο Αμβρόσιο Εκκλησία Ζωοδόχου Πηγής, στη Ζωοπηγή Καθεδρικός Ναός Αγίας Νάπας Ναός Αγίας Τριάδας Ναός Αγιου Προδρόμου στην Ερήμη Μοναστήρι Αγίου Νικολάου των γάτων Μοναστήρι Αγίου Γεωργίου Αλαμάνου Μοναστήρι Τιμίου Σταυρού στην Ανώγυρα 211

212 Γνωρίζετε εάν έστω κάποιο από τα πιο πάνω συγκαταλέγετε στην Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO; ΝΑΙ ΟΧΙ ΑΥΛΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ: ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ 12) Ποια από τις παρακάτω προσωπικότητες της Λεμεσού γνωρίζετε; Λουκία Νικολαϊδου Σωτήρης Μουστάκας Μιχάλης Κακογιάννης Μάριος Τόκας Ανδρέας Δημητρίου Μάρκος Παγδατής Παύλος Κοντίδης Φεστιβάλ και πολιτιστικές Εκδηλώσεις 13) Ποιο/Ποια φεστιβαλ ή πολιτιστικές εκδηλώσεις θεωρείτε πιο χαρακτηριστικό για την Λεμεσό (Αρίθμησε από το 1-17, 1-πιο σημαντική και 17-Λιγότερο σημαντική) Γιορτή του Κρασιού Γιορτή του Καρναβαλιού Ανθεστήρια Λεμέσια Ρωσσοκυπριακό Φεστιβάλ Φεστιβάλ Μπύρας Μέρες Κινηματογράφου Φεστιβάλ Ευρωπαϊκού χορού Αμαθούσια Φεστιβάλ Μπαλέτου Φεστιβάλ «Ουράνιο Τόξο» Σαιξπηρικές Νύχτες Φεστιβάλ Βερεγγάρια Ετήσια πλατφόρμα σύγχρονου χορού Φεστιβαλ Κουμανδαρίας Ράλι Κύπρου Φεστιβάλ Τριαντάφυλλου 212

213 Κατα πόσο πιστεύετε ότι οι πολιτιστικές εκδηλώσεις συμβάλλουν στην ανάδειξη του τόπου; Καθόλου Λίγο Αρκετά Πολύ Πάρα Πολύ 14) Πόσο συχνά καταναλώνετε παραδοσιακά εδέσματα-προϊόντα; ΧΑΛΟΥΜΙ ΡΕΣΙΝ ΠΑΛΟΥΖΕ ΣΙΟΥΣΙΟΥΚΚΟ ΤΕΡΑΤΣΟΜΕΛΟ (ΧΑΡΟΥΠΟΜΕΛΟ) ΠΑΣΤΕΛΙ ΔΑΚΤΥΛΑ ΚΥΡΙΩΝ ΓΛΥΚΟ ΑΜΥΓΔΑΛΟΥ ΣΙΡΟΠΙ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΞΕΡΟΤΙΑΝΑ (ΛΟΥΚΟΥΜΑΔΕΣ) ΓΛΥΚΑ ΤΟΥ ΚΟΥΤΑΛΙΟΥ Καθόλου Σπάνια Συχνά Αρκετά Συχνά Πολύ συχνά 15) Πόσο συχνά μαγειρεύετε στο σπίτι σα παραδοσιακά φαγητά; Καθόλου Σπάνια Αρκετά Συχνά Πολύ Συχνά 16) Πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί; ΝΑΙ ΟΧΙ Α. Κάνει καλό στην Υγεία. Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΝΑΙ, γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή πρέπει να διατηρηθεί; Β. Συμβάλλει στην διατήρηση της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου. 213

214 Γ. Συμβάλλει στην ανάπτυξη του Τουρισμού. Δ. Τα παραδοσιακά φαγητά μαγειρεύονται εύκολα. Ε. Με την αγορά παραδοσιακών τροφίμων ενισχύουμε τους ντόπιους παραγωγούς. Στ. Είναι πιο οικονομική. Ζ. Άλλο... Εάν η απάντησή σας στην πιο πάνω ερώτηση είναι ΟΧΙ, γιατί πιστεύετε ότι η παραδοσιακή διατροφή δεν πρέπει να διατηρηθεί; Α. Τα παραδοσιακά τρόφιμα και τα κοινά είναι εξίσου υγιεινά. Β. Τα παραδοσιακά προϊόντα δεν αποτελούν μέσο ανάδειξης. Γ. Τα παραδοσιακά προϊόντα δεν αποτελούν μέσο προσέλκυσης τουριστών. Δ. Τα παραδοσιακά φαγητά έχουν μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας στο μαγείρεμα. Ε. Τα παραδοσιακά φαγητά απαιτούν χρόνο και εμπειρία για την παρασκευή τους. ΣΤ. Τα παραδοασιακά τρόφιμα έχουν μεγαλύτερο κόστος. Αλλο... ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΣΑΣ!!! 214

215 Β. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ Φωτογραφίες Μεσαιωνικού Κάστρου Λεμεσού: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογρ.5,6 Φωτογρ.7 Φωτογρ.8 215

216 Φωτογραφίες Μεσαιωνικού Κάστρου Κολοσσιού: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογραφίες Αρχαιολογικού χώρου Αμαθούντας: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 216

217 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογρ.5 Φωτογραφιες αρχαιολογικων οικισμων Σωτήρας: 217

218 Φωτογραφίες αρχαιολογικού χώρου Κουρίου: Φωτογρ. 1 Φωτογρ. 2 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογρ.5 Φωτογρ.6 218

219 Φωτογρ.7 Φωτογραφία Δημοτικής Αγοράς 219

220 Φωτογραφιες αρχαιολογικων οικισμων Σωτήρας Φωτογραφίες Θεατρικού Μουσείου Φωτογραφίες Χαρουπόμυλου Λανίτη: 220

221 Φωτογραφίες Επαρχιακού Μουσείου Λεμεσού: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογρ.5 Φωτογρ.6 221

222 Φωτογρ.7 Φωτογρ.8 Φωτογραφίες Δημοτικού Μουσείου Λαϊκής Τέχνης: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 Φωτογρ.3 222

223 Φωτογραφίες Μουσείου Νερού: Φωτογραφία Κυπριακού Οινομουσείου: 223

224 Φωτογραφίες Πάρκου Γλυπτικής: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογρ.5 Φωτογρ.6 224

225 Φωτογραφία Λινού Χαριλάου: Φωτογραφία Δημοτικής Πινακοθήκης: 225

226 Φωτογραφία Εκκλησίας Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι (UNESCO): Φωτογραφία Εκκλησίας Αγίου Αμβροσίου στον Άγιο Αμβρόσιο: + Φωτογραφία Εκκλησίας Αγίου Προδρόμου στην Ερήμη: 226

227 Φωτογραφία ναού Αγίας Νάπας: Φωτογραφία ναού Ζωοδόχου Πηγής: 227

228 Φωτογραφία ναού Αγίας Τριάδας: Φωτογραφίες Μοναστηριού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού στο Όμοδος: Φωτογρ.1 Φωτογρ.2 228

229 Φωτογρ.3 Φωτογρ.4 Φωτογραφία Μονής Αγίου Γεωργίου Αλαμάνου: Φωτογραφίες Μοναστηριού Αγίου Νικολάου των γάτων: 229

230 Φωτογραφία Μοναστηριού Τιμίου Σταυρού στην Ανώγυρα: Φωτογραφίες Σημαντικών προσωπικοτήτων: Λουκία Νικολαϊδου Σωτήρης Μουστάκας 230

231 Μιχάλης Κακογιάννης Ανδρέας Δημητρίου Μάριος Τόκας Μάρκος Παγδατής Παύλος Κοντίδης 231

232 Φωτογραφίες Παραδοσιακών εδεσμάτων: Χαλούμι Ρέσιν Παλουζές Σιουσιούκκος Κιοφτέρκα Τερατσόμελο και παραδοσιακό παστέλι Ανώγυρας 232

233 Δάκτυλα κυριών Αρκατένα Ομόδους Γλυκό αμυγδάλου Ρόδη Δαμασκηνής Ροδόσταγμα Μαχαλεπί 233

234 Γλυκά του κουταλιού Ξεροτίανα Σιεφταλιές Κουπέπια με κλιματόφυλλα Σούβλα Χοιρινά αφέλια 234

235 Πατάτες Αντιναχτές Τραχανάς Ζιβανία Κουμανταρία Φωτογραφίες Φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις: Φωτογραφία 1 Φωτογραφία 2 235

236 Φωτογραφία 3 Φωτογραφία 4 Φωτογραφία 5 Φωτογραφία 6 Φωτογραφία 7 Φωτογραφία 8 236

237 Φωτογραφία 9 237