Σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας: κατανομή, απειλές και κατάσταση διατήρησης in situ και ex situ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ Σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας: κατανομή, απειλές και κατάσταση διατήρησης in situ και ex situ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Μπάντη Αντωνία Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος Επιβλέποντες: Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Δρ. Νικόλαος Κρίγκας Θεσσαλονίκη 2012

2 Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης: 29 Ιουνίου 2012 Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Δ. Βώκου Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, Επιβλέπουσα Ρ. Καρούσου Επίκ. Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, Εξετάστρια Ι. Τσιριπίδης Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας, Εξεταστής «Η έγκριση της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών της συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202 2).

3 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF SCIENCE SCHOOL OF BIOLOGY MASTER'S DEGREE PROGRAM ECOLOGICAL DESIGN, SUSTAINABLE DEVELOPMENT AND MANAGEMENT OF PROTECTED AREAS Rare and Threatened Plants of Greece: distribution, threats and conservation status in situ and ex situ Master Thesis Bandi Antonia Forester-Environmentalist Supervisors: Despina Vokou, Professor Dr. Nikolaos Krigas Thessaloniki 2012

4 Πρόλογος Η εκπόνηση σχετικής εργασίας στo πλαίσια του μαθήματος Kριτήρια αποτίμησης χλωρίδας και παρακολούθηση φυτικών ειδών του Π.Μ.Σ. με οδήγησε στην επιλογή του θέματος της διπλωματικής μου εργασίας. Ο Δρ. Νικόλαος Κρίγκας, υπεύθυνος του μαθήματος και μετέπειτα ένας από τους επιβλέποντες της διπλωματικής μου, μέσω της διδασκαλίας του μου κέντρισε το ενδιαφέρον για τη χλωρίδα της Ελλάδας και με ώθησε στο να ασχοληθώ με τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της. Μέσω της ενασχόλησής μου με αυτά κατανόησα πόσο σημαντικό είναι να εστιάζονται οι οποιεσδήποτε προσπάθειες σε απειλούμενα είδη, με στόχο τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Η τελευταία χρονιά στο μεταπτυχιακό αυτό πρόγραμμα δεν μου προσέφερε μόνο γνώσεις αλλά μου έδειξε και το δρόμο για έναν επιστημονικό τρόπο σκέψης και προσέγγισης της γνώσης. Έμαθα επίσης να αντεπεξέρχομαι σε περιόδους πίεσης, να εμπιστεύομαι τον εαυτό μου και να μην εγκαταλείπω όποτε αισθάνομαι ανεπαρκής. Πιστεύω πως τα εφόδια που κέρδισα θα με βοηθήσουν να αντεπεξέλθω και σε επόμενα βήματά μου. Καλή μου τύχη!

5 Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στον Τομέα Οικολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ., στο πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Οικολογικός σχεδιασμός, βιώσιμη ανάπτυξη και διαχείριση προστατευόμενων περιοχών, κατά το χρονικό διάστημα Είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς αλληλεπιδράσεων με τους επιβλέποντες μου, καθένας από τους οποίους έπαιξε το δικό του ξεχωριστά σημαντικό ρόλο στην εξέλιξή της. Ευχαριστώ, λοιπόν, θερμά: Τους επιβλέποντες μου Καθηγήτρια κ. Δέσποινα Βώκου και Δρ. Νικόλαο Κρίγκα, για την εμπιστοσύνη, την απέραντη υπομονή και κατανόηση, τη συνεχή βοήθεια και συμπαράστασή τους. Ήταν παρόντες όποτε τους χρειαζόμουν, όχι μόνο ως επιστημονικές και ακαδημαϊκές οντότητες, αλλά και ως άνθρωποι που ένιωσα πως γνώριζα από πάντα. Μου αφιέρωσαν τον πολύτιμο χρόνο τους σε όλα τα στάδια της διπλωματικής και με εμψύχωναν από το άγνωστο ξεκίνημα, μέχρι και την κρίσιμη στιγμή του τέλους. Οι καίριες υποδείξεις και η καθοδήγησή τους, μου δίδαξαν πώς να διαχειριστώ με τον καλύτερο τρόπο το θέμα μου, αλλά και τις προσωπικές μου ανασφάλειες. Είμαι σίγουρη πως αυτά τα λόγια δεν αρκούν για να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για τη βοήθεια, τη στήριξη και την τόσο άνετη και ευχάριστη συνεργασία μας. Τους ευχαριστώ ειλικρινά που ήταν δίπλα μου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την Επίκ. Καθηγήτρια κ. Ρ. Καρούσου και τον Λέκτορα κ. Ι. Τσιριπίδη τόσο για τον πολύτιμο χρόνο που αφιέρωσαν στην αξιολόγηση της εργασίας μου όσο και για τις καίριες υποδείξεις τους. Την Δρ. Ε. Βαλλιανάτου και την Δρ. Ε. Μαλούπα για τα δεδομένα που μας παρείχαν από τον Βοτανικό Κήπο Ι & Α. Διομήδους και τον Βαλκανικό Βοτανικό κήπο Κρουσσίων, αντίστοιχα. Την οικογένειά μου για τη συμπαράσταση και την αγάπη της. Τη Βικτώρια Μεντέλη, φίλη, συμφοιτήτρια και συνοδοιπόρο στο μεταπτυχιακό αυτό πρόγραμμα, με την οποία σχεδόν καθημερινά αλληλοστηριζόμαστε, μοιραζόμαστε τις ίδιες ανησυχίες και γελούσαμε πολύ. Τέλος, όλους τους φίλους μου για τη συμπαράσταση, την κατανόηση που έδειξαν σε περιόδους πίεσης, και το γέλιο που μου προσέφεραν. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2012

6 Περίληψη Στην παρούσα εργασία ασχοληθήκαμε με τα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας. Μετά από ονοματολογικό έλεγχο δημιουργήθηκε ο ενιαίος κατάλογος των αξιολογημένων φυτών της χώρας που περιλαμβάνονται στα δύο βιβλία. Πρόκειται για 473 συνολικά taxa. Μελετήθηκε ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόστηκαν τα κριτήρια της IUCN για να χαρακτηριστούν τα φυτά αυτά σε σχέση με τον κίνδυνο εξαφάνισης που αντιμετωπίζουν. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων γίνεται σαφής αναφορά των κριτηρίων της IUCN, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που τα κριτήρια δεν αναφέρονται παρά μόνο περιγράφονται (1,9%), ενώ σε άλλες οι χαρακτηρισμοί βασίζονται μόνο σε εμπειρικές εκτιμήσεις (36,6%). Διερευνήθηκαν και συγκρίθηκαν οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης που δόθηκαν στα ίδια είδη ή υποείδη, σε διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικές κλίμακες (εθνική, Ευρωπαϊκή και παγκόσμια). Σε εθνικό επίπεδο, η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης, για την παλαιότερη περίοδο , είχε παραμείνει αμετάβλητη για 44,4%, βελτιώθηκε για 9,4%, ενώ επιδεινώθηκε για 46,1% των 180 taxa, για τα οποία ήταν εφικτή η σύγκριση. Για τις περιόδους (141 taxa) και (100 taxa), η επιδείνωση αφορούσε 69,5% και 38%, η βελτίωση 10,6% και 19%, ενώ παρέμειναν στην ίδια κατάσταση 19,9% και 43% των taxa, αντίστοιχα. Σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο έχουν αξιολογηθεί μόνο 51 taxa. Από αυτά, μικρός αριθμός (19,6%) έχουν τον ίδιο χαρακτηρισμό στα τρία επίπεδα. Ανάμεσα στα taxa με διαφορετικό χαρακτηρισμό, υπάρχουν και αρκετές περιπτώσεις που χρήζουν άμεσης διόρθωσης, με πιο εντυπωσιακές αυτές των ενδημικών της χώρας Allium calamarophilon, Aquilegia ottonis subsp. taygetea, Campanula asperuloides που χαρακτηρίζονται Τρωτά σε εθνικό επίπεδο, αλλά Ανεπαρκών Δεδομένων σε ευρωπαϊκό, ή του Hypericum jovis με χαρακτηρισμό Τρωτό σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά Χαμηλού Κινδύνου σε εθνικό. Ως προς τη γεωγραφική εξάπλωση, προέκυψε ότι 71,7% των αξιολογημένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας αντιστοιχούν σε ενδημικά της χώρας. Από τους 10 τύπους οικοτόπων, στους οποίους εντοπίζονται τα φυτά αυτά, τα βραχώδη-

7 πετρώδη συστήματα συγκεντρώνουν τη μεγάλη πλειονότητά τους (73,4%). Περισσότερα από τα μισά taxa (56,7%) φύονται αποκλειστικά σε ένα τύπο ενδιαιτήματος. Ως προς την υψομετρική τους κατανομή, 42,7% εμφανίζονται σε πολύ χαμηλά υψόμετρα (<500 m). Οι απειλές που αντιμετωπίζουν τα είδη αυτά, σύμφωνα πάντα με βιβλία ερυθρών δεδομένων, ομαδοποιήθηκαν σε ένα ιεραρχικά δομημένο σύστημα. Διακρίθηκαν δύο κύριες κατηγορίες, οι ενδογενείς (37%) και οι εξωγενείς (85,8%). Για τις πρώτες, δεν έγινε καμιά περαιτέρω διάκριση, ενώ οι εξωγενείς διακρίθηκαν περαιτέρω σε αυτές που σχετίζονται με φυσικές διεργασίες (18%) [φυσικά φαινόμενα (2,5%), αλλαγές συνθηκών οικοτόπου (16,1%)] ή με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (84,6%) [μηχανικού τύπου παρεμβάσεις (59,8%,), χρήση χημικών ουσιών και απόρριψη υλικών (8,9%), αλλαγές χρήσης γης (56,4%), αλλαγές διαχειριστικών πρακτικών (16,7%), εισβολή αλλόχθονων ειδών (2,3%), πολλαπλού αποτελέσματος πιέσεις (18,6%)]. Για 9,5% των taxa δεν αναφέρονται συγκεκριμένες απειλές. Κατά μέσο όρο, έχουν καταγραφεί περίπου τρεις τύποι απειλών ανά taxon. Αντίστοιχη ομαδοποίηση έγινε και για τα μέτρα προστασίας που έχουν προταθεί για την αντιμετώπιση αυτών των απειλών. Διακρίθηκαν τρεις κύριες κατηγορίες που αφορούν σε μέτρα γενικής φύσης (78,9%) και σε μέτρα αντιμετώπισης ενδογενών (39,7%) και εξωγενών απειλών (65,5%). Τα τελευταία διακρίθηκαν περαιτέρω σε μέτρα που αφορούν φυσικές διεργασίες (15%) και σε εκείνα για τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (62,8%). Για 40 taxa (8,5%) δεν προτάθηκε κάποιο μέτρο προστασίας. Κατά μέσο όρο, έχουν προταθεί περίπου τέσσερα μέτρα ανά taxon για την αντιμετώπιση των κινδύνων που τα απειλούν. Σε σχέση με το νομικό πλαίσιο, βάσει του οποίου ως απειλούμενα θα πρέπει να προστατεύονται, προέκυψε ότι το δίκτυο Natura 2000 είναι εκείνο που προστατεύει τα περισσότερα (65%). Αποκλειστικά in situ προστατεύονται 23,5% των φυτών. Αποκλειστικά ex situ προστατεύονται 18,2%, 42,3% προστατεύεται και in situ και ex situ, ενώ 16,1% δεν προστατεύονται καθόλου (ούτε in situ ούτε ex situ). Μεταξύ των φυτών που διατηρούνται ex situ, 255 taxa διατηρούνται σε ζωντανές συλλογές σε βοτανικούς κήπους και 190 taxa σε τράπεζες σπερμάτων.

8 Abstract In this study, the Red Data Books of Rare and Threatened Plants of Greece have been examined. After nomenclature checks, a unified catalogue of the plants included in the two books was compiled. In the two books, 473 taxa in total are included. We examined the way that the IUCN criteria have been applied in order to assign extinction risk categories to the plants. For the majority of taxa, specific IUCN criteria were directly mentioned. However, for 1.9% of the taxa, only descriptions were used and no specific criteria were mentioned, while for 36.6%, no criteria had been applied and the extinction risk categories had been assigned based on empirical estimates. The extinction risk categories assigned to the species and subspecies at national, regional and global scale have been investigated and compared in different periods. At national scale, the extinction risk status, according to assessments given in 1982 and 1995 (180 taxa), remained unchanged for 44.4%, improved for 9.4% and deteriorated for 46.1%. According to assessments given in 1982 and 2009 (141 taxa) as well as in 1995 and 2009 (100 taxa), the extinction risk status of 19.9% and 43% remained unchanged, of 10.6% and 19% improved and of 69.5% and 38% deteriorated, respectively. Assignments both at regional and global scale have been made only for 51 taxa; only 19.6% are given similar designations at all scales. Among the taxa with different assignments, notable are the cases of the Greek endemics Allium calamarophilon, Aquilegia ottonis subsp. taygetea, and Campanula asperuloides listed as Vulnerable at national scale, but as Data Deficient at European scale, or of Hypericum jovis listed as Vulnerable at global scale, but as Lower Risk at national scale. Evidently, such discrepancies should be rapidly corrected. The analysis of geographical distribution indicated that in their large majority (71.7%), these taxa are Greek endemics. The analysis of habitat types and altitudinal range has shown that the rocky-stony systems are the habitat type mostly preferred by the majority of the RDB plants (73.4%) and that a large part of these taxa occurs at low altitudes, from sea level up to 500m (42.7%). We recorded the Risks and Threats and grouped them in a hierarchically organized system. Two main categories were designated, endogenous (37%) and exogenous

9 (85.8%), which were further subdivided into those having primarily natural origin (18%) [natural phenomena (2.5%), changes in habitat conditions (16.1%)], or primarily anthropogenic origin (84.4%) [mechanical type interventions (59.8%), application of chemicals and disposal of materials (8.9%), land-use changes (56.4%), changes in management practices (16.7%), invasion of aliens (2.3%), multi-effect threats (18.6%)]. For 45 taxa (9.5%) no threats have been identified, while for the rest the average number of threats per taxon is 3. Similarly recorded and grouped are protection measures. Three main categories were designated, generic (78.9%), measures against endogenous (39.7%) and exogenous threats (65.5%), which were further subdivided into those against natural processes (15%), or those alleviating man-made interventions (62.8%). For 40 taxa (8.5%) no measures have been recommended, while for the rest, the average number of protection measures per taxon is 4. Of the RDBs taxa, 23.5% is under in situ protection exclusively, 18.2% under ex situ exclusively, 42,3% is under both in situ and ex situ protection, while 16.1% is protected neither in situ nor ex situ. The Natura 2000 network protects most but not all of them (65%). Among the taxa with ex situ protection 255 are kept in botanic gardens and 190 in seed banks.

10 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή Βιοποικιλότητα: σημασία και διατήρησή της Μέσα νομικής προστασίας των φυτών Επιτόπια διατήρηση (in situ) Εκτός τόπου διατήρηση (ex situ) Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής χλωρίδας Κατάλογοι Ερυθρών Δεδομένων της IUCN Κριτήρια της IUCN Συστήματα ταξινόμησης και χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης Σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε παγκόσμιο επίπεδο Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε ευρωπαϊκό επίπεδο Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε εθνικό επίπεδο Σκοπός Υλικά και μέθοδοι Δημιουργία ενιαίου καταλόγου των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης Εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN Ομαδοποίηση τύπων εξάπλωσης Ομαδοποίηση περιοχών εξάπλωσης Ομαδοποίηση τύπων ενδιαιτήματος και υψομετρικού εύρους παρουσίας Κατηγοριοποίηση κινδύνων-απειλών

11 3.8 Κατηγοριοποίηση μέτρων προστασίας Διερεύνηση καθεστώτος νομικής προστασίας Διερεύνηση επιτόπιας διατήρησης (in situ) Διερεύνηση εκτός τόπου διατήρησης (ex situ) Αποτελέσματα Σύγκριση των διαφορετικών συστημάτων αξιολόγησης του κινδύνου εξαφάνισης της IUCN Εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN Επισκόπηση των Βιβλίων Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης των φυτών: εθνικό επίπεδο ( ) Σύγκριση χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των φυτών: εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο Τύποι γεωγραφικής εξάπλωσης Περιοχές εξάπλωσης Βασικοί τύποι ενδιαιτημάτων και υψομετρικό εύρος παρουσίας Αναγνώριση, ταξινόμηση και συχνότητα των διαγνωσμένων κινδύνων-απειλών Αναγνώριση, ταξινόμηση και συχνότητα των προτεινόμενων μέτρων προστασίας Μέσα Νομικής Προστασίας και κατάσταση διατήρησης In situ και ex situ προστασία Συζήτηση Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε διαφορετικές χωρικές και χρονικές κλίμακες Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων, πλούτος ειδών και εξάπλωσή τους Τύποι ενδιαιτημάτων και μέσα προστασίας των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας

12 Κίνδυνοι-απειλές και μέτρα προστασίας για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας.. 67 In situ και ex situ διατήρηση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παραρτήματα Παράρτημα Ι Παράρτημα ΙΙ... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Παράρτημα ΙΙΙ... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Παράρτημα ΙV... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 3

13 1. Εισαγωγή 1.1 Βιοποικιλότητα: σημασία και διατήρησή της Ως βιολογική ποικιλότητα - ή βιοποικιλότητα μπορεί να οριστεί η ποικιλότητα της ζωής και των λειτουργιών της (Langer & Curtis 1994). Η βιοποικιλότητα που διαπιστώνουμε σήμερα είναι το αποτέλεσμα δισεκατομμυρίων ετών εξέλιξης, το οποίο διαμορφώθηκε και εξακολουθεί να διαμορφώνεται από τις φυσικές διεργασίες και κυρίως από την επιρροή των ανθρώπων (CBD 2012). Η βιολογική ποικιλότητα αποτελεί ένα εξαιρετικής σημασίας παγκόσμιο φυσικό κεφάλαιο και είναι ζωτικής σημασίας για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Την ίδια στιγμή, όμως, η απειλή για τη βιοποικιλότητα δεν ήταν ποτέ τόσο μεγάλη όσο είναι σήμερα. Συγκεκριμένα, η εξαφάνιση πολλών ειδών και η υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, που οφείλονται σε μεγαλύτερο βαθμό σε ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως είναι η αλλαγή χρήσεων γης, η κλιματική αλλαγή, συνεχίζεται με ανησυχητικό ρυθμό (CBD 2012). Στη Σύνοδο Κορυφής για την προστασία της Γης, που πραγματοποιήθηκε το 1992 στο Ρίο ντε Τζανέιρο, οι ηγέτες του κόσμου συμφώνησαν σε μια συνολική στρατηγική για την "αειφόρο ανάπτυξη", διασφαλίζοντας παράλληλα ότι αφήνουμε ένα υγιή και βιώσιμο κόσμο για τις μελλοντικές γενιές. Μία από τις βασικές συμφωνίες που εγκρίθηκαν στο Ρίο ήταν η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα. Η Σύμβαση ορίζει τρεις κύριους στόχους: τη διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, την αειφόρο χρήση των συστατικών της και τη δίκαιη και ισότιμη κατανομή των ωφελειών που προκύπτουν από τη χρήση των γενετικών πόρων. Η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (CBD) τέθηκε σε ισχύ στις 29 Δεκεμβρίου Η Παγκόσμια Στρατηγική για την Διατήρηση των Φυτών (Global Strategy for Plant Conservation GSPC) το 2002 έθεσε στόχους που έπρεπε να υλοποιηθούν μέχρι το 2010, οι οποίοι υιοθετήθηκαν από την Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα (Planta Europa 2008). Ο γενικός στόχος αφορούσε στην ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας (Jackson et al. 2009). Τον Οκτώβριο του 2010, στη Ναγκόγια της Ιαπωνίας, πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος για τη Βιοποικιλότητα, στην οποία, ύστερα από την αδυναμία επίτευξης του στόχου της Παγκόσμιας Στρατηγικής για τη Διατήρηση των Φυτών , υπογράφηκε το πρωτόκολλο της Ναγκόγια. 4

14 Σύμφωνα με αυτό τέθηκε νέος στόχος για τη μείωση του ρυθμού απώλειας της βιοποικιλότητας ως το 2020 (CBD 2012) Μέσα νομικής προστασίας των φυτών Η διεθνής σύμβαση για την προστασία της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης, υπογράφηκε στη Βέρνη στις 19/09/1979, τέθηκε σε ισχύ στις 01/06/82 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον Ν. 1335/ (ΦΕΚ 32/Α/ ). Σκοπός της Σύμβασης της Βέρνης είναι η εξασφάλιση διατήρησης της χλωρίδας, της πανίδας και των φυσικών ενδιαιτημάτων. Αποτελεί μια δεσμευτική διεθνή συμφωνία, η οποία στοχεύει στη διατήρηση των παραπάνω και προάγει την Ευρωπαϊκή συνεργασία για την επίτευξη του στόχου αυτού. Στο Παράρτημα Ι της σύμβασης περιλαμβάνονται τα φυτικά είδη που βρίσκονται υπό καθεστώς αυστηρής προστασίας. Η Σύμβαση της Βέρνης αποτέλεσε τη βάση για τον σχεδιασμό της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ψηφίστηκε από το Συμβούλιο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων με στόχο να συμβάλλει στην προστασία της βιοποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας στις εκτάσεις των κρατών-μελών όπου εφαρμόζεται η συνθήκη. Τα μέτρα αποσκοπούν στη διασφάλιση της διατήρησης σε ικανοποιητική κατάσταση ή της αποκατάστασης των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος. Οι τύποι οικοτόπου περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι, ενώ τα είδη και υποείδη κοινοτικού ενδιαφέροντος, για τα οποία απαιτείται ο καθορισμός των Ειδικών Ζωνών Διατήρησης, στο Παράρτημα II. Στο Παράρτημα ΙΙΙ αναφέρονται τα κριτήρια για την αναγνώριση περιοχών κοινοτικού ενδιαφέροντος και τον καθορισμό ειδικών περιοχών προστασίας. Το Παράρτημα IV απαριθμεί τα είδη των οποίων η συλλογή, κοπή και εκρίζωση απαγορεύεται και το IV περιλαμβάνει όλα τα ζωικά και φυτικά είδη και υποείδη κοινοτικού ενδιαφέροντος. Από την εφαρμογή της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ προέκυψε το Δίκτυο Natura Το Δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο περιοχών, οι οποίες φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και ενδιαιτήματα ειδών που είναι σημαντικά σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Αποτελείται από δύο κατηγορίες περιοχών : 5

15 τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)» (Special Protection Areas - SPA) για την Ορνιθοπανίδα, όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/EΟK «για τη διατήρηση των άγριων πτηνών» τους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)» (Sites of Community Importance SCI), όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Για τον προσδιορισμό των ΤΚΣ λαμβάνονται υπόψη οι τύποι οικοτόπων και τα είδη των Παραρτημάτων Ι και ΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ καθώς και τα κριτήρια του Παραρτήματος ΙΙΙ αυτής. Επιπρόσθετα, η Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Απειλούμενων με Εξαφάνιση Ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας (Convention on International Trade of Endangerd Species of flora and fauna, CITES) ρυθμίζει το διεθνές εμπόριο ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας που απειλούνται με εξαφάνιση. Η Σύμβαση υπογράφηκε στις 03/03/1973, τέθηκε σε ισχύ στις 01/07/1975 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον Ν. 2055/1992 (ΦΕΚ 105/Α/ ). Τα κράτημέλη της σύμβασης, έχουν συμφωνήσει στην τήρηση και εφαρμογή ενιαίων αρχών, κανόνων και συγκεκριμένων διαδικασιών διακίνησης και εμπορίας των ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας, προκειμένου να προστατευθούν σε παγκόσμιο επίπεδο είδη που απειλούνται με εξαφάνιση. Σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις της σύμβασης, τα είδη που απειλούνται με εξαφάνιση κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες, ανάλογα με το βαθμό επικινδυνότητας (Παραρτήματα Ι και ΙΙ). Ορισμένα κράτη-μέλη της σύμβασης, για λόγους προστασίας κάποιων ενδημικών ειδών της χώρας τους, επέβαλαν στη σύμβαση και τρίτη κατηγορία (Παράρτημα ΙΙΙ) (Bilz et al. 2011). Σύμφωνα με τη Σύμβαση CITES, τα κράτη-μέλη συμμετέχουν σ αυτήν μεμονωμένα ή μέσω διαφόρων Οργανισμών Κρατών στους οποίους ανήκουν. Έτσι, η χώρα μας συμμετέχει στη σύμβαση μεμονωμένα ως κράτος-μέλος, αλλά και ως μέλος ενιαίου Οργανισμού Κρατών (κράτος - μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Εφαρμόζει δε, σ ότι αφορά τις δεσμεύσεις και υποχρεώσεις που αποδέχθηκε προσχωρώντας στη Σύμβαση CITES, τους σχετικούς με τη σύμβαση Κανονισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίοι επιβάλλουν αυστηρότερα μέτρα προστασίας και διακίνησης των ειδών CITES. Από τη σύμβαση αυτή προστατεύονται 98 αυτοφυή φυτά της Ελλάδας (CITES 2012). Σε εθνικό επίπεδο, το Π.Δ. 67/1981 (ΦΕΚ 23/τ.Α / ) Περί προστασίας της αυτοφυούς Χλωρίδας και Άγριας Πανίδας και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και Ελέγχου της Έρευνας επ αυτών, όπως διορθώθηκε με το ΦΕΚ 43/Α/ και τροποποιήθηκε με το Π.Δ. 256/1987 6

16 (ΦΕΚ 114/Α/ ), προβλέπει ειδικά, αυστηρότερα μέτρα προστασίας για τα είδη της αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας (ενδημικά είδη, αμφίβολα ενδημικά είδη, μη ενδημικά - σπάνια και κινδυνεύοντα είδη), τα οποία επιβάλλεται να τηρούνται απαρέγκλιτα κατά την εφαρμογή από τις αρμόδιες υπηρεσίες των διατάξεων της σύμβασης CITES (2012) αναφορικά με τα είδη αυτά Επιτόπια διατήρηση (in situ) Είναι η διατήρηση των οικοσυστημάτων και των φυσικών οικοτόπων, καθώς και η διατήρηση ή και αποκατάσταση βιώσιμων πληθυσμών ειδών στο φυσικό τους περιβάλλον. Τα στάδια της in situ διατήρησης λαμβάνουν χώρα στο φυσικό περιβάλλον (Maxted 2001). Η in situ διατήρηση θεωρείται ως ο σημαντικότερος τρόπος διατήρησης της βιοποικιλότητας και ο κύριος τρόπος εφαρμογής της στην Ευρώπη είναι μέσω του Δικτύου Natura Στις περιοχές αυτού του Ευρωπαϊκού οικολογικού Δικτύου φιλοξενούνται σημαντικοί φυσικοί τύποι οικοτόπων που σχετίζονται με τα οριζόμενα στα Παραρτήματα Ι, ΙΙ και ΙΙΙ της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Μέσω της προστασίας τους προστατεύονται μεταξύ άλλων και τα φυτικά είδη που φιλοξενούνται/υπάρχουν στον εκάστοτε οικότοπο Εκτός τόπου διατήρηση (ex situ) Είναι η διατήρηση των στοιχείων της βιολογικής ποικιλότητας εκτός των φυσικών ενδιαιτημάτων τους. Τα στάδια της ex situ διατήρησης λαμβάνουν χώρα σε ανθρωπογενή περιβάλλοντα (Maxted 2001). Αποτελεί μια πολύ σημαντική και αποτελεσματική παράμετρο στη διατήρηση της βιοποικιλότητας σπάνιων και απειλούμενων ειδών. Σύμφωνα με τους Oldfield (2009) και Donaldson (2009), θα πρέπει να πραγματοποιείται σε συνδυασμό με την in situ διατήρηση και να λειτουργεί σαν εφεδρική λύση στη διατήρηση της βιοποικιλότητας (Zhu-Li & Pritchard 2009). Σε ό,τι αφορά στην ex situ διατήρηση των φυτών σε βοτανικούς κήπους, η BGCI (Botanic Garden Conservation International) αποτελεί ένα διεθνή οργανισμό που στοχεύει στη διασφάλιση της προστασίας των απειλούμενων φυτών παγκοσμίως και εκπροσωπεί περισσότερους από 700 βοτανικούς κήπους, από 118 χώρες. H BGCI έχει πετύχει την δημιουργία του μεγαλύτερου παγκόσμιου δικτύου για την προστασία των απειλούμενων φυτών και έχει καταφέρει τη διασύνδεση των βοτανικών κήπων μεταξύ τους. Επιπλέον, η BGCI έχει δημιουργήσει μια βάση 7

17 δεδομένων με ανοιχτή πρόσβαση, που περιλαμβάνει καταγραφές για πάνω από φυτά που καλλιεργούνται σε βοτανικούς κήπους (BGCI 2012). Σε ό,τι αφορά στην εκτός τόπου διατήρηση φυτών σε τράπεζες σπερμάτων, υπάρχει το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Διατήρησης Σπερμάτων Αυτοφυών Φυτών (European Native Seed Conservation Network, ENSCONET) που συντονίζει τη δραστηριότητα περισσότερων από είκοσι Ευρωπαϊκών τραπεζών σπερμάτων. Η βάση δεδομένων της ENSCONET παρέχει εύκολη πρόσβαση στις συλλογές σπερμάτων σε όλη την Ευρώπη και διευκολύνει τη χρήση ηλεκτρονικών δεδομένων που σχετίζονται με τη διατήρηση των σπερμάτων. Στις συμμετέχουσες στο δίκτυο τράπεζες σπερμάτων φυλάσσονται ανεξάρτητες συλλογές από taxa συνολικά (ENSCONET 2012). Η EURISCO, που αποτελεί ένα διαδικτυακό κατάλογο των τραπεζών σπερμάτων καλλιεργούμενων φυτών (και άγριων προγόνων τους), παρέχει πληροφορίες σχετικά με τις ex situ συλλογές αυτών των φυτών στην Ευρώπη. Στον κατάλογο περιλαμβάνονται γένη και είδη περίπου από 42 χώρες (EURISCO 2012). Στην ex situ διατήρηση φυτών στην Ελλάδα, μεταξύ άλλων, συμβάλλουν ο Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων (Β.Β.Κ.Κ.), ένας από τους νεώτερους κήπους της Ευρώπης που περιλαμβάνει φυτικά taxa (είδη και υποείδη) περίπου (Maloupa & Krigas 2008), δηλαδή περισσότερο από 20% του συνόλου της ελληνικής χλωρίδας, και ο Βοτανικός Κήπος Ι. & Α. Ν. Διομήδους. 1.2 Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής χλωρίδας Η Ελλάδα θεωρείται σημείο εξαιρετικού ενδιαφέροντος ως προς τη βιοποικιλότητα στη λεκάνη της Μεσογείου (Bilz et al. 2011). Χαρακτηρίζεται από μεγάλη συγκέντρωση αυτόχθονων (περίπου φυτά) αλλά και ενδημικών ειδών, το ποσοστό των οποίων ανέρχεται σε 15,6% (Strid & Tan 1997) και θεωρείται το υψηλότερο, σε σύγκριση με την έκταση της χώρας, από όλες τις χώρες της Ευρώπης (IUCN 1982). Ο πλούτος της ελληνικής χλωρίδας οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Η Ελλάδα παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία γεωλογικών σχηματισμών και πετρωμάτων, είναι κατ' εξοχήν ορεινή χώρα, η οποία καλύπτεται, σχεδόν κατά τα 2/3, από όρη μέσου ύψους. Χαρακτηριστικό της ορεογραφικής διαμόρφωσης της χώρας είναι το έντονο ανάγλυφο, με απότομες, πολλές φορές απόκρημνες πλαγιές και πολλές κοιλάδες, η κάθε μια από τις οποίες, σε συνδυασμό και με την ποικιλία των πετρωμάτων, δημιουργεί ένα ξεχωριστό τοπικό κλιματικό περιβάλλον. Έτσι, δημιουργούνται συνθήκες απομόνωσης και κατ επέκταση ενδημισμού. Σ' αυτό συντελεί και η 8

18 ύπαρξη πολλών νησιών και νησίδων κυρίως στο Αιγαίο πέλαγος. Το κλίμα της Ελλάδας χαρακτηρίζεται γενικά ως μεσογειακό, με εαρινές ή φθινοπωρινές βροχοπτώσεις, ήπιο χειμώνα, ζεστό καλοκαίρι και μια περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένη ξηρή περίοδο. Μέσα στο γενικό αυτό πλαίσιο διαμορφώνονται ειδικότερες κλιματικές συνθήκες, οι οποίες διατηρούν περισσότερο ή λιγότερο το μεσογειακό χαρακτήρα ή απέχουν από αυτόν, επηρεάζοντας σημαντικά τη βλάστηση που εγκαθίσταται (Strid & Tan 1997). Η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), εκτιμώντας την απαράμιλλη σε πλούτο χλωρίδα της Ελλάδος, αλλά και τους κινδύνους-απειλές που τα είδη αντιμετωπίζουν εξαιτίας της σπανιότητάς τους, από τις αρχές της δεκαετίας του 80, έδωσε προτεραιότητα στην έκδοση του καταλόγου των Σπάνιων, απειλούμενων και ενδημικών φυτών της Ελλάδας αξιολογώντας για πρώτη φορά τον κίνδυνο εξαφάνισης φυτών της χώρας (IUCN 1982). Το πρώτο μέρος του καταλόγου περιλαμβάνει ενδημικά φυτά της Ελλάδας, ενώ το δεύτερο περιλαμβάνει μη ενδημικά φυτά της Ελλάδας, τα οποία όμως χαρακτηρίζονται σπάνια ή απειλούμενα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Για το καθένα από αυτά έχει αποδοθεί ο βαθμός επικινδυνότητας, σύμφωνα με τις κατηγορίες που ορίζει η IUCN για τα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων πριν το 1994 (IUCN 1982). 1.3 Κατάλογοι Ερυθρών Δεδομένων της IUCN Η κατάσταση διατήρησης των φυτών και των ζώων είναι ένας ευρέως χρησιμοποιούμενους δείκτης για την αξιολόγηση της κατάστασης των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητάς τους. Επίσης, αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για τον καθορισμό των προτεραιοτήτων στη διατήρηση των ειδών. Οι Κατάλογοι Ερυθρών Δεδομένων της IUCN είναι ευρέως αναγνωρισμένοι ως η πιο αξιόπιστη πηγή σχετικά με τον κίνδυνο εξαφάνισης ειδών σε παγκόσμια κλίμακα (Bilz et al. 2011). Οι κατάλογοι αυτοί σχετίζονται με την κατάσταση διατήρησης των ειδών σε παγκόσμια κλίμακα και διακρίνουν εκείνα τα είδη που κινδυνεύουν να χαθούν άμεσα και χρήζουν βοήθειας από εκείνα που μπορούν να επιβιώσουν χωρίς δράσεις προστασίας (Collar 1996). Οι κατάλογοι ερυθρών δεδομένων αποτελούν ένα εξαιρετικά σημαντικό εργαλείο στη διαχείριση, την παρακολούθηση και τη λήψη αποφάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο (Rodrigues et al. 2006) Κριτήρια της IUCN Οι Κατάλογοι Ερυθρών Δεδομένων της IUCN δίδουν χαρακτηρισμούς κινδύνου εξαφάνισης σε καθένα από τα είδη τα οποία περιλαμβάνουν ανάλογα με τον αριθμό και την ένταση των κινδύνων- 9

19 απειλών που τα επηρεάζουν. Η επιτυχία αυτών των καταλόγων στηρίζεται στη σωστή χρήση αντικειμενικών και ποσοτικά υπολογίσιμων κριτηρίων για τη μέτρηση του κινδύνου εξαφάνισης. Το 1994, ύστερα από 6 χρόνια έρευνας και διαβουλεύσεων και αφού προηγήθηκαν 30 χρόνια σχετικής υποκειμενικότητας, η IUCN προσδιόρισε ένα σύστημα που απέβλεπε σε περισσότερο αντικειμενική απόδοση χαρακτηρισμού στα απειλούμενα φυτά. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό, για να καταταχθεί ένα taxon (είδος ή υποείδος) σε μία κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης, θα πρέπει πρώτα να γίνει προσεκτική μελέτη του ώστε να εκτιμηθούν ορισμένες παράμετροι (κριτήρια A-E) που σχετίζονται με μείωση του πληθυσμού του (κριτήριο A), με την έκταση που καταλαμβάνει ή τη γεωγραφική του εξάπλωση (κριτήριο B), με μείωση του πληθυσμού του όταν αυτός είναι μικρός (κριτήριο C), με πολύ μικρό πληθυσμιακό μέγεθος ή περιορισμένη εξάπλωση (κριτήριο D) και με ποσοτικές εκτιμήσεις του κινδύνου εξαφάνισής του (κριτήριο E) (IUCN 2001). Ο κυρίαρχος στόχος του συστήματος εφαρμογής των κριτηρίων είναι να παράσχει ένα σαφές, αντικειμενικό πλαίσιο για τον χαρακτηρισμό των ειδών ανάλογα με τον κίνδυνο εξαφάνισής τους. Επιπλέον, στοχεύει στο να προσφέρει ένα σύστημα που να μπορεί να εφαρμοστεί με συνέπεια και αντικειμενικότητα από διαφορετικούς ανθρώπους, αφού παρέχει στους χρήστες σαφείς οδηγίες για την αξιολόγηση των διαφόρων παραγόντων που επηρεάζουν τον κίνδυνο της εξαφάνισης, ενώ διευκολύνει τις συγκρίσεις μεταξύ διαφορετικών taxa και βοηθάει όσους χρησιμοποιούν καταλόγους Ερυθρών Δεδομένων να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο ταξινομήθηκαν τα επιμέρους taxa. Στον πίνακα 1Πίνακας 1 παρουσιάζονται οι πληροφορίες που έχουν στόχο να καθοδηγήσουν και να διευκολύνουν τη χρήση και εφαρμογή των κριτηρίων, ώστε να αποδοθεί αντικειμενικά ο κατάλληλος χαρακτηρισμός σε κάποιο taxon και να φανεί αν τελικά αυτό αντιμετωπίζει σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης και επομένως ανήκει σε μία από τις τρεις κατηγορίες απειλούμενων ειδών (CR: Κρισίμως Κινδυνεύον, EN: Κινδυνεύον, VU: Τρωτό) (Mace et al. 2008, IUCN 2001). 10

20 Πίνακας 1: Συνοπτική παρουσίαση των κριτηρίων της IUCN για το χαρακτηρισμό του κινδύνου εξαφάνισης των απειλούμενων ειδών (Τσιντίδης et al. 2007). 11

21 1.3.2 Συστήματα ταξινόμησης και χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης Αν και η ανάγκη αναθεώρησης των κατηγοριών κινδύνου εξαφάνισης είχε ήδη αναγνωρισθεί πρωτύτερα (Fitter & Fitter 1987), μόνο το 1989 και ύστερα από απαίτηση της Species Survival Commission της IUCN (SSC) έγινε προσπάθεια για την ανάπτυξη μιας αντικειμενικής προσέγγισης. Οι προτάσεις που ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια προέκυψαν από μια συνεχή διαδικασία έρευνας, διαβουλεύσεων και επικυρώσεων. Η παραγωγή, όμως, ενός μεγάλου αριθμού προτάσεων είχε οδηγήσει σε κάποια σύγχυση, γεγονός που κατέστησε αναγκαία την υιοθέτηση ενός συστήματος αρίθμησης όλων των ήδη υπαρχουσών εκδόσεων (versions) και όσων θα προέκυπταν αργότερα (IUCN 2001). Οι υπάρχουσες εκδόσεις (versions), όπως έχουν ως σήμερα, είναι (IUCN, 2011): Version 1.0: Mace & Lande (1991) Η πρώτη δημοσίευση που έθεσε μια νέα βάση στην απόδοση κατηγορίας κινδύνου εξαφάνισης και παρουσίασε αριθμητικά κριτήρια που έχουν ιδιαίτερη σημασία για μεγάλα σπονδυλωτά. Version 2.0: Mace et al. (1992) Αποτελεί σημαντική αναθεώρηση της Version 1.0. Περιλαμβάνει αριθμητικά κριτήρια εφαρμόσιμα σε όλους τους οργανισμούς και παρουσιάζει για πρώτη φορά τις κατηγορίες μηαπειλούμενων ειδών. Version 2.1: IUCN (1993) Μετά από εκτενείς διαβουλεύσεις, πραγματοποιήθηκαν αλλαγές σε λεπτομέρειες που αφορούσαν τα κριτήρια και δόθηκε μια πληρέστερη εξήγηση των βασικών αρχών εφαρμογής τους. Επίσης, διευκρινίστηκε η σημασία των μη απειλούμενων κατηγοριών. Version 2.2: Mace & Stuart (1994) Ύστερα από περαιτέρω παρατηρήσεις, πραγματοποιήθηκαν ορισμένες μικρές αλλαγές στα κριτήρια. Τονίστηκε η εφαρμογή του συστήματος με επιφύλαξη. 12

22 Οι χαρακτηρισμοί που δίνονταν στα φυτά σύμφωνα με το σύστημα που ίσχυε σε αυτή τη φάση, δηλαδή πριν το 1994 ήταν: (1) Εξαφανισθέν (Extinct - Ex) - θεωρείται το taxon, για το οποίο δεν υπάρχει δικαιολογημένη αμφιβολία ότι και το τελευταίο άτομό του έχει εκλείψει, (2) Κινδυνεύον (Endangered - En) - θεωρείται το taxon, το οποίο κινδυνεύει με εξαφάνιση και του οποίου η επιβίωση είναι απίθανη, εάν συνεχίσουν να υφίστανται οι παράγοντες που οδηγούν στον κίνδυνο αυτό, (3) Τρωτό (Vulnerable - V) - θεωρείται το taxon, το οποίο κινδυνεύει να χαρακτηριστεί Κινδυνεύον (En), σε περίπτωση που οι παράγοντες που το απειλούν συνεχίσουν να υφίστανται, (4) Σπάνιο (Rare - R) - θεωρείται το taxon, το οποίο έχει μικρούς πληθυσμούς παγκοσμίως και παρότι δεν είναι ούτε Κινδυνεύον (En) ούτε Tρωτό (V), δεν παύει να κινδυνεύει, (5) Απροσδιόριστο (Indeterminate - I) - θεωρείται το taxon, το οποίο ανήκει σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες, αλλά λόγω έλλειψης πληροφοριών δεν είναι δυνατή η κατάταξή του σε κάποια από αυτές, (6) Εκτός κινδύνου (Out of danger - O) - θεωρείται το taxon, το οποίο πρωτύτερα ανήκε σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες, αλλά θεωρείται πλέον ασφαλές, είτε λόγω αποτελεσματικών μέτρων διατήρησης είτε απουσίας προϋπαρχουσών απειλών, (7) Ανεπαρκώς γνωστό (Insufficiently known - K) - θεωρείται το taxon, για το οποίο υπάρχει υπόνοια κινδύνου, αλλά λόγω απουσίας δεδομένων δεν μπορεί να τοποθετηθεί σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες, (8) Μη απειλούμενο (not threatened - nt) - θεωρείται το taxon, το οποίο δεν είναι ούτε Σπάνιο (R) ούτε Απειλούμενο (Walter & Gillett 2008). Version 2.3: IUCN (1994) Η IUCN υιοθέτησε αυτή την έκδοση, η οποία ενσωμάτωσε αλλαγές που ήταν αποτέλεσμα σχολίων από μέλη της IUCN, τον Δεκέμβριο του Χρησιμοποιήθηκε, μεταξύ άλλων και για τους εξής Καταλόγους Ερυθρών Δεδομένων: 1996 IUCN Red List of Threatened Animals (Baillie & Groombridge 1996), The World List of Threatened Trees (Oldfield et al. 1998) and the 2000 IUCN Red List of Threatened Species (Hilton-Taylor 2000). Η έκδοση 2.3 όρισε τις κατηγορίες κινδύνου ως εξής: (1) Εξαφανισθέν (Extinct - Ex) - θεωρείται το taxon, για το οποίο δεν υπάρχει δικαιολογημένη αμφιβολία ότι και το τελευταίο άτομό του έχει εκλείψει, (2) Εξαφανισθέν στη Φύση (Extinct in the Wild EW) - θεωρείται το taxon, του οποίου και το τελευταίο άτομο του φυσικού πληθυσμού του έχει εκλείψει, όμως διατηρείται σε καλλιέργεια ή είναι εγκλιματισμένο σε περιοχή διαφορετική από την παλαιότερη περιοχή 13

23 εξάπλωσής του, (3) Κρισίμως Κινδυνεύον (Critically Endangered CR) - θεωρείται το taxon, το οποίο αντιμετωπίζει έναν εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο εξαφάνισης στο άμεσο μέλλον, όπως έχει προκύψει ύστερα από την εφαρμογή των κριτηρίων (Α-Ε), (4) Κινδυνεύον (Endangered - EN) - θεωρείται το taxon, το οποίο διατρέχει πολύ υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης στο κοντινό μέλλον, όπως έχει προκύψει ύστερα από την εφαρμογή των κριτηρίων (Α-Ε), (5) Τρωτό (Vulnerable - VU) - θεωρείται το taxon, το οποίο διατρέχει κίνδυνο εξαφάνισης στο μέλλον αλλά δεν κρίνεται ούτε Κρισίμως Κινδυνεύον (CR), ούτε Κινδυνεύον (EN), με βάση την εφαρμογή των κριτηρίων (Α- Ε), (6) Χαμηλότερου κινδύνου (Lower Risk LR) - θεωρείται το taxon, το οποίο δεν πληροί τα κριτήρια για να χαρακτηριστεί ως Κρισίμως Κινδυνεύον (CR), Κινδυνεύον (EN) ή Τρωτό (VU) και διακρίνεται σε τρεις υποκατηγορίες [Conservation Dependent (cd), Near Threatened (nt), Least Concern (lc) εξαρτώμενο από τη διαχείριση, σχεδόν απειλούμενο, μειωμένου κινδύνου], (7) Ανεπαρκών Δεδομένων (Data Deficient DD), θεωρείται το taxon, για το οποίο έγινε προσπάθεια αξιολόγησης, χωρίς όμως οι πληροφορίες να επαρκούν για να εκτιμηθεί ο κίνδυνος εξαφάνισης, (8) Μη Αξιολογηθέν [Not Evaluated (NE)] θεωρείται το taxon, το οποίο δεν έχει μέχρι τώρα αξιολογηθεί (Walter & Gillett 1998). Οι κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης, σύμφωνα με το σύστημα αυτό, παρουσιάζονται συνοπτικά στην εικόνα 1. Version 3.0: IUCN/SSC Criteria Review Working Group (1999) Προέκυψε ύστερα από την υποβολή παρατηρήσεων και προτάσεων σχετικά με τις απαραίτητες αλλαγές που επηρεάζουν τα κριτήρια, ορισμένες έννοιες-κλειδιά και τη διαχείριση της αβεβαιότητας. Version 3.1: IUCN (2001) Η IUCN υιοθέτησε τη συγκεκριμένη version, η οποία ενσωμάτωσε τις αλλαγές που προέκυψαν ύστερα από παρατηρήσεις και προτάσεις και από μια τελική συνάντηση για την εξέταση και αξιολόγηση των κριτηρίων. Η έκδοση 3.1 όρισε συνολικά εννέα κατηγορίες κινδύνου, από τις οποίες οι πρώτες πέντε (1-5) και οι δύο τελευταίες είναι όμοιες με εκείνες της έκδοσης 2.3. Οι υπόλοιπες είναι: 6) Σχεδόν Απειλούμενο (Near Threatened ΝΤ) - θεωρείται το taxon, το οποίο αποδεικνύεται ότι δεν πληροί κανένα από τα κριτήρια των κατηγοριών Κρισίμως Κινδυνεύον (CR), Κινδυνεύον (EN), 14

24 Τρωτό (VU), αλλά δεν απέχει πολύ από το να τα ικανοποιήσει, 7) Χαμηλού Κινδύνου (Least Concern - LC) - θεωρείται το taxon, το οποίο δεν πληροί κανένα από τα κριτήρια και ούτε είναι Σχεδόν Απειλούμενο (NT) (πρόκειται κυρίως για φυτά με μεγάλους πληθυσμούς και ευρεία εξάπλωση), 8) Ανεπαρκών Δεδομένων (Data Deficient DD) και 9) Μη Αξιολογηθέν-Not Evaluated (NE). Οι κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης, σύμφωνα με αυτό το σύστημα, παρουσιάζονται συνοπτικά στην εικόνα 2. Εικόνα 1: Σχηματική παράσταση των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης, σύμφωνα με την version 2.3 της IUCN (IUCN 1994). Εικόνα 2: Σχηματική παράσταση των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης, σύμφωνα με την version 3.1 (IUCN 2001). 15

25 Ο χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης ειδών μπορεί να αποδοθεί σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό ή εθνικό επίπεδο και είναι πιθανό τα είδη που περιλαμβάνονται σε περισσότερα επίπεδα, να έχουν τους ίδιους ή και διαφορετικούς χαρακτηρισμούς σε κάθε ένα από αυτά. Για παράδειγμα, ένα είδος το οποίο είναι κοινό παγκοσμίως και αντιμετωπίζει πολύ χαμηλή πιθανότητα εξαφάνισης, θα μπορούσε σε μια συγκεκριμένη περιοχή (ευρωπαϊκό επίπεδο) να αντιμετωπίζει πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο και επομένως να του δοθεί διαφορετικός χαρακτηρισμός. Στην περίπτωση, όμως, των ενδημικών ειδών, ο χαρακτηρισμός που δίνεται σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο θα πρέπει να είναι ο ίδιος, καθώς το είδος εμφανίζεται σε μια μόνο περιοχή στον κόσμο (Bilz et al. 2011). 1.4 Σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε παγκόσμιο επίπεδο Tο 1998, η IUCN εξέδωσε τον πρώτο παγκόσμιο κατάλογο Ερυθρών Δεδομένων (Walter & Gillett 1998), ο οποίος ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης που ίσχυε πριν το Αποτέλεσε μια πρώτη προσπάθεια που συνοψίζει την κατάσταση διατήρησης ορισμένων από τους σημαντικότερους οργανισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτός ο κατάλογος περιλαμβάνει απειλούμενα ή εξαφανισθέντα είδη, δηλαδή περίπου 12,5% του συνόλου των τραχεόφυτων που απειλούνται σε παγκόσμιο επίπεδο. Στον κατάλογο αυτό παρέχονται ορισμένες πληροφορίες, όπως είναι η επιστημονική ονομασία του κάθε φυτού, τα κύρια συνώνυμά του και η κατάσταση διατήρησής του σε παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης, εκτός από τον χαρακτηρισμό κινδύνου εξαφάνισης των φυτών σε παγκόσμιο επίπεδο, δίνονται και οι χαρακτηρισμοί σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, με βάση τους εθνικούς καταλόγους ερυθρών δεδομένων. Ακόμη, αναφέρεται αν τα φυτά περιλαμβάνονται στη σύμβαση CITES και δίνονται πληροφορίες για τη γεωγραφική τους κατανομή. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι προσφέρεται σύνδεση των παραπάνω πληροφοριών με την πηγή τους. Τέλος, παρέχονται συνοπτικά στατιστικά στοιχεία, τα οποία εκτιμούν τον αριθμό των γενών και των ειδών που απειλούνται ανά οικογένεια φυτών (Walter & Gillett 1998). Στον πίνακα 2 φαίνεται ο αριθμός των απειλούμενων φυτών που καταγράφηκαν για την Ελλάδα (571 taxa) όπως και το ποσοστό που αντιπροσωπεύει στο σύνολο της χλωρίδας της χώρας (11,4%). Επίσης, θα πρέπει να τονιστεί ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις χώρες, στις οποίες περισσότερο του 5% των αυτόχθονων φυτών τους απειλείται. 16

26 1.4.2 Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε ευρωπαϊκό επίπεδο Πρόσφατα, εκδόθηκε ο κατάλογος των Απειλούμενων Φυτών της Ευρώπης (Bilz et al. 2011), ο οποίος ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης του 2001 (version 3.1). Ο κατάλογος αυτός αναφέρεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Ευρώπη) και αποτελεί μία ακόμη προσπάθεια για τη μείωση της απώλειας της βιοποικιλότητας, προσδιορίζοντας τα είδη που απειλούνται με εξαφάνιση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έτσι ώστε να μπορέσουν να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα διατήρησης για τη βελτίωση της κατάστασης τους. Στη συγκεκριμένη έκδοση γίνεται ανασκόπηση της κατάστασης διατήρησης στην Ευρώπη και συνοψίζονται τα αποτελέσματα για επιλεγμένα Τραχεόφυτα. Στην Ευρώπη υπάρχουν περισσότερα από είδη τραχεόφυτων. Σε αυτόν τον κατάλογο περιλαμβάνονται επιλεγμένα taxa, τα οποία επιλέχθηκαν είτε επειδή περιλαμβάνονται σε παγκόσμια μέσα νομικής προστασίας, όπως είναι η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, η Σύμβαση της Βέρνης, η Σύμβαση για το Διεθνές Εμπόριο των Απειλούμενων με Εξαφάνιση ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES) και ο Κανονισμός σχετικά με το Εμπόριο των Άγριων Ειδών στην Ευρώπη, είτε γιατί αποτελούν προγόνους καλλιεργούμενων φυτών ή φυτά υγροτόπων που απειλούνται με εξαφάνιση (Bilz et al. 2011). Πίνακας 2: Χώρες στις οποίες 5% των αυτόχθονων φυτών τους απειλείται, αριθμός απειλούμενων φυτών ανά χώρα και ανά κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης της IUCN (Walter & Gillett 1998). 17

27 1.4.3 Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σε εθνικό επίπεδο Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη παράγραφο, η IUCN από τις αρχές της δεκαετίας του 80, έδωσε προτεραιότητα στην έκδοση του καταλόγου των σπάνιων, απειλούμενων και ενδημικών φυτών της Ελλάδας αξιολογώντας για πρώτη φορά τον κίνδυνο εξαφάνισής τους (IUCN 1982). Ακολούθησε η έκδοση δύο εθνικών Βιβλίων Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). Τα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας στοχεύουν στην οικοδόμηση ενός πλαισίου μακροπρόθεσμης διατήρησης των φυτικών taxa, μέσω της καταγραφής της υπάρχουσας κατάστασης. Τα βιβλία αυτά σε γενικές γραμμές συνοψίζουν την υπάρχουσα γνώση σχετικά με κάθε είδος ή υποείδος φυτού που περιλαμβάνουν, εκτιμούν τη κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης εφαρμόζοντας τα κριτήρια της IUCN, προσδιορίζουν τους κινδύνους-απειλές που διατρέχουν τα φυτά αυτά και αποτελούν ένα πολύτιμο εργαλείο για την προστασία των πληθυσμών των φυτών της Ελλάδας προτείνοντας συγκεκριμένα μέτρα προστασίας για κάθε είδος ή υποείδος φυτού που περιλαμβάνουν. Πιο συγκεκριμένα, περιλαμβάνουν κείμενα που αφορούν στη μορφολογική περιγραφή των φυτών, στη γεωγραφική εξάπλωση (με λεπτομερή περιγραφή της εξάπλωσης στην Ελλάδα και χαρτογραφική αποτύπωση), στο υψόμετρο, στα ενδιαιτήματα των φυτών, στην περίοδο ανθοφορίας τους, σε ταξινομικές πληροφορίες (συμπεριλαμβανομένων των βασικών συνωνύμων) σχετικά με συγγενικά φυτά ή σχετικά ταξινομικά προβλήματα, στην κατάσταση των πληθυσμών των φυτών, στην εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN και στις κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης των ειδών και υποειδών που περιλαμβάνονται στα βιβλία. Επιπρόσθετα, περιλαμβάνουν κείμενα που αφορούν στη διάγνωση κινδύνων-απειλών των φυτών, όπως είναι η οικιστική-τουριστική ανάπτυξη, η ανεξέλεγκτη συλλογή, η βόσκηση, η αλλαγή χρήσης γης και πολλοί άλλοι. Τέλος, περιλαμβάνονται και προτεινόμενα μέτρα για την αντιμετώπιση των κινδύνων για καθένα από τα φυτά που περιλαμβάνονται. Όλη αυτή η πληροφορία έχει καταγραφεί από Έλληνες ή ξένους επιστήμονες και βασίζεται σε εργασία πεδίου. Η διάρθρωση των πληροφοριών κάθε βιβλίου φαίνεται στην εικόνα 3. Το βιβλίο των Phitos et al. (1995) ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης που εφαρμοζόταν πριν το 1994, ενώ το βιβλίο των Φοίτος et al. (2009) ακολουθεί το νέο σύστημα ταξινόμησης της IUCN (version 3.1, IUCN 2001). 18

28 Εικόνα 3: Διάρθρωση πληροφοριών στα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (επάνω: Φοίτος et al. 2009, κάτω: Phitos et al. 1995). 19

29 2. Σκοπός Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να πραγματοποιηθεί μια συνολική επισκόπηση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε σχέση με την ταυτότητά τους, το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται, τις απειλές που δέχονται, τον κίνδυνο εξαφάνισης που διατρέχουν, το νομικό καθεστώς που τα διέπει και τη διατήρησή τους in situ και ex situ. Πιο συγκεκριμένα, η εργασία αυτή επιχειρεί να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα: 1. Πόσα και ποια είναι τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας; 2. Ποια κριτήρια της IUCN χρησιμοποιήθηκαν για την απόδοση χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης σε αυτά; 3. Υπάρχουν διαφορές των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης αυτών των φυτών στις αξιολογήσεις που έχουν γίνει σε διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικές κλίμακες (εθνική, Ευρωπαϊκή και παγκόσμια); 4. Ποιες είναι οι κύριες απειλές-κίνδυνοι για την επιβίωση αυτών των φυτών και τη διατήρησή τους σε ικανοποιητική κατάσταση; 5. Ποια είναι τα προτεινόμενα μέτρα προστασίας αυτών των φυτών ανά κατηγορία απειλών; 6. Ποια η κατανομή των απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε σχέση με τη γεωγραφική τους εξάπλωση, τα υψόμετρα και τους οικοτόπους στους οποίους φύονται; 7. Ποιο είναι το νομικό καθεστώς προστασίας αυτών των φυτών; 8. Πόσα και ποια από αυτά προστατεύονται in situ και ex situ; 20

30 3. Υλικά και μέθοδοι 3.1. Δημιουργία ενιαίου καταλόγου των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας Χρησιμοποιήσαμε (α) το πρώτο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας (Red Data Book, RDB), το οποίο είναι γραμμένο στην αγγλική (Phitos et al. 1995) και περιλαμβάνει 273 taxa (είδη και υποείδη) και (β) το νέο RDB (Φοίτος et al. 2009) που γράφτηκε στην ελληνική και περιλαμβάνει 300 φυτικά taxa. Με βάση τα δύο RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009), δημιουργήσαμε έναν ενοποιημένο κατάλογο με όλα τα taxa που περιλαμβάνονται σε αυτά. Για τις περιπτώσεις των κοινών taxa στα δύο βιβλία, έγινε αρχικά προσπάθεια να εξαλειφθεί κάθε διπλοκαταχώρηση μέσω ονοματολογικού ελέγχου. Χρησιμοποιήθηκαν οι ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων Euro+Med PlantBase ( ), Med-Checklist ( ) και Flora Europaea (2012). Έπειτα, τα taxa συμπεριλήφθηκαν στον ενιαίο κατάλογο και το επιστημονικό τους όνομα ακολουθεί τους Φοίτος et al. (2009). 3.2 Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης Έγινε καταγραφή του χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης των taxa που περιλαμβάνονται στα RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) σε τρία διαφορετικά επίπεδα (εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο). Η αναζήτηση των χαρακτηρισμών πραγματοποιήθηκε με την επίσημη ονομασία κάθε taxon, όπως αυτή δίνεται στα RDBs (Phitos et al και Φοίτος et al. 2009) είτε με τα κύρια συνώνυμά του, όπως αυτά αναφέρονται στις δύο παραπάνω πηγές ή από επίσημες βάσεις δεδομένων, όπως η Flora Europaea (2012), η Euro+Med Plantbase ( ) και η Med- Checklist. Σε εθνικό επίπεδο, καταγράφηκαν οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης από τον κατάλογο της IUCN (1982), ο οποίος ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης της IUCN πριν το 1994, από το RDB των Phitos et al. (1995) που ακολουθεί το σύστημα του 1994 και από το RDB των Φοίτος et al. (2009) που ακολουθεί το σύστημα ταξινόμησης του Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καταγράψαμε τους χαρακτηρισμούς κινδύνου εξαφάνισης για τα φυτά που περιλαμβάνονται στα RDB των Phitos et al. (1995) και Φοίτος et al. (2009), όπως αυτοί. έχουν 21

31 πρόσφατα συνοψιστεί από τους Bilz et al. (2011). Οι πληροφορίες αυτές παρατίθενται στην ιστοσελίδα της IUCN (IUCN 2011). Επιπρόσθετα, σε παγκόσμιο επίπεδο, καταγράφηκαν οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης σύμφωνα με τον κατάλογο των Walter & Gillett (1998). Προκειμένου να εκτιμηθεί η μεταβολή της κατάστασης κινδύνου εξαφάνισης, όλες οι περιπτώσεις των taxa μελετήθηκαν ξεχωριστά. Για να γίνει αυτό, συγκρίθηκαν οι χαρακτηρισμοί του κάθε taxon, οι οποίοι προέκυψαν ύστερα από αναζήτηση στις διαφορετικές πηγές που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Κάτι τέτοιο, όμως, απαιτούσε αρχικά την εύρεση της αντιστοιχίας μεταξύ των χαρακτηρισμών των διαφορετικών αυτών πηγών. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα ιεραρχικό σύστημα (πίνακας 3), στο οποίο καθορίζεται η αντιστοιχία μεταξύ των παλαιότερων (προ-1994) και των νεότερων χαρακτηρισμών της IUCN (IUCN 2001). Η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης των taxa σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο θεωρήθηκε ως σταθερή, όταν ο χαρακτηρισμός ήταν είτε ίδιος είτε αντίστοιχος (πίνακας 3) στις διαφορετικές πηγές. Ανάλογα, θεωρήθηκαν η επιδεινωμένη και η βελτιωμένη κατάσταση. Επίσης, για κάθε taxon, καταγράφηκε η διαφορά μεταξύ του ιεραρχικά χαμηλότερου και υψηλότερου χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης. Τέλος, δημιουργήσαμε πέντε βασικές κατηγορίες για τους διαφορετικούς χαρακτηρισμούς που δίνονται στα RDBs και στους καταλόγους της IUCN (σε παρένθεση δίνονται ο αγγλικός όρος όπως και τα αγγλικά αρκτικόλεξα των επιμέρους χαρακτηρισμών που η κατηγορία περιλαμβάνει: (i) Εξαφανισθέντα ( Extinct - EX, Ex, EW), (ii) Απειλούμενα ( Threatened - CR, EN, E, VU, V), (iii) Σχεδόν Απειλούμενα ( Near Threatened - I, R, O, NT), (iv) Χαμηλού Κινδύνου ( Low Risk - nt, LC) και (iv) Ανεπαρκών Δεδομένων ( Data Deficient - K, DD). 3.3 Εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN Και τα δύο RDBs βασίζονται στα κριτήρια της IUCN για την απόδοση χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης στα φυτικά taxa. Το RDB των Phitos et al. (1995) υιοθετεί το σύστημα ταξινόμησης που ίσχυε πριν το 1994 (προ-1994), ενώ το βιβλίο των Φοίτος et al. (2009) υιοθετεί το νέο σύστημα ταξινόμησης της IUCN (2001) (version 3.1). Εξετάσαμε τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόστηκαν τα κριτήρια της IUCN στο RDB των Φοίτος et al. (2009) και στον κατάλογο των Bilz et al. (2011) ώστε να αποδοθούν χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης στα φυτά των RDBs. Στις περιπτώσεις στις οποίες τα κριτήρια δεν αναφέρονταν, 22

32 μελετήθηκαν τα ειδικά κείμενα που αφορούν στο κάθε είδος, από τα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων (Phitos et al και Φοίτος et al. 2009), ώστε να εκτιμηθεί ποια ακριβώς από τα κριτήρια που ορίζονται από την IUCN (2001) εφαρμόστηκαν σε κάθε περίπτωση και να καταχωρηθούν οι αντίστοιχοι κωδικοί αριθμοί τους. Δεν ήταν εφικτή η ανίχνευση κριτηρίων για χαρακτηρισμούς που δόθηκαν στα φυτά του καταλόγου της IUCN (1982), στο RDB των Phitos et al. (1995) και στον κατάλογο των Walter & Gillett (1998), αφού στο σύστημα προ-1994, δεν υπήρχαν κριτήρια. Η ανάλυση των κειμένων πραγματοποιήθηκε για κάθε taxon δύο φορές (από γράφουσα και επιβλέποντες). Οι τελικές, κοινά αποδεκτές καταχωρήσεις γίνονταν σε ακόλουθη κοινή συνεδρία. Η διαδικασία αυτή κρίθηκε απαραίτητη ώστε να μειωθεί κατά το δυνατόν η υποκειμενικότητα. 3.4 Ομαδοποίηση τύπων εξάπλωσης Τα taxa των RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) ομαδοποιήθηκαν σε δύο βασικές κατηγορίες με βάση τη γεωγραφική τους εξάπλωση: (α) Ελληνικά ενδημικά και (β) με εξάπλωση πέραν των γεωγραφικών ορίων της Ελλάδας (μη ενδημικά Ελλάδας). Από την πρώτη βασική κατηγορία προέκυψαν πέντε περαιτέρω υποκατηγορίες: 1. Στενότοπα ενδημικά, δηλαδή σε εκείνα που φύονται αποκλειστικά σε ένα νησί, όρος ή περιοχή, ή σε γειτονικά νησιά, όρη ή περιοχές (ασχέτως αν ανήκουν σε διαφορετικές φυτογεωγραφικές περιοχές) 2. Ενδημικά μιας φυτογεωγραφικής περιοχής της Ελλάδας 3. Ενδημικά δύο γειτονικών φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας (συμπεριλαμβάνονται και νησιωτικές περιοχές που γειτονεύουν) 4. Ενδημικά δύο απομακρυσμένων περιοχών της Ελλάδας 5. Ενδημικά που εξαπλώνονται σε τρείς ή περισσότερες φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας (έστω κι αν περιλαμβάνει μόνο 3 απομακρυσμένες περιοχές εμφάνισης) Αντίστοιχα, και στη δεύτερη βασική κατηγορία (μη ενδημικά Ελλάδας), προέκυψαν πέντε υποκατηγορίες: 1. Ενδημικά μιας φυτογεωγραφικής περιοχής της Ελλάδας και τμήματος της Τουρκίας 2. Ενδημικά μιας ή περισσοτέρων φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και τμήματος της Βαλκανικής Χερσονήσου 23

33 3. Ενδημικά της ευρύτερης Βαλκανικής (συμπεριλαμβάνεται η Τουρκία και η Ρουμανία) 4. Φυτά Μεσογειακής εξάπλωσης που είναι σπάνια στην Ελλάδα 5. Φυτά σχετικά ευρύτερης εξάπλωσης, τα οποία όμως είναι σπάνια στην Ελλάδα 3.5 Ομαδοποίηση περιοχών εξάπλωσης Με βάση τους χάρτες με τις περιοχές εξάπλωσης στην Ελλάδα που παρέχονται στα RDBs, καταγράφηκε ο αριθμός των διαφορετικών περιοχών που βρίσκονται οι γνωστοί στην Ελλάδα αυτοφυείς πληθυσμοί των φυτών. Για τα κοινά taxa των δύο RDBs, καταγράφηκε ο αριθμός των γνωστών πληθυσμών από το Φοίτος et al. (2009), δηλαδή καταγράφηκε η πιο πρόσφατη πληροφορία. 3.6 Ομαδοποίηση τύπων ενδιαιτήματος και υψομετρικού εύρους παρουσίας Για κάθε taxon που περιλαμβάνεται στα RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009), καταγράφηκε το βασικό ενδιαίτημα (ή ενδιαιτήματα), όπως περιγράφεται/περιγράφονται στις αντίστοιχες παραγράφους των δύο βιβλίων (Habitat and ecology, στο Phitos et al. 1995, και Βιότοπος, στο Φοίτος et al. 2009). Όλοι οι διαφορετικοί τύποι ενδιαιτημάτων που προέκυψαν, ομαδοποιήθηκαν σύμφωνα με τις βασικές κατηγορίες ενδιαιτημάτων της IUCN, με ορισμένες, όμως, τροποποιήσεις. Οι κατηγορίες που προέκυψαν είναι: 1. Ανθρωπογενή-ανθρωποεπηρεαζόμενα συστήματα (όρια καλλιεργειών, χέρσα χωράφια, καλλιέργειες, ξερολιθιές, ελαιώνες, δασικοί δρόμοι, μονοπάτια, τοίχοι, χέρσες εκτάσεις με απορρίμματα) 2. Θαμνώδη και φρυγανικά συστήματα (μακεία βλάστηση-φρύγανα) 3. Παρυφές, περιθώρια και κράσπεδα δασών 4. Δασικά συστήματα 5. Ανωδασικά και άλλα λιβαδικά συστήματα (λειμώνες, λιβάδια, βοσκοτόπια, ανοίγματα) 6. Βραχώδη-πετρώδη συστήματα (βράχοι, κρημνοί, λιθώνες, σάρες, φαράγγια) 7. Υδατοσυλλογές επιφανειακών και ρεόντων υδάτων (ποτάμια, ρέματα, λίμνες) 24

34 8. Τυρφώδεις βάλτοι και έλη 9. Παράκτια συστήματα 10. Αμμώδη συστήματα Όσον αφορά στην υψομετρική κατανομή των επιλεγμένων taxa, καταγράφηκε το ελάχιστο και το μέγιστο υψόμετρο, όπως και το υψομετρικό εύρος όπου αυτά απαντούν. Για να ομαδοποιηθούν τα διαφορετικά υψόμετρα των φυτών, ορίστηκαν έξι κλάσεις υψομέτρων, ανά 500 μέτρα η κάθε μία, ξεκινώντας από το επίπεδο της θάλασσας με υψόμετρο 0 m έως το υψόμετρο που καλύπτει την υψηλότερη κορυφή της ελληνικής χερσονήσου (Όλυμπος, 2918m). Για ορισμένα taxa το υψομετρικό εύρος της εξάπλωσής τους δεν αναφερόταν και έτσι εξαιρέθηκαν από περαιτέρω επεξεργασία. Για τα κοινά taxa στα δύο βιβλία (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) και σε περίπτωση που υπήρχαν διαφορές στην παρατιθέμενη πληροφορία, το υψομετρικό εύρος εκτιμήθηκε με βάση το ελάχιστο και μέγιστο αναφερόμενο υψόμετρο, ανεξαρτήτως πηγής. 3.7 Κατηγοριοποίηση κινδύνων-απειλών Για τον εντοπισμό των διαγνωσμένων απειλών των φυτών, αναλύθηκαν τα κείμενα που αφορούν σε κάθε είδος και υποείδος που περιλαμβάνεται στα RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). Αρχικά έγινε απλή καταγραφή των κινδύνων-απειλών για τα πρώτα 50 taxa του πρώτου τόμου των Φοίτος et al. (2009) (περίπου το 11% των συνολικών taxa). Στο συγκεκριμένο βιβλίο, τα ειδικά κείμενα που αφορούν στη διάγνωση των απειλών των επιλεγμένων taxa, παρατίθενται είτε άμεσα υπό τον τίτλο Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής είτε έμμεσα υπό τον τίτλο Μέτρα προστασίας. Οι κίνδυνοι-απειλές που προέκυψαν μελετήθηκαν προσεκτικά, για να διαπιστωθεί εάν κάποιοι από αυτούς επαναλαμβάνονται. Έπειτα, έγινε η αρχική κατηγοριοποίηση τους, με κάθε κατηγορία να αφορά συγκεκριμένες περιπτώσεις. Με βάση τις προκύπτουσες κατηγορίες, μελετήθηκαν και τα υπόλοιπα taxa του πρώτου τόμου, με την ολοκλήρωση του οποίου, θεωρήθηκε ότι η κατηγοριοποίηση είχε διαμορφωθεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Σε γενικές γραμμές, διακρίθηκαν ενδογενείς και εξωγενείς κίνδυνοι, με περαιτέρω διάκριση των τελευταίων σε απειλές που σχετίζονται άμεσα με τις ανθρώπινες δραστηριότητες και σε εκείνους που δεν σχετίζονται άμεσα με αυτές. Και στις δύο περιπτώσεις, οι κίνδυνοι-απειλές διακρίθηκαν σε επιμέρους υποκατηγορίες. Όσον αφορά στους κινδύνους-απειλές που σχετίζονται με τις 25

35 ανθρώπινες δραστηριότητες, δεν έγινε καμία διάκριση μεταξύ άμεσων και έμμεσων κινδύνωναπειλών (βλ. Salafsky et al. 2008), καθώς στις περισσότερες των περιπτώσεων, επηρέαζαν και άμεσα το φυτό, αλλά και έμμεσα το περιβάλλον, στο οποίο αναπτύσσεται. Έχοντας σαν οδηγό την κατηγοριοποίηση αυτή, μελετήθηκαν και οι κίνδυνοι-απειλές για τα taxa του δεύτερου τόμου (Τόμος Δεύτερος, Φοίτος et al. 2009). Προέκυψε ότι όλες οι περιπτώσεις κινδύνων-απειλών μπορούσαν να ενταχθούν στις ήδη υπάρχουσες, από τον πρώτο τόμο, κατηγορίες. Επομένως, θεωρήθηκε ότι η κατηγοριοποίηση στην οποία καταλήξαμε ήταν αποτελεσματική. Ωστόσο, στην περίπτωση του RDB των Phitos et al. (1995), η διαδικασία καταγραφής των κινδύνων-απειλών διαφοροποιήθηκε, καθώς η δομή των κειμένων δεν είναι όμοια με εκείνη των δύο τόμων του 2009 (Φοίτος et al. 2009). Στο βιβλίο αυτό δεν υπήρχε συγκεκριμένη παράγραφος που να αφορά στους κινδύνους-απειλές που αντιμετωπίζουν τα επιλεγμένα taxa. Επομένως, ήταν απαραίτητο να μελετηθούν όλες οι παράγραφοι. Περισσότερες πληροφορίες παρέχονταν από τις παραγράφους status (κατάσταση), conservation measures taken (μέτρα προστασίας που έχουν ληφθεί) και conservation measures proposed (προτεινόμενα μέτρα προστασίας). Οι επιμέρους περιπτώσεις κινδύνων-απειλών που εκτιμήθηκαν με την ανάλυση κειμένου εντάχθηκαν στις ήδη υπάρχουσες κατηγορίες. Η ανάλυση των κειμένων πραγματοποιήθηκε για κάθε taxon δύο φορές (από γράφουσα και επιβλέποντες). Οι τελικές, κοινά αποδεκτές καταχωρήσεις γίνονταν σε ακόλουθη κοινή συνεδρία. Η διαδικασία αυτή κρίθηκε απαραίτητη ώστε να μειωθεί κατά το δυνατόν η υποκειμενικότητα. 3.8 Κατηγοριοποίηση μέτρων προστασίας Με την ανάλυση των κειμένων που περιλαμβάνονται στα Phitos et al. (1995) και Φοίτος et al. (2009), καταγράφηκαν τα διάφορα μέτρα προστασίας που προτείνονται για κάθε taxon. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε ήταν όμοια με εκείνη των κινδύνων-απειλών. Στο βιβλίο των Φοίτος et al. (2009), τα ειδικά κείμενα που αφορούν στα μέτρα προστασίας των επιλεγμένων taxa παρατίθενται είτε άμεσα, υπό τον τίτλο Μέτρα προστασίας, είτε έμμεσα, υπό τον τίτλο Κίνδυνοι και χαρακτηρισμός κατηγορίας απειλής. Στην περίπτωση του Βιβλίου Ερυθρών Δεδομένων των Phitos et al. (1995), οι πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα προστασίας αντλήθηκαν από τις 26

36 παραγράφους conservation measures taken (μέτρα προστασίας που έχουν ληφθεί) και conservation measures proposed (προτεινόμενα μέτρα προστασίας). Σε γενικές γραμμές, έγινε μία αντίστοιχη με των κινδύνων-απειλών κατηγοριοποίηση, οπότε διακρίθηκαν τα μέτρα προστασίας ενάντια στους ενδογενείς και τους εξωγενείς κινδύνους-απειλές, με περαιτέρω διάκριση των τελευταίων, παρόμοια με εκείνη που έγινε για τους κίνδυνους-απειλές. Εκτός από αυτές τις κατηγορίες, συγκεκριμένα μέτρα προστασίας εντάχτηκαν σε μια κατηγορία με μέτρα γενικής φύσης καθώς δεν σχετίζονται άμεσα με την αντιμετώπιση συγκεκριμένων κινδύνωναπειλών. Η ανάλυση αυτή πραγματοποιήθηκε για κάθε taxon ξεχωριστά, από τρεις ανεξάρτητους ερευνητές, οι οποίοι σε κοινή συνεδρία, κατέληξαν στην τελική, κοινά αποδεκτή καταχώρηση. Η διαδικασία αυτή επαναλήφθηκε δύο φορές και όπου ήταν αναγκαίο, τρεις φορές. 3.9 Διερεύνηση καθεστώτος νομικής προστασίας Ύστερα από τον ονοματολογικό έλεγχο, με βάση την Med-Checklist ( ) και την Euro+Med PlantBase ( ), διερευνήθηκε το καθεστώς προστασίας των φυτών που περιλαμβάνονται στα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). Για κάθε taxon καταγράφηκε κατά πόσο το καθένα από αυτά περιλαμβάνεται ή όχι σε κάποιο από τα ακόλουθα μέσα νομικής προστασίας: στη CITES (2012), στη σύμβαση της Βέρνης, στο Ελληνικό Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, στα Παραρτήματα II / IV της Oδηγίας 92/43/ΕΟΚ ή στο Παράρτημα V της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα (Ντάφης et al. 1996), καθώς και στη Διεθνή Συνθήκη για τους Φυτογενετικούς Πόρους για τα Τρόφιμα και τη Γεωργία (ITPGRFA, The International Treaty on Plant Genetic Resources for Food and Agriculture, 2009) Διερεύνηση επιτόπιας διατήρησης (in situ) Αναζητήθηκε η παρουσία των taxa στα τυποποιημένα δελτία της εφαρμογής της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (Δίκτυο Natura 2000) στην Ελλάδα (Ντάφης et al. 1996). Ως ένδειξη της in situ διατήρησης, καταγράφηκε, για κάθε taxon, ο αριθμός των διαφορετικών περιοχών Natura 2000 στην Ελλάδα, όπου είναι γνωστό ότι υπάρχει το κάθε taxon. 27

37 3.11 Διερεύνηση εκτός τόπου διατήρησης (ex situ) Για κάθε φυτό των RDBs εξετάστηκε και η ex situ διατήρησή του. Συγκεκριμένα, αναζητήθηκε η παρουσία των φυτών σε ζωντανές συλλογές σε βοτανικούς κήπους, μέσω της πλατφόρμας PlantSearch της Διεθνούς Κοινοπραξίας Βοτανικών Κήπων (Botanic Gardens Conservation International, BGCI). Επιπλέον, αναζητήθηκε η ύπαρξη αποθηκευμένων σπερμάτων σε τράπεζες σπερμάτων, μέσω της βάσης δεδομένων του Ευρωπαϊκού Δικτύου Διατήρησης Σπερμάτων Αυτοφυών Φυτών (European Native Seed Conservation Network, ENSCONET). Και στις δύο βάσεις δεδομένων, η αναζήτηση έγινε με την επιστημονική ονομασία του κάθε φυτού. Όταν δεν προέκυπταν αποτελέσματα, η αναζήτηση επαναλαμβανόταν με χρήση των κύριων συνωνύμων, όπως αυτά προέκυψαν από τη Flora Europaea (2012), τη Med-Checklist ( ) και τη Euro+Med PlantBase ( ). Επίσης, πραγματοποιήθηκε αναζήτηση στην ιστοσελίδα της EURISCO (2012) ώστε να καταγραφούν και τα taxa, των οποίων σπέρματα φυλάσσονται εκεί. Στις περιπτώσεις που φυλάσσονται σπέρματα καταγράφηκε και ο αριθμός τους. Επιπροσθέτως, εξετάστηκε και σε εθνικό επίπεδο η αποθήκευση σπερμάτων όπως και η διατήρηση ζωντανών συλλογών, σύμφωνα με τις βάσεις δεδομένων του Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου Κρουσσίων (Μαλούπα, προσωπική επικοινωνία) και του Βοτανικού Κήπου Ι. & Α. Διομήδους (Βαλλιανάτου, προσωπική επικοινωνία). Οι συγκεκριμένοι βοτανικοί κήποι επιλέχθηκαν εξαιτίας της ενεργής δραστηριότητά τους και λόγω του ότι είναι οι μεγαλύτεροι στην Ελλάδα (Krigas & Maloupa 2008). Τέλος, πέρα από τις αναζητήσεις που προαναφέρθηκαν, καταγράφηκε και η πληροφορία διατήρησης των taxa σε άλλους βοτανικούς κήπους και τράπεζες σπερμάτων, όπως αυτό προέκυψε από τα κείμενα των RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). 28

38 4. Αποτελέσματα 4.1 Σύγκριση των διαφορετικών συστημάτων αξιολόγησης του κινδύνου εξαφάνισης της IUCN Απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιολόγηση των μεταβολών ως προς την κατάσταση επικινδυνότητας των υπό μελέτη taxa ήταν να βρεθούν οι ισοδυναμίες μεταξύ των διαφορετικών κατηγοριών κινδύνου εξαφάνισης που έχουν δοθεί στα σπάνια και απειλούμενα φυτά την Ελλάδας από διαφορετικούς καταλόγους Ερυθρών Δεδομένων. Οι προτεινόμενες ισοδυναμίες μεταξύ των κατηγοριών κινδύνου εξαφάνισης των διαφορετικών συστημάτων της IUCN (προ 1994 & 2001) δίνονται στον πίνακα 3. Οι ισοδυναμίες αυτές προέκυψαν με βάση τις περιγραφές των επιμέρους χαρακτηρισμών. Αυτές χρησιμοποιήσαμε στην παρούσα εργασία. Μεταξύ των χαρακτηρισμών των δύο διαφορετικών συστημάτων, μόνο 4 είναι ταυτόσημοι, παρότι με διαφορετικούς συμβολισμούς (Ex=EX, E=EN, V=VU, K=DD). Δεν βρέθηκε ισοδυναμία για τον χαρακτηρισμό Κρισίμως Κινδυνεύον (CR). Ο χαρακτηρισμός Σχεδόν Απειλούμενο (NT) (IUCN 2001) θεωρήθηκε ισοδύναμος με τους χαρακτηρισμούς Σπάνιο (R), Απροσδιόριστο (I) και Εκτός Κινδύνου (O). Επιπλέον, ο χαρακτηρισμός Χαμηλού Κινδύνου (LC) (IUCN 2001), θεωρήθηκε ισοδύναμος με τον χαρακτηρισμό nt (προ 1994). Όλοι οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης ομαδοποιήθηκαν σε πέντε βασικές κατηγορίες (πίνακα 3): (i) Εξαφανισθέντα ( Extinct - EX, Ex, EW), (ii) Απειλούμενα ( Threatened - CR, EN, E, VU, V), (iii) Σχεδόν Απειλούμενα ( Near Threatened - I, R, O, NT), (iv) Χαμηλού Κινδύνου ( Low Risk - nt, LC) και (iv) Ανεπαρκών Δεδομένων ( Data Deficient - K, DD). Ο χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης nt είναι σχετικά προβληματικός, καθώς η σημασία του είναι διαφορετική στις πηγές που εξετάσθηκαν. Στο σύστημα της IUCN που ίσχυε πριν το 1994, ο χαρακτηρισμός nt ορίζεται είτε ως neither rare nor threatened ( ούτε Σπάνιο ούτε Απειλούμενο ) (IUCN, 1982; Phitos et al., 1995) είτε ως not threatened ( μη Απειλούμενο ) (Walter and Gillett, 1998). Οι δύο αυτές περιγραφές του χαρακτηρισμού nt είναι ισοδύναμες με τον χαρακτηρισμό Least Concern ( Χαμηλού Κινδύνου ) του 1994 (lc) και του 2001 (LC). Όμως, στο σύστημα του 1994, ο χαρακτηρισμός nt ορίζεται ως Near Threatened ( Σχεδόν Απειλούμενο ) (Walter and 29

39 Gillett, 1998), περιγραφή πολύ διαφορετική από τις προηγούμενες και περισσότερο ισοδύναμη με την περιγραφή του χαρακτηρισμού Near Threatened (NT) Σχεδόν Απειλούμενο που ισχύει σήμερα. Πίνακας 3: Ιεραρχικό σύστημα ισοδυναμιών των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των διαφορετικών συστημάτων της IUCN (προ-1994, 2001). Τα κενά κελιά δείχνουν ότι δεν υπάρχει ισοδυναμία. Ιεραρχικό επίπεδο Κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης σύμφωνα με το προ-1994 σύστημα της IUCN (IUCN 1982, Walter & Gillett 1998) Κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης της IUCN (version 3.1) (IUCN 2001) Κατηγορίες taxa Extinct (Ex) Extinct (EX) 1 - Extinct in the wild (EW)* - Extinct / Endangered (Ex/E) - - Critically Endangered (CR) Εξαφανισθέντα 2 Endangered (E) Endangered (EN) Απειλούμενα Vulnerable (V) Vulnerable (VU) 3 Indeterminate ( I) - Rare (R) Near Threatened (NT) Out of danger (O) Σχεδόν Απειλούμενα 4 Neither Rare nor Threatened (nt**), Least Concern (LC) Χαμηλού Κινδύνου not threatened (nt**) 5 Insufficiently Known (K) Data Deficient (DD) Ανεπαρκών Δεδομένων *Χαρακτηρισμός που αφορά σε ευρωπαϊκό ή τοπικό επίπεδο. ** Χαρακτηρισμός με διαφορετικό περιεχόμενο. 30

40 4.2 Εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN Όλα τα αξιολογημένα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας ομαδοποιήθηκαν σε τρεις κατηγορίες ως προς την χρησιμοποίηση κριτηρίων της IUCN (Πίνακας 1) για την ένταξή τους σε κατηγορία κινδύνου: (1) Σαφής αναφορά στα συγκεκριμένα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν και στους κωδικούς τους, (2) Ασαφής αναφορά στα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν, χωρίς αναφορά στους κωδικούς τους αλλά μόνο περιγραφή τους, (3) Απουσία αναφοράς στα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν. Για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της IUCN (1982), στο βιβλίο των Phitos et al. (1995) και στον κατάλογο των Walter & Gillett (1998), δεν αναφέρονται τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για τον χαρακτηρισμό τους. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης για κάθε taxon φαίνεται ότι στηρίζεται στην κρίση των εμπειρογνωμόνων, με βάση την υπάρχουσα πληροφορία. Επομένως, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης για 173 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας βασίζεται σε εμπειρικές εκτιμήσεις και πως είναι φρόνιμη η επανεκτίμηση των χαρακτηρισμών αυτών, με βάση συγκεκριμένα κριτήρια (IUCN 2001). Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η ένταξη ενός taxon σε μια κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης χωρίς την εφαρμογή κριτηρίων, τα οποία και αιτιολογούν την ένταξη αυτή, δεν προσδίδει αξιοπιστία στην αξιολόγηση (Collar 1996). Για τα 291 από τα 300 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας που περιλαμβάνονται στο RDB (Φοίτος et al. 2009) και για τα 96 taxa που περιλαμβάνονται στον κατάλογο των Bilz et al. (2011), υπάρχει σαφής αναφορά στα συγκεκριμένα κριτήρια της IUCN που χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να τεκμηριωθεί ο χαρακτηρισμός του κινδύνου εξαφάνισης (εικόνα 4). Δεν γίνεται αναφορά των κριτηρίων της IUCN, αλλά περιγράφονται οι λόγοι για τους οποίους δόθηκε ο κάθε χαρακτηρισμός για τα taxa: Anthemis macedonica subsp. orbelica, Aquilegia nigricans, Centaurea litochorea, Convolvulus mairei, Corydalis thasia, Ferulago sartorii, Medicago muricoleptis, Paramoltkia doerfleri, Thymbra calostachya. Από την ανάλυση προέκυψε ότι το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο κριτήριο είναι το D ακολουθούμενο από το Β. Το κριτήριο Ε δεν χρησιμοποιήθηκε παρά μόνο για ένα taxon από τους 31

41 Φοίτος et al. (2009), ενώ τα Α και Ε δεν χρησιμοποιήθηκαν καθόλου από τους Bilz et al. (2011). Αναλυτικά, η κατανομή των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας στις επιμέρους υποκατηγορίες των κριτηρίων, περιγράφεται στον πίνακα 4. Εικόνα 4: Συχνότητα εφαρμογής των διαφορετικών κριτηρίων της IUCN για την απόδοση χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε εθνικό (Φοίτος et al. 2009) και ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011). Πίνακας 4: Κριτήρια και υποκριτήρια της IUCN (2001) που χρησιμοποιήθηκαν για το χαρακτηρισμό των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε εθνικό (Φοίτος et al. 2009) και ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011). Κριτήρια Υποκριτήρια Αριθμός taxa Φοίτος et al. (2009) Bilz et al. (2011) A2 3 - A B C A3 1 - A4 3 - B B C C D D D E - 1 (Consolida arenaria) - 32

42 4.3 Επισκόπηση των Βιβλίων Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας Σύμφωνα με τα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων της Ελλάδας (RDBs) (Φοίτος et al. 1995, Phitos et al. 2009), συνολικά 473 taxa της Ελληνικής χλωρίδας έχουν αξιολογηθεί ως σπάνια και απειλούμενα (εικόνα 5). Εικόνα 5: Σπάνια και απειλούμενα φυτά που περιλαμβάνονται στα δύο Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων της Ελλάδας (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) και ομοιότητα χαρακτηρισμού των taxa που περιλαμβάνονται σε αυτά. Συνοπτικά, με την ομαδοποίηση που πραγματοποιήθηκε κατά τον καθορισμό ισοδυναμιών μεταξύ των διαφορετικών χαρακτηρισμών (πίνακας 3), τα taxa κατανέμονται στις πέντε βασικές κατηγορίες των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης, όπως φαίνεται στην εικόνα 6. Τα περισσότερα από τα taxa και των δύο RDB ανήκουν στην κατηγορία των Απειλούμενων. Πιο αναλυτικά, όσον αφορά την κατηγορία των Εξαφανισθέντων taxa, υπάρχουν μόνο 6 περιπτώσεις (1,3%), οι οποίες περιλαμβάνονται αποκλειστικά στο βιβλίο των Phitos et al. (1995). Μεταξύ αυτών, τα Centaurea tuntasia, Geocaryum bornmuelleri, Geocaryum divaricatum δεν περιλαμβάνονται στο Φοίτος et al. (2009), ενώ τα υπόλοιπα 3 έχουν ξαναβρεθεί. Πρόκειται για τα Alkanna sartoriana (Καλπουτζάκης & Κωνσταντινίδης 2009), Astragalus idaeus (Vassiliades 2004) και Micromeria acropolitana (syn. Satureja acropolitana) (Tan et al. 2010). Τα δύο τελευταία taxa δεν έχουν περιληφθεί στο RDB των Φοίτος et al. (2009). H κατηγορία των Απειλούμενων περιλαμβάνει 19 taxa (4%) που έχουν χαρακτηρισθεί ως Κρισίμως Κινδυνεύοντα (CR), 81 taxa (17,1%) Κινδυνεύοντα (EN) και 260 taxa (55%) Τρωτά (VU). 33

43 Η κατηγορία των Σχεδόν Απειλούμενων περιλαμβάνει 40 taxa που έχουν χαρακτηριστεί ως Σχεδόν Απειλούμενα (ΝΤ) (13,3%) και 65 taxa Σπάνια (R), ενώ η κατηγορία των Χαμηλού Κινδύνου περιλαμβάνει 4 taxa Χαμηλού Κινδύνου (LC) (1,3%) και 1 taxon Ανεπαρκών Δεδομένων (DD) (0,3%). Εικόνα 6: Αριθμός taxa ανά βασική κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης για κάθε Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων ξεχωριστά. Για τις ισοδυναμίες των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης βλ. πίνακα 3. Να σημειωθεί ότι 100 taxa είναι κοινά στα δύο Βιβλία (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). Πίνακας Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης των φυτών: εθνικό επίπεδο ( ) Από τα 473 taxa, 206 αξιολογήθηκαν σε μία περίοδο, 190 σε δύο περιόδους, ενώ τα υπόλοιπα 77 taxa αξιολογήθηκαν σε τρεις (πίνακας 5). Ανάμεσα στα κοινά φυτά των δύο RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) (100 taxa), 43% έχουν διατηρήσει τον ίδιο χαρακτηρισμό κινδύνου εξαφάνισης από το 1995 έως το 2009, ενώ 57% έχουν αλλάξει χαρακτηρισμό (38% παρουσίασαν επιδείνωση, ενώ 19% βελτίωση) (πίνακας 6). Αξιοσημείωτες περιπτώσεις taxa με μεταβολή χαρακτηρισμού είναι των Aethionema retsina που χαρακτηρίστηκε ως Κρισίμως Κινδυνεύον από Τρωτό και της Consolida tuntasiana ως Κινδυνεύον από Σχεδόν Απειλούμενο. Από εκείνα τα φυτά των οποίων η κατάσταση βελτιώθηκε, το Alkanna sartoriana χαρακτηρίστηκε ως Κινδυνεύον από πιθανώς Εξαφανισθέν (?Ex), ενώ τα Asperula elonea και Hypericum jovis από Χαμηλού Κινδύνου χαρακτηρίστηκαν Τρωτά (Παράρτημα Ι). Η Micromeria acropolitana (Tan et al. 2010) και το Astragalus idaeus (Vassiliades 2004), τα οποία ξαναβρέθηκαν, θα πρέπει να 34

44 θεωρηθούν taxa των οποίων η κατάσταση παρουσίασε βελτίωση. Οι περισσότερες μεταβολές χαρακτηρισμού που παρατηρήθηκαν την περίοδο , αντιστοιχούν σε μεταβολή κατά μία μόνο κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης (59%). Τα taxa με μεγαλύτερη μεταβολή (δύο κατηγορίες και άνω) αντιστοιχούν στο 15%. Στον πίνακα 6 αναλύεται, για τα taxa που δεν διατήρησαν τον ίδιο χαρακτηρισμό, το μέγεθος της μεταβολής μεταξύ των διαφορετικών χαρακτηρισμών. Όσον αφορά στον κατάλογο της IUCN (1982) που περιλαμβάνει τα ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας με τους χαρακτηρισμούς κινδύνου εξαφάνισης που ίσχυαν πριν το 1994, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σχεδόν τα μισά από τα taxa (229 taxa ή 48%) που περιλαμβάνονται σήμερα στα RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) δεν συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο της IUCN (1982). Ανάμεσα σε αυτά, 23 taxa περιλαμβάνονται αργότερα και στα δύο RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009), 70 taxa μόνο στο Phitos et al. (1995) και 136 taxa μόνο στο Φοίτος et al. (2009). Ο κατάλογος της IUCN (1982), ο οποίος αποτελεί την πρώτη πηγή πληροφοριών που υπήρξε σχετικά με την κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης των ενδημικών, σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, έχει 244 κοινά taxa με τα δύο RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009). Ανάμεσα τους, 77 taxa αξιολογήθηκαν από τους Phitos et al. (1995) και επαναξιολογήθηκαν αργότερα από τους Φοίτος et al. (2009), 103 taxa περιλαμβάνονται μόνο στο Phitos et al. (1995) και 64 taxa μόνο στο Φοίτος et al. (2009). Στον πίνακα 6 φαίνονται οι τάσεις απόδοσης χαρακτηρισμού σε 180 taxa, για τα οποία έχει δοθεί χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης το 1982 και το Αξιοσημείωτες είναι οι περιπτώσεις του Alkanna sartorianna, που από Απροσδιόριστο χαρακτηρίστηκε Πιθανώς Εξαφανισθέν και του Consolida tuntasiana, που από Απροσδιόριστο χαρακτηρίστηκε Κινδυνεύον και των Centaurea charrellii και Polygala subuniflora που χαρακτηρίστηκαν ως Κινδυνεύοντα από Ανεπαρκώς γνωστά (Παράρτημα Ι). Η συντριπτική πλειονότητα των taxa, των οποίων ο χαρακτηρισμός μεταβλήθηκε κατά την περίοδο , αντιστοιχούν σε μεταβολή κατά μία μόνο κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης (92%). Στον πίνακα 6 φαίνονται οι τάσεις απόδοσης χαρακτηρισμού σε 141 taxa, για τα οποία έχει δοθεί χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης το 1982 και το Ορισμένες αξιοσημείωτες περιπτώσεις είναι, για παράδειγμα, αυτή του φυτού Onobrychis peloponnesiaca, το οποίο από Εξαφανισθέν χαρακτηρίστηκε Κινδυνεύον, του Gymnospermium altaicum subsp. peloponnesiacum, το οποίο 35

45 είχε αρχικά χαρακτηρισθεί ως Κινδυνεύον και θεωρήθηκε το 2009 ως Σχεδόν Απειλούμενο, ενώ το Callitriche pulchra χαρακτηρίστηκε από Τρωτό ως Κρισίμως Κινδυνεύον και το Centaurea charrelii χαρακτηρίστηκε από Ανεπαρκώς γνωστό ως Κινδυνεύον (Παράρτημα Ι). Το μεγαλύτερο ποσοστό των φυτών που παρουσίασαν μεταβολή στον χαρακτηρισμό τους την περίοδο (76%), αντιστοιχούν σε μεταβολή κατά μία μόνο κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης. Πίνακας 5: Αξιολογήσεις των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε διαφορετικές περιόδους και αποτελέσματα συγκρίσεων των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των φυτών σε εθνικό επίπεδο. Τα δεδομένα αποτελούν τον ενοποιημένο κατάλογο των 473 taxa που περιλαμβάνονται στα βιβλία των Phitos et al. (1995) και Φοίτος et al. (2009). Στις περιπτώσεις που σημειώνονται με αστερίσκο περιλαμβάνονται και τα 77 taxa τα οποία έχουν αξιολογηθεί σε τρεις περιόδους. Χρονολογία Αξιολόγησης Αριθμός taxa που αξιολογήθηκαν IUCN (1982) Πηγές Phitos et al. (1995) Φοίτος et al. (2009) Τaxa με ίδιο ή διαφορετικό χαρακτηρισμό σε διαδοχικές αξιολογήσεις (αριθμός, ποσοστό σε παρένθεση) Κατάσταση: Αμετάβλητη Βελτιωμένη Επιδεινωμένη 1982, * 80 (44,5) 17 (9,4) 83 (46,1) 1982, * 28 (19,9) 15 (10,6) 98 (69,5) 1995, * 43 (43,0) 19 (19,0) 38 (38,0) Taxa που αξιολογήθηκαν τουλάχιστον σε 2 περιόδους (28,1) 31 (11,6) 161 (60,3) 36

46 Πίνακας 6: Τάσεις σχετικά με την απόδοση χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης στα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας σε διαφορετικές περιόδους και ανάλυση του μεγέθους της μεταβολής αυτών κατά τις περιόδους που εξετάστηκαν. : βελτίωση, : επιδείνωση. Ο αριθμός βελών δεικνύει τον αριθμό κατηγοριών κινδύνου εξαφάνισης που τα taxa ανέβηκαν (επιδείνωση: ανοδική πορεία βέλους) ή κατέβηκαν (βελτίωση: καθοδική πορεία βέλους). *Για τις ισοδυναμίες των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης βλ. Πίν. 3. Εφικτές συγκρίσεις Αριθμός taxa (σε παρένθεση το εκατοστιαίο ποσοστό, %) που παρέμειναν στην ίδια κατάσταση Μέγεθος μεταβολής από την υψηλότερη στη χαμηλότερη κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης της IUCN Αριθμός taxa (σε παρένθεση το εκατοστιαίο ποσοστό, %), των οποίων η κατάσταση βελτιώθηκε* Αριθμός taxa (σε παρένθεση το εκατοστιαίο ποσοστό, %), των οποίων η κατάσταση επιδεινώθηκε* 1982 και 1995 (n=180 taxa) 80 (44,4) 16 (8,9) 1 (0,5) 76 (42,2) 4 (2,2) 1 (0,6) 1 (0,6) 1 (0,6) 1995 και 2009 (n=100 taxa) 43 (43) 16 (16) 3 (3) 36 (36) 2 (2%) και 2009 (n=141 taxa) 28 (19,9) 11 (7,8) 4 (2,8) 74 (52,5) 17 (12) 6 (4,3) 0 1 (0,7) 4.5 Σύγκριση χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των φυτών: εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο Η πλειονότητα των taxa που περιλαμβάνονται στα RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) δεν έχουν αξιολογηθεί σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Συγκεκριμένα, από αυτά 377 taxa, εκ των οποίων 282 είναι ενδημικά της Ελλάδας, δεν έχουν αξιολογηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011), ενώ 250 taxa, εκ των οποίων 144 είναι ενδημικά της Ελλάδας, δεν έχουν αξιολογηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο (Walter & Gillett 1998). Για τα taxa αυτά είναι προφανές ότι δεν μπορούν να γίνουν συγκρίσεις. 37

47 Σε ευρωπαϊκό επίπεδο έγινε αξιολόγηση 160 taxa που φύονται στην Ελλάδα (Bilz et al. 2011), από τα οποία μόνο 96 (40%) περιλαμβάνεται στα RDBs της χώρας. Επομένως, από τα φυτά των RDBs, για τα οποία δίνεται χαρακτηρισμός και σε ευρωπαϊκό επίπεδο (96 taxa), 26 ενδημικά της Ελλάδας και 5 μη ενδημικά διαθέτουν τον ίδιο χαρακτηρισμό σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώ 31 ενδημικά της Ελλάδας και 34 μη ενδημικά δεν έχουν τον ίδιο χαρακτηρισμό στα δύο επίπεδα. Ομοίως, και σε αυτή την περίπτωση, οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης των ενδημικών της Ελλάδας δεν συμπίπτουν σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Αξιοσημείωτες είναι οι περιπτώσεις 6 ενδημικών, τα οποία χαρακτηρίζονται ως Τρωτά σε εθνικό επίπεδο, αλλά σε ευρωπαϊκό είτε ως Ανεπαρκών Δεδομένων (Allium calamarophilon, Aquilegia ottonis subsp. taygetea, Campanula asperuloides) είτε ως Χαμηλού Κινδύνου (Isatis tinctoria subsp. athoa), είτε ως Σχεδόν Απειλούμενα (Medicago strasseri, Origanum dictamnus). Ανάλογες περιπτώσεις είναι εκείνες των ενδημικών Centaurea heldreichii, Consolida samia και Polygala helenae, τα οποία έχουν χαρακτηριστεί ως Τρωτά σε εθνικό επίπεδο και ως Κρισίμως Κινδυνεύοντα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, του Fritillaria obliqua που χαρακτηρίζεται ως Σχεδόν Απειλούμενο σε εθνικό επίπεδο και ως Κινδυνεύον σε ευρωπαϊκό επίπεδο και του Viola athois που χαρακτηρίζεται ως Σχεδόν Απειλούμενο σε εθνικό και ως Τρωτό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μεταξύ των 223 RDB taxa, στα οποία έχει δοθεί χαρακτηρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο (Walter & Gillett 1998), υπάρχουν (Παράρτημα Ι) 76 ενδημικά της Ελλάδας και 10 μη ενδημικά, για τα οποία έχει αποδοθεί ο ίδιος χαρακτηρισμός σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ωστόσο, για 119 ενδημικά της Ελλάδας και 18 μη ενδημικά, ο χαρακτηρισμός στα δύο επίπεδα διαφέρει (πίνακας 7). Αξιοσημείωτες είναι οι περιπτώσεις των ενδημικών Aethionema retsina, Campanula papillosa και Jurinea taygetea, τα οποία χαρακτηρίζονται Κρισίμως Κινδυνεύοντα σε εθνικό επίπεδο, αλλά ως Σπάνια σε παγκόσμιο επίπεδο, των Alkanna sartoriana και Consolida tuntasiana, τα οποία χαρακτηρίζονται ως Απροσδιόριστα σε εθνικό επίπεδο, αλλά ως Κινδυνεύοντα σε παγκόσμιο επίπεδο και του Onobrychis peloponnesiaca, το οποίο θεωρείται παγκόσμια Εξαφανισθέν, ενώ σε εθνικό επίπεδο Κινδυνεύον. Επιπλέον, τα ενδημικά Adonis cyllenea και Minuartia parnonia θεωρούνται ως Κινδυνεύοντα σε παγκόσμιο, αλλά ως Σχεδόν Απειλούμενα σε εθνικό επίπεδο. Τέλος, το Hypericum jovis με χαρακτηρισμό Τρωτό σε παγκόσμιο επίπεδο, θεωρείται ως Χαμηλού Κινδύνου σε εθνικό επίπεδο (Παράρτημα Ι). Ο κατάλογος των Walter & Gillett (1998), ο οποίος αφορά την απόδοση χαρακτηρισμών σε παγκόσμιο επίπεδο και ο κατάλογος των Bilz et al. (2011) σε περιφερειακό επίπεδο (Ευρώπη), 38

48 περιλαμβάνουν έναν περιορισμένο αριθμό ελληνικών taxa. Ο πρώτος περιλαμβάνει μόνο 223 taxa (47,1%) από το σύνολο των αξιολογημένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009) και ο δεύτερος μόνο 96 taxa (20,3%). Συνολικά 45 RDB taxa περιλαμβάνονται αποκλειστικά στον κατάλογο των Bilz et al. (2011), ενώ 172 taxa περιλαμβάνονται αποκλειστικά στον κατάλογο των Walter & Gillett (1998). Είναι προφανές ότι για τα συγκεκριμένα taxa η σύγκριση των χαρακτηρισμών τους δεν είναι εφικτή. Συνολικά, μόνο 51 taxa έχουν χαρακτηριστεί και σε ευρωπαϊκό και σε παγκόσμιο επίπεδο (πίνακας 7). Μεταξύ των κοινών ενδημικών της Ελλάδας, 10 taxa έχουν τον ίδιο χαρακτηρισμό στα δύο επίπεδα, ενώ 35 έχουν διαφορετικό χαρακτηρισμό (πίνακας 7). Μεταξύ των τελευταίων, αξίζει να γίνει αναφορά στην περίπτωση του Aethionema retsina, που έχει χαρακτηριστεί ως Σπάνιο σε παγκόσμιο, αλλά ως Κρισίμως Κινδυνεύον σε ευρωπαϊκό επίπεδο, του Campanula asperuloides που έχει χαρακτηριστεί ως Τρωτό σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά ως Ανεπαρκών Δεδομένων σε ευρωπαϊκό επίπεδο και του Biarum davisii subsp. davisii, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως Τρωτό σε παγκόσμιο, αλλά ως Σχεδόν Απειλούμενο σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Παράρτημα Ι). Πίνακας 7: Συνοπτική παρουσίαση εφικτών συγκρίσεων μεταξύ χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης της IUCN για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας σε διάφορες κλίμακες. Τα αποτελέσματα δίνονται είτε με αριθμό taxa είτε με ποσοστά (εντός παρένθεσης). Ίδιος χαρακτηρισμός: αντιστοιχία χαρακτηρισμών και στα δύο επίπεδα. Διαφορετικός χαρακτηρισμός: περιλαμβάνονται περιπτώσεις φυτών που κατέβηκαν κατηγορία και περιπτώσεις που ανέβηκαν κατηγορία σε σχέση με τη μεγαλύτερη κλίμακα. Για τις ισοδυναμίες των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των φυτών, βλ. Πίνακα 3. Αριθμός taxa (εκατοστιαία συμμετοχή ανά περίπτωση, %) Κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό-Ευρωπαϊκό επίπεδο (n=96 taxa) Εθνικό-Παγκόσμιο επίπεδο (n=223 taxa) Ευρωπαϊκό-Παγκόσμιο επίπεδο (n=51 taxa) Ελληνικά ενδημικά Μη ενδημικά Ελληνικά ενδημικά Μη ενδημικά Ελληνικά ενδημικά Μη ενδημικά Ίδιος χαρακτηρισμός: 128 taxa (34,6%) Κατέβηκαν κατηγορία: 85 taxa (23%) Ανέβηκαν κατηγορία: 158 taxa (42,7%) 26 (27,1) 5 (5,2) 76 (33,9) 10 (4,9) 10 (19,6) 0 9 (9,4) 30 (31,2) 29 (12,9) 1 (0,5) 12 (23,5) 4 (7,8) 22 (22,9) 4 (4,2) 90 (40,2) 17 (7,6) 22 (43,2) 3 (5,9) 39

49 4.6 Τύποι γεωγραφικής εξάπλωσης Η πλειονότητα των taxa (71,7%) που περιλαμβάνονται στα RDBs αποτελούν ενδημικά της Ελλάδας (339 taxa). Η συντριπτική πλειονότητα του συνόλου των taxa αποτελείται από στενότοπα ενδημικά, δηλαδή περιλαμβάνει φυτά που φύονται αποκλειστικά σε ένα νησί, όρος ή περιοχή, ή σε γειτονικά νησιά, όρη ή περιοχές (ασχέτως αν ανήκουν σε διαφορετικές φυτογεωγραφικές περιοχές) (Strid 1997). Στην εικόνα 7 φαίνεται ο αριθμός των taxa που αντιστοιχεί στους διαφορετικούς τύπους εξάπλωσης. Εικόνα 7: Γεωγραφική εξάπλωση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. Οι αριθμοί στον οριζόντιο άξονα αποτελούν τους δέκα βασικούς τύπους εξάπλωσης που δημιουργήθηκαν (1: στενότοπα ενδημικά, 2: ενδημικά μιας φυτογεωγραφικής περιοχής της Ελλάδας ή τμήματός της (συμπεριλαμβανομένων και των απομακρυσμένων θέσεων εντός της ίδιας φυτογεωγραφικής περιοχής), 3: ενδημικά δύο γειτονικών φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας (συμπεριλαμβάνονται και νησιωτικές περιοχές που γειτονεύουν), 4: ενδημικά δύο απομακρυσμένων φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας, 5: ενδημικά που εξαπλώνονται σε τρείς ή περισσότερες φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας (έστω κι αν περιλαμβάνονται μόνο 3 απομακρυσμένες θέσεις εμφάνισης), 6: ενδημικά φυτά 3 φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και τμήματος της Τουρκίας, 7: ενδημικά μιας ή περισσοτέρων φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και τμήματος της Βαλκανικής Χερσονήσου, 8: ενδημικά της ευρύτερης Βαλκανικής, 9: φυτά Μεσογειακής εξάπλωσης, 10: φυτά ευρύτερης εξάπλωσης). Επίσης, παρουσιάζεται το ποσοστό των ενδημικών φυτών της Ελλάδας (τύποι εξάπλωσης 1-5) και των μη ενδημικών φυτών της Ελλάδας (τύποι εξάπλωσης 6-10). 40

50 4.7 Περιοχές εξάπλωσης Έγινε διάκριση των taxa σε σχέση με τον αριθμό περιοχών στις οποίες απαντούν. Στην εικόνα 8, όπου έχει γίνει διαχωρισμός μεταξύ των ενδημικών και μη της Ελλάδας, παρουσιάζεται ο αριθμός των taxa που έχουν παρατηρηθεί σε συγκεκριμένο αριθμό περιοχών και στον πίνακα 8 φαίνεται ο αριθμός των taxa, ανά τύπο εξάπλωσης, που εμφανίζονται σε συγκεκριμένο αριθμό περιοχών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μόνο για το είδος Galanthus reginae-olgae με τρία υποείδη (subsp. corcyrensis, subsp. reginae-olgae, subsp. vernalis) (0,6% του συνόλου) δεν παρέχονται πληροφορίες σχετικά με τον αριθμό των περιοχών εμφάνισής του και γι αυτό το λόγο ο αριθμός περιοχών στην εικόνα 8 χαρακτηρίζεται άγνωστος και στον πίνακα 8 τα 3 υποείδη εξαιρούνται από τους υπολογισμούς. Συνολικά, 292 ενδημικά φυτά της Ελλάδας (86,1%) εμφανίζονται σε 5 ή λιγότερες περιοχές, ενώ μόνο 47 (13,9%) εμφανίζονται σε περισσότερες από πέντε περιοχές. Επιπλέον, περισσότερα του 1/3 του συνόλου των ενδημικών taxa της Ελλάδας φύονται σε 1 μόνο περιοχή, ενώ μόνο 13,6% σε 6 ή και περισσότερες περιοχές. Κάτι τέτοιο υποδεικνύει ότι τα RDBs περιλαμβάνουν περιορισμένης εξάπλωσης ενδημικά φυτά της Ελλάδας. Εικόνα 8: Αριθμός περιοχών εμφάνισης ενδημικών και μη ενδημικών φυτών της Ελλάδας που χαρατηρίζονται ως σπάνια και απειλούμενα. 41

51 Πίνακας 8: Συχνότητα εμφάνισης των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε συγκεκριμένο αριθμό περιοχών ανάλογα με τον τύπο εξάπλωσής τους. Α: Ενδημικά Ελλάδας, Β: Μη ενδημικά Ελλάδας [σε αγκύλες φαίνεται το εκατοστιαίο ποσοστό των taxa κατά περίπτωση τύπου εξάπλωσης]. Α: Ενδημικά Ελλάδας Συχνότητα εμφάνισης: αριθμός taxa [%] Τύπος εξάπλωσης (n=συνολικός αριθμός taxa) Σε 1 περιοχή Σε 2-5 περιοχές Σε αριθμό περιοχών 6 (σε παρένθεση ο max αριθμός περιοχών) 1 Στενότοπα ενδημικά (n=261) 130 [49,8] 118 [45,2] 13[5] (12) 2 Ενδημικά μιας φυτογεωγραφικής περιοχής της Ελλάδας ή τμήματός της (n=42) 27 [64,3] 15 [35,7] (25) 3 Ενδημικά δύο γειτονικών φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας (n=13) 6 [46,2] 7 [53,8] (57) 4 Ενδημικά δύο απομακρυσμένων φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας (n=11) 5 Ενδημικά που εξαπλώνονται σε τρείς ή περισσότερες φυτογεωγραφικές περιοχές της Ελλάδας (n=12, εξαιρείται το Galanthus reginae-olgae subsp. vernalis, 8,3%) 8 [72,7] 3 [27,3] (8) 3 [25] 8 [66,7] Σύνολο Ενδημικά Ελλάδας (n=339, εξαιρείται 1 taxon, 0,3%) 130 [38,3] 162 [47,8] 46 [13,6] 42

52 Β: Μη ενδημικά Ελλάδας 6 Ενδημικά φυτά 3 φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και τμήματος της Τουρκίας (n=25) 7 Ενδημικά μιας ή περισσοτέρων φυτογεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας και τμήματος της Βαλκανικής Χερσονήσου (n=30, εξαιρείται το Galanthus reginaeolgae subsp. corsyrensis, 3,3% ) 8 Ενδημικά της ευρύτερης Βαλκανικής (n=7) 9 Φυτά Μεσογειακής εξάπλωσης (n=25, εξαιρείται το Galanthus reginae-olgae subsp. reginaeolgae, 4%) 10 Φυτά ευρύτερης εξάπλωσης (n=47) 9 [36] 13 [52] 3 [12] (9) 8 [26,7] 9 [30] 12 [40] (70) 2 [28,6] 4 [57,1] 1 [14,3] (45) 2 [8] 13 [52] 9 [36] 10 [21,3] 24 [51,1] 13 [27,7] (87) Σύνολο Μη ενδημικά Ελλάδας (n=134, εξαιρούνται 2 taxa, 1,5%) 31 [23.1] 63 [47] 38 [28.4] 43

53 4.8 Βασικοί τύποι ενδιαιτημάτων και υψομετρικό εύρος παρουσίας Οι προτιμήσεις των φυτών περιλαμβάνονται στα RDBs ομαδοποιήθηκαν ως προς το ενδιαίτημά τους σε δέκα διαφορετικούς τύπους (πίνακας 9). Μόνο για το Geocaryum bornmuelleri και G. divaricatum δεν παρέχονται σχετικές πληροφορίες. Παρατηρήθηκε ότι τα βραχώδη-πετρώδη συστήματα είναι ο κατεξοχήν τύπος ενδιαιτήματος όπου φύεται η πλειονότητα των taxa (73,4%), ενώ σε παράκτια συστήματα φύονται μόνο 4 taxa (Althenia filiformis, Armeria johnsenii, Silene ammophila subsp. ammophila, Silene ammophila subsp. carpathae). Επιπλέον, στον πίνακα 10 φαίνεται το ποσοστό των taxa ανά συγκεκριμένο αριθμό τύπων ενδιαιτήματος όπου αυτά φύονται και παρατηρείται ότι η πλειονότητά των φυτών (56,7%) περιορίζεται σε ένα μόνο τύπο ενδιαιτήματος, παρουσιάζοντας έτσι οικολογική εξειδίκευση. Μεταξύ των φυτών αυτών, τα περισσότερα αποτελούν υποχρεωτικά χασμόφυτα, τα οποία φύονται αποκλειστικά σε βραχώδη-πετρώδη συστήματα, ενώ δεν καταγράφηκε κανένα, το οποίο να φύεται αποκλειστικά σε παρυφές, περιθώρια και κράσπεδα δασών και σε παράκτια συστήματα. Ακόμη, βρέθηκε ότι τα taxa Consolida tenuissima, Coriaria myrtifolia, Fritillaria rhodocanakis, F. spetsiotica και Sibthorpia europaea καταγράφηκαν σε πέντε διαφορετικούς τύπους ενδιαιτήματος, ενώ το Arum purpureospathum σε έξι. Κανένα taxon δεν καταγράφηκε σε περισσότερους από έξι τύπους ενδιαιτήματος. Όσον αφορά στην υψομετρική κατανομή των επιλεγμένων taxa, συνολικά, για 56 taxa, δεν αναφερόταν το υψομετρικό εύρος της εξάπλωσής τους. Στον πίνακα 11 φαίνεται η κατανομή των taxa στις διαφορετικές κλάσεις υψομέτρων. Παρατηρείται ότι τα taxa κατανέμονται σχεδόν ισόποσα στις πρώτες τέσσερις κλάσεις υψομέτρου, από 0 έως 2000 m, με το μέγιστο να παρατηρείται στην πρώτη, από υψόμετρο 0 μέχρι 500 m (48,2%), ενώ οι δύο τελευταίες κλάσεις (V και VI) περιλαμβάνουν πολύ λιγότερα taxa και συγκεκριμένα 18% και 3,3%, αντίστοιχα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μόνο ένα taxon (Thymus sipyleus) έχει ιδιαίτερα μεγάλο υψομετρικό εύρος, καθώς έχει εντοπιστεί σε υψόμετρα από το επίπεδο της θάλασσας έως τα 2700m. 44

54 Πίνακας 9: Κατηγοριοποίηση τύπων ενδιαιτήματος των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας και αριθμός taxa (ποσοστό επί του συνόλου) που φύονται σε κάθε ενδιαίτημα. Τύποι ενδιαιτήματος 1 Ανθρωπογενή-ανθρωποεπηρεαζόμενα συστήματα (όρια καλλιεργειών, χέρσα χωράφια, καλλιέργειες, ξερολιθιές, ελαιώνες, δρόμοι, μονοπάτια, τοίχοι, χέρσες εκτάσεις με απορρίμματα) Αριθμός taxa (%) 79 (16,7) 2 Θαμνώδη συστήματα (μακκία βλάστηση και φρύγανα) 73 (15,4) 3 Παρυφές, περιθώρια και κράσπεδα δασών 16 (3,4) 4 Δασικά συστήματα 73 (15,4) 5 Ανωδασικά και άλλα λιβαδικά συστήματα (λειμώνες, λιβάδια, βοσκοτόπια, ανοίγματα) 109 (23) 6 Βραχώδη-πετρώδη συστήματα (βράχοι, κρημνοί, λιθώνες, σάρες, φαράγγια) 347 (73,4) 7 Υδατοσυλλογές επιφανειακών και ρεόντων υδάτων (ποτάμια, ρέματα, λίμνες) 44 (9,3) 8 Τυρφώδεις βάλτοι και έλη 16 (3,4) 9 Παράκτια συστήματα 4 (0,8) 10 Αμμώδη συστήματα 19 (4) Πίνακας 10: Αριθμός taxa (ποσοστό επί του συνόλου των 473 taxa) ανά αριθμό τύπων ενδιαιτήματος στους οποίους βρέθηκε ότι φύονται τα taxa. Αριθμός τύπων ενδιαιτήματος όπου φύονται τα taxa: Αριθμός taxa (%) Αποκλειστικά σε 1 τύπο ενδιαιτήματος 268 (56,7%) Αποκλειστικά σε 2 τύπους ενδιαιτήματος 123 (26%) Αποκλειστικά σε 3 τύπους ενδιαιτήματος 60 (12,7%) Αποκλειστικά σε 4 τύπους ενδιαιτήματος 14 (3%) Αποκλειστικά σε 5 τύπους ενδιαιτήματος 5 (1,1%) Αποκλειστικά σε 6 τύπους ενδιαιτήματος 1 (0,2%) Άγνωστο 2 (0,4%) 45

55 Πίνακας 11: Κατανομή των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας στις έξι κλάσεις υψομέτρων που προσδιορίστηκαν. I: 0-500m (201 taxa, 48,2%), II: m (180 taxa, 43,2%), III: m (175 taxa, 42%), IV: m (142 taxa, 34%), V: m (75 taxa, 18%), VI: m (14 taxa, 3,3%). Μελετήθηκαν 417 περιπτώσεις taxa, για τα οποία αναφέρονταν το υψομετρικό εύρος εξάπλωσής τους. I II III IV V VI

56 4.9 Αναγνώριση, ταξινόμηση και συχνότητα των διαγνωσμένων κινδύνωναπειλών Από την ανάλυση των κειμένων που αφορούν στους διαφορετικούς κινδύνους-απειλές που διαγνώστηκαν για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (n=473 taxa) διακρίθηκαν συνολικά 56 τύποι (Παράρτημα ΙΙ). Προέκυψε ότι για 45 taxa (9,5%) των Βιβλίων Ερυθρών Δεδομένων δεν αναφέρονται από τους συγγραφείς συγκεκριμένοι κίνδυνοι. Συγκεκριμένα, τα taxa αυτά είναι τα: Achillea barbeyana, Amelanchier chelmea, Anchusa cespitosa, Anthemis samariensis, Aquilegia ottonis subsp. amaliae, subsp. ottonis and subsp. taygetea, Arnebia densiflora, Asperula muscosa, Aubrieta glabrescens, Beta nana, Campanula sartorii, Centaurea amplifolia, C. incompleta, Centranthus sieberi, Cephalaria tenuiloba, Coincya nivalis, Cotoneaster parnassicus, Dianthus androsaceus, D. simulans, Erysimum naxense, Festuca pseudosupina, Geocaryum bornmuelleri, G. divaricatum, Jankaea heldreichii, Lithodora zahnii, Minuartia greuteriana, Nonea cesatiana, Onosma elegantissima, Paronychia bornmuelleri, Pimpinella pretenderis, Polygala subuniflora, Polygonum praelongum, Sagittaria sagittifolia, Scutellaria rupestris subsp. rechingeri και subsp. rupestris, Silene integripetala subsp. greuteri, Stachys euboica, Teucrium francisci-werneri, Thymus rechingeri subsp. macrocalyx και subsp. rechingeri, Valeriana crinii subsp. crinii και subsp. epirotica, Veronica stamatiadae, και Vincetoxicum creticum. Για τα υπόλοιπα 428 taxa των RDBs (90,5%) έχει διαγνωσθεί τουλάχιστον ένας συγκεκριμένος κίνδυνος-απειλή (εικόνα 9) με μέσο όρο διαγνωσμένων απειλών ανά taxon: 3,3. Εικόνα 9: Αριθμός σπάνιων και απειλούμενων taxa τα οποία επηρεάζονται από διαφορετικό αριθμό κινδύνων-απειλών. Νο: δεν αναφέρεται συγκεκριμένος κίνδυνος-απειλή. 47

57 Οι διαφορετικοί τύποι κινδύνων-απειλών των φυτών που περιλαμβάνονται στα RDBs (n=56) ομαδοποιήθηκαν και ιεραρχήθηκαν σε 2 κύριες κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει ενδογενείς κινδύνους-απειλές, ενώ η δεύτερη αυτούς που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες (εικόνα 10). Εικόνα 10: Κατανομή των σπάνιων και απειλούμενων φυτών τα Ελλάδας στις κύριες κατηγορίες κινδύνων-απειλών (διάγραμμα αριστερά). Στην πρώτη κύρια κατηγορία, οι τύποι κινδύνου-απειλής για τα περισσότερα taxa είναι η οικολογική εξειδίκευση (20,7%), τα τυχαία γεγονότα (7,6%), ο άγνωστος βιολογικός κύκλος (6,7%) και η χαμηλή γενετική ποικιλότητα (5%). Επιπλέον ενδογενείς κίνδυνοι-απειλές αφορούν στον ανταγωνισμό με άλλα αυτόχθονα είδη (4%), στον υβριδισμό (2,3%), στη δυσκολία εγκατάστασης των αρτιβλάστων (1,5%), στην αδυναμία εγκατάστασης σε νέες περιοχές (1,5%), στον μονοετή ή μονοκαρπικό κύκλο ζωής (1,5%), στην ενδογαμία-πολυπλοϊδία (0,8%) και στον μικρό αριθμό σπερμάτων που παράγουν (0,4%). Η δεύτερη κύρια κατηγορία διακρίθηκε περαιτέρω σε δύο επιμέρους κατηγορίες που περιλαμβάνουν κινδύνους-απειλές που σχετίζονται με φυσικές διεργασίες (μη ανθρωπογενείς κίνδυνοι) και που επηρεάζουν 18% των taxa καθώς και με ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (άμεσες ή έμμεσες) που επηρεάζουν 84,4% των taxa. Η επιμέρους κατηγορία που σχετίζεται με φυσικές διεργασίες (μη ανθρωπογενούς προέλευσης κίνδυνοι-απειλές), διακρίθηκε σε δύο υποκατηγορίες (εικόνα 11): (i) Φυσικά φαινόμενα (σεισμική δραστηριότητα: 0,2%, διάβρωση προκαλούμενη από ανέμους ή κύματα: 1,5%, κατολισθήσεις: 0,6%, ισχυρές βροχοπτώσεις που οδηγούν σε πλημμύρες: 0,2%, ισχυρές χιονοπτώσεις που οδηγούν στην καταστροφή των ανθέων και στο θάνατο των επικονιαστών: 0,6%). 48

58 (ii) Αλλαγή συνθηκών οικοτόπου απροσδιόριστης αιτιολογίας (αλλαγές στη δομή της βλάστησης και κάλυψη δασικών διακένων: 10,8%, προσβολή εντόμων: 1,9%, προσβολή μυκήτων: 0,4%, αλλαγές στην αλατότητα: 0,2%, σκίαση από υψηλότερη βλάστηση: 0,2%, έλλειψη σκίασης: 0,4%, χαμηλός υετός που οδηγεί στην αύξηση της ξηρασίας: 4,2%, αλλαγή φυσικοχημικών ιδιοτήτων του νερού: 0,2%). Εικόνα 11: Κατανομή των περιπτώσεων σπάνιων και απειλούμενων φυτών τα Ελλάδας στις υπόκατηγορίες μη ανθρωπογενών κινδύνων που τα απειλούν (διάγραμμα δεξιά). Στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (άμεσες ή έμμεσες) περιλαμβάνεται η πλειονότητα των διαγνωσμένων κινδύνων-απειλών, που επηρεάζουν το 84,4% των υπό μελέτη taxa. Η συγκεκριμένη κατηγορία κινδύνων, διακρίθηκε σε έξι υποκατηγορίες (εικόνα 12): (i) Μηχανικού τύπου παρεμβάσεις. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται 10 διαφορετικοί τύποι κινδύνων, μεταξύ των οποίων η βόσκηση και η αλλαγή κτηνοτροφικών ζώων (39,5%), η ανεξέλεγκτη συλλογή (30%), το ποδοπάτημα (10,6%), η ισοπέδωση-ομαλοποίηση εδάφους (3,8%) και ο καθαρισμός της βλάστησης (3%) κυριαρχούν. Επιπλέον τύποι κινδύνων-απειλών που εντάχθηκαν σε αυτή την υποκατηγορία αφορούν στη βαθειά άροση (1,1%), στον καθαρισμό άμμου (0,2%), στην εκβάθυνση του εδάφους (0,4%), στην επιχωμάτωση (0,2%) και στην υλοτόμηση ξυλωδών φυτών (0,8%). (ii) Xρήση χημικών ουσιών και απόρριψη υλικών. Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει τη χρήση βιοκτόνων, χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων (5,3%), τη ρύπανση-απόρριψη σκουπιδιώναποβλήτων και απόθεση φερτών και αδρανών υλικών (3,6%) και την υπερλίπανση (1,1%). (iii) Αλλαγή χρήσεων γης. Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει 8 επιμέρους διαφορετικούς τύπους κινδύνων, μεταξύ των οποίων κυρίαρχοι είναι η οικιστική-τουριστική ανάπτυξη, που περιλαμβάνει τις εγκαταστάσεις χιονοδρομικών κέντρων, τα αιολικά ή φωτοβολταϊκά πάρκα, τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις και τους τηλεπικοινωνιακούς σταθμούς (35,3%), η διάνοιξη ή διαπλάτυνση δρόμων 49

59 και μονοπατιών (24,5%), οι δραστικές αλλαγές στα ενδιαιτήματα εξαιτίας ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (16,3%), η λειτουργία λατομείων και ορυχείων (5,5%) και η αποστράγγιση υγροτόπων (3,8%). Επιπλέον τύποι κινδύνων-απειλών που περιλαμβάνονται σε αυτή την υποκατηγορία αφορούν στις αρχαιολογικές ανασκαφές (0,2%), στην κατάτμηση του ενδιαιτήματος (0,6%) και στη δημιουργία χωματερών (0,6%). (iv) Αλλαγή διαχειριστικών πρακτικών. Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει 8 επιμέρους διαφορετικούς τύπους, μεταξύ των οποίων κυρίαρχοι είναι η εντατικοποίηση των καλλιεργειών ή η εγκατάλειψη των παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών (5,5%), η διευθέτηση χειμάρρων και πηγών (5,5%) και η υλοτόμηση που επηρεάζει τη μη ξυλώδη βλάστηση (4,4%). Επιπλέον τύποι κινδύνωναπειλών που περιλαμβάνονται σε αυτή την υποκατηγορία αφορούν στην εντατική αραίωση (1,1%), στην αναδάσωση (1,9%), στην απομάκρυνση νεκρών κορμών (0,4%), στην αποκατάσταση λατομείων και ορυχείων (0,2%) ή σε απροσδιόριστες αλλαγές (0,2%). (v) Εισβολή αλλόχθονων ειδών (άμεση ή έμμεση εισαγωγή τους) (2,3%). (vi) Πολλαπλού αποτελέσματος πιέσεις (κίνδυνοι, οι οποίοι προέρχονται είτε από φυσικά αίτια, είτε από ανθρώπινη παρέμβαση και μπορεί να συνεπιδρούν με άλλους κινδύνους-απειλές που έχουν ήδη ταξινομηθεί στις διαφορετικές επιμέρους κατηγορίες που καθορίστηκαν). Η κλιματική αλλαγή φαίνεται ότι επηρεάζει 4% των taxa, ενώ οι φωτιές οποιασδήποτε αιτιολογίας αίνεται να επηρεάζουν 15,2% των taxa. Εικόνα 12: Κατανομή των περιπτώσεων σπάνιων και απειλούμενων φυτών τα Ελλάδας στις υποκατηγορίες ανθρωπογενών παρεμβάσεων που τα απειλούν. 50

60 4.10 Αναγνώριση, ταξινόμηση και συχνότητα των προτεινόμενων μέτρων προστασίας Από την ανάλυση των κειμένων που αφορούν στα προτεινόμενα μέτρα προστασίας για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (n=473 taxa), προέκυψαν συνολικά 56 τύποι μέτρων (Παράρτημα ΙΙ). Συνολικά για 40 taxa (8,5%) δεν προτάθηκαν από τους συγγραφείς κάποια συγκεκριμένα μέτρα προστασίας. Τα taxa αυτά είναι τα: Achillea ambrosíaca, Alyssum handelii, Amelanchier chelmea, Anchusa caespitosa, Aquilegia ottonis subsp. amaliae, subsp. ottonis, subsp. taygetea, Asperula muscosa, Beta nana, Biarum fraasianum, Campanula saxatilis subsp. cytherea, Centaurea tuntasia, Cephalaria squamiflora, C. tenuiloba, Cerastium dominici, C. theophrasti, Cirsium steirolepis, Cistanche phelypaea, Coincya nivalis, Dianthus androsaceus, Fritillaria epirótica, Galanthus ikariae subsp. ikariae, subsp. snogeruppi και subsp. corsyrensis, G. reginae-olgae subsp. reginaeolgae και subsp. vernalis, Geocaryum bornmuelleri, G. divaricatum, Lithodora zahnii, Minuartia greuteriana, Onosma elegantíssima, Pimpinella pretenderis, Sagittaria sagittifolia, Scorzonera scyria, Stachys swainsonii subsp. scyronica, Symphyandra wanneri, Thymus rechingeri subsp. macrocalyx και subsp. rechingeri, Veronica stamatiadae, και τέλος Viola striis-notata. Για τα υπόλοιπα 433 taxa (91,5%) προτάθηκε τουλάχιστον ένα μέτρο προστασίας (εικόνα 13) με μέσο όρο προτεινόμενων μέτρων προστασίας ανά taxon: 3,8. Εικόνα 13: Αριθμός σπάνιων και απειλούμενων taxa της Ελλάδας για τα οποία προτείνονται διαφορετικά μέτρα προστασίας. Νο: περιπτώσεις όπου δεν προτείνονται συγκεκριμένα μέτρα προστασίας. 51

61 Τα διαφορετικά μέτρα προστασίας για τα φυτά που περιλαμβάνονται στα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων της Ελλάδας (n=56) ομαδοποιήθηκαν και ιεραρχήθηκαν σε τρεις κύριες κατηγορίες. Η πρώτη αφορά στα γενικής φύσεως μέτρα προστασίας, η δεύτερη αφορά στα μέτρα προστασίας ώστε να αντιμετωπιστούν οι ενδογενείς κίνδυνοι και η τρίτη αφορά στα προτεινόμενα μέτρα κατά των εξωγενών κινδύνων (εικόνα 14). Εικόνα 14: Κατανομή των περιπτώσεων σπάνιων και απειλούμενων φυτών τα Ελλάδας στις κύριες κατηγορίες μέτρων προστασίας. Στην πρώτη κύρια κατηγορία, τα μέτρα που προτείνονται είναι: η καλλιέργεια σε βοτανικούς κήπους (49,5%), η φύλαξη υλικού σε τράπεζες σπερμάτων (42,7%), η ενημέρωσηευαισθητοποίηση (18,4%) και η επαναφορά ατόμων σε άγριους πληθυσμούς (17,5%). Επιπλέον, στα γενικής φύσης μέτρα προστασίας περιλαμβάνονται: ο χαρακτηρισμός μιας περιοχής ως προστατευόμενης (12,5%), η περίφραξη πληθυσμών (με εκτίμηση της αποτελεσματικότητας του μέτρου) (12,1%), η δημιουργία μικροαποθεμάτων (5,3%), η σωστή εφαρμογή των ήδη υπαρχόντων μέτρων προστασίας (4,2%), η δημιουργία εμπορικών καλλιεργειών (2,7%), η παρακολούθηση των ενδιαιτημάτων (2,5%), η ένταξη των φυτών σε καθεστώς προστασίας (2,1%), η επέκταση των υφιστάμενων προστατευόμενων περιοχών (1,9%), η εκπόνηση σχεδίου διαχείρισης σε προστατευόμενες περιοχές (1,1%) και η ανάγκη ταξινομικής έρευνας (0,2%). Τα κυριότερα μέτρα που αφορούν στη δεύτερη κύρια κατηγορία είναι: η καταμέτρηση των ατόμων που απαρτίζουν ένα πληθυσμό και η αξιολόγηση της δυναμικής του πληθυσμού (30,4%), η αναζήτηση νέων πληθυσμών (12,5%) και η μελέτη της αναπαραγωγής και του βιολογικού κύκλου (6,6%). Επιπρόσθετα μέτρα είναι: η λεπτομερής χαρτογράφηση (1,1%), η διατήρηση όλων των γνωστών πληθυσμών για τη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας (0,8%), η ελεγχόμενη 52

62 αναπαραγωγή σε ελεγχόμενο περιβάλλον για την αποφυγή φαινομένων υβριδισμού (0,4%) και η επιλεκτική σπορά στη φύση (0,2%). Η τρίτη κύρια κατηγορία διακρίνεται περαιτέρω σε: μέτρα αντιμετώπισης των φυσικών διεργασιών, που προτείνονται για 15% των taxa και μέτρα για την άμβλυνση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων (άμεσων ή έμμεσων), που προτείνονται για 62,8% των taxa. Τα μέτρα αντιμετώπισης των φυσικών διεργασιών (μη ανθρωπογενείς κίνδυνοι-απειλές) αφορούν στην αλλαγή των συνθηκών οικοτόπου (αποφυγή αλλαγών στη δομή της βλάστησης και της επέκτασης της δασικής βλάστησης: 6,6%, εφαρμογή ήπιας βόσκησης: 3,4%, διαχείριση ξυλώδους βλάστησης: 1,9%, αξιολόγηση βόσκησης: 1,3%, παρακολούθηση εντομολογικών προσβολών: 0,2%, προσδιορισμός των οικολογικών απαιτήσεων των ειδών: 3,6%, έλεγχος ευτροφισμού: 0,2%). Μεταξύ των μέτρων για την άμβλυνση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων (άμεσων ή έμμεσων), διακρίθηκαν έξι υποκατηγορίες (εικόνα 15): (i) Μέτρα κατά των μηχανικού τύπου παρεμβάσεων. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται 10 διαφορετικά μέτρα προστασίας, μεταξύ των οποίων ο έλεγχος και περιορισμός της βόσκησης και της αλλαγής κτηνοτροφικών ζώων (24,7%) και η απαγόρευση της ανεξέλεγκτης συλλογής (20,1%) προτείνονται συχνότερα. Επιπλέον, προτείνεται η πρόβλεψη-αξιολόγηση της αποστράγγισης των υγροτόπων (2,5%), η αποφυγή του ποδοπατήματος [περιλαμβάνεται και η δημιουργία μονοπατιών για ανθρώπους και ζώα (2,1%)], της ισοπέδωσης-ομαλοποίησης του εδάφους (1,1%), της υλοτόμησης, όταν πρόκειται για ξυλώδες είδος (1,1%), του καθαρισμού της βλάστησης (1%), των επιχωματώσεων (0,8%), της μηχανικής κοπής ποωδών και της απομάκρυνσης ζιζανίων (0,6%), του καθαρισμού αμμωδών ακτών (0,4%), της βαθειάς άροσης (0,2%) και της δημιουργίας τεχνητών ενδιαιτημάτων (0,2%). (ii) Μέτρα κατά της χρήσης χημικών ουσιών και της απόρριψης υλικών. Σε αυτή την υποκατηγορία περιλαμβάνονται τα μέτρα σχετικά με τον έλεγχο και περιορισμό της χρήσης βιοκτόνων, χημικών, φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων (3,4%) και σχετικά με τον έλεγχο της ρύπανσης-απόρριψης σκουπιδιών-αποβλήτων και της απόθεσης φερτών και αδρανών υλικών (0,8%). (iii) Μέτρα κατά της αλλαγής χρήσεων γης. Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει 8 επιμέρους διαφορετικά μέτρα προστασίας, μεταξύ των οποίων η αποφυγή δραστικών αλλαγών που προέρχονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των εγγειοβελτιωτικών έργων (23,5%), ο περιορισμός-έλεγχος της οικιστικής-τουριστικής ανάπτυξης, που περιλαμβάνει 53

63 εγκαταστάσεις χιονοδρομικών κέντρων, αιολικά ή φωτοβολταϊκά πάρκα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις και τηλεπικοινωνιακούς σταθμούς (12,7%) και η αποφυγή διάνοιξης ή διαπλάτυνσης δρόμων και μονοπατιών (7,6%) αποτελούν τα σημαντικότερα μέτρα που προτείνονται. Επιπρόσθετα μέτρα αυτής της υποκατηγορίας είναι η αποφυγή εξορύξεων (1,5%), η μετεγκατάσταση χωματερών (0,6%) και η αποφυγή αποστράγγισης υγροτόπων (0,4%). (iv) Μέτρα που σχετίζονται με την αλλαγή διαχειριστικών πρακτικών. Αυτή η υποκατηγορία περιλαμβάνει 8 διαφορετικά μέτρα προστασίας, μεταξύ των οποίων η αποφυγή εντατικοποίησης ή εγκατάλειψης των παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών (3,4%) προτείνεται περισσότερο συχνά. Επιπλέον μέτρα είναι η αποφυγή αναδασώσεων (0,8%), ο περιορισμός-έλεγχος της απομάκρυνσης νεκρών κορμών και ξερών φύλλων (0,6%), ο περιορισμός-αποφυγή υλοτομήσεων, όταν πρόκειται για μη ξυλώδες είδος (0,6%), η αλλαγή ετήσιων καλλιεργειών σε δενδρώδεις (0,4%) και η απομάκρυνση της βλάστησης μετά από εκκαθάριση ή καύση (0,2%). (v) Μέτρα κατά της εισβολής αλλόχθονων ειδών, τα οποία στοχεύουν στον έλεγχο-περιορισμό της φύτευσης καλλωπιστικών ειδών και/ή στην εξάλειψη των εισβολικών ειδών (0,6%). (vi) Μέτρα κατά των πολλαπλού αποτελέσματος πιέσεων. Τα μέτρα αυτά αφορούν στην πρόληψη των πυρκαγιών και την αξιολόγηση της κατάστασης που ακολουθεί μια πυρκαγιά (4,4%). Εικόνα 15: Κατανομή των περιπτώσεων σπάνιων και απειλούμενων φυτών τα Ελλάδας στις υποκατηγορίες μέτρων για την άμβλυνση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων που τα απειλούν. 54

64 4.11 Μέσα Νομικής Προστασίας και κατάσταση διατήρησης Μεταξύ των φυτών που περιλαμβάνονται στα Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων της Ελλάδας, 123 taxa (26%) δεν υπόκεινται σε κάποιο νομικό καθεστώς προστασίας. Υπάρχει ένα τουλάχιστον νομικο πλαίσιο προστασίας για 350 taxa (74%). Στην εικόνα 16 φαίνεται ο αριθμός των σπάνιων και απειλούμενων taxa της Ελλάδας, που περιλαμβάνονται σε καθένα από τα μέσα νομικής προστασίας που εξετάστηκαν. Για τα περισσότερα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας υπάρχει ένα μόνο μέσο νομικής προστασίας (166 taxa). Συγκεκριμένα, 6 taxa περιλαμβάνονται αποκλειστικά στη σύμβαση της Βέρνης, 8 taxa αποκλειστικά στη σύμβαση CITES, 131 taxa αποκλειστικά στα Παραρτήματα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλαδα, Ντάφης et al. 1996) και 21 taxa αποκλειστικά στο ΠΔ 67/1981. Συνολικά, 133 taxa προστατεύονται από το συνδυασμό δύο μέσων νομικής προστασίας: 106 taxa προστατεύονται από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλαδα, Ντάφης et al. 1996) και το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, 13 taxa από τη Σύμβαση της Βέρνης και την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλαδα, Ντάφης et al. 1996), 8 taxa από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλαδα, Ντάφης et al. 1996) και τη CITES, 2 taxa από τη Σύμβαση της Βέρνης και το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, 3 taxa από τη CITES και το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 και 1 taxon από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλαδα, Ντάφης et al. 1996) και την ITPGRFA. Επιπλέον, 48 taxa συνολικά περιλαμβάνονται σε τρία από τα πέντε μέσα νομικής προστασίας που εξετάστηκαν: 35 taxa προστατεύονται από τη Σύμβαση της Βέρνης, την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996) και το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, 10 taxa από τη CITES, την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996) και το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, 2 taxa από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996), το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981 και την ITPGRFA και 1 taxon (Orchis punctulata) από το Προεδρικό Διάταγμα 67/1981, τη Σύμβαση της Βέρνης και τη CITES. 55

65 Μόνο 3 taxa (Cephalanthera cuculata, Comperia comperiana και Ophrys argolica) περιλαμβάνονται σε τέσσερα από τα πέντε μέσα νομικής προστασίας που εξετάσθηκαν (Σύμβαση της Βέρνης, CITES, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996) και Προεδρικό Διάταγμα), ενώ δεν βρέθηκε κανένα taxon που να περιλαμβάνεται και στα πέντε μέσα νομικής προστασίας. Μεταξύ των φυτών που προστατεύονται από τη Σύμβαση της Βέρνης, 46 taxa είναι ενδημικά της Ελλάδας, ενώ 15 taxa είναι μη ενδημικά. Κάτι ανάλογο ισχύει και στην περίπτωση του Προεδρικού Διατάγματος 67/1981: προστατεύονται 150 ενδημικά taxa της Ελλάδας και μόνο 33 μη ενδημικά taxa της Ελλάδας. Αντιθέτως, η CITES περιλαμβάνει ίδιο περίπου αριθμό ενδημικών (16 taxa) και μη ενδημικών ειδών της Ελλάδας (18 taxa). Εικόνα 16: Αριθμός σπάνιων και απειλούμενων taxa της Ελλάδας που περιλαμβάνονται συνολικά σε καθένα από τα μέσα νομικής προστασίας που εξετάστηκαν In situ και ex situ προστασία Μεταξύ των 473 taxa των RDBs (Phitos et al. 1995, Φοίτος et al. 2009), 111 taxa (23,5%) προστατεύονται αποκλειστικά in situ, 87 taxa (18,2%) αποκλειστικά ex situ, ενώ 198 taxa (41,8%) προστατεύονται και in situ και ex situ. Συνολικά, 78 taxa (16,5%) δεν προστατεύονται ούτε in situ ούτε ex situ (Παράρτημα IV). Ελέγχθηκε, επίσης, η επιτόπια και η εκτός τόπου προστασία σε σχέση με την βασική κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης των υπό μελέτη taxa. Τα αποτελέσματα 56

66 φαίνονται στον πίνακα 12. Είναι σημαντικό να τονιστεί το γεγονός ότι από το σύνολο των Εξαφανισθέντων φυτών (3 taxa) το Astragalus idaeus (πιθανό Εξαφανισθέν) είναι το μοναδικό που προστατεύεται και in situ και ex situ, ενώ τα Geocaryum bornmuelleri και Centaurea tuntasia δεν υπάρχουν πουθενά και ότι 66 Απειλούμενα taxa δεν προστατεύονται ούτε in situ ούτε ex situ. Πίνακας 92: Επιτόπια και εκτός τόπου προστασία των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, σε σχέση με την βασική κατηγορία κινδύνου απειλής στην οποία ανήκει το καθένα. Αριθμός taxa ανά βασική κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης Διατήρηση Εξαφανισθέντα Απειλούμενα Σχεδόν Απειλούμενα Χαμηλού Κινδύνου Ανεπαρκών Δεδομένων μόνο in situ μόνο ex situ in situ και ex situ ούτε in situ ούτε ex situ Η ex situ διατήρηση αντιπροσωπεύεται από την προστασία των φυτών σε ζωντανές συλλογές σε βοτανικούς κήπους και από την αποθήκευση σπερμάτων σε τράπεζες. Συνολικά 256 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας διατηρούνται εκτός τόπου σε ζωντανές συλλογές βοτανικών κήπων και 190 σε τράπεζες σπερμάτων (εικόνα 17). Εικόνα 17: Ex situ διατήρηση σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε βοτανικούς κήπους (α) και σε τράπεζες σπερμάτων (β) (BGCI: Botanic Gardens Conservation International, BBKK: Βαλκανικός Βοτανικός Κήπος Κρουσσίων, ENSCONET: European Native Seed Conservation Network). 57

67 Συνολικά, 80 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (16,9%) αντιπροσωπεύονται από τουλάχιστον πέντε ανεξάρτητες συλλογές (accession numbers), ενώ 180 (38%) με λιγότερες από πέντε συλλογές σε βοτανικούς κήπους. Συνολικά, 56 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (11,8%) αντιπροσωπεύονται με τουλάχιστον πέντε ανεξάρτητες συλλογές (accession numbers), ενώ 130 (27,5%) με λιγότερες από πέντε συλλογές σε τράπεζες σπερμάτων (εικόνα 18). Επιπλέον, διερευνήθηκε ο αριθμός των ανεξάρτητων συλλογών σε βοτανικούς κήπους και τράπεζες σπερμάτων (accession numbers), σε σχέση με τον αριθμό των περιοχών εμφάνισης του κάθε φυτού (εικόνα 18). Η αντιπροσωπευτικότητα των φυτών από ανεξάρτητες συλλογές θεωρήθηκε επαρκής, όποτε ο αριθμός των ανεξάρτητων συλλογών ήταν ίσος ή και μεγαλύτερος του 75% του αριθμού των περιοχών εμφάνισης. Η αντιπροσωπευτικότητα θεωρήθηκε μέτρια όταν ο αριθμός των συλλογών ήταν μεταξύ 50-74% του αριθμού των περιοχών εμφάνισης, ενώ κρίθηκε ως μη επαρκής όταν ο αριθμός των συλλογών αντιστοιχούσε σε λιγότερες από 50% των περιοχών εμφάνισης. Παρατηρείται ότι τα taxa με 11 ή και περισσότερες περιοχές εμφάνισης αντιπροσωπεύονται σε μη επαρκή έως μέτριο βαθμό από ανεξάρτητες συλλογές σε βοτανικούς κήπους και τράπεζες σπερμάτων. Αντιθέτως, τα taxa με 1 έως 5 περιοχές εμφάνισης έχουν επαρκή αντιπροσωπευτικότητα και εκείνα με 6 έως 10 περιοχές έχουν μέτρια αντιπροσωπευτικότητα. Για τα Galanthus reginae-olgae subsp. corsyrensis, subsp. vernalis και subsp. reginae-olgae δεν αναφέρεται ο αριθμός των περιοχών εμφάνισης (στην εικόνα 18 συμβολίζεται με τη λέξη άγνωστος ), ενώ αναφέρεται ο αριθμός των ανεξάρτητων συλλογών τους σε βοτανικούς κήπους και τράπεζες σπερμάτων (εικόνα 18). Τα δύο πρώτα αντιπροσωπεύονται από 5 ή λιγότερες ανεξάρτητες συλλογές, ενώ το τελευταίο από περισσότερες από 5 συλλογές σε βοτανικούς κήπους. Μόνο το Galanthus reginae-olgae subsp. reginae-olgae φυλάσσεται σε τράπεζα σπερμάτων και αντιπροσωπεύεται 1 συλλογή. Στον πίνακα 13 παρουσιάζεται η αντιπροσωπευτικότητα των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, ανά βασική κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης, σε ανεξάρτητες ζωντανές συλλογές που υπάρχουν σε βοτανικούς κήπους και σε ανεξάρτητες συλλογές που υπάρχουν σε τράπεζες σπερμάτων. Αξίζει να τονιστεί ότι τα χαρακτηρισμένα ως Εξαφανισθέντα taxa της Ελλάδας και 176 Απειλούμενα taxa, δηλαδή 37,8% του συνόλου των αξιολογηθέντων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, δεν αντιπροσωπεύονται από καμία ανεξάρτητη συλλογή σε βοτανικούς κήπους και ότι τα χαρακτηρισμένα ως Εξαφανισθέντα taxa της Ελλάδας και 217 Απειλούμενα taxa, δηλαδή 46,5% του συνόλου των αξιολογηθέντων σπάνιων και απειλούμενων 58

68 φυτών της Ελλάδας, δεν αντιπροσωπεύονται από καμία ανεξάρτητη συλλογή σε τράπεζες σπερμάτων. Τα παραπάνω καθιστούν αδύνατη τη δυνατότητα επανεισαγωγής των φυτών αυτών στη φύση. Εικόνα 18: Αριθμός σπάνιων και απειλούμενων taxa της Ελλάδας και ζωντανές ανεξάρτητες συλλογές (accession numbers) τους σε βοτανικούς κήπους (α) και σε σε τράπεζες σπερμάτων (β) (αριθμός συλλογών= 5 ή >5), σε σχέση με τον αριθμό των περιοχών εμφάνισής τους στην Ελλάδα. Πίνακας 13: Αριθμός ανεξάρτητων συλλογών των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε βοτανικούς κήπους (β.κ.) και τράπεζες σπερμάτων (τ.σ.), σε σχέση με την κατηγορίας ως προς τον κίνδυνο εξαφάνισης στην οποία ανήκουν. Αριθμός taxa ανά βασική κατηγορία κινδύνου εξαφάνισης Αριθμός Σχεδόν Χαμηλού Ανεπαρκή ανεξάρτητων Εξαφανισθέντα Απειλούμενα Απειλούμενα Κινδύνου Δεδομένα συλλογών β.κ. τ.σ. β.κ. τ.σ. β.κ. τ.σ. β.κ. τ.σ. β.κ. τ.σ

69 5. Συζήτηση Χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε διαφορετικές χωρικές και χρονικές κλίμακες Στην παρούσα εργασία, παρουσιάζεται για πρώτη φορά ο ενοποιημένος κατάλογος των χαρακτηρισμένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, μαζί με τους χαρακτηρισμούς κινδύνου εξαφάνισης των φυτών αυτών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Αυτός ο κατάλογος περιλαμβάνει 473 taxa, μεταξύ των οποίων 339 (71.7%) είναι ενδημικά στην Ελλάδα (Παράρτημα Ι). Επίσης, δημιουργήθηκε ένα σύστημα που καθορίζει τις ισοδυναμίες μεταξύ των διαφορετικών χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης των παλαιότερων και πρόσφατων συστημάτων της IUCN, κάτι που αποτέλεσε προϋπόθεση για να μπορούν να πραγματοποιηθούν συγκρίσεις μεταξύ των κινδύνων εξαφάνισης των taxa σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Το σύστημα αυτό τέθηκε σε εφαρμογή με στόχο να μελετηθούν οι αλλαγές στην κατάσταση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας και να συγκριθούν οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης που έχουν αποδοθεί σε αυτά σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες. Εντοπίσαμε 173 φυτικά taxa (36,5% των χαρακτηρισμένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας ), για τα οποία η αξιολόγηση του κινδύνου εξαφάνισης σε εθνικό επίπεδο βασίζεται σε εμπειρικές προσεγγίσεις. Για τα συγκεκριμένα φυτά θα μπορούσε να γίνει αξιολόγηση εκείνων των δεδομένων που αφορούν σε αυτά, ώστε να προσδιοριστούν τα κριτήρια της IUCN που πληρούνται και να αποδοθεί χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης. Επιπλέον, απαιτείται επαναξιολόγηση της κατάστασης των φυτών αυτών με βάση συγκεκριμένα ποσοτικά κριτήρια (IUCN 2001). Κάτι τέτοιο θα προσφέρει μία πιο σαφή και αξιόπιστη εκτίμηση της κατάστασής τους και θα άρει τα προβλήματα με τα οποία συνδέεται η απόδοση χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης χωρίς επαρκή τεκμηρίωση (Collar 1996). Τα κριτήρια της IUCN, που χρησιμοποιούνται για τον χαρακτηρισμό των taxa ως απειλούμενων, αντικατοπτρίζουν τα διαθέσιμα δεδομένα για αυτά, όπως επίσης και τους κύριους παράγοντες που τα απειλούν (Milner-Gulland et al. 2006). Η εφαρμογή των κριτηρίων συχνά διαφέρει μεταξύ των επιπέδων μελέτης (εθνικό - ευρωπαϊκό - παγκόσμιο). Το κριτήριο A (πίνακας 1, πίνακας 4) έχει χρησιμοποιηθεί συχνότερα σε εκτιμήσεις που έγιναν σε παγκόσμιο επίπεδο (Milner - Gulland et al. 2006), ενώ τα κριτήρια B, C και D χρησιμοποιούνται συχνότερα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο (Gärdenfors 2001). Στην περίπτωση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, βρέθηκε 60

70 ότι τα κριτήρια B και D εφαρμόζονται συχνότερα και με διαφορά από τα υπόλοιπα, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Phitos et al. 2009, Bilaz et al. 2011), ενώ το κριτήριο A δεν χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση κάποιου χαρακτηρισμού σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011). Το γεγονός αυτό προκαλεί ερωτηματικά, καθώς έχουν γίνει αναφορές (Phitos et al. 2009) μείωσης πληθυσμού (κριτήριο Α2) τριών τοπικών ενδημικών (Centaurea litochorea, Sideritis euboea, Thymus plasonii). Ενδεχομένως, η έκδοση του νέου RDB μόνο στην ελληνική γλώσσα (Φοίτος et al. 2009) θα μπορούσε να εξηγήσει το γεγονός ότι η πληροφορία αυτή δεν ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί από αξιολογητές σε επίπεδο Ευρώπης. Το κριτήριο E χρησιμοποιήθηκε ελάχιστα για την απόδοση χαρακτηρισμού στα φυτά (εικόνα 1& 4). Μόνο ένας περιορισμένος αριθμός δημοσιευμένων ερευνών είναι διαθέσιμος σχετικά με τη σύγκριση που γίνεται μεταξύ των ίδιων ειδών ή υποειδών σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο (Gärdenfors 2001, Gärdenfors et al. 2001, Broennimann et al. 2005, Keller et al. 2005, Garcia & Marini, 2006, Milner-Goulland et al. 2006, von May et al., 2008, Becker & Loyola 2008, Abeli et al. 2009, Feria Arroyo et al. 2009, Brito et al. 2010). Τέτοιου είδους συγκρίσεις έχουν ιδιαίτερη σημασία, δεδομένου ότι εσφαλμένοι χαρακτηρισμοί ειδών είτε σε εθνικό είτε σε παγκόσμιο επίπεδο, θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και σε εξαφάνιση ειδών. Ακόμη, η διαφορά μεταξύ των χαρακτηρισμών κινδύνου εξαφάνισης υπονομεύει την αξιοπιστία των κόκκινων καταλόγων, προκαλεί σύγχυση και έχει επιπτώσεις στη στρατηγική διατήρησης και στην κατανομή των πόρων (Brito et al. 2010). Στη συγκεκριμένη μελέτη, πραγματοποιήθηκε σύγκριση του χαρακτηρισμού κινδύνου εξαφάνισης, του κατά περίπτωση φυτού, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Για τα φυτά που αξιολογήθηκαν το λιγότερο σε δύο περιόδους, μπορούμε να καταλήξουμε στο γεγονός ότι οι αλλαγές που παρατηρήθηκαν τα τελευταία 30 χρόνια δεν έχουν επηρεάσει περισσότερο από 25% των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας που μπορούσαν να συγκριθούν. Καθώς η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης βρέθηκε να έχει επιδεινωθεί για την πλειονότητα των φυτών αυτών (60%) και να έχει βελτιωθεί μόνο για 12% αυτών, μπορούμε να καταλήξουμε στο γεγονός ότι τα μέτρα προστασίας που έχουν ληφθεί ωφέλησαν μόνο 1 σε 10. Σε γενικές γραμμές, ύστερα από την ανάλυση των δεδομένων από διαδοχικές εκτιμήσεις του κινδύνου εξαφάνισης, μπορούμε να διακρίνουμε σαφή πρότυπα μεταβολής του χαρακτηρισμού. Όμως, υπήρξαν και περιπτώσεις με μάλλον έντονες μεταβολές του χαρακτηρισμού τους: Το Myosotis solange χαρακτηρίστηκε Κινδυνεύον (Phitos et al. 1995) από Σπάνιο (IUCN 1982) και έπειτα ως Τρωτό (Phitos et al. 2009), 61

71 ενώ το Bupleurum capillare από Κινδυνεύον (IUCN 1982) χαρακτηρίστηκε ως Σπάνιο (Phitos et al. 1995) και έπειτα ως Τρωτό (Phitos et al. 2009). Έχει αναφερθεί ότι η μεταβολή του χαρακτηρισμού της IUCN για τα περισσότερα taxa δεν οφείλεται στην πραγματική βελτίωση ή επιδείνωση της κατάστασής τους, αλλά σε αλλαγές στην υπάρχουσα πληροφορία που αφορά σε αυτά (Lamoreux et al. 2003, Butchart et al. 2005). Δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε κατά πόσο οι αλλαγές που παρατηρήθηκαν για τα υπό μελέτη taxa της Ελλάδας οφείλονται στη συγκέντρωση νέων πληροφοριών σχετικά με τον πληθυσμό, την ποιότητα του ενδιαιτήματος ή τους διεγνωσμένους κινδύνους-απειλές. Οι κατάλογοι ερυθρών δεδομένων σε εθνικό επίπεδο αποτελούν βασικά εργαλεία στην αξιολόγηση των φυτών σε μεγαλύτερες κλίμακες (Rodríguez 2008). Κάτι τέτοιο, βέβαια, ισχύει όταν οι κατάλογοι αυτοί είναι επιστημονικά τεκμηριωμένοι και δεν έχουν διαμορφωθεί από πολιτικές επιρροές (Brito et al. 2010). Έχει αναφερθεί ότι αξιολογητές σε εθνικό επίπεδο υιοθετούν τα κριτήρια της IUCN για την απόδοση χαρακτηρισμού (Miller et al. 2007), όμως δεν είναι εύκολο και πάντα εφικτό να γνωρίζουμε αν τα εφαρμόζουν σωστά (Rodríguez 2008). Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει στην περίπτωση των RDBs των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, καθώς η αξιολόγηση της κατάστασης των φυτών και η απόδοση χαρακτηρισμού σε αυτά βασίζονται στα συστήματα της IUCN (1994 ή 2001). Τα ελληνικά RDBs έχουν δημιουργηθεί και έχουν υποστεί επεξεργασία από μία επιστημονική ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων με πολυετή εμπειρία στο αντικείμενο (βλ. κατάλογο συγγραφέων και επιτροπή σύνταξης στα RDBs των Phitos et al και Φοίτος et al. 2009). Καθώς οι εθνικοί, περιφερειακοί και παγκόσμιοι κατάλογοι ερυθρών δεδομένων θα πρέπει να μιλούν την ίδια γλώσσα (Brito et al. 2010), ο Rodríguez (2008) πρότεινε να ακολουθείται μια συγκεκριμένη διαδικασία για την επαλήθευση των αξιολογήσεων σε εθνικό επίπεδο (συμπεριλαμβανομένων και των ενδημικών μίας και μόνο χώρας) και να πληρείται ένα χρυσό πρότυπο της IUCN (IUCN gold standard ). Συγκεκριμένα, προτείνει οι εκτιμήσεις σε εθνικό επίπεδο να υποβάλλονται σε ανεξάρτητη επιστημονική αξιολόγηση από τρεις τουλάχιστον ειδικούς για τις κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης και για τα κριτήρια της IUCN, οι οποίοι θα έχουν προταθεί από το Species Programme της IUCN. Η επαλήθευση των εκτιμήσεων και οι επιστημονικές αξιολογήσεις από ειδικούς είναι απαραίτητες. Ωστόσο, βραδείες, γραφειοκρατικού τύπου διαδικασίες συνεπάγονται περιττές καθυστερήσεις, ενώ αν δεν διεξαχθούν σωστά, οι κίνδυνοι είναι μεγάλοι. 62

72 Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι όσο μικρότερη είναι η έκταση της περιοχής που αξιολογείται, τόσο μεγαλύτερος ο εκτιμούμενος βαθμός επικινδυνότητας των φυτών σε αυτή την έκταση (Milner- Gulland 2006). Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης των μη ενδημικών φυτών της Ελλάδας δείχνουν ότι κάτι τέτοιο ισχύει για τους χαρακτηρισμούς σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Όμως, λόγω του ότι οι περισσότεροι κατάλογοι σε παγκόσμιο επίπεδο συντάχθηκαν πριν από περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια, ίσως σήμερα να είναι μη ακριβείς (Milner-Gulland et al. 2006) περιλαμβάνοντας εσφαλμένους χαρακτηρισμούς (Gärdenfors 2001). Για ορισμένα είδη, ο χαρακτηρισμός είναι αναμενόμενο να είναι ο ίδιος σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες (Milner-Gulland et al. 2006). Κάτι τέτοιο θα πρέπει να ισχύει ιδίως για τα ενδημικά μίας χώρας (IUCN 2003, Rodríguez et al. 2000, Brito et al. 2010, Bilz et al. 2011). Στην παρούσα εργασία βρέθηκε ότι για 282 ελληνικά ενδημικά, που περιλαμβάνονται στα RDBs, δεν έχει αποδοθεί χαρακτηρισμός σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011), ενώ για 144 δεν έχει αποδοθεί χαρακτηρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο (Walter & Gillett 1998). Πιστεύουμε ότι αυτό το κενό θα πρέπει να καλυφθεί άμεσα. Λόγω του ότι οι χαρακτηρισμοί αυτών των ενδημικών της Ελλάδας έχουν αποδοθεί με βάση την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των διαθέσιμων δεδομένων, προτείνουμε να γίνουν αποδεκτοί τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Διαφορές στο χαρακτηρισμό των ειδών σε διαφορετικές κλίμακες που οφείλονται σε έλλειψη πληροφοριών δεν συνιστούν πρόβλημα. Άλλες όμως μπορεί να είναι εξαιρετικής σημασίας (Brito et al. 2010). Στα δεδομένα που αναλύθηκαν, βρέθηκε ότι έχουν δοθεί διαφορετικοί χαρακτηρισμοί σε ενδημικά φυτά της Ελλάδας σε διαφορετικούς καταλόγους. Κατά τη σύγκριση των χαρακτηρισμών σε εθνικό-ευρωπαϊκό, εθνικό-παγκόσμιο και ευρωπαϊκό-παγκόσμιο επίπεδο (371 εφικτές συγκρίσεις συνολικά), προέκυψε ότι σε 184 περιπτώσεις ενδημικών φυτών της Ελλάδας (49,6%) έχει δοθεί διαφορετικός χαρακτηρισμός στα επίπεδα αυτά (Παράρτημα Ι). Διαφορές στον χαρακτηρισμό κινδύνου εξαφάνισης σε διαφορετικές κλίμακες έχουν αναφερθεί για ομάδες ζώων (Gärdenfors 2001, Milner-Gulland et al. 2006), αλλά, απ όσο γνωρίζουμε, όχι και για φυτά, επομένως δεν έχουμε κάποιο μέτρο σύγκρισης. Παρ' όλα αυτά, θεωρούμε ότι αυτός ο αριθμός είναι ιδιαίτερα υψηλός. Πολλοί από τους συγγραφείς του RDB των Phitos et al. (2009) είναι και αξιολογητές των φυτών της Ελλάδας που περιλαμβάνονται στην ιστοσελίδα της IUCN (2011). Ωστόσο, προέκυψε ότι η χρήση, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πληροφοριών που προκύπτουν σε εθνικό επίπεδο είναι περιορισμένη και η ανταλλαγή πληροφοριών είναι ίσως ανεπαρκής. Βρέθηκε ότι τουλάχιστον 31 ενδημικά φυτά 63

73 της Ελλάδας πρόσφατα αξιολογήθηκαν και περιλήφθηκαν στον εθνικό κατάλογο των Phitos et al. (2009) και στον ευρωπαϊκό κατάλογο των Bilz et al. (2011) (Παράρτημα Ι). Και στους δύο καταλόγους ακολουθήθηκε το ίδιο σύστημα για την αξιολόγηση της κατάστασης των φυτών και επίσης οι δύο κατάλογοι δημιουργήθηκαν σε πολύ κοντινές χρονικές περιόδους. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των χαρακτηρισμών για αυτά τα ενδημικά φυτά δεν είναι πάντοτε τα ίδια. Ειδικότερα, τα ενδημικά Aethiomena retsina, Campanula papillosa και Jurinea taygetea, τα οποία χαρακτηρίζονται Κρισίμως Κινδυνεύοντα σε εθνικό επίπεδο, χαρακτηρίζονται ως Σπάνια σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα Alkanna sartoriana και Consolida tuntasiana, τα οποία χαρακτηρίζονται ως Απροσδιόριστα σε εθνικό επίπεδο, χαρακτηρίζονται Κινδυνεύοντα σε παγκόσμιο επίπεδο και το Onobrychis peloponnesiaca, το οποίο θεωρείται παγκόσμια Εξαφανισθέν, σε εθνικό επίπεδο θεωρείται Κινδυνεύον. Επιπλέον, τα ενδημικά Adonis cyllenea και Minuartia parnonia θεωρούνται ως Κινδυνεύοντα σε παγκόσμιο, αλλά ως Σχεδόν Απειλούμενα σε εθνικό επίπεδο. Τέλος, το Hypericum jovis με χαρακτηρισμό Τρωτό σε παγκόσμιο επίπεδο, θεωρείται ως Χαμηλού Κινδύνου σε εθνικό επίπεδο (Παράρτημα Ι). Όσον αφορά στον κατάλογο σε παγκόσμιο επίπεδο, έχει αναγνωρισθεί ότι περιλαμβάνει αρκετές εσφαλμένες καταχωρήσεις, οπότε απαιτούνται διορθώσεις (Gärdenfors 2001). Στην πραγματικότητα, η αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος έχει επανειλημμένα αναγνωρισθεί ως ένα ζήτημα καίριας σημασίας (Mace et al. 2008, Rodríguez 2008, Brito et al. 2010). Οι διαφορέςσφάλματα που έχουν εντοπιστεί στην παρούσα εργασία τονίζουν την επείγουσα ανάγκη επίλυσης του προβλήματος και υπογραμμίζουν την ανάγκη συνεργασίας και ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των ειδικών που εργάζονται σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Χώρες, όπως η Ελλάδα, με μεγάλο αριθμό ενδημικών φυτών μπορούν να αποτελέσουν περιοχές-πρότυπα, όπου θα ελέγχονται και θα δοκιμάζονται οι τρόποι εφαρμογής των κριτηρίων της IUCN. Λαμβάνοντας υπόψη τον υψηλό αριθμό των διαφορών που παρατηρήθηκαν για τα ενδημικά φυτά, οι οποίες μπορούν να διακριθούν εύκολα, αναμένονται παρόμοια ή και μεγαλύτερα ποσοστά διαφορών και για τα μη ενδημικά ελληνικά taxa. Είναι βέβαιο ότι πρέπει να ληφθούν ειδικά μέτρα από την IUCN, προκειμένου να εξαλειφθούν ή έστω να αμβλυνθούν οι διαφορές και να διασφαλιστεί η σωστή εφαρμογή των κριτηρίων παντού. 64

74 Βιβλία Ερυθρών Δεδομένων, πλούτος ειδών και εξάπλωσή τους Στα RDBs της Ελλάδας έχουν περιληφθεί 339 ενδημικά taxa της Ελλάδας (71,7%), ενώ τα υπόλοιπα 134 taxa (28,3%) φύονται και εκτός των συνόρων της. Σύμφωνα με τον Κατάλογο Ερυθρών Δεδομένων των αγγειωδών φυτών της Μεγάλης Βρετανίας, από τα συνολικά 1756 απειλούμενα taxa μόνο τα 66 (3,8%) είναι ενδημικά και 10 (0,6%), επιπλέον, χαρακτηρίζονται ως σχεδόν ενδημικά (Cheffings et al. 2005), ενώ στην Ιρλανδία δεν υπάρχουν ενδημικά φυτά (Curtis & McGough 1988). Ακόμη, από αντίστοιχη αναζήτηση που πραγματοποιήθηκε για τα ενδημικά σπάνια και απειλούμενα φυτά της Κύπρου, βρέθηκε ότι αυτά ανέρχονται σε 17% του συνόλου (45 taxa) (Τσιντίδης et al. 2007), ενώ η συντριπτική πλειονότητά τους (59%) έχει ευρεία εξάπλωση, είτε σε όλη τη Μεσόγειο (19%) είτε ακόμα ευρύτερη (40%). Από τις συγκρίσεις που προηγήθηκαν, φαίνεται ότι η Ελλάδα, παρά τη μικρή της έκταση, συγκεντρώνει πολύ υψηλότερο ποσοστό σπάνιων και απειλούμενων ενδημικών φυτών σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες. Τύποι ενδιαιτημάτων και μέσα προστασίας των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας Όσον αφορά την ταξινόμηση των τύπων ενδιαιτημάτων, στην version 3.0 της IUCN προτείνεται ένα σύστημα με 17 βασικών τύπων, ο καθένας από τους οποίους περιλαμβάνει επιμέρους κατηγορίες τύπων ενδιαιτημάτων. Συγκεκριμένα, στους 17 βασικούς τύπους εντάσσονται τα ακόλουθα: (1) Δασικά συστήματα, (2) Σαβάνα, (3) Θαμνώδη συστήματα, (4) Λιβαδικά συστήματα, (5) Υγρότοποι εσωτερικών υδάτων, (6) Βραχώδεις περιοχές [π.χ. γκρεμοί, βουνοκορφές], (7) Σπήλαια και υπόγεια ενδιαιτήματα (μη-υδάτινα), (8) Έρημοι, (9-12) Διάφοροι τύποι υδάτινων συστημάτων, (13) Τεχνητά-χερσαία συστήματα, (14) Τεχνητά-υδάτινα συστήματα, (15) Εισαχθείσα βλάστηση, (16) Άλλα, (17) Άγνωστα (IUCN 2011). Για την περίπτωση των τύπων ενδιαιτήματος που προτιμούν τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας, στην παρούσα εργασία, προτάθηκε ένα αντίστοιχο ιεραρχικό σύστημα, με δέκα τύπους, το οποίο προέκυψε ύστερα από αλλαγές και προσαρμογές στο ήδη υπάρχον σύστημα της IUCN. Να αναφερθεί ότι οι τύποι 2 και 8, οι οποίοι δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, ο τύπος 7, ο οποίος δεν αφορά σε εξελικτικά ανώτερα φυτά, ο τύπος 15, ο οποίος δεν αναφέρθηκε για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας και ο τύπος 16 δεν χρησιμοποιήθηκαν. 65

75 Επομένως, στο σύστημα που προτάθηκε οι 4 από τους 10 τύπους συμφωνούν απόλυτα με τους τύπους που προτείνονται από την IUCN (2011), (τύποι 1, 3, 4 και 6). Οι υπόλοιποι τύποι ενδιαιτήματος έπρεπε να προσαρμοστούν στα δεδομένα που είχαν προκύψει για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας. Οι τύποι 5 και 9-12 (πέντε τύποι), διακρίθηκαν σε υδατοσυλλογές επιφανειακών και ρεόντων υδάτων (ποτάμια, ρέματα, λίμνες), τυρφώδεις βάλτους και έλη και σε παράκτια συστήματα (τρεις τύποι). Διακρίθηκαν δύο επιπλέον τύποι, τα αμμώδη συστήματα και τα συστήματα σε παρυφές, περιθώρια και κράσπεδα δασών, διότι αναφέρονταν από τους συγγραφείς των κειμένων για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας ως ξεχωριστά ενδιαιτήματα και όχι ως μέρος ενός δασικού ή παράκτιου ενδιαιτήματος, αντίστοιχα. Οι τύποι 13 και 14 (2 τύποι) συνενώθηκαν και αποτέλεσαν τα ανθρωπογενή-ανθρωποεπηρεαζόμενα συστήματα (1 τύπος). Μεταξύ των διαφόρων τύπων ενδιαιτήματος που διακρίθηκαν στην παρούσα εργασία κυριαρχούν τα βραχώδη-πετρώδη συστήματα είναι ο κατεξοχήν τύπος ενδιαιτήματος όπου φύεται η πλειονότητα των taxa (73,4%), ενώ σε παράκτια συστήματα φύονται μόνο 4 taxa. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι η πλειονότητά των φυτών (56,7%) περιορίζεται σε ένα μόνο τύπο ενδιαιτήματος, παρουσιάζοντας έτσι οικολογική εξειδίκευση. Η επιλογή των μέσων νομικής προστασίας, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση της κατάστασης του νομικού καθεστώτος προστασίας των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, έγινε με βάση την επιλογή που προηγήθηκε από τους Bilz et al. (2011) στον κόκκινο κατάλογο των αγγειωδών φυτών της Ευρώπης. Στον κατάλογο αυτό, περιλαμβάνονται 891 taxa, τα οποία αναφέρονται ως policy plants, δηλαδή φυτά που περιλαμβάνονται σε Ευρωπαϊκά ή παγκόσμια μέσα νομικής προστασίας, όπως είναι η Οδηγία για τους οικοτόπους, η σύμβαση της Βέρνης και η σύμβαση CITES, από τις οποίες προστατεύονται περίπου 641 (67,5%), 612 (64,4%) και 140 taxa (14,7%) αντίστοιχα. Μεταξύ των δύο πρώτων μέσων νομικής προστασίας υπάρχει αλληλοεπικάλυψη για 438 taxa (46,1%). Το σύνολο των policy plants ήταν αρχικά περίπου 950 taxa, όμως προέκυψε αδυναμία ανάλυσης 59 ενδημικών μεμονωμένων χωρών, γι αυτό και προέκυψαν τα 891 taxa. Τα μέσα νομικής προστασίας, από τα οποία προστατεύονται τα policy plants χρησιμοποιήθηκαν και για την αξιολόγηση της κατάστασης του νομικού καθεστώτος προστασίας των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας στην παρούσα εργασία και προέκυψε ότι 309 taxa (65,3%) περιλαμβάνονται στα Παραρτήματα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996), 61 (12,9%) στη 66

76 σύμβαση της Βέρνης και 34 (7,2%) στη σύμβαση CITES. Συνολικά, 123 taxa (26%) δεν υπόκεινται σε κάποιο νομικό καθεστώς προστασίας. Κίνδυνοι-απειλές και μέτρα προστασίας για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας Κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφορα συστήματα, τα οποία στοχεύουν στη διάρθρωση και ιεράρχηση των κινδύνων-απειλών και των μέτρων προστασίας των φυτών (Salafsky et al. 2008, IUCN 2011). Συγκεκριμένα, όσον αφορά το σύστημα που έχει προταθεί από την IUCN, οι κίνδυνοι-απειλές και τα μέτρα προστασίας κατά των κινδύνων αυτών έχουν κάποια ιεραρχημένη οργάνωση. Όμως, το σύστημα αυτό δεν ταξινομεί την πληροφορία με κάποια λογική και αυτό που προσφέρει τελικά είναι ένας κατάλογος, στον οποίο απλώς παραθέτονται οι ποικίλοι κίνδυνοιαπειλές και τα μέτρα προστασίας. Το ιεραρχικό σύστημα που προτείνεται στην παρούσα εργασία, είναι λογικά αρθρωμένο και ταξινομεί την πληροφορία βαθμιαία, από γενικές κατηγορίες σε πιο ειδικές, με την ταξινόμηση των κινδύνων-απειλών να αναλύεται και να παρουσιάζεται σε τέσσερα επίπεδα. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο σύστημα της IUCN περιλαμβάνονται συνολικά 151 κίνδυνοι-απειλές, ενώ στο σύστημα που προτείνεται στην παρούσα εργασία, και το οποίο είναι προσαρμοσμένο στους κινδύνους που αντιμετωπίζουν αποκλειστικά τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας [όχι και τα ζώα, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της IUCN (2011)], ο συνολικός αριθμός των κινδύνων-απειλών είναι 56. Οι κίνδυνοι-απειλές εντάσσονται σε 2 κύριες κατηγορίες και σε 8 υποκατηγορίες. Λόγω του ιδιαίτερα μεγάλου αριθμού των αναφερθέντων κινδύνων στο σύστημα της IUCN (2011), ίσως να προκύπτουν δυσκολίες στη χρήση του. Επιπρόσθετα, όσον αφορά στα προτεινόμενα μέτρα προστασίας, η IUCN (2011) διακρίνει μόνο 46 μέτρα, αριθμός πολύ μικρότερος σε σύγκριση με τους κινδύνους-απειλές που αναγνωρίζονται. Στην παρούσα εργασία διακρίνονται 56 μέτρα προστασίας, τα οποία αντιμετωπίζουν την πλειονότητα των κινδύνων-απειλών που αναγνωρίστηκαν για τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας. Γίνεται αναφορά στην πλειονότητα των κινδύνων-απειλών που αντιμετωπίζονται, διότι υπάρχουν περιπτώσεις για τις οποίες δεν υπάρχει συγκεκριμένο μέτρο, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, για τον κίνδυνο λόγω κλιματικής αλλαγής. Τα μέτρα προστασίας εντάσσονται σε 3 κύριες κατηγορίες και σε 6 υποκατηγορίες. Μεταξύ των κυριότερων κινδύνων-απειλών, οι οποίοι επηρεάζουν τα απειλούμενα φυτά της Ευρώπης, είναι η εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας, η τουριστική ανάπτυξη, τα επεκτατικά αλλόχθονα εισβολικά είδη (ορολογία σύμφωνα με Κρίγκα & Δαρδιώτη 2008), οι ψυχαγωγικές 67

77 δραστηριότητες, η δημιουργία υποδομών για μεταφορές (π.χ. δρόμοι), οι εντατικές καλλιέργειες και η κλιματική αλλαγή (Bilz et al. 2011). Οι κυριότεροι κίνδυνοι-απειλές των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, όπως αναλύθηκαν στην παρούσα εργασία, είναι η βόσκηση και η αλλαγή κτηνοτροφικών ζώων, η οικιστική-τουριστική ανάπτυξη, η ανεξέλεγκτη συλλογή, η διάνοιξη-διαπλάτυνση δρόμων και μονοπατιών, η οικολογική εξειδίκευση των φυτών, οι δραστικές αλλαγές στα ενδιαιτήματα και η πυρκαγιά. Στον πίνακα 14 φαίνεται η σύγκριση των κυριότερων κινδύνων-απειλών σε διαφορετικά επίπεδα (ευρωπαϊκό και εθνικό) και παρατηρείται ότι υπάρχει πλήρης ταύτιση των δύο πρώτων κινδύνων-απειλών. Πίνακας 14: Σύγκριση των κυριότερων κινδύνων-απειλών σε διαφορετικά επίπεδα (πλήρης ταύτιση, μερική ταύτιση, έντονη διαφορά). Κυριότεροι κίνδυνοι-απειλές στους Bilz et al. (2011) (ευρωπαϊκό επίπεδο) Εντατικοποίηση κτηνοτροφίας Τουριστική ανάπτυξη Επεκτατικά αλλόχθονα εισβολικά είδη Ψυχαγωγικές δραστηριότητες Δημιουργία υποδομών για μεταφορές (π.χ. δρόμοι) Εντατικές καλλιέργειες Κλιματική αλλαγή Κυριότεροι κίνδυνοι-απειλές στην παρούσα εργασία (εθνικό επίπεδο) Βόσκηση και αλλαγή κτηνοτροφικών ζώων Οικιστική-τουριστική ανάπτυξη Ανεξέλεγκτη συλλογή Διάνοιξη-διαπλάτυνση δρόμων και μονοπατιών Οικολογική εξειδίκευση φυτών Δραστικές αλλαγές ενδιαιτημάτων Πυρκαγιά In situ και ex situ διατήρηση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας Στην περίπτωση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, το Δίκτυο Natura 2000 αδυνατεί να προστατέψει 27,3% των taxa που ανήκουν στις κατηγορίες των σπάνιων και απειλούμενων ειδών, σύμφωνα με τα κριτήρια της IUCN (CR, EN, VU). Για όλα τα taxa που δεν περιλαμβάνονται σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 προτείνεται η δημιουργία δικτύου μικροαποθεμάτων με στόχο τη διασφάλιση της διατήρησή τους. 68

78 Ως παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί η περίπτωση της Ισπανίας, μιας χώρας με ανάλογη φυτική ποικιλότητα με την Ελλάδα, στην οποία η αδυναμία της εθνικής νομοθεσίας να προστατεύσει αποτελεσματικά την απειλούμενη χλωρίδα της [Οδηγία για τους οικοτόπους (Laguna et al. 2004): προστατεύει μόνο 39% των Κρισίμως Κινδυνεόντων taxa] και η αδυναμία του υφιστάμενου περιφερειακού δικτύου προστατευόμενων περιοχών να εξασφαλίσουν προστασία στο μεγαλύτερο μέρος των σπάνιων, ενδημικών ή απειλούμενων φυτών της χώρας, οδήγησε στην ανάγκη για μια μικρής κλίμακας προσέγγιση. Η προσέγγιση αυτή θα προσφέρει μια πιο ολοκληρωμένη προστασία της φυτικής ποικιλότητας, ιδιαίτερα σε περιοχές πλούσιες σε φυτικά είδη. Το 1994 η Περιφερειακή Υπηρεσία Άγριας Ζωής της Ισπανίας πρότεινε τη δημιουργία ενός δικτύου προστατευόμενων περιοχών, οι οποίες ονομάστηκαν Μικροαποθέματα (Laguna et al. 2004) και περιλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό μεμονωμένων ειδών και φυσικών οικοτόπων, στους οποίους απαντούν. Ο στόχος είναι να παρακολουθούνται οι μακροπρόθεσμες αλλαγές στη δομή των πληθυσμών των φυτών και να διενεργείται ενεργή διαχείριση των υπό προστασία φυτών. Τα μικροαποθέματα έχουν γίνει ένα απαραίτητο εργαλείο για την αποτελεσματική προστασία της πολυποίκιλης χλωρίδας στην περιοχή της Μεσογείου και ήδη έχει αρχίσει η εφαρμογή τους στην Ελλάδα (CRETAPLANT) (Μ.Α.Ι.Χ., 2007) και την Κύπρο (Kadis et al. 2012). Η Παγκόσμια Στρατηγική για την Διατήρηση των Φυτών (Global Strategy for Plant Conservation GSPC) με έναν από τους επιμέρους στόχους της (Στόχος 8), με ορίζοντα το 2010, ανέφερε ότι 60% των απειλούμενων φυτικών ειδών και υποειδών (taxa) θα πρέπει να βρίσκεται σε ex situ συλλογές, κατά προτίμηση στη χώρα προέλευσης, και το 10% αυτών να έχουν περιληφθεί σε προγράμματα αποκατάστασης. Στην περίπτωση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, 88 taxa (18,6% του συνόλου) περιλαμβάνονται στη βάση δεδομένων της BGCI και διατηρούνται σε βοτανικούς κήπους αποκλειστικά, 34 taxa (7,2%) φυλάσσονται αποκλειστικά σε τράπεζες σπερμάτων, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων της ENSCONET, ενώ 131 taxa (42%) φυλάσσονται και σε βοτανικούς κήπους και σε τράπεζες σπερμάτων. Προκύπτει, λοιπόν, ότι 53,5% του συνόλου των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (253 taxa) φυλάσσονται σε ex situ συλλογές σε βοτανικούς κήπους και/ή τράπεζες σπερμάτων, ποσοστό χαμηλότερο αλλά χωρίς να απέχει αρκετά από εκείνο που τέθηκε από τη GSPC. Από την άλλη, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως μέλος της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα έχει υποχρέωση να ενσωματώσει στην Ευρωπαϊκή Περιβαλλοντική Νομοθεσία τις αποφάσεις των Συνόδων και έχει δημιουργήσει την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Διατήρηση των Φυτών

79 2014. Η επέκταση του Στόχου 8 της GSPC είναι ο Στόχος 8.1 διαφύλαξη σε τράπεζες γονιδίων 60% των ευρωπαϊκών απειλούμενων taxa και πληθυσμών ειδικού ενδιαφέροντος (π.χ. πληθυσμοί υπό πίεση ή στα όρια της εξάπλωσης τους, είδη και υποείδη σε πιθανό κίνδυνο λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής συμπεριλαμβανομένων και taxa, για τα οποία η Ευρώπη αποτελεί το ακραίο όριο της κατανομής τους) και εφαρμογή προγραμμάτων αποκατάστασης για 50 είδη και υποείδη. Συγκρίνοντας τον κατάλογο των απειλούμενων φυτών στην Ευρώπη με τον κατάλογο των φυτών που περιλαμβάνονται στη βάση δεδομένων της BGCI (Sharrock & Jones 2011) προκύπτει ότι συλλογές 299 σπάνιων και απειλούμενων taxa της Ευρώπης (28% του συνόλου) διατηρούνται αποκλειστικά σε βοτανικούς κήπους. Από παρόμοια σύγκριση με τον κατάλογο των φυτών που περιλαμβάνονται στη βάση δεδομένων της ENSCONET, προκύπτει ότι σπέρματα 267 απειλούμενων φυτών της Ευρώπης (27%) φυλάσσονται αποκλειστικά σε τράπεζες σπερμάτων, ενώ 248 taxa (42%) φυλάσσονται και σε ζωντανές συλλογές και σε τράπεζες σπερμάτων. Επομένως, στην Ευρώπη 42% των απειλούμενων taxa (814 taxa) φυλάσσονται σε ex situ συλλογές (Sharrock & Jones 2011), ποσοστό αρκετά χαμηλότερο από εκείνο που ορίζει ο στόχος της Στρατηγικής. Όσον αφορά τα απειλούμενα φυτά της Ευρώπης που περιλαμβάνονται στη Σύμβαση της Βέρνης (573 φυτικά taxa), 308 από αυτά (54%) καλλιεργούνται σε βοτανικούς κήπους (Mauder et al. 2001). Επιπρόσθετα, αναφέρεται ότι τα φυτά αυτά στην πλειονότητά τους φυλάσσονται σε ένα μόνο βοτανικό κήπο, γεγονός το οποίο υποδεικνύει ότι τα περισσότερα taxa δεν προστατεύονται επαρκώς (Mauder et al. 2001). Από τα 61 σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (12,9% του συνόλου), τα οποία προστατεύονται από τη Σύμβαση της Βέρνης, 44 taxa (73,8%) καλλιεργούνται σε βοτανικούς κήπους. Τα περισσότερα από αυτά τα φυτά φυλάσσονται σε ένα μόνο βοτανικό κήπο (41% ή 25 taxa), το οποίο και πάλι υποδεικνύει ότι τα σπάνια και απειλούμενα φυτά που περιλαμβάνονται στη σύμβαση της Βέρνης, δεν προστατεύονται επαρκώς. Τέλος, 28% έως 38% των απειλούμενων φυτών της Ευρώπης εκπροσωπείται από τουλάχιστον πέντε ανεξάρτητες ex situ συλλογές (σε τράπεζες σπερμάτων μέσω του δικτύου ENSCONET), ενώ 27% έως 34% μόνο από μία (Godefroid et al. 2011). Στην περίπτωση των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, 37% εκπροσωπούνται από μία συλλογή και τα υπόλοιπα 63% από δύο έως πέντε ανεξάρτητες ex situ συλλογές. Κάτι τέτοιο αποδεικνύει ότι η ex situ προστασία των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, σε τράπεζες σπερμάτων του δικτύου ENSCONET, δεν είναι επαρκής. Το γεγονός αυτό ενισχύεται αν ληφθεί υπόψη ότι μία μεμονωμένη 70

80 συλλογή ενός σπάνιου και απειλούμενου φυτού της Ελλάδας δεν παρέχει ασφαλιστική δικλείδα για την εκτός τόπου διατήρησή του. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα έχει δειχθεί ότι η πλειονότητα των ενδημικών φυτών διατηρείται εκτός τόπου, σε βοτανικούς κήπους και συγκεκριμένα στον ΒΒΚΚ (Βαλκανικό Βοτανικό Κήπο Κρουσσίων) και στο βοτανικό κήπο Ι. & Α. Διομήδους (μεταξύ των οποίων 299 taxa είναι χαρακτηρισμένα ως σπάνια και απειλούμενα ενδημικά φυτά της Ελλάδας) και σε τράπεζες σπερμάτων του ΜΑΙΧ (Μεσογειακού Αγρονομικού Ινστιτούτου Χανίων), του εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και του ΒΒΚΚ (Βαλκανικού Βοτανικού Κήπου Κρουσσίων) (μεταξύ των οποίων 247 taxa είναι χαρακτηρισμένα ως σπάνια και απειλούμενα ενδημικά φυτά της Ελλάδας) (Μεντέλη 2012). 71

81 6. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα που προηγήθηκαν: Στον ενιαίο κατάλογο των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας που δημιουργήθηκε περιλαμβάνονται συνολικά 473 taxa, μεταξύ των οποίων 42,3% (200 taxa) περιλαμβάνεται αποκλειστικά στο βιβλίο των Φοίτος et al. (2009), 36,6% (173 taxa) στο Phitos et al. (1995), ενώ 21,1% (100 taxa) περιλαμβάνεται και στα δύο βιβλία. Από τα συνολικά 473 taxa, 339 (71,7%) είναι ενδημικά της Ελλάδας, ενώ τα υπόλοιπα 134 taxa (28,3%) εξαπλώνονται και εκτός των συνόρων της χώρας. Για 291 taxa των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας (Φοίτος et al. 2009, Phitos et al. 1995), γίνεται σαφής αναφορά των κριτηρίων της IUCN που χρησιμοποιήθηκαν για το χαρακτηρισμό τους, για 9 taxa (1,9%) τα κριτήρια δεν αναφέρονται με σαφήνεια, αλλά περιγράφονται επαρκώς, ενώ οι χαρακτηρισμοί κινδύνου εξαφάνισης για 173 taxa (36,6%) βασίζονται σε εμπειρικές εκτιμήσεις, χωρίς εφαρμογή των κριτηρίων της IUCN (2001). Τα κριτήρια B και D είναι αυτά που χρησιμοποιούνται περισσότερο για τον χαρακτηρισμό των taxa που αξιολογήθηκαν. Από τα αξιολογημένα ενδημικά taxa της Ελλάδας, 282 δεν έχουν χαρακτηριστεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Bilz et al. 2011), ενώ 144 δεν έχουν χαρακτηριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο (Walter & Gillett 1998). Σε εθνικό επίπεδο, 206 taxa (43,5%) αξιολογήθηκαν μία φορά (1995 ή 2009), 190 taxa (40,2%) δύο φορές ( ή ή ), ενώ τα υπόλοιπα 77 taxa (16,3%) αξιολογήθηκαν τρεις φορές ( ). o Συγκρίνοντας τους χαρακτηρισμούς που αποδόθηκαν το 1982 και το 1995 (180 taxa), η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης 80 taxa (44,4%) παρέμεινε αμετάβλητη, 17 taxa (9,4%) βελτιώθηκε και 83 taxa (46,1%) επιδεινώθηκε. o Συγκρίνοντας τους χαρακτηρισμούς που αποδόθηκαν το 1982 και το 2009 (141 taxa), η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης 28 taxa (19,9%) παρέμεινε αμετάβλητη, 15 taxa (10,6%) βελτιώθηκε και 98 taxa (69,5%) επιδεινώθηκε. 72

82 o Συγκρίνοντας τους χαρακτηρισμούς που δόθηκαν το 1995 και το 2009 (100 taxa) η κατάσταση κινδύνου εξαφάνισης του 43% των taxa παρέμεινε αμετάβλητη, του 19% βελτιώθηκε και του 38% επιδεινώθηκε. Συνολικά, 377 taxa δεν έχουν αξιολογηθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο και 250 taxa δεν έχουν αξιολογηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Συνολικά, 51 taxa έχουν χαρακτηριστεί και σε ευρωπαϊκό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Από αυτά, τα 10 (19,6%) έχουν τον ίδιο χαρακτηρισμό στα τρία επίπεδα, ενώ τα 41 (80,4%) έχουν διαφορετικό χαρακτηρισμό. Συνολικά, 34% των taxa φύεται αποκλειστικά σε μία περιοχή της Ελλάδας. Από τους 10 τύπους οικοτόπων, στους οποίους εντοπίζονται τα φυτά των RDBs, τα βραχώδη-πετρώδη συστήματα συγκεντρώνουν τη μεγάλη πλειονότητά τους (73,4%). Επιπλέον, τα περισσότερα taxa (56,7%) περιορίζονται σε ένα μόνο τύπο ενδιαιτήματος, παρουσιάζοντας οικολογική εξειδίκευση. Η πλειονότητα των taxa φύονται σε χαμηλά υψόμετρα και συγκεκριμένα από το επίπεδο της θάλλασας έως τα 500 m (201 taxa, 42,7%). Για 45 taxa (9,5%) δεν αναφέρονται συγκεκριμένοι κίνδυνοι-απειλές, ενώ για καθένα από τα υπόλοιπα οι διαγνωσμένες απειλές είναι κατά μέσο όρο 3. Για 40 taxa (8,5%) δεν προτάθηκαν συγκεκριμένα μέτρα προστασίας, ενώ για καθένα από τα υπόλοιπα προτείνονται κατά μέσο όρο περίπου 4 μέτρα. Μεταξύ των πέντε μέσων νομικής προστασίας, η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (συμπεριλαμβάνεται και το Παράρτημα της εφαρμογής της Οδηγίας στην Ελλάδα, Ντάφης et al. 1996) είναι εκείνο που προστατεύει τα περισσότερα από τα σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελλάδας (309 taxa, 65%). Αποκλειστικά in situ προστατεύονται 23,5% του συνόλου των taxa, 18,2% προστατεύονται αποκλειστικά ex situ, 42,3% προστατεύονται και in situ και ex situ, ενώ 16,1% δεν προστατεύεται ούτε in situ ούτε ex situ. Συνολικά, 255 taxa (53,9%) φυλάσσονται σε ζωντανές συλλογές σε βοτανικούς κήπους και σπέρματα 190 taxa (40,2%) φυλάσσονται σε τράπεζες σπερμάτων. 73

83 Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Abeli, T., Gentili, R., Rossi, G., Bedini, G., Foggi, B., Can the IUCN criteria be effectively applied to peripheral isolated plant populations? Biodiversity & Conservation 18: Becker, C. G., Loyola, R. D., Extinction risk assessments at the population and species level: implications for amphibian conservation. Biodiversity Conservation 17: BGCI., GardenSearch online database. Botanic Gardens Conservation International. Richmond, U.K. Available at (accessed March 2012). Bilz, M., Kell, S.P., Maxted, N., Lansdown, R.V., European Red List of Vascular Plants, Publications Office of the European Union, Luxembourg. Brito, D., Ambal, R. G., Brooks, T., De Silva, N., Foster, M., Hao, W., Hilton-Taylor, C., Paglia, A., Rodríguez, J. P., Rodríguez, J. V., How similar are national red lists and the IUCN Red List? Biological Conservation 143: Broennimann, O., P. Vittoz, D. Moser, and A. Guisan Rarity types among plant species with high conservation priority in Switzerland. Botanica Helvetica 115: Butchart, S.H.M., A.J. Stattersfield, J.E.M. Baillie, L.A. Bennun, S.N. Stuart, H.R. Akçakaya, C. Hilton-Taylor, and G.M. Mace Using Red List Indices to measure progress towards the 2010 target and beyond, Philosophical Transactions of the Royal Society of Britain 360: CBD, Convention on Biological Diversity, Montréal, Canada. Available from (accessed March 2012). CITES, Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora. Geneva, Switzerland. Available at (accessed March 2012). Collar, N.J., The reasons for Red Data Books. Oryx 30:

84 Curtis, T. G. F., McGough, H. N., Irish red data book, Vol. 1 Vascular Plants. Wildlife Service, Ireland. Dines, T. D., Jones, R. A., Leach, S.J., McKean, D. R., Pearman, D. A., Preston, C. D., Rumsey, F. J., Taylor, I., The Vascular Plant Red Data List for Great Britain, in Cheffings, C. M., Farrell, L. (Eds), Species Status, pp Joint Nature Conservation Committee, Peterborough. ENSCONET, European Native Seed Conservation Network. Available from (accessed March 2012). EURISCO, EURISCO Catalogue. Available at (accessed March 2012). Euro+Med, Euro+Med PlantBase - the information resource for Euro-Mediterranean plant diversity, Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem, Germany. Available from (accessed March 2012). Flora Europaea Royal Botanic Garden Edinburgh, Inverleith Row, Edinburgh, United Kingdom. Available at (accessed March 2012). Feria Arroyo, T.P., Olson, M.E., García-Mendoza, A., Solano E., A GIS-Based Comparison of the Mexican National and IUCN Methods for Determining Extinction Risk. Conservation Biology 23: Garcia, F.I., Marini, M.A, Comparative study between the global, national and state lists of threatened birds in Brazil. Natureza & Conservaçāo 4: Gärdenfors, U., Classifying threatened species at national versus global levels. Trends in Ecology & Evolution 16: Gärdenfors, U., Hilton-Taylor, C., Mace, G.M., Rodríguez, J. P., The application of IUCN Red List Criteria at national and regional levels. Species 31-32:

85 Godefroid, S., Rivière, S., Waldren, S., Boretos, N., Eastwood, R., Vanderborght, T., To what extent are threatened European plant species conserved in seed banks? Biological Conservation 144: IUCN (Threatened Plants Committee Secretariat), The rare, threatened and endemic plants of Greece. Annales Musei Goulandris 5: IUCN, IUCN Red List Categories. Prepared by the IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland. IUCN, IUCN Red List categories and criteria: version 3.1. IUCN, Gland and Cambridge. IUCN, Guidelines for Application of IUCN Red list Criteria at Regional Levels: Version 3.0, IUCN Species Survival Commission, Gland and Cambridge. IUCN, The IUCN Red List of Threatened Species. Version (accessed March 2012). IUCN/SSC Criteria Review Working Group IUCN Red List Criteria review provisional report: draft of the proposed changes and recommendations. Species 31 32: Jackson, P. W., Kennedy, K., The Global Strategy for Plant Conservation: a challenge and opportunity for the international community. Trends in Plant Science 14 (11): Kadis, C., Tsintides, T., Christodoulou, S. C., Papadopoulos, M., Georghiou, K., Thanos, C., A., Eliades, N. G., Kounnamas, C., Constantinou, C., Kouzali, I., Andreou, M., Plant micro-reserves and ex situ conservation of priority species/habitats in Cyprus, in Cook, C., M., Maloupa, E., Mylona, P., (Eds), Book of abstracts of EuroGard VI: European botanic gardens in a changing world, p. 108, Chios, Greece. Laguna, E., Deltoro, V. I., Pérez-Botella, J., Pérez-Rovira, P., Serra, Ll., Olivares, A., Fabregat, C., The role of small reserves in plant conservation in a region of high diversity in eastern Spain. Biological conservation 119:

86 Lamoreux, J., Resit Akḉakaya, H., Bennun, L., Collar, N. J., Boitani, L., Brackett, D., Brutigäm, A., Brooks, T. M., da Fonseca, G. A. B., Mittermeier, R. A., Rylands, A. B., Gärdenfors, U., Hilton-Taylor, C., Mace, G., Stein, B. A., Stuart, S., Value of the IUCN Red List. Trends in Ecology and Evolution, 18 (5): Langer, L. L., Curtis, H., Biological Diversity: Status and trends in the United States, USDA Forest Service. General Technical Report. Li. D., Pritchard, H. W., The science and economics of ex situ plant conservation. Trends in Plant Science 14 (11): Mace, G.M., Collar, N.J., Gaston, K.J., Hilton-Taylor, C., Akçakaya, H.R., Leader-Williamns, N., Milner-Gulland, E.J., Stuart, S.N., Quantification of extinction risk: IUCN s system for classifying threatened species. Conservation Biology 22: Mace, G.M., Lande, R., Assessing extinction threats: toward a re-evaluation of IUCN threatened species categories. Conservation Biology 5: Mace, G.M., Stuart, S.N., Draft IUCN Red List Categories, Version 2.2. Species 21 22: Maloupa, E., Krigas, N., The Balkan botanic grden of Kroussia, northern Greece: a garden dedicated to the conservation of the native plants of Greece and the Balkans. Sibbaldia: The journal of Botanic Garden Horticulture, 6: Mauder, M., Higgens, S., Culham, A., The effectiveness of botanic garden collections in supporting plant conservation: a European case study. Biodiversity and Conservation 10: Maxted, N., Ex situ, in situ Conservation. Encyclopedia of Biodiversity, Vol. 2: Med-Checklist, Med-Checklist - A critical inventory of vascular plants of the circummediterranean countries, Botanic Garden and Botanical Museum Berlin-Dahlem, Germany. Available from (accessed March 2012). Miller, R. M., Rodríguez, J. P., Anoskowicz-Fowler, T., Bambaradeniya, C., Boles, R., Eaton, M. A., Gärdenfors, U., Keller, V., Molur, S., Walker, S., Pollock. C., National threatened 77

87 species Listing based on IUCN criteria and regional guidelines: current status and future perspectives. Conservation Biology 21: Milner-Gulland, E. J., Kreuzberg-Mukhina, E., Grebot, B.,. Ling, S., Bukova, E., Abdusalamov, I., Bekenov, A., Gärdenfors, U., Hilton-Taylor, C., Salnikov, V., Stogova, L., Application of IUCN red listing criteria at the regional and national levels: a case study from Central Asia. Biodiversity and Conservation 15: Phitos D., Strid, A., Snogerup, S., Greuter, W., The Red Data Book of Rare and Threatened Plants of Greece, World Wildlife Fund, Athens. Planta Europa, A Sustainable future for Europe; the European Strategy for Plant Conservation Plantlife International (Salisbury, UK) and the Council of Europe (Strasbourg, Frane). ISBN: Rodrígues, A. S. L., Pilgrim, J. D., Lamoreux, J. F., Hoffmann, M., Brooks, T. M., The value of the IUCN Red List for conservation. Trends in Ecology and Evolution 16: Rodríguez, J. P., National Red Lists: the largest global market for IUCN Red List Categories and Criteria. Endangered Species Research 6: Salafsky, N., Salzer, D., Stattersfield, A., J., HILTON-TAYLOR,., Neugarten, R., Butchart, S. H. M., Collen, B., Cox, N., Master, L. L., O Connor, S., Wilkie, D., A Standard Lexicon for Biodiversity Conservation: Unified Classifications of Threats and Actions. Conservation Biology 22 (4): Sharrock, S., Jones, M., Saving Europe s threatened flora: progress towards GSPC Target 8 in Europe. Biodiversity Conservation 20: Strid, A., Tan K., Flora hellenica 1. Königstein: Koeltz Scientific Books, Germany. Strid, A., Tan K., Flora hellenica 2. Ruggell: Koeltz Scientific Books, Germany. Tan K., Tsounis, G., Tsounis, L., Micromeria acropolitana (Lamiaceae) rediscovered in Athens (Greece). Phytologia Balcanica 16:

88 Vassiliades, D., Astragalus idaeus (Fabaceae) rediscovered in Crete. Botanika Chronika 16: von May, R., Catenazzi, A., Angulo, A., Brown, J.L., Carrillo, J., Chávez, G., Córdova, J.H., Curo, A., Delgado, A., Enciso, M.A., Gutiérrez, R., Lehr, E., Martínez, J.L., Medina- Müller, M., Miranda, A., Neira, D.R., Ochoa, J.A., Quiroz, A.J., Rodríguez, D.A., Rodríguez, L.O., Salas, A.W., Seimon, T., Seimon, A., Siu-Ting, K., Suárez, J., Torres, C., Twomey, E., Current state of conservation knowledge on threatened amphibian species in Peru. Tropical Conservation Science 1: Walter, K. S., Gillett, H. J. (Eds.), IUCN Red List of Threatened Plants. Compiled by the World Conservation Monitoring Centre. IUCN-The World Conservation Union, Gland, Switzerland and Cambridge. Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Καλπουτζάκης, Ε., Κωνσταντινίδης, Θ., Alkanna saroriana Boiss. & Heldr., Κινδυνεύον (EN), στο: Φοίτος, Δ., Κωνσταντινίδης, Θ., Καμάρη, Γ. (Eds), Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, Τόμος 1 (A-D): 60-63, Ελληνική Βοτανική Εταιρία, Πάτρα, Ελλάδα Κρίγκας, Ν., Δαρδιώτης, Γ., Φυτά και ανθρώπινες δραστηριότητες: εννοιολογικό χάος, σύγχρονες προσεγγίσεις και προτεινόμενοι όροι στην Ελληνική γλώσσα. Βοτανικά Χρονικά 19: Μ.Α.Ι.Χ., Πρωτόκολλα αποθήκευσης και φύτρωσης σπερμάτων καθώς και ανάπτυξης και μεταφύτευσης αρτιβλάστων. CRETAPLANΤ, Πιλοτικό Δίκτυο Μικρο-Αποθεμάτων Φυτών στη Δυτική Κρήτη (LIFE04NAT_GR_000104). Μεντέλη, Β., Διερεύνηση της ex situ διατήρησης και της εμπορίας των ελληνικών ενδημικών φυτών. Μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 79

89 Νόμος για τη Βιοποικιλότητα Ν.3739/2011. «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις». ΦΕΚ/Α 60/ Ντάφης, Σ., Παπαστεργιάδου, Ε., Γεωργίου, Κ., Μπαμπαλώνας, Δ., Γεωργιάδης, Θ., Παπαγεωργίου, Μ., Λαζαρίδου, Θ. και Τσιαούση, Β., Οδηγία 92/43/ΕΟΚ. Το Έργο Οικοτόπων στην Ελλάδα: Δίκτυο ΦΥΣΗ Συμβόλαιο αριθμός Β4-3200/84/756, Γεν. Διεύθυνση ΧΙ Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων. Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 21ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Επίσημη Εφημερίδα αριθ. L 206 της 22/07/1992 σ Προεδρικό Διάταγμα 67/1981. Περί προστασίας της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας και καθορισμού της διαδικασίας συντονισμού και ελέγχου της ερεύνης επ αυτών. ΦΕΚ 23/ Συνθήκη του Ρίο Ν.2204/94. Σύμβαση για τη βιολογική ποικιλότητα. ΦΕΚ 59/Α/94. Τσιντίδης, Τ., Χριστοδούλου, Χ. Σ., Δεληπέτρου, Π., Γεωργίου, Κ., Το κόκκινο βιβλίο της χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός σύνδεσμος Κύπρου, Λευκωσία, Κύπρος. Φοίτος, Δ., Κωνσταντινίδης, Θ., Καμάρη, Γ. (Eds), Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων φυτών της Ελλάδας, Τόμος 1 (A-D) & 2 (E-Z). Ελληνική Βοτανική Εταιρία, Πάτρα, Ελλάδα. 80

90 Παραρτήματα 81

91 Παράρτημα Ι 82

92 Παράρτημα I. Κατηγορίες κινδύνου εξαφάνισης των σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας σε εθνικό (για την περίοδο ), περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, όπως αυτές αξιολογήθηκαν και αποδόθηκαν στις πηγές που χρησιμοποιήθηκαν. Τα taxa παρουσιάζονται ανά οικογένεια, με αλφαβητική σειρά. Τα taxa που συμβολίζονται με αστερίσκο (*) περιορίζονται στην Ελλάδα (ενδημικά Ελλάδας). Για τις ισοδυναμίες μεταξύ των χαρακτηρισμών των διαφορετικών συστημάτων της IUCN, βλ. πίνακα 3. Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) ALISMATACEAE Damasonium alisma Miller - V - NT - Sagittaria sagittifolia L. - - VU LC - AMARYLLIDACEAE *Galanthus ikariae Baker subsp. ikariae R R - VU - *Galanthus ikariae Baker subsp. snogeruppi R R - VU - Galanthus nivalis L. - R NT NT - Galanthus reginae-olgae Orph. subsp. corcyrensis V R - VU - Galanthus reginae-olgae Orph. subsp. reginae-olgae V R - VU - *Galanthus reginae-olgae Orph. subsp. vernalis V R - VU - Leucojum aestivum L. - - VU - - APOCYNACEAE *Vincetoxicum creticum Browicz - - NT - R ARACEAE Arum cyrenaicum Hruby - - VU - - *Arum purpureospathum P. C. Boyce - V VU VU V *Biarum davisii Turrill subsp. davissi R R - NT V Biarum davisii Turrill subsp. marmariensis P. C. Boyce R R - NT V *Biarum fraasianum (Schott) N. E. Brown - E ASCLEPIADACEAE Periploca angustifolia Labill. - V ASPLENIACEAE *Asplenium creticum Lovis, Reichst. & Zaffran R - VU - R

93 Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Οικογένεια Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) BERBERIDACEAE Bongardia chrysogonum (L.) Griseb. - E *Gymnospermium altaicum (Pall.) Spach subsp. peloponnesiacum Phitos E V NT - R Leontice leontopetalum L. subsp. leontopetalum - - VU - - BETULACEAE Alnus incana (L.) Moench subsp. incana - - NT - - BIEBERSTEINIACEAE Biebersteinia orphanidis Boiss. - E EN - - BLECHNACEAE Woodwardia radicans (L.) Sm. - E - NT - BORAGINACEAE *Alkanna sartoriana Boiss. & Heldr. I?Ex EN - I *Anchusa caespitosa Lam. R R - - R *Anchusa samothracica Bigazzi & Selvi - - EN - - Arnebia densiflora (Ledeb.) Ledeb. E V *Cynoglossum sphacioticum Boiss. & Heldr. R V VU - R Cynoglossum stamineum Desf. E V *Lithodora zahnii (Heldr. ex Halácsy) I. M. Johnston R V - - R *Myosotis solange Greuter & Zaffran R E VU - E Myosurus heldreichii Heldr. - - VU - - *Nonea cesatiana (Fenzl & Fried.) Greuter & Burdet R R - - R *Omphalodes verna Moench subsp. graeca Greuter - - NT - - *Onosma elegantissima Rech. f. & Goulimy E R - - V *Onosma sangiasense Teppner & latroú - - NT - - *Onosma stridii Teppner - V EN - - Paracaryum lithospermifolium (Lam.) Grande subsp. cariense (Boiss.) R. Mill - - NT - - Paramoltkia doerfleri (Wettst.) Greuter & Burdet - - EN - R

94 Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Οικογένεια Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) *Symphytum davisii Wickens subsp. cycladense (Pawl.) Stearn R - VU VU R BUXBAUMIACEAE Buxbaumia viridis (Moug. ex Lam. & DC.) Brid. ex Moug. & Nestl. - - EN - - CALLITRICHACEAE Callitriche pulchra Schotsm. V E CR CR - CAMPANULACEAE *Asyneuma giganteum (Boiss.) Bornm. V V VU VU V *Campanula aizoides Zaffran ex Greuter R - VU - I *Campanula aizoon Boiss. & Spruner V V - - I,V *Campanula asperuloides (Boiss. & Orph.) Engler V V VU DD V *Campanula columnaris Contandr. & al. R V - - R *Campanula cymaea Phitos R R - - R Campanula cymbalaria Smith - V *Campanula garganica Ten. subsp. acarnanica (Damboldt) Damboldt - - VU - - *Campanula garganica Ten. subsp. cephallenica (Feer) Hayek - - VU - - *Campanula hierapetrae Rech. f. R R VU - R *Campanula incurva Aucher R R - - R *Campanula laciniata L. R R - - R *Campanula merxmuelleri Phitos - V VU - - *Campanula pangea Hartvig - - VU - - *Campanula papillosa Halácsy R - CR - R *Campanula reiseri Halácsy R R VU - R *Campanula rupestris Sm. R VU - - R

95 Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Οικογένεια Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) *Campanula samothracica (Degen) Greuter & Burdet subsp. samothracica V - VU - V *Campanula sartorii Boiss. & Heldr. R R - - R *Campanula saxatilis L. subsp. cytherea Rech. f. & Phitos R R - - V *Campanula saxatilis L. subsp. saxatilis R R VU - V Symphyandra wanneri (Rochel) Heuffel - R CARYOPHYLLACEAE *Arenaria gionae L.-Å. Gustavsson R R - - R *Arenaria leucadia Phitos & Strid - V EN - - *Arenaria phitosiana Greuter & Burdet I V - - I *Bolanthus creutzburgii Greuter R - VU - R *Bufonia euboica Phitos & Kamari - E Cerastium dominici Favarger - - VU - R *Cerastium illyricum Ard. subsp. crinitum (Lonsing) P. D. Sell & Whitehead - - VU - - *Cerastium runemarkii Möschl & Rech. f. I - VU - I *Cerastium theophrasti Merxm. & Strid R V - - R Cyathophylla chlorifolia (Poiret) Bocquet & Strid - R *Dianthus androsaceus (Boiss. & Heldr.) Hayek - R Dianthus arpadianus Ade & Bornm. R - EN - - *Dianthus haematocalyx Boiss. & Heldr. subsp. phitosianus Constantin. - - VU - - Dianthus ingoldbyi Turrill - - EN - - *Dianthus juniperinus Sm. subsp. kavusicus Turland R - CR - V Dianthus simulans Stoj. & Stefanov - R - - -

96 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Dianthus xylorrhizus Boiss. & Heldr. I V VU - V *Minuartia dirphya Trigas & latroú - - CR CR - *Minuartia greuteriana Kamari - R *Minuartia parnonia (Kamari) latroú, Trigas & Kit Tan R - NT - E *Minuartia pichleri (Boiss.) Maire & Petitmengin R VU - - R Minuartia saxifraga (Friv.) Graebner subsp. saxifraga R - VU - - *Minuartia wettsteinii Mattf. R E VU - E *Paronychia bornmuelleri Chaudhri R?V - - R *Petrorhagia grandiflora Iatroú - V *Saponaria aenesia Heldr. - - EN - - *Saponaria jagelii Phitos & Greuter - E - CR - *Silene ammophila Boiss. & Heldr. subsp. ammophila R V EN - V *Silene ammophila Boiss. & Heldr. subsp. carpathae Chowdhuri R V VU - V *Silene cephallenia Heldr. subsp. cephallenia - - CR - - *Silene flavescens Waldst. & Kit. subsp. dictaea (Rech. f.) Greuter R R VU - R *Silene holzmannii Boiss. V V EN EN V *Silene integripetala Bory & Chaub. subsp. greuteri (Phitos) Akeroyd nt R - - R *Silene orphanidis Boiss. E V EN EN E Silene succulenta Forskål subsp. succulenta - R - - R CHENOPODIACEAE *Beta nana Boiss. & Heldr. R R - VU R COLCHICACEAE *Colchicum asteranthum Vassiliad. & K. Perss. - - VU - -

97 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) Colchicum burttii Meikle - - NT - - *Colchicum chimonanthum K. Perss. - - VU - - *Colchicum euboeum (Boiss.) K. Perss. - - NT - - *Colchicum lingulatum Boiss. & Spruner subsp. lingulatum - - NT - - *Colchicum parnassicum Sartori, Orph. & Heldr. nt - NT - - *Colchicum peloponnesiacum Rech. f. & P. H. Davis - - NT - - *Colchicum psaridis Heldr. ex Halácsy nt - NT - - *Colchicum pulchellum K. Perss. - - NT - - *Colchicum rausii K. Perss. - - VU - - Colchicum soboliferum (Fisch. & C. A. Mey.) Stef. - - VU - - Colchicum stevenii Kunth - - NT - - COMPOSITAE *Achillea ambrosiaca (Boiss. & Heldr.) Boiss. nt V *Achillea barbeyana Heldr. & Heimerl R R - - R *Achillea occulta Constantin. & Kalpoutz. - - VU - - *Anthemis cretica L. subsp. sibthorpii (Griseb.) Covaerts R V EN - R *Anthemis glaberrima (Rech. f.) Greuter E E CR CR E Anthemis macedonica Boiss. & Orph. subsp. orbelica - - VU - R (Pančic) Oberpr. & Greuter *Anthemis rhodensis Boiss. I V - - R *Anthemis rosea Sm. subsp. rosea - V - - V *Anthemis samariensis Turland - - VU - - Artemisia herba-alba Asso - V *Carlina diae (Rech. f.) Meusel & Kästner V V - EN V

98 Οικογένεια Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) *Centaurea achaia Boiss. & Heldr. subsp. corinthiaca (Boiss. & Heldr.) Phitos & T. Georgiadis R - VU - R *Centaurea aetolica Phitos & T. Georgiadis - E EN - - Centaurea amplifolia Boiss. & Heldr. - E *Centaurea argentea L. subsp. argentea nt - LC - - *Centaurea argentea L. subsp. chionantha (Turland & L Chilton) Greuter nt - LC - - Centaurea athoa DC. subsp. athoa - - VU - - *Centaurea attica Nyman subsp. megarensis (Halácsy & Hayek) Dostal E - VU VU - *Centaurea carystea Trigas & Constantin. - - CR - - *Centaurea charrelii Halácsy & Dörfl. K E CR - - *Centaurea chrysocephala Phitos & Georgiadis R R - - R *Centaurea cithaeronea Phitos & Constantin. - V EN - - *Centaurea heldreichii Halácsy E E VU CR E *Centaurea incompleta Halácsy - E *Centaurea kalambakensis Freyn & Sint. E R - VU E *Centaurea lactucifolia Boiss. R V - - R *Centaurea lancifolia Sieber ex Spreng. V V EN EN V *Centaurea leonidia Kalpoutz. & Constantin. - - EN - - *Centaurea litochorea T. Georgiadis & Phitos R - VU - R *Centaurea messenicolasiana T. Georgiadis, G. Dimitrellos & Routsi - - VU - - *Centaurea musarum Boiss. & Orph. R E - - R

99 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Centaurea niederi Heldr. E E VU VU E *Centaurea paxorum Phitos & T. Georgiadis R - VU - V *Centaurea peucedanifolia Boiss. & Orph. E - VU VU E *Centaurea poculatoris Greuter V E VU - V *Centaurea princeps Boiss. & Heldr. E V VU EN E *Centaurea pseudocadmea Wagenitz I - VU - R Centaurea pumilio L. V - VU - R *Centaurea rechingeri Phitos R - VU - R *Centaurea subciliaris Boiss. & Heldr. subsp. acarnanica nt - VU - - Matthias *Centaurea tuntasia Heldr. ex Halácsy R Ex - - Ex *Centaurea vlachorum Hartvig - V *Centaurea xylobasis Rech. f. R V - - V *Cirsium steirolepis Petrak - V *Crepis arcuata Kamari & Strid - V EN - - *Crepis athoa Boiss. R - VU - R *Crepis auriculifolia Sieber ex Spreng. R R NT - - *Crepis heldreichiana (Kuntze) Greuter R V VU - R *Crepis merxmuelleri Kamari & Hartvig - V VU - - *Crepis sibthorpiana Boiss. & Heldr. R V VU - R *Cyanus baldaccii (Bald.) Holub V V VU - V Cynara cyrenaica Maire & Weiller - - EN - - *Helichrysum amorginum Boiss. & Orph. R V - - R *Helichrysum doerfleri Rech. f. R - EN - V

100 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Helichrysum heldreichii Boiss. R V NT - V *Helichrysum sibthorpii Rouy V V EN - V *Helichrysum taenari Rothm. - V VU - R *Inula subfloccosa Rech. f. R R - - R *Jurinea taygetea Halácsy R - CR - R *Klasea cretica (Turrill) Holub - - NT - R *Leontodon hellenicus Phitos K V *Phitosia crocifolia (Boiss. & Heldr.) Kamari & Greuter E E EN EN E *Scorzonera mollis M. Bieb. subsp. idaea (Cand.) Lack R - VU - R *Scorzonera scyria M. A. Gust. & Snogerup R V VU - R *Senecio eubaeus Boiss. & Heldr. R - VU - R *Tragopogon lassithicus Rech. f. R V VU - V Tripleurospermum conoclinium (Boiss. & Balansa) Hayek - - EN - - CONVOLVULACEAE *Convolvulus argyrothamnos Greuter E E - CR E *Convolvulus mairei Maire & Petitm. - - VU - - *Cuscuta atrans Feinbrun I - VU - - CORIARIACEAE Coriaria myrtifolia L. - - VU - - CRASSULACEAE *Prometheum tymphaeum (Quézel & Contandr.) 't Hart R - VU - R Sedum stefco Stef. - - NT - - CRUCIFERAE *Aethionema carlsbergii Strid & Papan. R V EN - R *Aethionema orbiculatum (Boiss.) Hayek R - VU - R *Aethionema retsina Phitos & Snogerup R V CR CR R *Alyssum fallacinum Hausskn. R R - - R *Alyssum fragillimum (Bald.) Rech. f. R V VU - V

101 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Alyssum handelii Hayek nt R *Alyssum idaeum Boiss. & Heldr. R - VU - R *Alyssum lassiticum Halácsy R - VU - V *Alyssum sphacioticum Boiss. & Heldr. R V VU - V *Alyssum tenium Halácsy R V VU - R Arabis procurrens Waldst. & Kit. - - NT - - *Aubrieta erubescens Griseb. R R VU - R *Aubrieta glabrescens Turrill - R *Aubrieta scyria Halácsy R R - - I *Coincya nivalis (Boiss. & Heldr.) Greuter & Burdet - R *Draba laconica Stevanović & Kit Tan - - EN - - Draba nuda (Bél.) Al-Shehbaz & M. Koch R - VU - - *Draba strasseri Greuter - - VU - - *Erysimum krendlii Polatschek - - VU - - *Erysimum naxense Snogerup R R - - R *Erysimum senoneri (Reuter) Wettst. subsp. amorginum nt V Snogerup *Erysimum senoneri (Reuter) Wettst. subsp. icaricum Snogerup nt V *Iberis runemarkii Greuter & Burdet - V - VU E *Isatis tinctoria L. subsp. athoa (Boiss.) Papan. R - VU LC R *Noccaea cretica (Degen & Jav.) F. K. Mey nt - VU - - *Noccaea zaffranii F. K. Mey. - - VU - - *Ricotia isatoides (W. Barbey) B. L. Burtt R V - - R

102 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Rorippa icarica Rechinger R V - - R *Thlaspi zaffranii (F. K. Meyer) Greuter & Burdet - V - - V DATISCACEAE Datisca cannabina L. V V VU - V DIPSACACEAE *Cephalaria squamiflora (Sieber) Greuter - - NT - V *Cephalaria tenuiloba Strid R V *Lomelosia minoana (P. H. Davis) Greuter & Burdet subsp. R V VU - R asterusica (Greuter) Greuter & Burdet Pterocephalus brevis Coulter V V DROSERACEAE Drosera rotundifolia L. - - EN - E ERICACEAE Rhododendron luteum Sweet - - VU LC - EUPHORBIACEAE *Euphorbia rechingeri Greuter R - VU - V *Euphorbia suitan-hassei Strid, B. Bentzer, Bothmer, - - NT - - Engstrand & M. A. Gust. FAGACEAE *Quercus trojana Webb subsp. euboica (Papaioannou) K. I. Chr. - V VU - - FUMARIACEAE *Corydalis thasia (Stoj. & Kitan.) Stoj. & Kitan. R - VU - - GERANIACEAE Geranium thessalum Franzén - - VU - - GESNERIACEAE Haberlea rhodopensis Friv. - - VU LC R *Jankaea heldreichii (Boiss.) Boiss. V R - NT V Ramonda serbica Panč. V - VU LC R GLOBULARIACEAE *Globularia stygia Boiss. - - VU E GRAMINEAE Aegilops speltoides Tausch. var. ligustica (Savign.) Fiori - - VU LC - *Festuca pseudosupina Vetter apud Rech. f. R V - - R Lolium subulatum Vis. - - VU - -

103 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Sesleria doerfleri Hayek R V NT - R GUTTIFERAE *Hypericum aciferum (Greuter) N. Robson E E VU - E *Hypericum fragile Heldr. & Sartori ex Boiss. R - VU - R *Hypericum jovis Greuter V V LC - V *Hypericum kelleri Bald. R V NT - V *Hypericum taygeteum Quézel & Contandr. R - VU - R HIPPURIDACEAE Hippuris vulgaris L. - - VU LC - HYACINTHACEAE *Bellevalia brevipedicellata Turrill - V EN - V Bellevalia edirnensis Ozhatay & B. Mathew - - EN - - *Bellevalia sitiaca Kypr. & Tzanoud. - - VU - - Hyacinthella leucophaea (K. Koch) Schur subsp. atchleyi - R NT - R (A. K. Jacks. & Turrill) K. Perss. & Jim. Perss. IRIDACEAE *Crocus biflorus Miller subsp. stridii (Papan. & Zacharof) B. Mathew R V *Crocus goulimyi Turrill R V - - R Crocus pelistericus Pulević - R *Crocus robertianus C. Brickell V V NT - V Crocus speciosus M. Bieb. subsp. speciosus - - VU - - LABIATAE Ajuga piskoi Degen & Bald. - - VU - R Ajuga pyramidalis L. - - VU - - Lavandula cariensis Boiss. - - VU - - *Micromeria taygetea P. H. Davis E - EN EN E Moluccella spinosa L. E - VU - - *Nepeta sphaciotica P. H. Davis E E CR - E

104 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Origanum calcaratum Juss. R - VU - R *Origanum dictamnus L. V V - NT V Origanum sipyleum L. - - VU - - *Origanum symes Carlström - V *Origanum vetteri Briq. & Barbey R V VU - V *Origanum x lirium Heldr. ex Halácsy - - VU - - *Satureja acropolitana (Halácsy) Greuter & Burdet R?Ex - - R *Satureja cretica (L.) Briq. R - VU - R *Scutellaria rupestris Boiss. & Heldr. subsp. cephalonica R - EN - R (Bornm.) Greuter & Burdet *Scutellaria rupestris Hornem. subsp. rechingeri Bothmer R V - - R *Scutellaria rupestris Hornem. subsp. rupestris R V - - R *Sideritis euboea Heldr. - - EN - - *Sideritis raeseri Boiss. & Heldr. subsp. attica (Heldr.) - - VU - - Papan. & Kokkini Sideritis sipylea Boiss. - - EN - - *Stachys euboica Rech. f. R V - - R *Stachys pangaea Phitos K V VU - - *Stachys spreintzenhoferi Heldr. subsp. virella D. Persson R E - - R *Stachys swainsonii Benth. subsp. melangavica D. Perss. R - NT - R *Stachys swainsonii Benth. subsp. scyronica (Boiss.) Phitos R R - - R & Damboldt *Teucrium aroanium Orph. ex Boiss. R - NT - R *Teucrium cuneifolium Sm. R - VU - R

105 Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Οικογένεια Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) *Teucrium francisci-werneri Rech. f. V R - - V Teucrium montbretii Bentham subsp. heliotropiifolium (W. Barbey) P. H. Davis R V - - R *Thymbra calostachya (Rech. f.) Rech. f. R R VU - R *Thymus hartvigii R. Morales subsp. hartvigii - - NT - - *Thymus laconicus Jalas K - VU - - *Thymus plasonii Adamov. V - EN - V *Thymus rechingeri Hartvig subsp. macrocalyx Hartvig - R *Thymus rechingeri Hartvig subsp. rechingeri - R Thymus sipyleus Boiss. - - VU - - LEGUMINOSAE *Anthyllis splendens Willd. - R *Astragalus agraniotii Orph. ex Boiss. R V EN - R *Astragalus drupaceus Orph. ex Boiss. R E VU - R *Astragalus idaeus Bunge R?Ex - - EX,E *Astragalus laconicus latroú & Kit Tan - - VU - - *Astragalus maniaticus Kit Tan & Strid - - NT - - *Cicer graecum Orph. ex Boiss R V - EN - Hedysarum grandifiorum Pall. - - EN - - *Lathyrus neurolobus Boiss. & Heldr. R - VU - V Medicago carica (Hub.-Mor.) E. Small R - VU DD - Medicago carstiensis Wulfen - - VU LC - Medicago heyniana Greuter V V VU NT - Medicago hypogaea E. Small - - VU NT - Medicago medicaginoides (Retz.) Small - - VU LC -

106 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) Medicago muricoleptis Tineo - - VU - - *Medicago strasseri Greuter, Matthas & Risse - - VU NT - *Onobrychis peloponnesiaca (latroú & Kit Tan) latroú & Kit Ex - EN - Ex Tan *Onobrychis sphaciotica Greuter R V VU - V Petteria ramentacea (Sieber) C. Presl - - VU - - *Trifolium barbeyi Gibelli & Belli K V - - V LEMNACEAE Wolffia arrhiza (L.) Wimmer - V - LC - LENTIBULARIACEAE Utricularia australis R. Br. - - VU LC - Utricularia gibba L. - - EN NT - LILIACEAE *Allium calamarophilon Phitos & Tzanoud. K?V - DD - Allium chamaemoly L. - V *Allium platakisii Tzanoud. & Kypr. - - CR - - *Allium runemarkii Trigas & Tzanoud. - - CR - - *Allium samothracicum Tzanoud., Strid & Kit Tan - - EN - - *Androcymbium rechingeri Greuter E E - EN E Cyclamen persicum Miller - V Erythronium dens-canis L. - R - - R *Fritillaria conica Boiss. R V EN EN V Fritillaria elwesii Boiss. - - EN - - *Fritillaria epirotica Turrill ex Rix R R VU EN R *Fritillaria euboeica Rix R R VU VU E *Fritillaria obliqua Ker-Gawler subsp. obliqua R V NT EN R

107 Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Εθνικό επίπεδο Περιφερειακό Παγκόσμιο επίπεδο επίπεδο Οικογένεια Taxon Phitos Phitos Walter & IUCN Bilz et al. et al. et al. Gillett (1982) (2011) (1995) (2009) (1998) *Fritillaria obliqua Ker-Gawler subsp. tuntasia (Heldr. ex Halácsy) Kamari R - VU VU R *Fritillaria pelinaea Kamari - V EN - - *Fritillaria rhodia Hansen R R - - R *Fritillaria rhodocanakis Orph. ex Baker R V VU EN R *Fritillaria spetsiotica Kamari - V VU - - *Fritillaria sporadum Kamari - R VU - - *Fritillaria theophrasti Kamari & Phitos - - EN - - *Fritillaria thessala (Boiss.) Kamari subsp. reiseri Kamari - V Lilium candidum L. - - NT - - Lilium rhodopaeum Delip. R V VU VU R *Muscari kerkis Karlén - V *Tulipa doerfleri Gand. V - VU - V *Tulipa goulimyi Sealy & Turrill V V - - V Tulipa undulatifolia Boiss. - V LINACEAE *Linum hellenicum latroú - V VU - - *Linum phitosianum Christodoulakis & Iatroú - E MARSILEACEAE Marsilea quadrifolia L. - - EN NT - Pilularia minuta Durieu ex A. Braun - V - EN - ONAGRACEAE *Epilobium vernonicum Snogerup - V ORCHIDACEAE *Cephalanthera cucullata Boiss. & Heldr. E E EN EN - Cephalanthera epipactoides Fisch. & C. A. Meyer R V - VU - Comperia comperiana (Steven) Ascherson & Graebner E V *Dactylorhiza graeca H. Baumann - V - - -

108 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) Dactylorhiza incarnata (L.) Soó - - VU LC - *Dactylorhiza kalopissii E. Nelson R V - EN R Dactylorhiza macedonica J. Hölz. & Künkele R - VU - R *Dactylorhiza pythagorae Gölz & H. R. Reinhard - - CR - - Epipactis atrorubens Hoffm. ex Besser subsp. spiridonovii - - EN LC - (Devillers-Tersch. & Devillers) Kreutz *Epipactis cretica Kalop. & Robatsch - V EN - V *Epipactis greuteri H. Baumann & Künkele - R - EN - Epipactis nauosaensis Robatsch - - EN - - Epipactis pontica Taubenheim - - VU VU R *Epipactis subclausa Robatsch - - NT - - Gymnadenia rhellicani (Teppner & E. Klein) Teppner & E. - - VU LC - Klein Neottia cordata (L.) Rich. - - VU LC - *Ophrys argolica H. Fleischm. R V - VU V Ophrys helenae Renz R R - - R *Ophrys umbillicata Desf. subsp. rhodia H. Baumann & - R - LC - Künkele Orchis militaris L. - R - LC - *Orchis prisca Hautzinger - V Orchis punctulata Steven & Lindley - E - VU - Pseudorchis frivaldii (Hampe ex Grisebach) P.H. Hunt - V - LC - Serapias ionica E. Nelson ex H. Baumann & Künkele - V OROBANCHACEAE Cistanche phelypaea (L.) Coutinho - R - - -

109 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Orobanche schultzioides (M. J. Y. Foley) Domina - - EN - - PAEONIACEAE *Paeonia clusii F.C. Stearn subsp. rhodia (Stearn) Tzanoud. V V - VU V Paeonia mascula (L.) Mill. subsp. russi (Biv.) Cullen & - - NT - - Heywood *Paeonia parnassica Tzanoud. V V VU EN V PALMAE Phoenix theophrasti Greuter V V VU NT V PAPAVERACEAE Roemeria hybrida (L.) DC. subsp. hybrida - - VU - - PLANTAGINACEAE Sibthorpia europaea L. - - VU - - PLUMBAGINACEAE *Acantholimon aegaeum F. K. Meyer - - VU - - *Armeria johnsenii Papan. & Kokkini - - VU - - *Limonium aphroditae R. Artelari & Georgiou - - EN - - *Limonium calliopsium A. Mayer - - EN - - *Limonium corinthiacum (Boiss. & Heldr.) O. Kuntze - - EN - - *Limonium cornarianum Kypr. & R. Artelari - - VU - - *Limonium creticum R. Artelari - R *Limonium cythereum R. Artelari & Georgiou - - VU - - *Limonium damboldtianum Phitos & R. Artelari K R Limonium densiflorum (Guss.) O. Kuntze - V - - R *Limonium elaphonisicum A. Mayer - - VU - - *Limonium ithacense R. Artelari - R *Limonium kardamylii R. Artelari & Kamari - - VU - - *Limonium messeniacum R. Artelari & Kamari - - EN - - *Limonium phitosianum R. Artelari - R *Limonium zacynthium R. Artelari - R - - -

110 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) POLYGALACEAE *Polygala helenae Greuter V V - CR V *Polygala subuniflora Boiss. & Heldr. K E POLYGONACEAE *Polygonum idaeum Hayek - V - - R *Polygonum papillosum Hartvig - V Polygonum praelongum Coode & Cullen V V - EN V PRIMULACEAE *Soldanella pelia Raus - V Soldanella rhodopaea F. K. Mey. - - NT - - RANUNCULACEAE *Adonis cyllenea Boiss., Heldr. & Orph. V V NT - E Aquilegia nigricans Baumg. - - VU - - *Aquilegia ottonis Orph. ex Boiss. subsp. Amaliae (Boiss.) Strid R V *Aquilegia ottonis Orph. ex Boiss. subsp. ottonis R V *Aquilegia ottonis Orph. ex Boiss. subsp. Taygetea (Orph.) Strid R V - DD - *Clematis elisabethae-carolae Greuter V E EN - E *Consolida arenaria Carlström - V EN - - Consolida brevicornis (Vis.) Soó - - VU - - *Consolida samia P. H. Davis E V - CR E *Consolida tenuissima (Sm.) Soó nt - VU - - *Consolida tuntasiana (Halácsy) Soó I R EN - I Ranunculus cacuminis Strid & Papan. V R VU - V *Ranunculus radinotrichus Greuter & Strid - E VU - E *Ranunculus veronicae N. Böhling - - EN - - RESEDACEAE Reseda odorata L. - - VU - -

111 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) ROSACEAE *Alchemilla aroanica (Buser) Rothm. - V *Amelanchier chelmea (Halácsy) Browicz - R - - I Cotoneaster parnassicus Boiss. & Heldr. - R Dryas octopetala L. - - VU - - *Drymocallis halácsyana (Degen) Kurtto & Strid - - EN - - Eriolobus trilobatus (Poiret) M. Roemer R V *Potentilla arcadiensis latroú - - VU - - *Potentilla kionaea Halácsy nt V Sorbus baldaccii (C. Schneider) Zinserling - V Spiraea chamaedryfolia L. - - NT - - X Malosorbus florentina (Zuccagni) Browicz R V - - R RUBIACEAE *Asperula baenitzii Heldr. ex Boiss. R V EN - R *Asperula brachyphylla Trigas & latroú - - VU - - *Asperula crassula Greuter & Zaffran - V - - V *Asperula elonea latroú & T. Georgiadis - V LC - - *Asperula malevonensis Ehrend. & Schonbeck-Temesy nt - VU - - *Asperula muscosa Boiss. & Heldr. R R - - R *Asperula naufraga Ehrend. & Guterm. - - EN - - *Asperula saxicola Ehrend. R V NT - R *Cruciata taurica (Pallas ex Willd.) Ehrend. subsp. euboea - - VU - - (Ehrend.) Ehrend. RUTACEAE Haplophyllum megalanthum Bornm. - - VU - R SALICACEAE Salix xanthicola K. I. Christensen - R SANTALACEAE *Thesium vlachorum Aldén - E - - -

112 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) SCROPHULARIACEAE Lathraea rhodopea Dingl. R R VU - R Lathraea squamaria L. - - DD - - Lesquereuxia syriaca Boiss. - V *Linaria tenuis (Viv.) Sprengel - E *Scrophularia spinulescens Hausskn. & Degen I V - - I *Verbascum cylleneum (Boiss. & Heldr.) O. Kuntze E V VU - E Verbascum syriacum Schrad. V - EN - V *Veronica oetaea L.-Å. Gustavsson E E CR CR E Veronica stamatiadae M. Fischer & W. Greuter V R SPARGANIACEAE Sparganium angustifolium Michx. - - VU - - TYPHACEAE Typha laxmannii Lepech. - - VU LC - Typha minima Funck ex Hoppe - - EN DD - ULMACEAE *Zelkova abelicea (Lam.) Boiss. V V - EN V UMBELLIFERAE *Athamanta arachnoidea Boiss. & Orph. - - VU - - Bonannia graeca (L.) Halácsy - - EN - - *Bupleurum aira Snogerup R R/V VU - R *Bupleurum capillare Boiss. & Heldr E R VU VU E *Bupleurum gaudianum Snogerup - V - - V *Bupleurum greuteri Snogerup - V *Bupleurum kakiskalae Greuter E E CR CR E Chaerophyllum creticum Boiss. & Heldr. R V VU - V Cicuta virosa L. - - VU LC - *Eryngium amorginum Rech. f. R R - - R *Eryngium ternatum Poiret R R - - R

113 Οικογένεια Taxon IUCN (1982) Χαρακτηρισμός κινδύνου εξαφάνισης Περιφερειακό Παγκόσμιο Εθνικό επίπεδο επίπεδο επίπεδο Phitos Phitos Walter & Bilz et al. et al. et al. Gillett (2011) (1995) (2009) (1998) *Ferulago sartorii Boiss. R - VU - R *Geocaryum bornmuelleri (Wolff) Engstrand Ex?Ex - - Ex *Geocaryum creticum (Boiss. & Heldr.) Hartvig nt - VU - R *Geocaryum divaricatum (Boiss. & Orph.) Engstrand Ex?Ex - - Ex *Horstrissea dolinicola Greuter, Gerstberger & Egli - E - CR V *Peucedanum achaicum Halácsy R V - - R *Pimpinella pretenderis (Heldr.) Halácsy R R - - R VALERIANACEAE *Centranthus sieberi Heldr. - - VU - R *Valeriana crinii Orph. ex Boiss. subsp. crinii R R - - R Valeriana crinii Orph. ex Boiss. subsp. epirotica (Phitos) R R - - R Franzén VIOLACEAE *Viola athois W. Becker V - NT VU V *Viola cephalonica Bornm. - - CR - - *Viola oligyrtia Tiniakou - V VU - - Viola scorpiuroides Coss. R R *Viola striis-notata (J. Wagner) Merxm. & Lippert R R - - R ZANNICHELLIACEAE Althenia filiformis Petit - - EN DD -

114 Παράρτημα ΙΙ 83

115 Εξωγενείς (85,8%) Ενδογενείς (37%) Παράρτημα II. Κίνδυνοι και απειλές των χαρακτηρισμένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. 1. ενδογαμία-πολυπλοϊδία (0,8%), 2. τυχαία γεγονότα (7,6%), 3. χαμηλή γενετική ποικιλότητα (5%), 4. δυσκολία εγκατάστασης αρτιβλάστων (1,5%), 5. οικολογική εξειδίκευση-αδυναμία προσαρμογής (20,7%), 6. υβριδισμός (2,3%), 7. μικρός αριθμός σπερμάτων (0,4%), 8. ανταγωνισμός με άλλα αυτόχθονα είδη (4%), 9. αδυναμία εγκατάστασης σε νέες περιοχές (1,5%), 10. μονοετής ή μονοκαρπικός κύκλος ζωής (1,5%), 11. άγνωστος βιολογικός κύκλος (6,7%) Φυσικές διεργασίες (18%) Φυσικά φαινόμενα (2,5%) Αλλαγή συνθηκών οικοτόπου απροσδιόριστης αιτιολογίας (16,1%) 1. σεισμική δραστηριότητα (0,2%), 2. διάβρωση προκαλούμενη από ανέμους ή κύματα (1,5%), 3. φυσικές κατολισθήσεις (0,6%), 4. ισχυρές βροχοπτώσεις που οδηγούν σε πλημμύρες (0,2%), 5. ισχυρές χιονοπτώσεις που οδηγούν στην καταστροφή των ανθέων και στο θάνατο των επικονιαστών (0,6%) 1. αλλαγές στη δομή της βλάστησης και κάλυψη δασικών διακένων (10,8%), 2. προσβολή εντόμων (1,9%), 3. προσβολή μυκήτων (0,4%), 4. αλλαγές στην αλατότητα (0,2%), 5. σκίαση από υψηλότερη βλάστηση (0,2%), 6. έλλειψη σκίασης (0,4%), 7. χαμηλός υετός-αύξηση ξηρασίας (4,2%), 8. αλλαγή φυσικοχημικών ιδιοτήτων του νερού (0,2%) Ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (84,4%) Μηχανικού τύπου (59,8%) Χρήση χημικών ουσιώναπόρριψη υλικών (8,9%) Αλλαγή χρήσεων γης (56,4%) Αλλαγή διαχειριστικών πρακτικών (16,7%) Εισβολή αλλόχθονων ειδών (2,3%) Πολλαπλού αποτελέσματος πιέσεις (18,6%) 1. ισοπέδωση-ομαλοποίηση (3,8%), 2. καθαρισμός βλάστησης (3%), 3. βαθειά άροση(1,1%), 4. καθαρισμός άμμου (0,2%), 5. εκβάθυνση (0,4%), 6. επιχωμάτωση (0,2%), 7. βόσκηση και η αλλαγή κτηνοτροφικών ζώων (39,5%), 8. ανεξέλεγκτη συλλογή (30%), 9. ποδοπάτημα (10,6%), 10. υλοτόμηση ξυλωδών φυτών (0,8%) 1. χρήση βιοκτόνων-χημικών φυτοφαρμάκων-λιπασμάτων (5,3%), 2. ρύπανση-απόρριψη σκουπιδιώναποβλήτων-απόθεση φερτών και αδρανών υλικών(3,6%), 3. υπερλίπανση (1,1%) 1. δημιουργία χωματερής (0,6%), 2. αποστράγγιση υγροτόπων (3,8%), 3. οικιστική-τουριστική ανάπτυξη (χιονοδρομικά κέντρα, αιολικά-φωτοβολταϊκά πάρκα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, τηλεπικοινωνιακοί σταθμοί) (35,3%), 4. διάνοιξη-διαπλάτυνση δρόμων και μονοπατιών (24,5%), 5. αρχαιολογικές ανασκαφές (0,2%), 6. κατάτμηση ενδιαιτήματος (0,6%), 7. λειτουργία λατομείων και ορυχείων (5,5%), 8. δραστικές αλλαγές ενδιαιτήματος εξαιτίας ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (16,3%) 1. υλοτόμηση μη ξυλωδών φυτών (4,4%), 2. εντατική αραίωση (1,1%), 3. αναδάσωση (1,9%), 4. απομάκρυνση νεκρών κορμών (0,4%), 5. εντατικοποίηση καλλιεργειών ή εγκατάλειψη παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών (5,5%), 6. διευθέτηση χειμάρρων & πηγών (5,5%), 7. αποκατάσταση λατομείων και ορυχείων (0,2%), 8. απροσδιόριστες αλλαγές (0,2%) Εισαγωγή (άμεση ή έμμεση), εισβολή αλλόχθονων ξενικών ειδών 1. κλιματική αλλαγή (4%), 2. φωτιές (15,2%)

116 Παράρτημα ΙΙΙ 84

117 Για ενδογενείς κινδύνους (39,7%) Για εξωγενείς κινδύνους (65,5%) Γενικής φύσεως (78,9%) Παράρτημα III. Μέτρα προστασίας των χαρακτηρισμένων σπάνιων και απειλούμενων φυτών της Ελλάδας. 1. χαρακτηρισμός μιας περιοχής ως προστατευόμενης (12,5%), 2. επέκταση υφιστάμενων προστατευόμενων περιοχών (1,9%), 3. δημιουργία μικροαποθεμάτων (5,3%), 4. καθορισμός καθεστώτος προστασίας των φυτών (2,1%), 5. σωστή εφαρμογή των ήδη υπαρχόντων μέτρων προστασίας (4,2%), 6. παρακολούθηση των ενδιαιτημάτων (2,5%), 7. περίφραξη πληθυσμών και εκτίμηση αποτελεσμάτων (12,1%), 8. εκπόνηση σχεδίου διαχείρησης σε προστατευόμενες περιοχές (1,1%), 9. ανάγκη ταξινομικής έρευνας (0,2%), 10. ενημέρωση-ευαισθητοποίση (18,4%), 11. καλλιέργεια σε τράπεζες σπερμάτων (42,7%), 12. καλλιέργεια σε βοτανικούς κήπους (49,5%), 13. δημιουργία εμπορικών καλλιεργειών (2,7%), 14. προτάσεις για επανεισαγωγή ατόμων ειδών σε άγριους πληθυσμούς (17,5%) 1. ελεγχόμενη αναπαραγωγή σε στείρο περιβάλλον για την αποφυγή υβριδισμού (0,4%), 2. διατήρηση όλων των γνωστών πληθυσμών για τη διατήρηση της γενετικής ποικιλότητας (0,8%), 3. λεπτομερής χαρτογράφηση (1,1%), 4. καταμέτρηση ατόμων πληθυσμού και αξιολόγηση δυναμικής του (30,4%), 5. μελέτη βιολογικού κύκλου και αναπαραγωγής (6,6%), 6. αναζήτηση νέων πληθυσμών (12,5%), 7. επιλεκτική σπορά στη φύση (0,2%) κατά των φυσικών διεργασιών (15%) Για την άμβλυνση ανθρωπογενών παρεμβάσεων (62,8%) Κατά της αλλαγής των συνθηκών οικοτόπου Κατά τις μηχανικού τύπου παρεμβάσεις (42,3%) Κατά της χρήσης χημικών ουσιών και της απόρριψης υλικών (4%) Κατά της αλλαγής χρήσεων γης (37,2%) Μέτρα που σχετίζονται με την αλλαγή διαχειριστικών πρακτικών (5,9%) Κατά της εισβολής αλλόχθονων ειδών (0,6%) Κατά των πολλαπλού αποτελέσματος πιέσεων (4,4%) 1. αποφυγή αλλαγών δομής βλάστησης και επέκτασης δασικής βλάστησης (6,6%), 2. διαχείριση ξυλώδους βλάστησης (1,9%), 3. εφαρμογή ήπιας βόσκησης (3,4%), 4. αξιολόγηση βόσκησης (1,3%), 5. παρακολούθηση εντομολογικών προσβολών (0,2%), 6. προσδιορισμός οικολογικών απαιτήσεων ειδών (3,6%), 7. έλεγχος ευτροφισμού (0,2%) Αποφυγή ενεργειών όπως είναι: 1. ισοπέδωση-ομαλοποίηση εδάφους (1,1%), 2. καθαρισμός βλάστησης (1%), 3. βαθειά άροση (0,2%), 4. καθαρισμός αμμωδών ακτών (0,4%), 5. επιχωματώσεις (0,8%), 6. αποφυγή ποδοπατήματος (περιλαμβάνεται η δημιουργία μονοπατιών για ανθρώπους και ζώα (2,1%), 7. υλοτόμηση (για ξυλώδες είδος) (1,1%), 8. έλεγχος και περιορισμός βόσκησης και αλλαγής κτηνοτροφικών ζώων (24,7%), 9. απαγόρευση ανεξέλεγκτης συλλογής (20,1%), 10. δημιουργία τεχνητών ενδιαιτημάτων (0,2%), 11. μηχανική κοπή ποωδών και απομάκρυνση ζιζανίων (0,6%), 12. πρόβλεψηαξιολόγηση αποστράγγισης υγροτόπων (2,5%) 1. έλεγχος και περιορισμός χρήσης βιοκτόνων, χημικών φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων (3,4%), 2. έλεγχος ρύπανσης-απόρριψης σκουπιδιών-αποβλήτων και απόθεσης φερτών και αδρανών υλικών (0,8%) 1. Translocation of tips (0,6%), 2. αποφυγή αποστράγγισης υγροτόπων (0,4%), 3. περιορισμός-έλεγχος οικιστικής-τουριστικής ανάπτυξης (περιλαμβάνονται χιονοδρομικά κέντρα, αιολικά ή φωτοβολταϊκά πάρκα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις και τηλεπικοινωνιακοί σταθμοί (12,7%), 4. αποφυγή διάνοιξης ή διαπλάτυνσης δρόμων και μονοπατιών (7,6%), 5. αποφυγή εξορύξεων (1,5%), 6. αποφυγή δραστικών αλλαγών που προέρχονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένων των εγγειοβελτιωτικών έργων (23,5%) 1. αποφυγή αναδασώσεων (0,8%), 2. περιορισμός-έλεγχος απομάκρυνσης νεκρών κορμών και ξερών φύλλων (0,6%), 3. αποφυγή εντατικοποίησης ή εγκατάλειψης παραδοσιακών γεωργικών πρακτικών (3,4%), 4. αλλαγή ετήσιων καλλιεργειών σε δενδρώδης (0,4%), 5. απομάκρυνση βλάστησης μετά από εκκαθάριση ή καύση (0,2%), 6. περιορισμός-αποφυγή υλοτομήσεων (για μη ξυλώδες είδος) (0,6%) έλεγχος-περιορισμός φύτευσης καλλωπιστικών ειδών και/ή εξάλειψη εισβολικών ειδών πρόληψη πυρκαγιών και αξιολόγηση κατάστασης που ακολουθεί μια πυρκαγιά