Πρόλογος...2. Πρώτο κεφάλαιο: Αποκριά

Transcript

1 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...2 Πρώτο κεφάλαιο: Αποκριά Α. Γενικές πληροφορίες..4 Β. Η Αποκριά στην Ελλάδα...5 Γ. Μικρή αναφορά σε κάποια γνωστά έθιμα που αναβιώνουν στην Ελλάδα την περίοδο της Αποκριάς...7 Δ. Τραγούδια και χοροί της αποκριάς.. 14 Δεύτερο κεφάλαιο: Το καρναβάλι στο Σοχό Θεσσαλονίκης Α. Γενική αναφορά Β. Προέλευση του ονόματος Σοχός. 20 Γ.Η ιστορία κουδουνοφόρου Δ. Περιγραφή του εθίμου...24 Ε. Οι ρίζες του εθίμου ΣΤ. Η ενδυμασία του καρναβαλιού Ζ. Τα κουδούνια..34 Τρίτο κεφάλαιο :Η σχέση του εθίμου με το χορό Επίλογος Βιβλιογραφία

2 2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εργασία αυτή αποφάσισα να μελετήσω το έθιμο των κουδουνοφόρων, που λαμβάνει χώρα στο χωριό Σοχός του νομού Θεσσαλονίκης. Η προσωπική μου σχέση με το έθιμο αυτό ξεκίνησε σε ηλικία επτά ετών το 1998 όταν τις ημέρες της αποκριάς με τη συνοδεία του πατέρα μου και της μητέρας μου επισκέφθηκα το Σοχό. Ο ενθουσιασμός μου ήταν μεγάλος καθώς με εντυπωσίασαν πολύ οι επιβλητικές φορεσιές των κουδουνοφόρων, τα έντονα χρώματα, ο ξέφρενος χορός τους, τα πειράγματα τους. Το συναίσθημα όμως που κυριάρχησε μέσα μου ήταν το δέος μπροστά στο πλήθος των κουδουνοφόρων που δημιουργούσαν αυτόν τον τόσο έντονο αλλά ταυτόχρονα και τόσο περίεργα μελωδικό ήχο κουνώντας τα κουδούνια που ήταν δεμένα πάνω τους. Σε εμένα τότε οι κουδουνοφόροι φάνταζαν τεράστιοι, εντυπωσιακοί αλλά και λίγο τρομακτικοί. Μετά την επίσκεψη λοιπόν αυτή τα ερωτήματα που μου δημιουργήθηκαν ήταν πολλά. Γιατί φορούν κουδούνια, γιατί τόσες κορδέλες στο κεφάλι τους, γιατί κερνούν τους ξένους τσίπουρο κ.τ.λ. Τα παραπάνω ερωτηματικά δεν έπαψαν να υπάρχουν και αργότερα, όταν μεγάλωσα και ενηλικιώθηκα. Έτσι λοιπόν αποφάσισα να μελετήσω σε βάθος το παραπάνω εντυπωσιακό και πανελληνίως γνωστό έθιμο και να δώσω απάντηση στα ερωτηματικά που τόσο με απασχολούσαν. Η διαδικασία εύρεσης πληροφοριών για το έθιμο αυτό αποδείχθηκε δύσκολη, καθώς ελάχιστα συγγράμματα ανέφεραν το έθιμο και οι αναφορές αυτές ήταν συνήθως επιφανειακές χωρίς να δίνουν ιδιαίτερες απαντήσεις και επεξηγήσεις. Το διαδίκτυο, βέβαια, παρείχε ένα πλήθος πληροφοριών πολλές από τις οποίες όμως ήταν αδύνατον να γνωρίζω αν ήταν αξιόπιστες και αληθινές. Και αν κάποιος αναζητά να φτάσει στην <<αλήθεια>> πρέπει να ελέγχει την εγκυρότητα των πηγών του.

3 3 Προκειμένου λοιπόν να κάνω μια έγκυρη και αξιόπιστη έρευνα για το παραπάνω έθιμο, αποφάσισα να πάω στο Σοχό τις ημέρες που γίνονται οι σχετικές εκδηλώσεις, να μιλήσω με ανθρώπους που το βιώνουν και συμμετέχουν ενεργά σε αυτό και έτσι να κάνω μια επιτόπια έρευνα και να αναδείξω όλες τις πτυχές του παραπάνω εθίμου. Σημαντικό ρόλο στην επίσκεψή μου αυτή έπαιξε ο Κωνσταντίνος Παπαθανασίου, ο οποίος έμαθε για την προσπάθειά μου αυτή και προσφέρθηκε να με βοηθήσει. Με συνόδευσε στο χωριό και με σύστησε στον θείο του Ιωάννη Μήττα (δάσκαλος του χωριού ), ο οποίος είχε την ευγενή καλοσύνη να μου μιλήσει διεξοδικά για το έθιμο. Στη συνέχεια και ύστερα από την καταγραφή αρκετών στοιχείων με έφερε σε επαφή και με τον κουδουνοφόρο. Θα ήθελα να τους ευχαριστήσω πολύ και τους δυο, διότι χωρίς τη συμβολή τους δεν θα ήμουν σε θέση να ολοκληρώσω τη μελέτη μου. Ολοκληρώνοντας τον πρόλογό μου θα ήθελα να αναφέρω ότι θεωρώ χρήσιμη την εργασία αυτή καθώς ασχολείται με την ελληνική παράδοση και τα ελληνικά έθιμα έτσι ώστε ο αναγνώστης να είναι σε θέση να κατανοήσει σε βάθος την προέλευση και τη σημασία τους. Τέλος, εύχομαι η εργασία αυτή να φανεί χρήσιμη και να βοηθήσει σε μελλοντικές προσπάθειες.

4 4 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΚΡΙΑ Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ Απόκριες ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Σαρακοστή. Σήμερα, όμως Αποκριά ονομάζεται ιδιαίτερα η Κυριακή της πρώτης (μικρές απόκριες, της Τυροφάγου) και η Κυριακή της δεύτερης και τρίτης βδομάδας. Ονομάστηκε έτσι, επειδή τη περίοδο αυτή, συνηθίζεται να μην τρώνε κρέας οι Χριστιανοί, δηλαδή «να απέχουν από κρέας». Λέγεται επίσης απόκριες Απόκρεω, της Τυροφάγου, γιατί την εβδομάδα αυτή τρώνε μόνο γαλακτοκομικά και όχι κρέας, για να προετοιμαστούν σιγά - σιγά για τη νηστεία της Σαρακοστής. Ανάλογη με την ελληνική λέξη Αποκριά είναι και η λατινική λέξη Καρναβάλι (Carneval, Carnevale, από τις λέξεις Carne= κρέας και Vale= περνάει). 1 Η Σαρακοστή < > 1

5 5 Β. Η ΑΠΟΚΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τις μέρες αυτές γίνεται το έθιμο του γλεντιού, της ψυχαγωγίας και του «μασκαρέματος», της μεταμφίεσης, που έχει παραμείνει από παλιές γιορτές της ρωμαϊκής εποχής, τις γιορτές αφιερωμένες στην έκπτωση του θεού Σατούρνους από τον Ήλιο τα «Κρόνια», «Λουπερκάλια» και «Σατουρνάλια» και από τις αρχαιότερες «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο προς τιμή του Διόνυσου. Παλιότερα το καρναβάλι γινόταν παντού στην Ελλάδα με μασκαράτες ομαδικές, χορούς, γλέντια, σάτιρα και διάφορα ιδιαίτερα έθιμα σε κάθε μέρος. Ήταν ευκαιρία για ξεφάντωμα, κρασί και χίλια δυο πειράγματα. Μεγαλύτερα κέντρα τέτοιου ξεφαντώματος ήταν, όπως και σήμερα, η Πάτρα με το περιβόητο Πατρινό Καρναβάλι, που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ξάνθη με το ξακουστό πλέον Ξανθιώτικο Καρναβάλι, που γίνεται πόλος έλξης αφού έχει το μεγαλύτερο καρναβάλι των Βαλκανίων με <<Άγαλμα του θεού Διόνυσου>> πολλά λαογραφικά στοιχεία, η Πλάκα των Αθηνών, και η Θήβα με τον περίφημο «βλάχικο γάμο» της. Στη Θήβα γίνεται και σήμερα ο «βλάχικος γάμος» που αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη και αποτελείται από το προξενιό, το γάμο δυο νέων και τελειώνει με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό. Στην Πάτρα γίνεται το μεγαλύτερο καρναβάλι της Ελλάδας με διάρκεια δύο μηνών και την τελευταία Κυριακή της αποκριάς γίνεται παρέλαση αρμάτων με επικεφαλής το ομοίωμα του θεού της αποκριάς του «Καρνάβαλου» και ακολουθία διάφορων άλλων έξυπνων μασκαρεμάτων, με τη συμμετοχή καρναβαλιστών, και πλήθους επισκεπτών ενώ το κέφι δίνει και παίρνει. Στην Κοζάνη γίνεται το έθιμο του φανού, κατά το οποίο φωτιές και υπαίθρια γλέντια στήνονται σε διάφορες γειτονιές της πόλης. Ένα από τα πιο φημισμένα παραδοσιακά καρναβάλια στον ελλαδικό χώρο είναι και οι "Μπούλες" στη Νάουσα Ημαθίας.

6 6 Το έθιμο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και πιθανότατα έχει σχέση με τελετές φυλετικής μύησης όπως η τελετή ενηλικίωσης κατά την οποία ο νέος, ντυμένος με γυναικεία ρούχα και οδηγούμενος από ανύπανδρους άντρες της φυλής, θα μυηθεί με τη σειρά του στα μυστικά της, θα αποβάλλει τη γυναικεία ενδυμασία και θα μεταμορφωθεί σε άνδρα. Σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι στη μακραίωνη ιστορία του το έθιμο μεταπλάθει και παράλληλα ενσωματώνει στα επί μέρους στοιχεία του, την τοπική παράδοση, τους μύθους, τους θρύλους, τα τραγούδια και τους ηρωικούς αγώνες της Νάουσας. Στην Πλάκα, καθώς και σε άλλα μέρη, γυρνούν στους δρόμους οι άνθρωποι μεταμφιεσμένοι, μικροί και μεγάλοι, μπαίνουν στα κέντρα, πίνουν, χορεύουν, πειράζονται και γλεντούν. Τα τελευταία χρόνια το Καρναβάλι του Μοσχάτου καταλαμβάνει την πρώτη θέση μεταξύ των δήμων του λεκανοπεδίου Αττικής. Διεθνώς, Μόνο οι Καθολικοί και οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουν τις απόκριες, ενώ στην προτεσταντική βόρεια Ευρώπη δεν υπάρχουν. Στην Κολωνία και άλλες πόλεις του Ρήνου και στην Γερμανία, το Καρναβάλι είναι σημαντικό κομμάτι της τοπικής παράδοσης και της κριτικής εναντίον της πολιτικής. Σύλλογοι και οργανώσεις προετοιμάζονται όλο το χρόνο για αυτές τις ημέρες. Επίσης σημαντικό Καρναβάλι παρουσιάζουν η Βενετία και η Νίκαια στη Γαλλία. To Καρναβάλι του Ρίο ντε Τζανέιρο θεωρείται το μεγαλύτερο του κόσμου και πολυπληθέστερο σε μια φαντασμαγορική κάθε φορά παρουσίαση όπου συνδυάζεται με παραδοσιακούς ξέφρενους χορούς όπως η Σάμπα

7 7 Γ. ΜΙΚΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕ ΚΑΠΟΙΑ ΓΝΩΣΤΑ ΕΘΙΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΒΙΩΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ Το έθιμο του «Καλόγερου» Τη Δευτέρα της Τυρινής βρίσκουμε το θρακικό δρώμενο του Καλόγερου (καλός γέρος), ο οποίος στην αρχέγονη λατρευτική του μορφή αντιπροσωπεύει την αγαθή θεότητα της σποράς και της πλούσιας συγκομιδής. Στο τελετουργικό, που περιλαμβάνει εικονικό όργωμα και μιμητική σπορά από τον Καλόγερο που συνοδεύεται από νταούλια και λύρες, βλέπουμε ότι υπάρχουν πολλοί συμβολισμοί. Οι αγρότες μέσα στο χαρούμενο κλίμα της Αποκριάς διαισθάνονται τις αλλαγές της Φύσης και με διάφορες πράξεις προσπαθούν να την εξευμενίσουν, για να εξασφαλίσουν καρποφορία στα χωράφια, πλούσια παραγωγή και καλή υγεία. Την ίδια προσπάθεια για καλή υγεία και καλή συγκομιδή εκφράζει και το έθιμο με τις αποκριάτικες φωτιές, που ανάβονταν σε πλατείες και σταυροδρόμια το βράδυ της τελευταίας Κυριακής. Το έθιμο στηρίζεται στην αρχέγονη πίστη, ότι η φωτιά κρύβει μέσα της δύναμη, η οποία μεταδίδεται σε όποιον έρθει σ επαφή μαζί της μέσα από συγκεκριμένο τελετουργικό

8 8 Οι «Τζαμάλες» των Ιωαννίνων Στα Ιωάννινα την τελευταία Κυριακή, οι γειτονιές της πόλης δίνουν το σύνθημα του εξαγνισμού, ανάβοντας φωτιές, τις περίφημες Τζαμάλες. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση οι ντόπιοι έχουν το δικαίωμα του εορτασμού της αποκριάς και ιδιαίτερα της μάσκας με κατοχυρωμένο και έγγραφο προνόμιο, που πέτυχαν κατά την παράδοση της πόλης στους Τούρκους το 15ο αιώνα επί Σινά Πασά. Μέχρι τότε μόνο οι ευγενείς και οι ιππότες είχαν δικαίωμα να φορούν μάσκα. 4 « Τζαμάλες 4

9 9 Τα «Αλευρομουντζουρώματα» του Γαλαξιδίου Η Καθαρά Δευτέρα στο Γαλαξίδι μόνο καθαρή δεν είναι, αφού από το μεσημέρι και μετά γιορτάζεται με αλληλομουντζουρώματα και αλευρώματα, με κυνηγητά και πειράγματα από ομάδες μεταμφιεσμένων με κάρβουνο, που παλιότερα φορούσαν προβιές και κουδούνια. Στην κεντρική πλατεία διεξάγεται ένας απίστευτος πόλεμος με τόνους από αλεύρι και φούμο, που εκσφενδονίζουν εκατοντάδες άτομα μεταξύ τους μέχρι το σούρουπο. 5 « euromout» Αλευρομουντζουρώματα 5

10 10 Ο «βλάχικος γάμος» της Θήβας Συμβολισμοί για καλή χρονιά και καλή σοδειά υποδηλώνονται και στο γνωστό βλάχικο γάμο της Καθαράς Δευτέρας, ο οποίος ξεκινά την Τσικνοπέμπτη με τα Προζύμια, συνεχίζεται την Κυριακή το απόγευμα με το χορό των συμπεθέρων και το προξενιό στην κεντρική πλατεία της πόλης. Την επόμενη γίνονται τα αρραβωνιάσματα του ζευγαριού, η παράδοση των προικιών, το ξύρισμα γαμπρού και το στόλισμα της νύφης. Όλα γίνονται σύμφωνα με τις παραδόσεις και με πολύ γλέντι.

11 11 Οι «μπούλες» και οι «γενίτσαροι» της Νάουσας Οι Μπούλες είναι άντρες ντυμένοι γυναικεία, ενώ οι Γενίτσαροι είναι ντυμένοι με φουστανέλες και φορούν μια ιδιόμορφη μάσκα. Γυρίζουν παρέες, παρέες τους δρόμους και τις πλατείες, χορεύοντας προκαθορισμένα τραγούδια με ειδικό τρόπο, που θυμίζει πολεμικό χορό. Οι περισσότεροι χοροί είναι κατεξοχήν αντρικοί, εκτός από τη Μακρυνίτσα που χορεύεται από τη Μπούλα. Όσο οι Γενίτσαροι φορούν τις μάσκες, δεν επιτρέπεται να χορέψει μαζί τους κανείς από τους θεατές. Όταν τις βγάλουν, τότε ξεκινάει ένα μεγάλο πανηγύρι που κρατάει μέχρι τις πρωινές ώρες. Πολλοί ισχυρίζονται, ότι το έθιμο έχει τις ρίζες του σε πρωτόγονες παγανιστικές τελετές με σκοπό την ευγονία. Το σίγουρο είναι, ότι με το πέρασμα του χρόνου το έθιμο ενσωμάτωσε την τοπική ιστορία και συνδέθηκε με την Τουρκοκρατία. Όπως λέγεται, οι Αρματολοί και οι Κλέφτες με την ευκαιρία της Αποκριάς κατέβαιναν στην πόλη ντυμένοι γυναίκες και χορεύοντας έρχονταν σε συνεννόηση με τους δικούς τους για τον αγώνα της ελευθερίας. Το νταούλι και ο ζουρνάς είναι οι πρωταγωνιστές των γλεντιών που γίνονται τις δυο τελευταίες Κυριακές της Αποκριάς με μεζέδες και τσίπουρα, ενώ το ντύσιμο είναι από τα σημαντικότερα μέρη της τελετουργίας και κρατάει πάνω από δυο ώρες. 6 « Μπούλες 6

12 12 Τα «Ραγκουτσάρια» της Καστοριάς και της Κοζάνης Τα Ραγκουτσάρια είναι μια γνήσια ελληνική εορταστική εκδήλωση καρναβαλιού, από τις τελευταίες του δωδεκαημέρου. Το σημερινό δωδεκαήμερο συμπίπτει χρονικά με τις αρχαίες ελληνικές πανηγύρεις, που τελούνταν στα πλαίσια της διονυσιακής λατρείας. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτής της λατρείας ήταν οι μεταμφιέσεις, οι οποίες μεταφέρθηκαν και στη γιορτή του σημερινού καρναβαλιού παρά τις αντιδράσεις της Εκκλησίας. Σήμερα, κατά τη διάρκεια του εορτασμού συνηθίζεται ομάδες μεταμφιεσμένων με τα όργανά τους (εκτός από το να σατιρίζουν και να περιπαίζουν με κωμικό τρόπο τους πάντες) να ζητούν διάφορα δώρα από τα σπίτια που επισκέπτονται σε ανταπόδοση της συνεισφοράς τους στην απομάκρυνση του κακού πνεύματος από το σπίτι. 7 « Ραγκουτσάρια 7

13 13 Το «Μπουρανί» του Τυρνάβου Στον Τύρναβο της Λάρισας αναβιώνουν διονυσιακά τελετουργικά, αφού πρόκειται για μια μοναδική γιορτή στην Ελλάδα, τη γιορτή του φαλλού, που συμβολίζει την αναπαραγωγή και τη γονιμότητα. Απομεινάρι των βακχικών εορτασμών είναι το Μπουρανί, όπου τα πράγματα είναι λίγο άγρια για τις γυναίκες, που παλιά δεν τολμούσαν να κυκλοφορήσουν στο δρόμο, αφού η βωμολοχία και οι άσεμνες χειρονομίες είχαν τον πρώτο λόγο. Την Καθαρά Δευτέρα οι ντόπιοι τιμούν το θεό της βλάστησης και της γονιμότητας πίνοντας, τραγουδώντας, χορεύοντας, κρατώντας ψεύτικους φαλλούς και τρώγοντας το Μπουρανί, το μυητικό έδεσμα. Το μπουρανί είναι μια αλάδωτη χορτόσουπα από τσουκνίδες και σπανάκι, την οποία φτιάχνουν οι άντρες στο δρόμο και την καταναλώνουν με συνοδεία άσεμνων τραγουδιών και τολμηρών χειρονομιών. 8 « Μπουρανί 8

14 14 Δ. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΚΑΙ ΧΟΡΟΙ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ Τραγούδια και χοροί πλαισιώνουν τα ανάλογα έθιμα και τις τελετουργίες σε όλες τις φάσεις του ημερολογιακού κύκλου. (Δωδεκαήμερο Χριστουγέννων, Αποκριές, κύκλος της Άνοιξης και του Πάσχα, θερινό ηλιοστάσιο κ.τ.λ). Σε αυτά επιβιώνουν στοιχεία από αρχαίες γιορτές που συνδέονται με τις τροπές του ήλιου και τις αντίστοιχες αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες. Η διαχρονική αγωνία για την εξασφάλιση της υγείας, της καλής σοδειάς και της γονιμότητας εκφράζεται και μέσα στα Αποκριάτικα τραγούδια και τους χορούς της κάθε περιοχής. Τα αποκριάτικα τραγούδια είναι τολμηρά σατιρικά τραγούδια και οι αποκριάτικοι χοροί είναι μιμητικοί χοροί από θιάσους μεταμφιεσμένων(συχνά με ζωόμορφες στολές, μάσκες και κρεμασμένα κουδούνια που με τον ήχο τους αποτρέπουν τα κακά πνεύματα ). Στόχος τους η γονιμότητα της γης και η συμβολική προστασία από τις φυσικές και υπερφυσικές δυνάμεις που την απειλούν σαυτήν την κρίσιμη μετάβαση από το χειμώνα-θάνατο στην άνοιξη-ζωή. 9 9 ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ιστορία-παράδοση-ταυτότητα ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

15 15 Ενδεικτικά θα αναφέρουμε στίχους από ορισμένα Αποκριάτικα τραγούδια, καθώς υπάρχουν χιλιάδες γνωστά και πολλά άγνωστα από αυτά. 1) Θρακιώτικο αποκριάτικο τραγούδι. Ονομάζεται "Τι να κάνω ο έρημος" και προέρχεται από το χωριό "Κυανή" του Έβρου. Περιλαμβάνεται στον δίσκο της Δόμνας Σαμίου "Τα Αποκριάτικα". Ο τύπος της κακής γυναίκας (τεμπέλας, λαίμαργης, μεθύστρας, μοιχαλίδας, σεξουαλικά αχόρταγης) τροφοδότησε κατά κόρον τη θεματολογία των αποκριάτικων τραγουδιών. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά των τραγουδιών αυτής της κατηγορίας: η εξωφρενική υπερβολή (θυμίζουμε μόνο το πασίγνωστο Στης ακρίβειας τον καιρό), καθώς και η αντιστροφή ανδρικών ιδιοτήτων γενικά αποδεκτών, οι οποίες προβάλλονται στις γυναίκες ως βαριά ελαττώματα. Οι στίχοι: Tι να κάνω ο έρημος τη γυναίκα πού 'χω, το Γενάρ' και το Φλεβάρ' με προβοδάει στο θέρο, θέριζα, αλώνιζα, όλο βροχές και χιόνια, κι όταν τα θημώνιαζα, όλο κρουσταλλάκια. Kίνησα κι εγώ ο καημένους να πάω σπίτι, βρίσκω τη νοικοκυρά μέσα με τους φίλους, μπουγατσούδις έψηναν και αβγά τηγάν'ζαν. Ξάμουσα κι εγώ ο καημένους να πάρω ένα, σ'κών' το σιδηρόφτυαρο, να μιά στο χέρι. - Δε σι λέω, κερατά, βρε πεζεβέγκη, 'ντά 'χω γω τους φίλους μου όξω να στέκεις, κι όταν δεν είν' φίλοι μου, τότε να μπαίνεις; Nα το γρουνοτζέβανο2, σκάσε και φάε, να το γρουνοκούμασο, ψόφ'σε και πέσε.

16 16 2) Κοζανίτικο αποκριάτικο σατυρικό τραγούδι. Ονομάζεται «Μαρ μικρή διαβουλική» 10 Οι στίχοι: Μαρ μικρή διαβουλική π αγαπάς του σιμιτζή σαν τουν αγαπώ κι τι ας μι πάντριβις μικρή να χου αντραν κι πιδί κι μηλιά μες την αυλή. 10 «ΑΠΟΚΡΙΑ ΚΟΖΑΝΗΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΦΑΝΩΝ Θόδωρος Λάκκας»

17 17 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΣΤΟ ΣΟΧΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Α.ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ο Σοχός είναι κωμόπολη του Νομού Θεσσαλονίκης και αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Λαγκαδά (από το 2010). Βρίσκεται βόρεια της λίμνης Βόλβη. Είναι χτισμένος αμφιθεατρικά στους πρόποδες του πρώτου υψώματος της οροσειράς Βερτίσκου, σε υψόμετρο 660 μέτρων. Απέχει 52 χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη. Ο πληθυσμός του, σύμφωνα με την απογραφή του 2001, είναι κάτοικοι. Είναι κατά τα 4/5 γηγενείς και κατά το 1/5 πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, που ήρθαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή το 1922 και με την ανταλλαγή το Ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και το μικρεμπόριο. « ΣΟΧΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

18 18 Ο Σοχός ήταν αυτόνομος δήμος από το 1948 έως το Το 1999, με την εφαρμογή του προγράμματος Καποδίστριας, διευρύνθηκε με την ένταξη στο δήμο των πρώην γειτονικών κοινοτήτων Ασκού και Κρυονερίου και Αυγής. Το 2010 καταργήθηκε ο διευρυμένος Δήμος Σοχού και με την εφαρμογή του νέου προγράμματος Καλλικράτης εντάχθηκε, όπως και τα γειτονικά χωριά, στον νέο διευρυμένο Δήμο Λαγκαδά. Αλλαγές στην Τοπική Αυτοδιοίκηση Σοχού, από την απελευθέρωση έως σήμερα: Δήμος: Κοινότητα: Δήμος: Δήμος (διευρυμένος πρόγραμμα συνένωσης «Καποδίστριας»): Δημοτικό Διαμέρισμα Δήμου Λαγκαδά (πρόγραμμα συνένωσης «Καλλικράτης»): 2010 Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 70 το χωριό διατηρούσε τον παραδοσιακό του χαρακτήρα: οικίες μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, λιθόστρωτους δρόμους, βρύσες σε κάθε γειτονιά κλπ. Δυστυχώς, μετά το σεισμό του 1978, αυτή η ενδιαφέρουσα και γραφική φυσιογνωμία χάθηκε και μόνο 3-4 οικίες και ευτυχώς ο ναός του Αγίου Γεωργίου με το εντυπωσιακό καμπαναριό του έχουν μείνει, για να μας θυμίζουν την παραδοσιακή του εικόνα. 11 Παρ όλα αυτά, ο Σοχός σήμερα προσφέρει στον επισκέπτη ποικιλία εμπειριών και όμορφων στιγμών: πανέμορφο φυσικό περιβάλλον, στοιχεία παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που σώζονται ακόμα, γευστικές απολαύσεις που προσφέρουν οι ταβέρνες και τα εστιατόρια, παραδοσιακά υφαντά που κατασκευάζουν οι γυναίκες στον αργαλειό του σπιτιού τους, εκλεκτά ντόπια προϊόντα (μέλι, βασιλικό πολτό, κασέρι, κεράσια, καρύδια, μήλα, αχλάδια, ροδάκινα, τσίπουρο κ.ά) από ντόπιους παραγωγούς. Ο επισκέπτης μπορεί να ανακαλύψει τις ομορφιές του δάσους κάνοντας ποδήλατο, ιππασία και πεζοπορία. 11 Προσωπική μαρτυρία : Μήττας Ιωάννης

19 19 Η πλούσια τοπική παράδοση που υπάρχει στη περιοχή αναδεικνύεται μέσα από την αναβίωση των κορυφαίων εθίμων: του παραδοσιακού καρναβαλιού των κουδουνοφόρων (Μέριου), την περίοδο του Τριωδίου και του λαϊκού πανηγυριού των 12 Αποστόλων, το τριήμερο Ιουνίου. Μοναστήρια της περιοχής Σοχού: Στο Σοχό στην πλαγιά του βουνού, σ ένα κατάφυτο περιβάλλον βρίσκεται κτισμένη η ιερά Μονή Παναγίας Θεοσκεπάστου. Γυναικείο μοναστήρι, μετόχι της Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Αγίου Όρους, το οποίο κτίσθηκε το έτος 1993, σε αγιορείτικο μοναστηριακό ρυθμό. Πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 8 Σεπτεμβρίου. Τότε εξέρχεται από το Άγιο Όρος η Θαυματουργή Εικόνα της Παναγίας της Γοργοϋπηκόου, η οποία φυλάσσεται στην ιερά Μονη Δοχειαρίου Αγίου Όρους και επισκέπτεται τον Σοχό. Πλήθος προσκυνητών και πιστών, από όλα τα μέρη της Ελλάδας έρχονται για να προσκυνήσουν τη Θαυματουργή Εικόνα. Ακόμη στο Σοχό βρίσκεται και η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, η οποία κτίσθηκε το 1990 σε Βυζαντινό Ρυθμό και πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 6 Αυγούστου

20 20 Β. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ «ΣΟΧΟΣ» Για την προέλευση του ονόματος του Σοχού υπάρχουν μόνον εικασίες και θεωρίες: Μία εκδοχή υποστηρίζει, ότι υπήρχε στην περιοχή αυτή από παλαιά Ιερό του «Σώκου Ερμή» του Θεού των εμπόρων, των κοπαδιών και των μεταφορέων, έτσι ονόμασαν το πόλισμα αυτό «Σωχός ή Σώκος» από τον Θεό του «Σώκο ή Σωχό» πατέρα των Κουριτών. Μια άλλη εκδοχή είναι, ότι προέρχεται από τη συνένωση των ονομάτων των συνοικισμών "Όσσας" και "Χους": Στην περιοχή της αρχαίας Βισαλτίας, όπου βρίσκεται σήμερα ο Σοχός, υπήρχαν κάποιοι συνοικισμοί των οποίων τα ερείπια σώζονται μέχρι σήμερα. Μεταξύ των οικισμών αυτών ήταν η Όσσα και ο Χους, στον οποίο κατασκευάζονταν πολλά αγγεία από πηλό. Σώζονται δε τέτοιοι κλίβανοι σε περιοχή που απέχει 4,5 χιλιόμετρα από την κωμόπολη. Οι κάτοικοι αυτών των συνοικισμών, δηλαδή Όσσας και Χους, που απέμειναν μετά από διάφορες καταστροφές, εγκαταστάθηκαν στο μέρος όπου σήμερα βρίσκεται ο Σοχός. Έτσι, η συνένωση των ονομάτων (Όσσα και Χους) έδωσε το όνομα Σοχός. Μία τρίτη εκδοχή για την ονομασία του είναι πως προέρχεται από το Σλαβικό "σουχό" (сухо) που σημαίνει ξηρός τόπος, κάτι όμως που διαψεύδεται από την εμφανώς πληθωρική χλωρίδα της περιοχής. Το όνομα Σοχός βρίσκεται γραμμένο σε πλάκες που φέρουν χρονολογία 1600 μ.χ. καθώς και σε βιβλία παλαιά της εκκλησίας, θεωρημένα από τους εκάστοτε μητροπολίτες. Επίσης το όνομα αυτό βρίσκεται γραμμένο σε παλαιότατες εικόνες του 9ου και 10ου αιώνα μ.χ. στα εικονοστάσια διαφόρων παλαιών οικογενειών

21 21 Γ. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΥΔΟΥΝΟΦΟΡΟΥ Οι Κουδουνοφόροι είναι ένα δρώμενο, που συνδέεται με την ευφορία της γης, και τελείται την περίοδο της Αποκριάς, με αποκορύφωμα το τριήμερο της Τυρινής και της Καθαρής Δευτέρας. Έθιμο πανάρχαιο, που τα χαρακτηριστικά του φανερώνουν καθαρά κατάλοιπα των εορτών της Άνοιξης, τα οποία είχαν σχέση με τη γονιμότητα και την καρποφορία της γης. Σύμβολο αυτής της διαδικασίας της φυσικής βλάστησης θεωρείτο ο θεός Διόνυσος. 14 Εκείνο που καθιστά ξεχωριστό το καρναβάλι του Σοχού από άλλες τραγόμορφες μεταμφιέσεις είναι το ερωτικό στοιχείο που επικρατεί. Τα παλαιότερα κυρίως χρόνια, οι νέοι ντύνονταν έτσι, γιατί με τον τρόπο αυτό έβρισκαν την ευκαιρία να πλησιάσουν την κοπέλα που αγαπούσαν και να προκαλέσουν το ενδιαφέρον της.«το έθιμο είναι μέρος της ζωής των Σοχινών και η φορεσιά αποτελεί προσωπική φροντίδα των κατοίκων. Το έθιμο όχι απλά δεν χάνεται, αλλά φουντώνει. Ο Σοχινός συμμετέχει στη γιορτή αυτή από την ηλικία των δύο ετών έως και τα βαθιά γεράματα», ανέφερε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο πρόεδρος της δημοτικής κοινότητας Σοχού, Αθανάσιος Λέτσιος. «το ξεπροβόδισματου καρναβαλιού» φωτογραφία της προσωπικής συλλογής του κ. Ιωάννη Μήττα 14 Προσωπική μαρτυρία: Μήττας Ιωάννης

22 22 Βασικό στοιχείο της στολής του Κουδουνοφόρου είναι τα κουδούνια, τα οποία θα πρέπει να έχουν συγκεκριμένο μέγεθος. Οι κάτοικοι, στην προσπάθειά τους να βρουν κουδούνια παλιάς κοπής, ταξιδεύουν συχνά στον Έβρο και τα Βαλκάνια, αναζητώντας αυτά που θα δώσουν το πιο αρμονικό αποτέλεσμα.«οι Σοχινοί θέλουν τα κουδούνια να είναι παλιάς κοπής, ενώ υπάρχουν σήμερα χυτήρια που βγάζουν καινούρια κουδούνια. Ωστόσο, δεν μπορούν να αποδώσουν τον ήχο των παλιών κουδουνιών. Είναι, όμως, τόσο το μεράκι των Σοχινών, που βγαίνουν σε αναζήτηση ακόμη και εκτός συνόρων, ψάχνουν σε όλα τα Βαλκάνια. Ο Σοχός είναι πάμπλουτος όσον αφορά τον αριθμό ντουζινών κουδουνιών», πρόσθεσε ο κ. Λέτσιος Σύμφωνα με τους κατοίκους του Σοχού, στο χωριό έχουν μετρηθεί περισσότερες από 400 ντουζίνες κουδουνιών, ενώ η αναζήτησή τους συνεχίζεται, καθώς θεωρούν πως χωρίς τα κατάλληλα κουδούνια θα πάψει να υπάρχει και το έθιμο. «Ο καλός ο νοικοκύρης στο Σοχό είναι αυτός που έχει κουδούνια. Όποιος δεν έχει τον λέμε ανοικοκύρευτο», λένε χαρακτηριστικά οι ντόπιοι. 15 φωτογραφία από το εσωτερικό του λαογραφικού μουσείου του Σοχού 15

23 23 Από την ημέρα που γεννιούνται, οι κάτοικοι στο Σοχό Θεσσαλονίκης "δένουν" τη ζωή τους με το έθιμο των Κουδουνοφόρων. Μετά τα Θεοφάνια, μπορεί ελεύθερα, όποιος επιθυμεί, να ντυθεί με τη φορεσιά του Κουδουνοφόρου και να σεργιανίσει στους δρόμους και τις πλατείες, χωρίς να χρειαστεί να περιμένει να έρθουν οι ημέρες της Αποκριάς 16 Έχει παρατηρηθεί ακόμη και τον Αύγουστο νεαροί να φορούν τη στολή από δέρμα τράγου και να γυρίζουν στα μαγαζιά. Ο Σοχός "ζει και αναπνέει" για το συγκεκριμένο δρώμενο, που μετρά τουλάχιστον 150 χρόνια ζωής στην περιοχή. Η κάθε οικογένεια έχει στην κατοχή της τουλάχιστον δύο με τρεις φορεσιές Κουδουνοφόρου, τις οποίες φροντίζει να διατηρεί σε καλή κατάσταση και να τις παραδίδει από γενιά σε γενιά. Σε κάθε σπίτι υπάρχουν και αμέτρητα κουδούνια, απαραίτητο στοιχείο για την τελική εμφάνιση Προσωπική μαρτυρία: Μήττας Ιωάννης 17

24 24 Δ.ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ Οι εκδηλώσεις του τραγόμορφου καρναβαλιού δένουν αρμονικά σε ένα σφιχτοδεμένο λαογραφικό σύνολο, με τον παραδοσιακό γάμο που αναβιώνει σε μια παρωδία γαμήλιας τελετής την Κυριακή της Αποκριάς. Σύμφωνα με την παράδοση, οι τραγόμορφοι χορεύουν στους δρόμους μαζί με όλους τους συγγενείς. Μια μεγαλόπρεπη γαμήλια πομπή μεταφέρει τα προικιά της νύφης, τα οποία είναι όλα χειροποίητα εξαιρετικής λαϊκής τέχνης, φορτωμένα πάνω σε άλογα. Οι ζουρνάδες και τα νταούλια παίζουν ασταμάτητα, ενώ το ρακί και το κρασί ρέουν άφθονα ζαλίζοντας μικρούς και μεγάλους. Τις περισσότερες φορές γίνεται διακωμώδηση της νύφης και, ενώ διαλαλούν τα προσόντα και τις χάρες της, εμφανίζεται μια κουτσή, άσχημη, κοντή, χοντρή κοπέλα για να τονιστεί η παρωδία της αναβίωσης του εθίμου. « ΚΟΥΔΟΥΝΟΦΟΡΟΙ

25 25 Την Καθαρή Δευτέρα οι εκδηλώσεις του Καρναβαλιού ολοκληρώνονται με την αναβίωση του εθίμου των μετανοιών. Το έθιμο αυτό στέκεται στον αντίποδα των παραπάνω παγανιστικών εκδηλώσεων και αποτελεί τη σύνθεση για ένα νέο χριστιανικό πρότυπο στη συνέχεια της ζωής. Σύμφωνα λοιπόν με το έθιμο αυτό, οι μικρότεροι σε ηλικία επισκέπτονται τους μεγαλύτερους συγγενείς, φίλους ή γείτονες και ζητούν συγχώρεση για ό,τι κακό έχουν πει ή έχουν κάνει κατά τη διάρκεια της χρονιάς. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία δίνουν άφεση αμαρτιών και όλοι μαζί πλέον ανοίγουν ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή τους. Ο καθένας θα εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα αν βρεθεί στο Σοχό την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς και την Καθαρά Δευτέρα. Όλοι οι χωριανοί βγαίνουν στους δρόμους, στα καφενεία, μα οι περισσότεροι μαζεύονται στην πλατεία του χωριού. Ο επισκέπτης θα συναντήσει εκεί τα "καρναβάλια", που ενώ περπατούν αργά για να ακούγεται ο παράξενος ήχος των κουδουνιών τους, γυρίζουν δυο-δυο, τρία-τρία και κερνάνε φίλους και γνωστούς. Στην πλατεία τα νταούλια και οι ζουρνάδες δεν σταματάνε ούτε λεπτό. Όλος ο κόσμος, Σοχινοί και επισκέπτες, χορεύουν ασταμάτητα και τα καρναβάλια στη μέση του κύκλου, χοροπηδούν και κουνούν της ξύλινες γκλίτσες ή τα σπαθιά τους. Οι μασκοφόροι αυτοί περνούν από τις γειτονιές και τις πλατείες και τραγουδούν το εξής τραγούδι: «Τι κακό έκανα ο καημένος μες σ αυτήν τη γειτονιά και με βγάλαν τ όνομά μου ψεύτη, κλέφτη και φονιά! 18 Αχ ντουνιά, κιαφέρ ντουνιά μ εμένα μην πενιέσαι, δεν ήμουν εγώ που σε εγλένταγα και τώρα μ' απαρνιέσαι!» Προσωπική μαρτυρία : Μήττας Ιωάννης 19

26 26 Ε. ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ Το καρναβάλι του Σοχού διατηρεί πάρα πολλά στοιχεία από την αρχαιοελληνική λατρεία. A) Η σχέση των κουδουνοφόρων με το θεό Πάνα Η ένδυση με στολές από δέρματα ζωών υποδηλώνει τον τραγόμορφο θεό ΠΑΝΑ που ήταν γιος του Ερμή και μίας νύμφης. Είχε ανθρώπινο σώμα τριχωτό, πόδια και αυτιά τράγου, κέρατα και ουρά κατσίκας. Του άρεσε να δημιουργεί πανικό και να τρομάζει τους περαστικούς, ακριβώς όπως τρόμαξαν και οι εχθροί στη θέα των τραγόμορφων στρατιωτών. Με το χριστιανισμό ο ΠΑΝΑ αντικαταστάθηκε με τον άγιο Χριστόφορο που τιμάται στο Σοχό ιδιαίτερα. Στην κεντρική εκκλησία του Σοχού, στο ναό του Αγίου Γεωργίου, υπήρχε η τραγόμορφη εικόνα του Αγίου Χριστοφόρου, όπου σύμφωνα με την παράδοση, κλείστηκε γυμνός σε ένα κελί με μια γυναίκα, και για να μην αμαρτήσει πήρε μορφή τράγου. Επίσης ο Άγιος Χριστόφορος είναι γνωστός ως «Κυνοκέφαλος», που σ' αυτή τη περίπτωση υπάρχει συσχέτιση με τον αρχαίο θεό Απόλλωνα που παρουσιάζεται σε παραστάσεις και ως λύκος και η μητέρα του η Λητώ όταν τον γεννά είναι μεταμορφωμένη σε λύκαινα.

27 27 Β) Το «καλπάκι» και η λατρεία του Ερμή Το «καλπάκι», το κάλυμμα του κεφαλιού, που είναι χαρακτηριστικό μόνο στο Σοχινό καρναβάλι, φανερώνει τον «ιθυφαλλικό» ή «σώκο» ή «χθόνιο» Ερμή, ο οποίος γιορταζόταν στη περίοδο των ανθεστηρίων τον Φεβρουάριο. Κατά τις γιορτές του Ερμή οι πιστοί έβραζαν διάφορους σπόρους και τα πρόσφεραν στον Ερμή και στις ψυχές των νεκρών. Είναι φανερές λοιπόν οι ομοιότητες στη λατρεία του Ερμή με τον τρόπο που τιμούν οι χριστιανοί τους Αγίους Θεοδώρους. Συγκεκριμένα τιμούνται τον Φεβρουάριο και κατά τη γιορτή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνα οι χριστιανοί φτιάχνουν από τους καρπούς του σιταριού κόλλυβα, τα οποία και μοιράζουν για τους ίδιους λόγους με τους πιστούς του Ερμή. 20 « reece.blogspot.gr» 20

28 28 Γ) Ο ήχος των κουδουνιών Ο θόρυβος που δημιουργούν οι κουδουνοφόροι με τα κουδούνια, θυμίζει τους «Κορύβαντες» που θορυβούσαν για να απομακρύνουν το κακό. Δ) Ο Άγιος Θεόδωρος και τα «Ανθεστήρια» Παλαιότερα οι «τραγόμορφες μεταμφιέσεις» δε γινόταν τις Αποκριές αλλά το Σάββατο του Αγίου «Θεοδώρου του τηρών» και τη πρώτη εβδομάδα της νηστείας. Δηλαδή κατά το μήνα ανθεσηρίωνα. Τον ίδιο μήνα γιόρταζαν στην αρχαιότητα τα «ανθεστήρια», προς τιμή του Ερμή και του Διονύσου. Κατά τα ανθεστήρια τις δυο πρώτες μέρες γιορταζόταν ο ερχομός της άνοιξης και τη Τρίτη μέρα τιμόταν οι νεκροί του κάτω κόσμου

29 29 Ε) Οι «χοές», - χθες και σήμερα Κατά την αρχαιότητα γινόταν οι «χοές», κατά τις οποίες χυνόταν κρασί στην γη για εφορία και ευτυχία. Το ίδιο περίπου γίνεται και με τους κουδουνοφόρους του Σοχού. Όταν ο κουδουνοφόρος ετοιμαστεί, τότε οι συγγενείς και οι φίλοι τον χτυπούν στην πλάτη και εύχονται «καλή σοδιά κ υγεία» και την ίδια στιγμή η μάνα ή γιαγιά του σπιτιού ραίνει με λίγο νερό και ρίχνει το υπόλοιπο στη γη και εύχεται «όπως κυλά το νερό στη γη, έτσι και ο δρόμος του καρναβαλιού να είναι ανοιχτός».

30 30 ΣΤ) Ο Άγιος Θεόδωρος και οι «Μιμάλλονες» Το τέχνασμα της σωτηρίας του Αγίου Θεοδώρου και των συντρόφων του, που βρέθηκαν κυκλωμένοι από εχθρούς θυμίζει την ιστορία των «Μιμαλλόνων». Ο ιστορικός Πολύαινος στα «Στρατηγικά» περιγράφει το γεγονός ως εξής: «Ο βασιλέας των Μακεδόνων Αργαίος πολεμούσε κατά των Ιλλυρίων Ταυλαντίων υπό τον Γάλαυρο και επειδή δεν είχε αρκετούς στρατιώτες για να αμυνθεί, διέταξε τις παρθένες της Μακεδονίας, μόλις φτάσει η φάλαγγα των εχθρών, να εμφανιστούν στο όρος της Ερεβοίας. Έτσι και έγινε. Οι παρθένες εμφανίστηκαν σε μεγάλο αριθμό πάλλοντας αντί για δόρατα, θύρσους και έχοντας τα πρόσωπα τους καλυμμένα με στεφάνια. Ο Γάλαυρος εξεπλάγη νομίζοντας από μακρία ότι οι παρθένες είναι άνδρες και έδωσε το σήμα της υποχώρησης. Οι Ταυλάντιοι έφευγαν πετώντας τον οπλισμό τους και εγκαταλείποντας τις σκευοφόρες τους. Οι Μακεδόνες που νίκησαν αμαχητί, έκτισαν στο μέρος εκείνο, ιερό προς τιμήν του Διονύσου Ψευδάνορα, (δηλαδή αυτός που εξαπατά τους άνδρες), ενώ οι παρθένες που μέχρι τότε ονομάζονταν «Κλώδωνας», τις ονόμασαν «Μιμάλλονες», δηλαδή αυτές που μιμούνται τους άνδρες».για την προέλευση του καρναβαλιού υπάρχουν διάφορες εκδοχές.μια από αυτές σχετίζεται με τον Άγιο Θεόδωρο. Λένε ότι τον 4ο αιώνα μ.χ ο Άγιος Θεόδωρος ήταν Στρατηλάτης και πολεμώντας ενάντια στους βαρβάρους, βρέθηκε σε ασφυχτικό κλοιό από τις εχθρικές δυνάμεις σε ένα δάσος και κινδύνεψε να αιχμαλωτιστεί.αφού εξαντλήθηκαν όλα τα τρόφιμα, για να μη πεθάνουν οι στρατιώτες από τη πείνα,ο στρατηλάτης διέταξε να σφαχτούν τα γίδια που υπήρχαν στο δάσος εκείνο και να διανεμηθούν στους στρατιώτες του. κατόπιν έγιναν πολλές προσπάθειες ώστε να διασπαστεί ο κλοιός και να απελευθερωθεί ο Άγιος Θεόδωρος και ο στρατός του, αλλά ήταν αποτυχημένες. Τότε ο Άγιος Θεόδωρος χάρη στη πίστη που είχε προς το θεό σοφίστηκε να φορέσουν οι άντρες του τα δέρματα από τις γίδες που είχαν σφάξει, στους οποίους κρέμασε και τα κουδούνια των τράγων. Με τη στολή αυτή όρμησαν οι στρατιώτες, εναντίων των βαρβάρων που τους είχαν κυκλωμένους.

31 31 Οι βάρβαροι βλέποντάς τους σαν κοπάδι ζώων, φοβήθηκαν και τράπηκαν σε άταχτη φυγή. Αυτοί οι μασκαρεμένοι ονομάστηκαν «Στρατιώτες του Άγιου Θεόδωρου». Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος καθιερώθηκε να τιμούν στο Σοχό τον Άγιο Θεόδωρο και να γιορτάζουν τα καρναβάλια με στολές από δέρματα αιγών και κουδούνια. Μια άλλη όμως παράδοση εξηγεί διαφορετικά την αρχή του εθίμου. Σύμφωνα με αυτή σε κάποιες διώξεις των χριστιανών από τους ειδωλολάτρες, οι χριστιανοί είχαν συναχθεί σε μια εκκλησία με προτροπή του Αγίου Θεοδώρου του Στρατάρχη περικυκλωμένοι από τους ειδωλολάτρες που τους περίμεναν να βγουν. Στη συνέχεια και κατόπιν εντολής πάλι του Αγίου Θεοδώρου, οι χριστιανοί ντύθηκαν καρναβάλια με δέρματα ζώων και βγήκαν από την εκκλησία προκαλώντας τεράστιο πανικό και φόβο στους ειδωλολάτρες που τράπηκαν σε φυγή. Οι Σοχινοί έδιναν πολύ μεγάλη σημασία στην επιτυχία του Καρναβαλιού. Έλεγαν ότι θα πάει καλά η χρονιά μόνο αν θα γίνουν καλά καρναβάλια. Την θεωρούσαν την καλύτερη γιορτή της χρονιάς. Το έθιμο του καρναβαλιού σχετίζεται με την πλούσια παραγωγή χωραφιού και των κοπαδιών και με τη πλούσια βλάστηση

32 32 ΣΤ.Η ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ Αρχικά οι συγγενείς και φίλοι του καρναβαλιού γλεντάν και πίνουν την ώρα που ντύνεται το καρναβάλι. Τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια και διασκεδάζουν. Το καρναβάλι φοράει μια πρόχειρη φόρμα κι ένα άσπρο πουκάμισο 23. Έπειτα φοράει τα λεγόμενα μανικιέτια στα μπράτσα και τα δερμάτινα τσαρούχια στα πόδια. Από πάνω, φοράει δέρματα τράγου, τα λεγόμενα κουζούφια. Πάνω από τα δέρματα δένονται στη μέση του τα τέσσερα μεγάλα μπρούτζινα κουδούνια και ένα χάλκινο πολύ μεγάλο στο πίσω μέρος του κορμιού τους. « 23 Προσωπική μαρτυρία: Παπαθανασίου Κωνσταντίνος

33 33 Τα κουδούνια αποτελούν το πιο σημαντικό στοιχείο των Σοχινών. Τα κουδούνια της ντουζίνας δεν είναι τυχαία. Τονίζεται επίμονα ότι προϋποθέτουν ειδικό σχήμα και όγκο καθώς και ειδική κατασκευή. Για τα κουδούνια λένε, λοιπόν, οι γεροντότεροι ότι πρέπει να είναι ταιριαστά συνδυασμένος ο ήχος. Επίσης έχουν και το ζάρι γύρω από τα κουδούνια, το οποίο περνιέται από τους ώμους του για να κρατάει το βάρος των κουδουνιών. Αφού γίνουν όλα αυτά, περνιέται η κόκκινη - συνήθως- πλεκτή σάλπα και φοράει στο κεφάλι το "καλπάκι" που είναι μια προσωπίδα από μάλλινο μαύρο ύφασμα σε κωνικό σχήμα περίπου ενός μέτρου, ενώ στην κορυφή του κρεμιέται μια ουρά από αλεπού. Όλη η επιφάνεια από το καλπάκι είναι στολισμένη με κορδέλες και φέρει ένα είδος προσωπίδας, με την οποία καλύπτεται το πρόσωπο. Επίσης είναι κεντημένος ένας σταυρός στο μέτωπο και υπάρχουν τρύπες στο στόμα, στα μάτια και στην μύτη. Ανάμεσα στη μύτη και στο στόμα υπάρχει μεγάλο μουστάκι από ουρά αλόγου. Στα χέρια τους κρατούν μία ξύλινη ράβδο, γκλίτσα, και μια φιάλη ούζο

34 34 Ζ.ΤΑ ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ Τα κουδούνια είναι πέντε: ένα μεγάλο (το μπατάλι) και τέσσερα μικρότερα (κυπριά) ενώ και τα πέντε αποτελούν τη λεγόμενη ντουζίνα. Το μπατάλι είναι σφυρήλατο, κάθετη δε τομή του, σε οποιοδήποτε σημείο του μας δίνει έλλειψη. Για γλωσσίδι χρησιμοποιείται ένα λεπτό σιδερένιο ραβδί. Τα κυπριά είναι μπρούτζινα χυτά, έχουν μορφή κόλουρου κώνου και για γλωσσίδι χρησιμοποιείται ένα μικρότερο κυπρί, του οποίου η κάτω βάση του είναι έλλειψη. Το βάρος της ντουζίνας κυμαίνεται από 18 έως 20 Kg. Λέγεται, ότι όσο πιο βαριά κουδούνια φορεί το καρναβάλι τόσο καλύτερο θεωρείται. « ΥΔΟΥΝΟΦΟ» ΚΟΥΔΟΥΝΙ ΚΟΥΔΟΥΝΟΦΟΡΟΥ

35 35 Σε μια αντιπροσωπευτική ντουζίνα, τα ακριβή βάρη (μαζί με τους ιμάντες εξαρτήσεώς τους) και τα αντίστοιχα (κατά σειρά) μήκη, διάμετροι μεγάλης βάσης και μικρής βάσης, ύψος των κουδουνιών είναι: 1) Πρώτο κυπρί : 4,950 Kg / 16 cm - 9,5 cm / 24,5 cm 2) Δεύτερο κυπρί: 4,650 Kg / 17 cm - 9,5 cm / 23,5 cm 3) Τρίτο κυπρί : 3,500 Kg / 14 cm - 8,0 cm / 21,5 cm 4) Τέταρτο κυπρί: 3,050 Kg / 12,5 cm - 9,0 cm / 19,0 cm 5) Μπατάλι : 2,750 Kg /... / 20,0 cm Τα κουδούνια της ντουζίνας δεν είναι τυχαία. Πρέπει να ταιριάζουν μεταξύ τους, ώστε να βγάζουν αρμονικούς ήχους. Γι αυτό προϋποθέτουν ειδικό σχήμα και όγκο, καθώς και ειδικό κράμα μετάλλου.

36 36 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΕΘΙΜΟΥ ΜΕ ΤΟ ΧΟΡΟ Η κάθε κοινωνία διαγράφει τη δική της ιστορική πορεία μέσα στο χρόνο και ανάλογα πάντοτε με την οικονομική και κοινωνική της οργάνωση, τη θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα, την ιστορία της άλλα και το φυσικό της περιβάλλον δημιουργεί τον δικό της ιδιότυπο πολιτισμό. Ο παραδοσιακός χορός είναι ένα από τα πιο ενδεικτικά χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας, της ιστορίας και της πολιτιστικής ταυτότητας ενός λαού και αυτό γιατί συνδέεται με την ίδια την αυθόρμητη ενστικτώδη έκφραση της ανθρώπινης ψυχής και του ανθρώπινου σώματος. Εξάλλου, ο χορός είναι ο παλαιότερος τρόπος έκφρασης των συναισθημάτων του ανθρώπου και θεωρείται ότι είναι η πρώτη μορφή τέχνης που εμφανίστηκε πάνω στον πλανήτη μας. 25 Όπως την πλειοψηφία των εθίμων στην Ελλάδα, έτσι και το έθιμο των κουδουνοφόρων το συνοδεύει ο χορός. Θα πίστευε κανείς ότι αναφερόμαστε μόνο στους χορούς που χορεύονται στην πλατεία του χωριού στο πανηγύρι που διοργανώνεται τις τελευταίες μέρες του καρναβαλιού. Η σχέση όμως του κουδουνοφόρου με το χορό είναι πολύ βαθύτερη όπως μας λέει και ο κύριος Μήττας. Οι κινήσεις που πραγματοποιεί ο κουδουνοφόρος, θεωρούνται ένα είδος χορού με πολύ συγκεκριμένες, προσεκτικά επιλεγμένες κινήσεις, έτσι ώστε ο ήχος των κουδουνιών (ντουζίνα) να ακούγεται αρμονικά χωρίς να «ενοχλεί» ακουστικά. 25 ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ, Μαυροβουνιώτης Μαλκογεώργος-Αργυριάδου σελ:19

37 37 Δεν μπορεί δηλαδή ο οποιοσδήποτε να φορέσει τη φορεσιά του κουδουνοφόρου και να κινηθεί απλά στο χώρο. Απαιτείται πολύχρονη εμπειρία από τα παιδικά ακόμη χρόνια, έτσι ώστε οι κινήσεις αυτές να γίνουν βίωμα και να εμπεδωθούν..άλλωστε στο Σοχό παρατηρούμε πολύ μικρά παιδιά να συμμετέχουν στο έθιμο. Πρέπει να αναφερθεί ότι ο τρόπος κίνησης του κουδουνοφόρου, δεν διδάσκεται δηλαδή δεν χρησιμοποιείται κάποιο ειδικό σύστημα διδασκαλίας για να μάθει ένα παιδί από μικρό να κινείται έτσι. Η μάθηση μέσα από την παρατήρηση αποτελεί τον πιο φυσικό τρόπο μάθησης. Για τα παιδιά μάλιστα, η παρατήρηση αποτελεί τον πιο σημαντικό και πολλές φορές το μοναδικό τρόπο μάθησης, μαθαίνουν χωρίς καμιά ιδιαίτερη μέθοδο και προσπάθεια. 26 Επομένως γίνεται κατανοητό ότι ο ιδιότυπος αυτός <<χορός>> είναι δύσκολο να αναλυθεί, να καταγραφεί και πολύ περισσότερο να διδαχθεί από κάποιον σε ανθρώπους μη Σοχινούς που δεν βιώνουν κάθε χρόνο το καρναβάλι στον τόπο που γεννήθηκε και επιβιώνει σχεδόν αναλλοίωτο στους αιώνες. 26 Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ Ιωάννης Πραντσίδης σελ: 41

38 38 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Την ημέρα που επισκέφτηκα το Σοχό στόχευα στο να καταγράψω το έθιμο, δηλαδή τους κουδουνοφόρους που γυρνούν στους δρόμους ή την αναπαράσταση του γάμου. Στάθηκα όμως αρκετά πιο τυχερή, αφού με την αμέριστη βοήθεια των πολύ φιλόξενων κατοίκων του χωριού (Κώνσταντίνος Παπαθανασίου και του θείου του Ιωάννη Μήττα ) κατάφερα να φτάσω σε βάθος τη μικρή μου έρευνα. Φτάνοντας στο χωριό, ο Κώστας μου έδωσε την ευκαιρία να μπω στο λαογραφικό μουσείο του χωριού και να πάρω εικόνες από όλους τους χώρους και όλα τα αντικείμενα στο εσωτερικό του. Στη συνέχεια, με οδήγησε στο σπίτι του θείου του, όπου μέσα σε ένα δωμάτιο ειδικά διαμορφωμένο και αφιερωμένο στο έθιμο όπου αποθηκεύονται οι φορεσιές, τα κουδούνια κ.τ.λ, ο κύριος Γιάννης δέχτηκε να απαντήσει σε όλες μου τις ερωτήσεις και να μου μιλήσει διεξοδικά για το έθιμ, για τις ρίζες του, τη σημασία που έχει για τους κατοίκους του χωριού, τις διαστάσεις που παίρνει, τους συμβολισμούς του και τις προεκτάσεις του. Στη συνέχει, θέλοντας να εμβαθύνουμε λίγο στον κουδουνοφόρο σαν στολή, ο Κώστας με τη βοήθεια του θείου του και του φίλου του Ιωάννη Δοϊρανλή προσφέρθηκε να ντυθεί καρναβάλι εξηγώντας και δείχνοντάς μου βήμα-βήμα τη διαδικασία με την οποία ντύνεται ένας κουδουνοφόρος, καθώς και όλα τα τμήματα της φορεσιάς. Αφού ολοκληρώθηκε το ντύσιμο, ο Κώστας μου έδειξε τις κινήσεις που κάνει ο κουδουνοφόρος και με τη συνοδεία του θείου του και του φίλου του μου τραγούδησαν τραγούδια που λέγονται κατά τη διάρκεια του εθίμου. Προς το τέλος της επίσκεψής μου, ο Κώστας με ξενάγησε στο χωριό και είχα την τύχη να συναντήσω την ένωση γυναικών όπου οι κυρίες Χρυσή Νόϊκου και Ελένη Γλαβινού δέχτηκαν να μου τραγουδήσουν παραδοσιακά τραγούδια.

39 39 Έτσι λοιπόν τελείωσε η επίσκεψή μου στο Σοχό και θα ήθελα να ευχαριστήσω για ακόμη μία φορά τους ανθρώπους αυτούς που με ανιδιοτέλεια και μεγάλη προθυμία μου έδωσαν όλα αυτά τα στοιχεία που χρειαζόμουν. Τέλος, θα ήθελα να δώσω όλες μου τις ευχές για συνέχιση του εθίμου και μεταλαμπάδευσή του στις επόμενες γενιές.

40 40 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 11.. ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ,Μαυροβουνιώτης Φώτιος, Μαλκογεώργος Αλέξανδρος, Αργυριάδου Ειρήνη 2. Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ, Ιωάννης Πραντσίδης 3. ΑΠΟΚΡΙΑ ΚΟΖΑΝΗΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΦΑΝΩΝ,Θόδωρος Λάκκας 4. ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΑΡΑΔΟΣΗ-ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ίδρυμα της βουλής των Ελλήνων 5. <<Τα Αποκριάτικα>> Δόμνα Σαμίου