Η Πολιτική Φιλοσοφία του Πλάτωνα

Transcript

1 Η Πολιτική Φιλοσοφία του Πλάτωνα Πτυχιακή Εργασία Α Ρ Ι Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ο Ν Ι Κ Η Σ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η Τ Μ Η Μ Α Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Σ Κ Α Ι Π Α Ι Δ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η Σ Τ Ο Μ Ε Α Σ : Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Α Σ Στην παρούσα εργασία θα εξεταστεί η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα με βάση τα τρία πρωτίστως πολιτικά του Έργα: Πολιτεία, Πολιτικός, Νόμοι ενώ θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στη συμβολή επιρροή του μεγάλου φιλοσόφου στην σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία. Ε π ι β λ έ π ω ν Κ α θ η γ η τ ή ς : Σ ω κ ρ ά τ η ς Δ ε λ η β ο γ ι α τ ζ ή ς Φ ο ι τ ή τ ρ ι α : Ε υ φ ρ ο σ ύ ν η Α γ γ ε λ ο π ο ύ λ ο υ ΑΕΜ: / 9 /

2 2 Η Πολιτική Φιλοσοφία του Πλάτωνα Εισαγωγή Ο Πλάτωνας και η εποχή του Η σχέση του με τον Σωκράτη και τον Αριστοτελη Βασικές θεωρίες Πλάτωνα Ο κόσμος των ιδεών Διαλεκτική Έργα Πλάτωνα Η Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα Πολιτεία Κοινωνικά συμβόλαια Έννοια Δικαιοσύνης Η Ψυχή Παιδεία φυλάκων Αρχόντων / Φιλοσόφων Γυναίκες φύλακες Φιλόσοφος Άρχοντας Διασφάλιση ενότητας Είναι εφικτή; Θεωρία και πράξη Παρακμή 5 είδη πολιτευμάτων Πολιτικός Νόμοι Επίλογος Βιβλιογραφία 2

3 3 Εισαγωγή Ο Πλάτωνας και η εποχή του Ο Πλάτων θεωρείται ο μεγαλύτερος φιλόσοφος και συγγραφέας όλων των εποχών ενώ συγκαταλέγεται ως ο δεύτερος της μεγάλης τριάδας των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων -Σωκράτης, Πλάτων και Αριστοτέλης- που έθεσαν σε συνάφεια ο ένας προς τον άλλον, τα φιλοσοφικά θεμέλια του Δυτικού πολιτισμού. Γεννήθηκε στην Αθήνα από γονείς ευγενείς το 427 π.χ. και έζησε εκεί. Ο πατέρας του Αρίστωνας έλεγε ότι καταγόταν από τη γενιά του Κόδρου και η μητέρα του Περικτιόνη από το Σόλωνα. Είχε δύο αδελφούς, τον Αδείμαντο και το Γλαύκωνα. Το πρώτο του όνομα ήταν Αριστοκλής. Πλάτωνας ονομάστηκε αργότερα για το ευρύ του στέρνο και το πλατύ του μέτωπο. Νέος ασχολήθηκε με την ποίηση, αλλά γρήγορα στράφηκε προς τη φιλοσοφία. Ως Αθηναίος ευπατρίδης ο Πλάτων έλαβε στην παιδική και στην εφηβική του ηλικία επιμελημένη γνώση και παιδεία με τους καλύτερους δασκάλους της εποχής, για τα γράμματα, τη μουσική, τη γυμναστική. Αρχικά, ασχολήθηκε με τη μελέτη της ποίησης- αφού υπήρξε και ποιητής- όπως επίσης υπήρξε και αθλητής. Συγκεκριμένα, αναφέρεται πως ανάγνωση και γραφή του δίδαξε κάποιος Διονύσιος, γυμναστική ο Αρίστων ο Αργείος, και μουσική ο Ακραγαντίνος Μέτελλος. Παραδίδονται επίσης, η μαθητεία του κοντά στον Κράτυλο, οπαδό της σκέψης του Ηρακλείτου, και η ενασχόληση του με τον τραγικό λόγο. Ό,τι όμως υπήρξε αποφασιστικό για τον ηθικοπνευματικό του προσανατολισμό, ήταν η γνωριμία του με τον δαιμόνιο άνδρα των Αθηνών, τον Σωκράτη. Ήταν 20 χρονών, όταν τον γνώρισε και έμεινε κοντά του για οκτώ ολόκληρα χρόνια, μέχρι την ώρα που ο μεγάλος δάσκαλος πέθανε (399 π.χ.). Ο άδικος θάνατος του Σωκράτη τον έπεισε ότι η Αθηναϊκή δημοκρατία 3

4 4 είχε μεγάλα ελαττώματα και ανέλαβε το ρόλο του κοινωνικού μεταρρυθμιστή. Θα πρέπει ακόμα να σημειωθεί, πως οι πρώιμες προσωπικές του φιλοδοξίες, ήταν πιθανώς πολιτικές, όμως η σχέση του με τη Σωκρατική διδασκαλία και το Σωκρατικό ήθος, μετέβαλαν οριστικά τον πνευματικό προσανατολισμό του, τον έκαναν να καταστρέψει τα νεανικά του ποιητικά έργα και τον μετέστρεψαν οριστικά στη φιλοσοφία. Άλλωστε, γρήγορα αισθάνθηκε απέχθεια για τις βιαιότητες που διαδραματίζονταν στην πόλη του. Μετά την πτώση της ολιγαρχίας, ήλπιζε να βελτιωθεί η κατάσταση με την παλινόρθωση της δημοκρατίας. Τελικά όμως, διαπίστωσε πως δεν υπήρχε θέση για έναν ευσυνείδητο άνθρωπο στην αθηναϊκή πολιτική. Η θανάτωση λίγο αργότερα του δικαιότατου Σωκράτους και η επακόλουθή της ψυχολογική ατμόσφαιρα είχαν και τη συνέπεια να καταφύγει ο Πλάτων μαζί με άλλους σωκρατικούς στα Μέγαρα, κοντά στο συμμαθητή του Ευκλείδη. Ύστερα γύρισε στην Αθήνα, όπου για 10 χρόνια ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων, τα οποία φέρουν τη σφραγίδα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη, όπου σχετίστηκε με το μαθηματικό Θεόδωρο, και τέλος στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου γνώρισε τους πυθαγόρειους, από τη φιλοσοφική σκέψη των οποίων επηρεάστηκε αποφασιστικά. Έπειτα πέρασε στη Σικελία, στην αυλή του βασιλιά των Συρακουσών Διονυσίου Α όπου και γνώρισε το βασιλικό γυναικάδελφο Δίωνα, με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά. Η φιλία όμως αυτή προκάλεσε τις υποψίες του Διονυσίου για συνωμοσία, γι αυτό έδιωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία. Στην Αίγινα κινδύνεψε να πουληθεί ως δούλος αλλά τον εξαγόρασε ο Κυρηναίος φίλος του Αννίκερης. Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε τη φιλοσοφική σχολή του, την Ακαδημία (387 π.χ.). Η προσπάθεια, όμως, των δύο φίλων να προσηλυτίσουν στις ιδέες τους το νέο ηγεμόνα Διονύσιο Β, απέτυχε. Για Τρίτη φορά ήρθε στην αυλή των Συρακουσών, το 361, με σκοπό να συμφιλιώσει το Δίωνα με το Διονύσιο. Αυτή τη φορά κινδύνεψε και η ζωή του. Τον έσωσε η επέμβαση 4

5 5 του πυθαγόρειου Αρχύτα, αλλά ο Δίωνας δε γλίτωσε. Δολοφονήθηκε το 353 π.χ. Έτσι ο Πλάτωνας έχασε τον άνθρωπο στο οποίο στήριξε τις ελπίδες του για την επιβολή των πολιτικών του ιδεών. Από τότε ο Πλάτωνας και μέχρι το θάνατό του, το 347 π.χ., ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων. Η ίδρυση της Ακαδημίας αυτής, αποτελεί καθίδρυμα φιλοσοφικής έρευνας και παιδείας ενώ έμελλε να αποτελέσει μέγιστο γεγονός στην ιστορία της φιλοσοφίας και της επιστήμης και έμμεσα της πολιτικής. Ο Πλάτωνας δίδαξε σ αυτή επί 40 περίπου χρόνια και πάντοτε προφορικά. Κοντά του μαθήτευσαν και συνεργάστηκαν με την Ακαδημία του προικισμένοι και δημιουργικοί άνδρες. Στην Ακαδημία, εκτός από τον κλάδο της φιλοσοφίας, σπουδαία έρευνα έκανε και στο πεδίο των μαθηματικών με καίριες ανακαλύψεις στη γεωμετρία ενώ υπήρξε σπουδαστήριο πολιτικής επιστήμης αλλά και θεωρίας του δικαίου. Διαπιστώνουμε λοιπόν, πως τα ενδιαφέροντα της Ακαδημίας, δεν περιορίζονταν μόνο στην φιλοσοφία με τη στενή έννοια αλλά επεκτείνονταν στις επιστήμες. H Ακαδημία, προάστιο της αρχαίας Αθήνας, όπου ίδρυσε ο Πλάτωνας την ομώνυμη φιλολογική σχολή του, η οποία λειτούργησε από το 387 ή το π.χ. ως το οριστικό κλείσιμό της από τον Ιουστινιανό το 529 5

6 6 Για τους ανά τους αιώνες αναγνώστες του ο Πλάτων υπήρξε σημαντικός κυρίως ως ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσοφικούς συγγραφείς. Αλλά για τον ίδιο το κύριο έργο του θα πρέπει να ήταν η ίδρυση και η οργάνωση της Ακαδημίας. Επιπλέον, γνωρίζουμε πως η Ακαδημία χωρίζονταν σε τρεις περιόδους : 1) Την περίοδο της αρχαίας Ακαδημίας ( π.χ.), 2) Την περίοδο της μέσης Ακαδημίας ( π.χ.), 3) Την περίοδο της νεώτερης Ακαδημίας ή της «Εκλεκτικής». Το τέλος αυτής της λαμπρής Ακαδημίας, έρχεται το 529 μετά από εννέα αιώνες λειτουργίας, αφού την έκλεισε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός, ενώ βρισκόταν ήδη σε πλήρη παρακμή. Σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, στην είσοδο της Ακαδημίας υπήρχε η επιγραφή: «αγεωμέτρητος μηδείς εισίτω» (ας μην εισέλθει κανείς που αγνοεί τη γεωμετρία). 6

7 7 Εισαγωγή Η σχέση του με τον Σωκράτη και τον Αριστοτελη Όπως αναφέραμε προηγούμενα, ο Πλάτων ήταν ο δεύτερος χρονικά της τριάδας των σπουδαίων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, μετά τον Σωκράτη και πριν τον Αριστοτέλη. Δέχτηκαν ο ένας την επιρροή του άλλου, ζυμώθηκαν ο ένας πάνω στις διδαχές του προηγούμενου και δημιούργησαν τις βάσεις για τη σύγχρονη Δυτική σκέψη και πολιτειακή οργάνωση. Ο Πλάτων στάθηκε δημιουργικός οπαδός και πιστός μαθητής του Σωκράτη. Ποτέ δεν έπαψε να βάζει την ηθική σαν πρώτο θέμα των φιλοσοφικών θεωριών. Σ όλα του τα έργα ο Πλάτων, μιλά για λογαριασμό του Σωκράτη. Ωστόσο, από τη σωκρατική θεωρία ξέφυγε σ ένα σημείο αφού με έντονη ποιητική διάθεση, ανέβασε ξανά τη φιλοσοφία «απ τη γη στον ουρανό», θα μπορούσαμε να πούμε. Έδειξε μεγάλη πνευματική τόλμη, διακρίθηκε για τη σοφία του και επιδίωξε να δώσει πρωταρχική σημασία στην ηθική. Μελέτησε αρκετούς από τους προγενέστερους αυτού φιλόσοφους και εξέτασε ξανά, με δικό του τρόπο, κάθε φιλοσοφικό θέμα και διατύπωσε δικές του απόψεις. Με βάση τον βίο και τη σκέψη του Σωκράτη, ο Πλάτων ανέπτυξε ένα βαθύ και πολυσχιδές φιλοσοφικό σύστημα. Αντίστοιχα, η σχέση του με τον Αριστοτέλη φανερώνεται από τα γραπτά του τελευταίου όπου βασίζεται για να προχωρήσει την σκέψη του πέρα από το Πλατωνικό μοντέλο τόσο σε ζητήματα ηθικής και δικαιοσύνης όσο και σε επίπεδο πολιτειακής οργάνωσης. Ο Αριστοτέλης ίσως είναι ο μοναδικός φιλόσοφος της αρχαιότητας που συνδυάζει τον θεωρητικό χαρακτήρα των προσεγγίσεών του με την πρακτική στην καθημερινή ζωή του ατόμου. Ως μαθητής του Πλάτωνα, βασίστηκε εν πολλοίς στις θεωρίες του, άλλοτε τις ενστερνίστηκε και άλλοτε τις κατέρριψε. Σύμφωνα με την Coleman ωστόσο, η σκέψη του «δεν θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει και να προοδεύσει καν χωρίς την συμβολή του Πλάτωνα» (246:2005). 7

8 8 Στην Ακαδημία του Πλάτωνα μπήκε σε ηλικία 18 ετών και έμεινε σ' αυτήν 19 χρόνια, μέχρι και το θάνατο του δασκάλου του. Ανέπτυξε μαζί του στενή σχέση και σεβασμό προς το πρόσωπό του, αλλά διαφώνησε και διαφοροποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό πάνω σε ορισμένες ιδέες και θέσεις του. Γι αυτό και λέγεται ότι ο Πλάτωνας τον αποκαλούσε πόλο, δηλαδή πουλάρι που κλωτσάει τη μητέρα του στην κοιλιά μόλις γεννηθεί. Οι διαφωνίες των δύο μεγάλων φιλοσόφων είναι ένα θέμα που αξίζει να μελετήσει κανείς, ωστόσο δεν αποτελούν αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Η εστίαση κυρίως θα μπορούσε να γίνει σε τρία σημαντικά σημεία όπου διαφώνησαν μεταξύ τους: την θέση της γυναίκας, τον κόσμο των ιδεών και την πολιτική φιλοσοφία. Αν και η έμφαση στη μελέτη αυτή θα δοθεί στον τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας, θα πρέπει να μνημονεύσουμε την αντίθεση όσον αφορά την αντίληψή τους για τον κόσμο πως δηλαδή ο Αριστοτέλης σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, «αποχαιρέτισε» τον κόσμο των ιδεών που αποτελούσε την προβληματική του μέντορά του και τεκμηρίωσε την πίστη του στον κόσμο των αισθήσεων και των εμπειριών, στην «βαθιά πραγματικότητα του φυσικού κόσμου» όπως εύστοχα το θέτει η Coleman (253:2005). Διακρίνουμε έτσι μια θεμελιώδη στροφή σε σχέση με τις βασικές παραδοχές που του είχε διδάξει ο Πλάτωνας, μια στροφή στον κόσμο των αισθήσεων και των εμπειριών που απέχει παρασάγγας από τον νοητό κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Έργο: «Η σχολή των Αθηνών», Ραφαήλ Ο Πλάτωνας δείχνει προς τους ουρανούς - ο Αριστοτέλης προς τον υλικό κόσμο. 8

9 9 Η διαφορά τους ως προς την πολιτική φιλοσοφία συνίσταται στη διαφορετική σύλληψη της ιδεατής πολιτείας. Από μία μόνο προσεκτική ανάγνωση των έργων τους Αριστοτέλη «Πολιτικά» και στο έργο του Πλάτωνα «Πολιτεία» όπου εκφράζονται οι πολιτικές τους θέσεις με αρκετές κοινές, αλλά και διαφορετικές αντιλήψεις, γίνεται άμεσα ορατή η διαφοροποίηση του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα. Περισσότερα για την αντίθεση αυτή καθώς και την κριτική που άσκησε ο Αριστοτέλης στον Πλάτωνα θα παραθέσουμε στον επίλογο της παρούσης εργασίας αφού θα έχουμε πρώτα αναλύσει διεξοδικά την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα. Βασικές θεωρίες Πλάτωνα Η πλατωνική φιλοσοφία είναι ιδεοκρατική. Εισάγει, δηλαδή, τη θεωρία των ιδεών, οι οποίες ιδέες κατά τον Πλάτωνα είναι οι γενικοί και αιώνιοι τύποι των πραγμάτων, οι ουσίες, που γίνονται αντιληπτές μόνο με το λογικό και όχι με την αίσθηση. Τον αισθητό κόσμο τον θεωρεί αντανάκλαση του κόσμου των ιδεών ή αλλιώς «τα αισθητά τα θεωρεί είδωλα των ιδεών». Έτσι αναγνωρίζει δύο κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε ασταμάτητη ροή, κατά τον Ηράκλειτο «τα πάντα ρει», και το νοητό κόσμο τον αναλλοίωτο, δηλαδή, τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν ως πρότυπα και παραδείγματα. 9

10 10 Βασικές θεωρίες Πλάτωνα Ο κόσμος των ιδεών Απαραίτητο για να κατανοήσουμε την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα, είναι να εξοικειωθούμε με τους βασικούς κανόνες σκέψεις του και ιδίως τα παραδοχές του σχετικά με το νοητό κόσμο των ιδεών που συνδέεται με την ψυχή και τη μέθοδό του, τη διαλεκτική. Πολλοί φιλοσοφικοί ορισμοί δόθηκαν για την «ιδέα». Σύντομα, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε την σκέψη του Πλάτωνα στα παρακάτω: Ο Θεός, μας λέει ο Πλάτωνας, δημιούργησε τον κόσμο για να υπάρχουν οι ιδέες ως παραδείγματα. Η ψυχή μας υπήρχε πριν γεννηθούμε, όμως με τη γέννησή μας αυτή εισήλθε στο σώμα μας και δεσμεύτηκε μέσα του. Το σώμα μας λοιπόν, θεωρείται ο τάφος της ψυχής μας. Εφόσον δηλαδή η ψυχή είδε τις ιδέες επειδή υφίσταντο πριν από το σώμα, τις θυμάται, καθώς βλέπει τον φθαρτό γήινο κόσμο, ο οποίος είναι μια αντανάκλαση, μια λειψή αποτύπωση των ιδεών, ένα απείκασμα. Ποιος είναι ο ρόλος τότε των αισθητών πραγμάτων; Τα αισθητά πράγματα δεν είναι τίποτε άλλο παρά απατηλές εικόνες των αισθήσεών μας, σε αντίθεση με τις ιδέες οι οποίες είναι άυλες οντότητες, που μένουν αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές υπάρξεις και συνιστούν την αληθινή πραγματικότητα. Οι ιδέες λοιπόν, είναι τα όντως όντα, τα πραγματικά όντα, που η ύπαρξή τους δε μεταβάλλεται ούτε καν επηρεάζεται από τις μεταβαλλόμενες μέσα στο χρόνο και στο χώρο συνθήκες. Για να μπορέσει όμως να δει τέλεια και ολοκάθαρα η ψυχή μας τις ιδέες, πρέπει να πάψει να ζει το σώμα. Μετά το θάνατο του σώματος η ψυχή περνά από διάφορες φάσεις («μετενσωματώσεις ή μετενσαρκώσεις»), ώσπου ν απαλλαγεί τελικά από τα σωματικά δεσμά. Κατά τον Πλάτωνα, μετά την περιπλάνηση της ψυχής μας στους ουράνιους τόπους, γνώρισε τις ιδέες και συντελέσθηκε το γεγονός της φυσικής μας γέννησης. Τότε η ψυχή μας εισήλθε στο σώμα μας. Το γεγονός αυτό στάθηκε 10

11 11 η αιτία, ώστε να ξεχάσουμε τις ιδέες. Στη συνέχεια η λήθη αυτή παγιώθηκε, και η ψυχή μας άρχισε να τροφοδοτείται με αντίγραφα των ιδεών. Το δυστύχημα κατά τον Πλάτωνα όμως, δεν είναι η πλάνη μας η ίδια, αλλά το γεγονός ότι δεν έχουμε συνείδησή της. Επειδή έχουμε ξεχάσει τις ιδέες, δεν συνειδητοποιούμε ότι αυτά που βλέπουμε με τις αισθήσεις μας είναι απατηλές εικόνες των πραγμάτων και πιστεύουμε ότι είναι τα αληθινά όντα. Για τον Πλάτωνα, οι δια των αισθήσεων αντιληπτές εμπειρίες δεν πρέπει μόνο να επιβεβαιώνουν τις εκ των προτέρων εννοιολογήσεις μας σχετικά με το τι είναι δυνατό να είναι περιεχόμενο εμπειρίας αλλά τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε μέσω των αισθήσεων να είναι όπως είναι επειδή με κάποιο τρόπο είναι νοητά. Με αυτό το σκεπτικό, η Coleman (181:2004) μας εξηγεί πως αφενός ο «έξω» κόσμος θα πρέπει να διαθέτει χαρακτηριστικά που ο νους να αναγνωρίζει, αφετέρου να μπορεί να τα διαχωρίζει αυτά τα χαρακτηριστικά ώστε να στοχάζεται σε αυτά. Άλλωστε για τον Πλάτωνα όλα τα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους στη βάση μίας νοητικής αλληλουχίας. 11

12 12 Βασικές θεωρίες Πλάτωνα Διαλεκτική Τη μέθοδο της ανυψώσεως προς τον κόσμο των ιδεών ο Πλάτωνας την ονομάζει διαλεκτική. «Η διαλεκτική διακρίνει το βάθος από την επιφάνεια, το ατέλειωτο από το πρόσκαιρο, το άφθαρτο από το φθαρτό.» σύμφωνα με τον Guthrie (123:2010) Με τη βοήθεια αυτής της διαλεκτικής, ο Πλάτωνας δημιούργησε μια απόλυτη ηθική όπου τα καθήκοντα του ανθρώπου είναι να γίνει όσο μπορεί όμοιος με τον Θεό. Και αυτό, γιατί στον Θεό βρίσκονται οι ιδέες του αληθινού, του μεγάλου, του δυνατού, του δίκαιου. Ο άνθρωπος οφείλει να πράττει ανάλογα με τις ικανότητές του (σχετικά), τις ιδέες, τις οποίες ο Θεός πραγματοποιεί με την παντοδυναμία του (απόλυτα). Ο Θεός είναι δίκαιος ενώ δικαιοσύνη, σημαίνει καλό, αγαθό, αλήθεια, μεγαλείο. Η δικαιοσύνη είναι ισχυρή όταν αποτελεί δύναμη που διατηρεί, αντίθετα, με την αδικία, που αποτελεί δύναμη που καταστρέφει. Έτσι η δικαιοσύνη γίνεται αιώνια, δεν αλλάζει ποτέ. Κατά τον Πλάτωνα λοιπόν, ο προορισμός του ανθρώπου είναι να ενεργεί δίκαια, μ όλες τις σημασίες της λέξεως δικαιοσύνη. Η διαλογική μορφή είναι και αυτή που επικρατεί στα έργα του Πλάτωνα. Η ακαδημαϊκή κοινότητα άλλοτε αποδίδει τα λεγόμενά του στον Πλάτωνα και άλλοτε στον δάσκαλό του Σωκράτη, καθώς στα περισσότερα έργα του συνδιαλέγεται με τον δάσκαλό του. Η διαλογική αυτή μορφή έχει βάσεις στην μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη που σε παροτρύνει να βρεις μέσα σου την Αλήθεια (που είναι μία και μοναδική) και θα μπορούσαμε ένα πούμε πως είναι ένα είδος σύγχρονης ενδοσκόπησης. Σκοπός της διαλεκτικής μεθόδου είναι να επιτρέψει στο φιλοσοφικό μυαλό να δει ότι το Αγαθό εξηγεί τον νοητό κόσμο ως διατεταγμένο όλον. 12

13 13 Έργα Πλάτωνα Τα έργα του Πλάτωνα είναι 36 και είναι όλα, εκτός από την «Απολογία», διαλογικά όπως σημειώσαμε και πρωτύτερα. Στη συγγραφή τους ο φιλόσοφος μιμήθηκε τη διδασκαλία του Σωκράτη, ο οποίος δίδασκε διαλογικά. Οι διάλογοί του επιγράφονται με το όνομα κάποιου από τα διαλεγόμενα πρόσωπα, π.χ. «Τίμαιος». «Γοργίας», «Πρωταγόρας» κ.λ.π. Τρεις μόνο διάλογοι, το «Συμπόσιο», η «Πολιτεία» και οι «Νόμοι» τιτλοφορούνται από το περιεχόμενό τους. Σ όλους τους διαλόγους τη συζήτηση διευθύνει ο Σωκράτης. Στους παλαιότερους διαλόγους διατηρεί την εικόνα του πραγματικού Σωκράτη, ενώ στους νεότερους κάτω από το πρόσωπο του δασκάλου λέγεται πως κρύβεται ο ίδιος ο μαθητής. Το σύνολο του πλατωνικού έργου διακρίνεται σε τρεις περιόδους, με βάση τη χρονολογική σειρά: Α) Περίοδος της νεότητας ( π.χ.): Σε αυτή ανήκουν η «Απολογία», ο «Κρίτων», ο «Χαρμίδης», ο «Πρωταγόρας», ο «Λάχης», ο «Ευθύφρων», ο «Ιππίας Μείζων», ο «Ιππίας Ελάσσων», ο «Ίων», ο «Λύσις». Β) Περίοδος της ωριμότητας ( π.χ.): Σε αυτή ανήκουν ο «Μενέξενος», ο «Κρατύλος», ο «Ευθύδημος», ο «Γοργίας», ο «Μένων», ο «Παρμενίδης» ο «Φαίδων», ο «Φαίδρος», η «Πολιτεία», το «Συμπόσιον θεαίτητος». Γ) Περίοδος των γηρατειών ( π.χ.): Σε αυτή περιλαμβάνονται ο «Σοφιστής», ο «Πολιτικός», ο «Φίληβος», ο «Κριτίας», ο «Τίμαιος», οι «Νόμοι», η «7 η επιστολή». 13

14 14 Η Πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα Είναι γνωστό ότι ο Πλάτωνας αφιέρωσε ένα μέρος της φιλοσοφίας του στην πολιτική. Οι αντιλήψεις του ήταν αριστοκρατικές, ανάλογες με της καταγωγή και την ανατροφή του. Οι αντιδημοκρατικές του αντιλήψεις βέβαια, αποδίδονται στην εχθρική στάση της αθηναϊκής δημοκρατίας απέναντι στους φιλοσόφους, και ιδιαίτερα απέναντι στον πολυαγαπημένο του δάσκαλο, Σωκράτη. Κατά την περίοδο της ωριμότητάς του λοιπόν γράφτηκε και η «Πολιτεία» όπου αναλύεται το επιστέγασμα της πολιτικής του φιλοσοφίας. Αν και όλα του τα έργα είχαν ψήγματα σχετικά με την κοινωνική και την πολιτική ζωή και την οργάνωσή της, η «Πολιτεία» είναι αυτή που ξεχωρίζει για την ανάπτυξη της οργάνωσης της σκέψης του Πλάτωνα ως προς το ιδανικό πολίτευμα. Ακολουθεί ο «Πολιτικός» το δεύτερο πολιτικό σύγγραμμά του όπου έλκεται από το μοναρχικό μοντέλο διακυβέρνησης και τέλος μνεία θα πρέπει να γίνει και στο έργο του «Νόμοι» όπου όντας στην περίοδο του γήρατος, ο Πλάτωνας περιγράφει την ιδεατή του πολιτεία ελαφρώς τροποποιημένη, με περισσότερα ρεαλιστικά στοιχεία από ότι στην Πολιτεία. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα λοιπόν, στηριγμένη κυρίως στους διαλόγους που πρωτοστατούσε ο Σωκράτης, διαπραγματεύεται θέματα πολιτικής σε όλο το έργο του αλλά κυρίως στην ουτοπική «Πολιτεία», στον ενδιάμεσο Πολιτικό και στους πιο ρεαλιστικούς Νόμους. Εδώ θα ξεκινήσουμε εστιάζοντας στην «Πολιτεία» (η οποία μάλλον αντικατοπτρίζει περισσότερο τις θέσεις του Σωκράτη παρά του Πλάτωνα -την ίδια γνώμη είχε και ο Αριστοτέλης), όπου την εξουσία οφείλουν, όπως θα δούμε, να έχουν οι φιλόσοφοι. Θα συνεχίσουμε με τον Πολιτικό και θα ολοκληρώσουμε τη πολιτική σκέψη του φιλόσοφου με τους Νόμους, το πιο ώριμο, από τα τρία αυτά, έργο. 14

15 15 Πολιτεία Ο Πλάτων έζησε σε μία εποχή σημαδεμένη από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, την τρομοκρατία ων Τριάκοντα και τον θάνατο του Σωκράτη. Σε αυτά προστίθενται η παρακμή της οικονομίας της αθηναϊκής Δημοκρατίας και το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, τόση ώστε ο Πλάτωνας να φοβάται μια «διάσπαση σε δύο έθνη» (Πλαγγέσης, 154:2010). Οι καταστάσεις αυτές διαμόρφωσαν τη σκέψη του και τον έκαναν να εστιάσει πρωτίστως στην πτυχή της ενότητας μίας πολιτείας, ενότητα που θα βασιζόταν στην αρμονία των κοινωνικών τάξεων. Με στόχο να αποτρέψει την ηθική και κοινωνική αποσάθρωση, βρήκε διέξοδο στην παιδεία ως «γιατρικό» για μια δίκαιη πολιτεία. Αντιλήφθηκε γρήγορα πως κανένα από τα πολιτεύματα της εποχής δε μπορούσε να λειτουργήσει κανονικά (Πλαγγέσης, 156:2010) και έτσι διαμόρφωσε και μας άφησε ως κληρονομιά στην Πολιτεία του, την δική του ιδέα για την δικαιοσύνη. Την ιδέα που ενστερνίζεται ο ίδιος για τη δικαιοσύνη, οραματίζεται να την έχει ένας φιλόσοφος-τύραννος ώστε να την εφαρμόσει στην πράξη. Στην «Πολιτεία» λοιπόν και πιο συγκεκριμένα στο πρώτο βιβλίο αυτής, ο Πλάτωνας επιτυγχάνει τρεις στόχους: να περιγράψει το πρόβλημα που επιχειρεί να λύσει, να παρουσιάσει τις συνηθισμένες απόψεις που θα αντικρούσει και να δικαιολογήσει την μέθοδο των υπολοίπων εννέα βιβλίων. Ο Πλάτωνας καλείται να αποδείξει πως είναι το λογικό για τους ανθρώπους να είναι δίκαιοι αφού η δικαιοσύνη είναι προς όφελος όλων. Περαιτέρω θα υποστηρίξει πως αυτή η αρετή του να αντιλαμβάνεσαι την έννοια της δικαιοσύνης όπως την ορίζει ο Πλάτωνας, είναι εσωτερικό γνώρισμα του χαρακτήρα όλων των ατόμων ακόμη και αν δεν το έχουν συνειδητοποιήσει. Οι κοινωνικοί κανόνες είναι, θεωρεί, σύμφωνοι με την ανθρώπινη φύση και δεν αποτελούν καταναγκαστικές επιβολές. Καταλήγει λέγοντας πως ο δίκαιος άνθρωπος είναι και ευτυχισμένος. Την έννοια της δικαιοσύνης την 15

16 16 εξετάζει στο δεύτερό του Βιβλίο, όπου εξετάζονται και τα κοινωνικά συμβόλαια. Πολιτεία Κοινωνικά συμβόλαια Στο δεύτερο Βιβλίο του, γνωρίζουμε το σκεπτικό πως σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο βρίσκεται η προέλευση και η φύση της δικαιοσύνης «ένας συμβιβασμός που θεσπίζουν εκ φύσεως οι ιδιοτελείς άνθρωποι ενάντια στις πραγματικές φύσεις ή θελήσεις τους ανάμεσα σε εκείνο που είναι το πιο επιθυμητό (να βλάψουν, να αδικήσουν) και στο πιο ανεπιθύμητο (να υποστούν το κακό, την αδικία)» (Coleman, 201:2005) Ο Πλάτωνας θεωρεί πως ο άνθρωπος υποφέρει από εσωτερικές συγκρούσεις και πως αντί να επιδιώκει το δικό του καλό, είναι δουλοπρεπής στο περιβάλλον του, στερείται αυτονομίας και επιδιώκει πρόσκαιρες απολαύσεις που έχουν να κάνουν περισσότερο με το τι πιστεύουν οι άλλοι για σένα παρά με αυτό που πραγματικά είσαι. Με δεδομένη την παραδοχή (που ισχύει μέχρι και σήμερα) πως «όλες οι κοινωνίες εντάσσουν τα άτομά τους στις πολιτιστικές τους αξίες», ο Πλάτων μας εξηγεί πως οι περισσότερες εξ αυτών μας εντάσσουν πολιτιστικά ενάντια στις πραγματικές μας φύσεις, ότι δηλαδή «οι διεφθαρμένες πολιτείες μας εκπαιδεύουν ενάντια στους πραγματικούς μας εαυτούς» (Coleman, 203:2005) Στον αντίποδα, η δική του πολιτεία, μας εκπαιδεύει να γίνουμε σωστοί πολίτες και να πράττουμε υπέρ του ιδιωτικού αλλά πάνω από όλα του κοινού συμφέροντος, δύο έννοιες που κατά τον Πλάτωνα ταυτίζονται. Ο τρόπος εκπαίδευσης φυσικά αφορά πρωτίστως ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, που ξεκινά από μικρή ηλικία και καθορίζει το άτομο ουσιαστικά. 16

17 17 Ξεκινώντας από τις δύο βασικές παραδοχές του Πλάτωνα, μπορούμε να συνάγουμε την ανάγκη του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας. Η πρώτη του παραδοχή αφορά στο ότι κανένα άτομο δεν είναι αυτάρκες και η δεύτερη στο ότι δυο άνθρωποι ποτέ δε γεννιούνται ίδιοι αλλά ο καθένας έχει μια ξεχωριστή κλίση και άρα του ταιριάζει και ένας συγκεκριμένος κοινωνικός ρόλος. Ο κοινωνικός αυτός ντετερμινισμός (όπως εύστοχα το θέτει η Coleman, 204:2005) βασίζεται στην έτερη παραδοχή του Πλάτωνα πως υπάρχει μια εσωτερική αλήθεια μέσα μας και πως αυτή θα έρθει στο φως μόνο μέσω της εκπαίδευσης. Μολονότι λοιπόν, υπάρχουν φυσικοί τύποι χαρακτήρα με φυσικές κλίσεις, κάθε μορφή οργάνωσης έχει τη δύναμη να μετατρέψει τους πολίτες της, μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας πάντα, είτε υπέρ είτε εναντίον στο συμφέρον τους. Από τη στιγμή που όμως οι σύγχρονες κοινωνίες της εποχής του περιλαμβάνουν τη διεξαγωγή παραδείγματος χάριν πολέμων για περισσότερα αγαθά, αποκτούν σωρευτικές τάσεις και δεν περιορίζονται μόνο στα απαραίτητα, απαιτείται μια τάξη Φυλάκων και Αρχόντων Φιλοσόφων με ευθύνες αντίστοιχα, τα στρατιωτικά καθήκοντα και την υπέρτατη κρατική εξουσία. Περισσότερα για αυτούς θα αναλύσουμε παρακάτω, ενώ σημαντική για να κατανοήσουμε την Πολιτεία σε βάθος, είναι η έννοια της δικαιοσύνης που σχετίζεται τόσο με τον καταμερισμό που ήδη αναφέραμε αλλά και με τον διαχωρισμό της ψυχής σε τρία μέρη, αντίστοιχα των τριών τάξεων της ιδανικής πολιτείας. Η αύξηση των μη αναγκαίων για μια πολιτεία, είναι σημάδι εκφυλισμού της για τον φιλόσοφο, αποτελεί όμως μια πραγματικότητα. Αυτή η νέα ανάγκη γεννά και την παρουσία των φυλάκων όπως είδαμε παραπάνω, ώστε η πολιτεία να διαθέτει τον στρατό που της χρειάζεται για να την υπερασπίζεται. Σε αυτό το στάδιο κοινωνικής οργάνωσης, δημιουργούνται εξαιτίας του πλούτου ακραίες κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις με την ανάγκη δημιουργίας ενός φορέα εξουσίας να είναι προαπαιτούμενο για τη συνέχιση της ύπαρξης της. 17

18 18 Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονίσουμε πως η πολιτεία δε συλλαμβάνεται μόνο ως ιδεατή πολιτική πρόταση αλλά ως «αντιπολίτευση», ως βίαιη κριτική στην Αθηναϊκή Δημοκρατία της εποχής του Πλάτωνα. Η παρακμή στην οποία είχε περιέλθει το πολίτευμα της εποχής και η ακμάζουσα δημαγωγία, οδήγησε τον Πλάτωνα να γράψει την πολιτεία κριτικάροντας σκληρά το σύγχρονό του πολίτευμα δηλώνοντας πως «η άσκηση της εξουσίας από τον λαό σημαίνει καταστροφή του πολιτεύματος» (Πλαγγέσης, 173:2010), δείχνοντας τον δρόμο για μια εναλλακτική διακυβέρνηση. Πολιτεία Έννοια Δικαιοσύνης Ψυχή Από τα παραπάνω, συμπεραίνουμε πως η γένεση της πολιτείας βασίζεται στην ανάγκη καταμερισμού της εργασίας όπως θα λέγαμε με σύγχρονους όρους. Ο Πλάτων αντιμετωπίζοντας το άτομο πρωταρχικά στην κοινωνική του διάσταση, θεωρεί πως η κοινωνική ζωή, η κοινωνική αλληλεξάρτηση και συνεργασία δεν είναι κάτι το συμβατικό, κάτι το προαιρετικό αλλά ένα φυσικό και αναγκαίο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ζωής. (Πλαγγέσης, 168:2010) Θεωρητική προϋπόθεση για την ανάλυση της Πολιτείας, είναι να κατανοήσουμε την αντιστοιχία ανάμεσα στη συγκρότηση της και στη λειτουργία της δίκαιης ψυχής. Ο Πλάτων διακρίνει τρία μέρη στη δομή της ψυχής: το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές: τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Οι τρεις όμως αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογικό ως θείο να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, ώστε να μην επιχειρεί να άρχει αυτό τα υπόλοιπα μέρη, όντας από τη φύση του το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από την αρμονική ανάπτυξη των τριών αρετών 18

19 19 προκύπτει η δικαιοσύνη, η οποία ορίζεται ως η αρμονία των τριών άλλων αρετών. Έτσι η ψυχή είναι δίκαιη όταν βρίσκεται σε εσωτερική αρμονία, όταν δηλαδή το κάθε μέρος της επιτελεί το έργο που της αντιστοιχεί. Η θεωρία αυτή συλλαμβάνει την ψυχή με έναν ιεραρχικό τρόπο και σύμφωνα με τον Πλαγγέση (158:2010) «μεταφέρει στον άνθρωπο την ιεραρχική κοινωνική δομή στην οποία οι κοινωνικές τάξεις ιεραρχούνται αξιολογικά ανάλογα με τα χαρακτηριστικά ή τις λειτουργίες που κυρίως τις διαφοροποιούν». Από μία αντίστροφη οπτική, επειδή και η πόλη αποτελεί μια μεγέθυνση του ανθρώπου, διακρίνει και σ αυτή τρία γένη: το επιθυμητικόν, το θυμοειδές και το λογιστικόν, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που επιτυγχάνεται, όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα. Δικαιοσύνη είναι λοιπόν για το άτομο και κατ επέκταση για την πόλη, ή ίσως και αντίστροφα, η εσωτερική αρμονία. Η πολιτεία είναι δίκαιη όταν κάθε κοινωνική κατηγορά ή τάξη ασκεί το έργο που της αναλογεί. Όταν δηλαδή οι άρχοντες κυβερνούν, οι φύλακες εξασφαλίζουν την τάξη και δημιουργοί παράγουν αγαθά (Ψυχοπαίδης, 1999:33-34). ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΨΥΧΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ (1) Στοιχεία ψυχής (441a) Τάξεις Πολιτείας Αντικείμενο ιδιότητα (581) Επιθυμητικόν Δημιουργοί παραγωγοί Κέρδος (φιλοχρηματία) Θυμοειδές Φύλακες επίκουροι Νίκη (φιλοδοξία) Λογιστικόν Άρχοντες Φιλόσοφοι Αλήθεια (φιλοσοφία) 19

20 20 Ανάμεσα στο άτομο και την πόλη, δημιουργείται έτσι μια σχέση μέρους-όλον, με την αδικία να είναι η αρρώστια της πόλης που και τελικά θα την καταστρέψει. Στη βάση αυτή μέρους - όλου, οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν το κράτος θα πρέπει να υπάρχουν και στα άτομα που το αποτελούν, στις μονάδες του. Η δικαιοσύνη στην περίπτωση του ατόμου λοιπόν, συνίσταται στα ακόλουθα: όσον αφορά τον καθένα μας, εάν το στοιχείο της ψυχής του ασχολείται με τα δικά του πράγματα, τότε είναι ένας δίκαιος άνθρωπος. Σύμφωνα με την Coleman (215:2005) όπου στοχευμένα και λιτά μάς περιγράφει το σκεπτικό του Πλάτωνα για την διάκριση των ποιοτήτων της ψυχής: «η λογική μας κυβερνά με τη φρόνηση, ο θυμός στηρίζει τη λογική και υπακούει σε αυτήν ενώ η αρμονία επιτυγχάνεται μέσω της διανοητικής και σωματικής εκπαίδευσης. Τα δύο αυτά, η λογική και ο θυμός 1 κυριαρχούν πάνω στην επιθυμία. Η δικαιοσύνη αποτελεί συνεπώς μια εσωτερική αρμονία των ψυχικών συστατικών του χαρακτήρα, με τρόπο ώστε ο νους να κυβερνά τα πάθη και τις ορέξεις». Ο σκοπός της εξουσίας είναι κατά τον Πλάτωνα, η διάπλαση και ο αναπροσανατολισμός των χαρακτήρων που διαθέτουν ήδη οι άνθρωποι, τους οποίους η κοινωνία είναι σε θέση να τροποποιήσει μέσω των αξιών της και όπως πρωτύτερα είπαμε, της εκπαίδευσης που θα τους παρέχει. Η κυριότερη τέχνη είναι να διαμορφώνεις το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον έτσι ώστε η εκπαίδευση που παρείχες να αξιοποιείται πλήρως, με μια «ανθρωπο-γεωμετρική συμμετρία» αν θα μπορούσαμε να το θέσουμε έτσι. Αποδεχόμενος την ηθική αδυναμία των περισσοτέρων πολιτών αλλά και την ανάγκη τους για αναμόρφωση τους επιλέγει πεφωτισμένους άρχοντες - φιλοσόφους που έχουν γνωρίσει την έννοια της πραγματικής δικαιοσύνης. Η σχέση των πολιτών μεταξύ του ορίζεται ως «αδερφική» ωστόσο 1 Ως θυμοειδές ορίζεται η εγγενής ορμητικότητα του ανθρώπου και όχι ο θυμός με τη σύγχρονη έννοια του όρου 20

21 21 διαφοροποιούνται σε τάξεις ανάλογα με το υλικό από το οποίο είναι πλασμένοι. Στη βάση αυτή ο όρος «γεωμετρική ισότητα» που εισάγεται από τον Πλαγγέση (163:2010) θεμελιώνει τον μύθο περί της καταγωγής των πολιτών. Σύμφωνα με αυτή τη «συμμετρία ισότητα» ο καθένας αντιστοιχεί στις ικανότητές του και την προσφορά του προς το σύνολο. Ο διαχωρισμός αποκτά τα εξής χαρακτηριστικά αφού οι τρεις κατηγορίες πολιτών είναι ιεραρχημένες σύμφωνα με την αξία: Α) οι άρχοντες βρίσκονται στην κορυφή και της πυραμίδας και έχουν το καθήκον να κυβερνούν (που δεν το έχουν οι φύλακες και οι παραγωγοί). Συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας πιστεύει πως η πολιτική τέχνη (που θα πρέπει να ασκούν οι φιλόσοφοι) είναι η ικανότητα του αληθινού πολιτικού-φιλόσοφου και βασίζεται στην αυτοκυριαρχία του ίδιου του δημόσιου άντρα μέσα από τη λογική και την εκπαίδευση των παθών του. (Coleman, 216:2005) Β) οι φύλακες έχουν το καθήκον να υπακούουν στις εντολές των αρχόντων και να υπερασπίζονται την πολιτεία. Απολαμβάνουν δε το προνόμιο της απαλλαγής από τη φροντίδα για επιβίωση, Γ) οι παραγωγοί είναι στην βάση της πυραμίδας, έχουν το προνόμιο της ιδιοκτησίας αφού είναι επωμισμένοι με το καθήκον να παράγουν τα αγαθά που είναι απαραίτητα στην πολιτεία. Γίνεται λοιπόν φανερό πως η αντίληψη αυτή είναι καθαρά αριστοκρατική, όπως δηλώνει και ο Πλαγγέσης (164:2010) ενώ παράλληλα ο Πλάτων αποδοκιμάζει το Δημοκρατικό πολίτευμα που στηρίζεται στην αριθμητική ισότητα. Επιπλέον το παρομοιάζει με τέλεια αναρχία αφού οι ποιότητες του καθενός αφενός δεν αξιοποιούνται αφετέρου ανθεί σε αυτό η δημαγωγία. Για να επιστρέψουμε όμως στην σχέση δικαιοσύνης ψυχής, παραθέτω το σχήμα της οντολογικής γραμμής του Πλαγγέση (166:2010) σύμφωνα με το οποίο, απεικονίζεται η διαλεκτική κίνηση της ψυχής. Το σχήμα αποτελείται από δύο μέρη που διαιρούνται από μια οριζόντια γραμμή. 21

22 22 ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΡΑΜΜΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΝΟΗΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΝΟΗΣΙΣ ΙΔΕΕΣ ΔΙΑΝΟΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΔΟΞΑ ΑΙΣΘΗΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΠΙΣΤΙΣ ΑΙΣΘΗΤΑ ΕΙΚΑΣΙΑ ΕΙΚΟΝΕΣ Η δίκαιη πολιτεία τοποθετείται στον νοητό κόσμο αφού πρόκειται για μία νοητική κατασκευή, ένα «θεϊκό πρότυπο» όπως το ονομάζει. Παρακάτω θα δούμε πως και τα «ημαρτημένα» πολιτεύματα έχουν ως σημείο αναφοράς το πρότυπο αυτό και οι μορφές τους ορίζονται με βάση την απόστασή τους από αυτό. Όσον αφορά τη διάρθρωση της δίκαιης πολιτείας σε σχέση με την έννοια της δικαιοσύνης του Πλάτωνα, πέρα από τα όσα έχουμε ήδη αναφέρει, θεωρώ σκόπιμο να συστηματοποιήσουμε το περιεχόμενό της σε αυτήν την ενότητα ώστε να περάσουμε πιο εξειδικευμένα στα χαρακτηριστικά της κάθε τάξης παρακάτω. Όπως είδαμε, η δίκαιη πολιτεία οργανώνεται με βάση την ιδέα της δικαιοσύνης και τοποθετείται στον νοητό κόσμο, αποτελεί όμως πρότυπο για την αισθητό ιστορικό κόσμο. Οι τρείς τάξεις, σε αντιστοιχία με την ψυχή, 22

23 23 εξυπηρετούν τις λειτουργίες της σύγχρονης πολιτείας: οι φύλακες ασχολούνται με την κοινωνική ειρήνη και συνοχή ενώ προστατεύουν παράλληλα και από εξωτερικούς κινδύνους, οι άρχοντες αποτελούν κοινωνική ελίτ με γνώσεις γενικού συμφέροντος κοινωνίας και δικαιοσύνης και παίρνει αποφάσεις και για τις υπόλοιπες τάξεις και τέλος η παραγωγική τάξη είναι αυτή που ασχολείται με τα οικονομικά αγαθά και αποτελείται από παραγωγούς, αγρότες, τεχνίτες κτλ. Σύμφωνα όμως με τον μύθο της καταγωγής, θα μπορούσαν παιδιά με διαφορετικές ικανότητες να γεννηθούν σε λάθος τάξη, ήτοι παιδί φύλακα να μην είναι άξιο της τάξης του και να πρέπει να μετακινηθεί στην τάξη των παραγωγών, και τα αντίστροφο με όλους τους δυνατούς συνδυασμούς. Η κοινωνική αυτή κινητικότητα, θα διορθώνεται από τους άρχοντες φιλοσόφους που έχουν την ισχύ να υποβιβάζουν και να προάγουν τα άτομα ανάλογα με την ποιότητά τους. Στόχος του Πλάτωνα είναι να στηρίξει τις ταξικές διακρίσεις στις ικανότητες και όχι να αναφερθεί σε μια αριστοκρατία της καταγωγής ή του πλούτου, που ήδη έχει συναντηθεί ιστορικά και απέτυχε παταγωδώς. Πέραν της αντιστοιχίας «ποιοτήτων ψυχής» που αναφέραμε και προηγούμενα, πως δηλαδή οι άρχοντες αντιστοιχούν στο λογιστικό, οι φύλακες στο θυμοειδές και οι παραγωγοί στο επιθυμητικό, υπάρχουν και τέσσερις κρίσιμες αρετές οι οποίες, κατά τον Πλάτωνα, είναι η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη και αντιστοιχούν αναλόγως και στους πολίτες (Πλαγγέσης, 173:2010). Σύμφωνα με αυτή την αντιστοιχία, η αρετή των αρχόντων θα είναι η σοφία, δηλαδή η ικανότητά τους να γνωρίζουν το σωστό και το δίκαιο ιδίως την έννοια της δικαιοσύνης όπως την ορίζει ο ίδιος, με γνώμονα το συμφέρον της πολιτείας ως ολότητας. Η γνώση αυτή δεν είναι φυσικά αυτονόητη, προϋποθέτει συστηματική παιδεία και ανώτερη μόρφωση. Εδώ μπαίνει άλλωστε και ο ρόλος του «συστήματος» όπως θα λέγαμε με σύγχρονους ορους, η παιδεία της Πολιτείας. «Όταν οι άρχοντες κατέχουν αυτήν την σοφία, τότε η πόλη είναι σοφή γιατί μπορούν να μεταφράσουν τη γνώση τους σε σωστές αποφάσεις για το γενικό καλό» (Πλαγγέσης, 174:2010). Στο 23

24 24 σημείο αυτό, συναντάμε ένα ακόμη στοιχείο αριστοκρατικής αντίληψης του Πλάτωνα, αφού η πολιτική αρετή προορίζεται μόνο για τους εκλεκτούς του πνεύματος, την ελίτ της Πολιτείας. Αντίστοιχα, η αρετή των φυλάκων είναι η ανδρεία όπου στη περίπτωση της ψυχής όπως είδαμε, είναι η ικανότητα του θυμοειδούς να αισθάνεται (λύπη, χαρά, πόνο κτλ) σύμφωνα με το λογιστικό. Η ανδρεία, ως κοινωνική αρετή και αυτή, είναι το να νιώθουν οι φύλακες σύμφωνα με τους νόμους που έχουν θεσπιστεί από την Πολιτεία. Το ήθος αυτό αποκτάται από ένα συγκεκριμένο μοντέλο εκπαίδευσης. Η παιδεία αυτή συνίσταται στην μουσική, τη γυμναστική, τα μαθηματικά και τη διαλεκτική ώστε να αναπτυχθεί το ανάλογο φρόνημα και η συνείδηση του καθήκοντος απέναντι στην πόλη. Τέλος, οι παραγωγοί πρέπει να είναι σώφρονες υπό την έννοια πως πρέπει να είναι μετρημένοι και αυτοκυριαρχημένοι χαρακτήρες ώστε οι επιθυμίες τους να υποτάσσονται στο ανώτερο μέρος της ψυχής, το λογιστικό. Η πειθαρχία αυτή όπως το θέτει ο Πλαγγέσης αφορά «στις άλογες επιθυμίες των πολλών, των παιδιών, των γυναικών, των δούλων και εκείνων που μόνο στο όνομα είναι ελεύθεροι.» Αυτοί οφείλουν να υποτάσσονται «στις έλλογες επιθυμίες της μορφωμένης αριστοκρατικής ελίτ» (117:2010) και άρα να υπάρχει μια υποταγή των πολλών στους ολίγους. Η σωφροσύνη αυτή δεν αφορά μόνο τους παραγωγούς αφού όλες οι κοινωνικές τάξεις οφείλουν να συμφωνήσουν ως προς τον τρόπο άσκησης εξουσίας. Είναι μια συνολικότερη αρετή που αφορά την κοινωνική συναίνεση ανάμεσα στις τάξεις της Πολιτείας. Είναι η αναγνώριση των κυριάρχων από τους κυριαρχούμενους, της ανωτερότητας των πρώτων από τους δεύτερους που με τη σειρά της δεν αφήνει περιθώρια εξέγερσης των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Καταλήγοντας, η δικαιοσύνη, η τέταρτη κρίσιμη αρετή αφορά στην «οικειοπραγεία», δηλαδή στον καταμερισμό της εργασίας σύμφωνα με την ποιότητα του ατόμου, όπως αναλύσαμε παραπάνω. Στον αντίποδα, η αδικία για τον Πλάτωνα είναι η πολυπραγμοσύνη που αποδοκιμάζει ξεκάθαρα. 24

25 25 Επιπρόσθετα καταδικάζει τη βία εντός Πολιτείας, δηλώνοντας πως ο μόνος τρόπος εγγύηση να διατηρηθεί σε αρμονία ο μηχανισμός αυτός σύμφωνα με τον οποίο διοικείται η πόλη, είναι η σωφροσύνη που μόλις αναλύσαμε, η συνεννόηση, το κοινωνικό αυτό συμβόλαιο μεταξύ των τάξεων. Αποδοκιμάζει τις ιδέες της ελευθερίας και της δημοκρατίας που συνδέονται με «επαναστάσεις» και κοινωνικές συγκρούσεις ενώ προωθεί μία αριστοκρατία των αρίστων που δεν ομοιάζει με τη δημοκρατία που ο ίδιος βιώνει την περίοδο αυτή. ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΨΥΧΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ (2) Στοιχεία ψυχής Τάξεις Πολιτείας Αντικείμενο ιδιότητα Αρετές Επιθυμητικόν Δημιουργοί παραγωγοί Κέρδος (φιλοχρηματία) Σωφροσύνη Θυμοειδές Φύλακες επίκουροι Νίκη (φιλοδοξία) Ανδρεία Λογιστικόν Άρχοντες Φιλόσοφοι Αλήθεια (φιλοσοφία) Σοφία 25

26 26 Πολιτεία Παιδεία Φυλάκων Αρχόντων / Φιλοσόφων Για να εξασφαλιστεί η δικαιοσύνη στην πολιτεία είναι απαραίτητες οι προϋποθέσεις του να είναι η ψυχή δίκαιη όπως είδαμε παραπάνω και να υπάρχει ενότητα στην Πολιτεία. Και οι δύο αυτές προϋποθέσεις όμως εξασφαλίζονται με την κατάλληλη παιδεία. Το ιδεολογικό αυτό μέσο εάν χρησιμοποιηθεί σωστά, εξασφαλίζει για την πόλη τον «τέλειο πολίτη» (Πλαγγέσης, 180:2005). Για να εξασφαλιστεί η συναίνεση των μαζών, καταστρώνεται ένα ευγενικό ψεύδος από μέρους των φιλοσόφων της Πολιτείας. Η «προπαγάνδα» αυτή, όπως θα λέγαμε με σύγχρονους όρους, έχει ως εξής. Ο Πλάτωνας πιστεύει πως τα παιδιά δεν μπορούν να ξεχωρίσουν την αλληγορία από την πραγματικότητα για αυτό και επιμένει πως πρέπει να εξηγούμε τα κακά που συμβαίνουν στους ανθρώπους ως δικό τους σφάλμα και όχι ως θεϊκή τιμωρία, ως αποτέλεσμα κακού προσανατολισμού των επιθυμιών τους από την κοινωνία. (Coleman, 209:2005) Ο Πλάτωνας εισάγει την έννοια του «ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη μοίρα του» μία αντίληψη πολύ προχωρημένη για τα δεδομένα της εποχής του. Παρά την εμμονή για την Αλήθεια, θεωρεί πως υπάρχουν μερικά ευγενή ψέματα που πρέπει να λέγονται από τους φύλακες με σκοπό να προστατέψουν τους πολίτες. Τα «άκακα» αυτά ψέματα είναι συνήθως μύθοι, όπως ο μύθος των μετάλλων, μια βολική προπαγάνδα που κάνει τους ανθρώπους όλων των τάξεων να πιστέψουν πως «η εκπαίδευση που τους δόθηκε ήταν ένα όνειρο και πως στη πραγματικότητα όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν και ανατράφηκαν στα έγκατα της γης, είναι όλοι αδέρφια και διακρίνονται μεταξύ τους με βάση το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένες οι ψυχές τους: χρυσό, ασήμι και χαλκό» (Coleman, 211:2005). Αντίστοιχα, οι άρχοντες ανήκουν στην ομάδα του χρυσού, οι φύλακες του ασημιού και οι δημιουργοί του χαλκού. Ο μύθος αυτός εξυπηρετεί στο να θεσμοθετηθούν οι τρεις αυτές τάξεις, σα να ήταν μια φυσική εξέλιξη του είδους. 26

27 27 Παραθέτει ένα αναλυτικό πρόγραμμα σωματικής φυσικής αγωγής για τους Φύλακες που έχει ως σκοπό την καλλιέργεια του χαρακτήρα τους. Μοιάζει δε, περισσότερο με Σπαρτιάτη παρά με Αθηναίο πολίτη, αφού το παιδί γίνεται άντρας ο οποίος εξαρτάται ελάχιστα από τους γύρω του, «δεν παραπονιέται και μπορεί να υποστεί κάθε απώλεια (περιουσίας ή και συγγενών) πιο ήρεμα από τους άλλους» (Coleman, 212:2005). Σε μία ξεκάθαρη αποδοκιμασία του Αθηναϊκού προτύπου, ο Πλάτων τονίζει πως ο φύλακας τιθασεύει τις σαρκικές του επιθυμίες και κατευνάζει τα πάθη του. Ο τρόπος ζωής τους είναι απλός και λιτός, Σπαρτιατικός. Δεν διαθέτουν ιδιωτική περιουσία, δεν δέχονται αμοιβές, την τροφή και τα απαραίτητα προς το ζην τους τα προσφέρουν οι δημιουργοί ως αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες τους και ζουν ομαδικά σε στρατώνες. Προσωπική ζωή δεν υπάρχει, ενώ τα παιδιά μεγαλώνουν σε κρατικά εκπαιδευτήρια χωρίς να γνωρίζουν τους βιολογικούς τους γονείς, αντίθετα θεωρείται πως όλοι είναι παιδιά της κοινότητας. Από το μοντέλο αυτό δεν λείπει και η ευγονική, όπου παιδιά με αναπηρίες αποκλείονται της αναπαραγωγικής διαδικασίας (και αφήνονται να πεθάνουν όπως και στην αρχαία Σπάρτη) ενώ αντίθετα ευνοούνται αυτά με δεξιότητες ώστε να διατηρηθεί η ανωτερότητα της κοινωνίας. Η «φασιστική», θα λέγαμε χρησιμοποιώντας τον σκληρότερο μεταγενέστερό του όρο, οπτική του Πλάτωνα σε αυτόν τον τομέα βασίζεται επίσης στην αρχή της διαφύλαξης της αγνότητας του μετάλλου που αναφέραμε πιο πάνω. Οι φύλακες δεν μπορούν να αποκλίνουν από την παιδεία αυτή που θα προσφέρει στην πόλη την ευημερία αφού όλοι οι άνθρωποι που θα την αποτελούν μέσω της κοινής σωστής μόρφωσης θα είναι ενάρετοι και δεν θα χρειάζονται νόμους, θα είναι εκ φύσεως καλοί μετά από μια τέτοια εκπαίδευση. Η πέρα ως πέρα πειθαρχία θα οδηγήσει στο σημείο όπου «το εκ φύσεως καλύτερο κομμάτι του εαυτού ενός πολίτη θα ελέγχει το χειρότερο» (Coleman, 214:2005). Η εξειδικευμένη παιδεία των φυλάκων που ορίζει την καθημερινότητα τους αφορά αποκλειστικά τους φύλακες και όχι τους δημιουργούς. Αφορά αυτήν την κοινωνική ελίτ από όπου θα ξεπηδήσουν οι άρχοντες, την τάξη των φυλάκων. Η τάξη των αυτή αποτελεί το φυτώριο αρχόντων και μέσα από 27

28 28 αυτό με κριτήριο έναν μηχανισμό επιλογής και αφού τους καλλιεργηθούν οι έμφυτες κυβερνητικές τους δεξιότητες, θα ξεπηδήσει η τάξη των αρχόντων. Το προτεινόμενο εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιλαμβάνει τη βασική εκπαίδευση της ανάγνωσης και γραφής, με δύο κατευθύνσεις, τη γυμναστική και τη μουσική. Η μουσική περιλαμβάνει τις σημερινές «ελεύθερες τέχνες» : ποίηση, μουσική, χορό, ιστορία, αστρονομία, φιλοσοφία, γεωμετρία και αριθμητική. Η μουσική αναφέρεται πολύ συχνά στα φιλοσοφικά έργα του Πλάτωνα και αποτελεί έννοια στενά συνυφασμένη με τις ηθικές αξίες ενώ η ενασχόληση με αυτήν και τον ρυθμό γενικότερα, διαπλάθει σωστό ήθος στους νέους. Γενικότερα, η εκπαίδευση διαρθρώνεται σε 4 επίπεδα: Γυμναστική > Μουσική > Μαθηματικά > Διαλεκτική Η μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο προϋποθέτει την επιτυχή ολοκλήρωση της προηγούμενης ενότητας διδασκαλίας. Όποιος φτάσει στο τελικό στάδιο, κρίνεται ως ικανός να ενταχθεί στην τάξη των αρχόντων. Σύμφωνα και με τον Πλαγγέση, «η εκπαιδευτική διαδικασία διαμορφώνει τον χαρακτήρα τους, αναπτύσσει τις νοητικές τους ικανότητες και δίνει στους άρχοντες τη δυνατότητα να επιλέξουν τους καλυτέρους με το ανάλογο ηθικό φρόνημα και την ικανότητα να ασκήσουν εξουσία, ώστε να εγκολπωθούν στην τάξη τους».(182:2010) Όσον αφορά τη γυμναστική, κρίνεται απαραίτητη ώστε οι φύλακες να είναι σε κατάλληλη φυσική κατάσταση, έτοιμοι για πόλεμο, αφού πρωτίστως αποτελούν ένα στρατιωτικό σώμα. Διαδεδομένη ήταν άλλωστε η πεποίθηση στην αρχαιότητα πως η γυμναστική αποτελούσε προϋπόθεση για την αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ο Πλάτωνας ωστόσο δίνει περισσότερη βαρύτητα στην μουσική παιδεία όπως αυτή ορίστηκε πιο πάνω: «γνώμη μου είναι πως δεν είναι το γερό σώμα εκείνο που με την αξία του κάνει καλή και την ψυχή αλλά τουναντίον, η καλή ψυχή είναι που με την αρετή της κάνει και το σώμα όσο γίνεται πιο καλό» (Πολιτεία, 403d-404b). Η ξεχωριστή αυτή τάξη των ειδικευμένων στρατιωτών, οι φύλακες, πρέπει να είναι αφοσιωμένοι στον πόλεμο και στη στρατιωτική εκπαίδευση, 28

29 29 στρατολογούμενοι από τα παιδιά με τα περισσότερα προσόντα. Στα πλαίσια αυτά, τους απαγορεύεται η ατομική ιδιοκτησία ώστε να μην παραμελούν τα καθήκοντά τους και επιδιώκουν εγωιστικά τον πλούτο. Τους απαγορεύεται η δημιουργία οικογένειας, με δυνατότητα γυναικών από κοινού. Μεταξύ τους υπάρχει ισότητα ανδρών και γυναικών, μια εξαιρετικά ριζοσπαστική πρόταση για την αρχαία ελληνική κοινωνία. Οι σχέσεις φυσικά μεταξύ των θα τελείται υπό αυστηρό έλεγχο. Έτσι, η ασκητική ζωή των φυλάκων, οδηγεί τελικά και στην ψυχική κάθαρση και σε ένα άλλο επίπεδο: αυτό της απαλλαγής από την αισθησιακή ζωή. Σημαντικό στοιχείο στην ποιότητα των Φυλάκων και Αρχόντων είναι η εξειδίκευσή τους στην εξουσία, η οποία γίνεται με την σωστή παιδεία των φυλάκων από μικρή ηλικία, αρχικά σαν παιχνίδι. Τα χαρακτηριστικά της είναι η γυμναστική, η μουσική και η λογοτεχνία συνεπικουρούμενες από την πολεμική τέχνη. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να έχουν την αίσθηση της αρμονίας, του μέτρου, της αναλογίας και της πειθαρχίας. Η εξαπάτηση των μαθητών είναι μέσα στο πλαίσιο αυτό και ο νέος οφείλει να μην γοητεύεται από την δόξα, αλλά να αναζητά το αληθινό. Το σημαντικότερο πάντως μάθημα, πέρα και από την διάκριση στο ήθος και τον πόλεμο, αυτό που θα ξεχωρίσει τους φιλοσόφους και μελλοντικούς ηγέτες από τους φύλακες, είναι εκείνο που θα τραβήξει την ψυχή από την σφαίρα του γίγνεσθαι στην σφαίρα του είναι (Πολιτεία, 521d). Και αυτό είναι η γεωμετρία τα μαθηματικά και η αστρονομία και γενικά η σπουδή των αριθμών (Πολιτεία, 522c-), αφού έτσι η ψυχή θα στραφεί στην καθαρή αλήθεια χρησιμοποιώντας την καθεαυτή νόηση (526b). Σκοπός της μαθηματικής παιδείας (αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία) είναι η υπέρβαση του άμεσα δεδομένου, μια στροφή της σκέψης στο αφαιρετικό θα μπορούσαμε να πούμε. Οι φύλακες για να γίνουν άρχοντες πρέπει να αποδεχτούν την πλατωνική θεωρία που επιβάλλει το πραγματικό να είναι το νοητό και όχι το αισθητό. Αυτό είναι και το τελευταίο στάδιο της μόρφωσης, η διαλεκτική, κορωνίδα του συστήματος του Πλάτωνα. Είναι η μέθοδος για να φτάσουμε στην Αλήθεια όπως είδαμε και σε προηγούμενη ενότητα, για να γνωρίσουμε τον κόσμο των ιδεών και την ιδέα 29

30 30 της δικαιοσύνης. Το χρονοδιάγραμμα που προτείνεται για την εκπαίδευση αυτή ορίζει 5 έτη για την διαλεκτική μόνο, μετά την συμπλήρωση των 30 ετών. Εάν σε αυτά προσθέσουμε και τα 15 έτη στρατιωτικής και διοικητικής εμπειρίας, φτάνουμε στα 50 έτη ως ηλικία κατάλληλη για την εκλογή ενός φύλακα στην τάξη των αρχόντων. Το σημαντικότερο πάντως μάθημα, πέρα και από την διάκριση στο ήθος και τον πόλεμο, αυτό που θα ξεχωρίσει τους φιλοσόφους και μελλοντικούς ηγέτες από τους φύλακες, είναι εκείνο που θα τραβήξει την ψυχή από την σφαίρα του γίγνεσθαι στην σφαίρα του είναι (Πολιτεία, 521d). Και αυτό είναι η γεωμετρία τα μαθηματικά και η αστρονομία και γενικά η σπουδή των αριθμών (Πολιτεία, 522c), αφού έτσι η ψυχή θα στραφεί στην καθαρή αλήθεια χρησιμοποιώντας την καθεαυτή νόηση (Πολιτεία, 526b). Συνολικά, μπορούμε να πούμε πως ο Πλάτωνας θεώρησε πολύ σημαντικό παράγοντα για την ιδανική πολιτεία, την παιδεία και υποστήριξε τα εξής: Οι νέοι που από τα μέρη της ψυχής τους επικρατέστερο είναι το επιθυμητικό, θα περιοριστούν στην εκμάθηση πρακτικών τεχνών. Έτσι, με το εφόδιο της πρακτικής τέχνης θα ενταχθούν στην τάξη των κοινών πολιτών, που κύριο μέλημά τους θα είναι να παράγουν υλικά αγαθά απαραίτητα για τη διαβίωση των πολιτών. Τώρα οι νέοι που στην ψυχή τους πρώτη θέση κατέχει το θυμοειδές τμήμα, θα διδαχθούν τα μαθηματικά και τις άλλες επιστήμες. Αυτή τους η μόρφωση, θα τους καταστήσει ικανούς να ασχοληθούν με τη σωστή λειτουργία και την ασφάλεια της πολιτείας. Τέλος, οι νέοι στους οποίους από τα τρία τμήματα της ψυχής το πιο αναπτυγμένο είναι το λογιστικό, θα εξαντλήσουν όλα τα περιθώρια της παιδείας. Δηλαδή, πέρα από τη σπουδή των επιστημών, θα διδαχθούν τη φιλοσοφία, την ανώτατη μορφή γνώσης. Το γεγονός αυτό, θα τους εντάξει στην κορυφαία τάξη, στην οποία ανήκει το προνόμιο της διακυβέρνησης της πολιτείας. «Αυτοί οι φιλοσοφημένοι Φύλακες διαθέτουν χαρακτήρες που επιδεικνύουν κάτι περισσότερο από μια απλή εξοικείωση με τις εγκόσμιες εμπειρίες» είναι οι Άρχοντες Φιλόσοφοι όπως τους περιγράφει η Coleman (221:2005). 30

31 31 Πολιτεία Γυναίκες Φυλάκες Στο σημείο αυτό, οφείλουμε να αναφερθούμε και στο θέμα των δύο φύλων που απασχόλησε όπως φαίνεται τον Πλάτωνα, ακόμη και σε σχέση με την εκπαίδευση των φυλάκων. Με την πτυχή αυτή ασχολήθηκε διεξοδικά η Coleman, στο έργο της «Ιστορία της πολίτικης σκέψης. Από την αρχαία Ελλάδα μέχρι τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους» αφιερώνοντας ξεχωριστό κεφάλαιο στην άποψη του Πλάτωνα που χαρακτηρίστηκε εκ των υστέρων ο πρώτος ίσως φεμινιστής στην ιστορία. 2 Ο Πλάτων έκρινε πως και οι γυναίκες θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στην διαπαιδαγώγηση των φυλάκων. Δεν αναιρεί όμως την άποψή του για αυτές πως είναι δηλαδή «υπερσυναισθηματικές, παράλογες, υστερικές, και αν τους δινόταν η εξουσία, επικίνδυνες» (Coleman, 218:2005). Η με την Πλατωνική έννοια διαφορετικότητα όμως όπως έχουμε δείξει, δεν αφορούσε στις βιολογικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα αλλά στην σύσταση της ψυχής του, στην επονομαζόμενη «ποιότητα» του ατόμου (βλ. μύθος μετάλλων). «Η γυναικεία ψυχή μπορεί να είναι φιλοσοφική και γενναία και εάν μια γυναίκα επιδείξει αυτές τις ιδιότητες, τότε είναι ικανή να γίνει φύλακας» μας εξηγεί η Coleman στο ίδιο κεφάλαιο. Στην πράξη όμως αυτό σημαίνει πως η χρησιμότητα των γυναικών και η αυτό-βελτίωσή τους είναι απαραίτητα πρωτίστως ώστε να γίνει πιο επιτυχημένο το ζευγάρωμα στα πλαίσια της ευγονικής. Το να φτάσει στο επίπεδο του Άρχοντα - Φιλοσόφου, δεν θα σήμαινε κάτι για το φύλο της, όπως δε θα σήμαινε κάτι και για τον άντρα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως μόνο σε αυτήν την περίπτωση από όσα εξετάσαμε ως τώρα ο Πλάτωνας διακατέχεται από μια οιονεί «δημοκρατική» αντίληψη 2 Εάν εξαιρέσουμε την άποψη περί κοινοκτημοσύνης των γυναικών που συναντούμε στο ίδιο έργο και μπορεί να δικαιολογηθεί ίσως στο πνεύμα του ασκητισμού της γενικότερης εκπαίδευσης. Όπως και να έχει όμως, οι σύγχρονοί του θα έβρισκαν πολύ τολμηρή την άποψη να έχει την δυνατότητα να διαπαιδαγωγείται μια γυναίκα στο επίπεδο αυτό, των φυλάκων. 31

32 32 για τα δύο φύλα, αξιολογώντας τα με βάση την συνεισφορά τους και όχι το φύλο τους. Πολιτεία Φιλόσοφος Άρχοντας Ο Πλάτωνας υποστήριξε πως το καλύτερο για την ιδανική πολιτεία, είναι να τη διοικούν οι σοφοί. Θεωρούσε λοιπόν, πως όταν οι φιλόσοφοι βασιλέψουν και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν, μόνο τότε θα ευτυχήσουν οι λαοί. Το δικαίωμα να διοικήσουν οι φιλόσοφοι, ο Πλάτωνας το αντλεί απ το γεγονός ότι αυτοί μόνο απ όλους τους ανθρώπους, χάρη στη φιλοσοφία που διδάχθηκαν, είναι κάτοχοι των Ιδεών. Θεωρεί λοιπόν, πως δεν υπάρχουν καταλληλότεροι από την τάξη των φιλοσόφων για να κυβερνήσουν την πολιτεία σωστά. Και αυτό, γιατί εφόσον γνωρίζουν τις ιδέες, είναι σε θέση να ξέρουν το ηθικά σωστό, ποια ουσιαστικά είναι η δικαιοσύνη, ποιες είναι οι αξίες πάνω στις οποίες πρέπει να εδράζεται η ζωή της πολιτείας. Άρα λοιπόν, οι φιλόσοφοι είναι σε θέση να πράξουν ό,τι υπαγορεύει η ηθική γνώση, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ανθρώπους που δεν μπορούν να ξεχωρίσουν το ηθικά σωστό και δίκαιο και δεν ξέρουν τι πρέπει να πράξουν. Επομένως, για τους υπόλοιπους, το μόνο που τους μένει είναι να ακούν τις υποδείξεις των φιλοσόφων. Κατά τον Πλάτωνα, οι άνθρωποι φαίνονται έτοιμοι να αποδεχθούν την ύπαρξή της φιλοσοφικής φύσης, όμως στις διεφθαρμένες κοινωνίες «είτε θεωρούν τον κάτοχό της άχρηστο είτε προσπαθούν να επιτάξουν τα τάλαντά του για να εξυπηρετήσουν τους δικούς του μη φιλοσοφικούς σκοπούς» (Coleman, 225:2005). Ο τρόπος να ενταχθούν σε ένα κοινωνικό σύστημα ώστε αυτό να μετατραπεί σε κάτι σαν την ιδανική Πολιτεία, είναι είτε με την παρέμβαση της τύχης ή της θείας πρόνοιας. Η τύχη υπό την έννοια του να υποχρεώσει τη μειονότητα των αδιάφθορων φιλοσοφικών φύσεων να αναμειχθούν στην πολιτική, και η θεία πρόνοια με το να εμπνεύσει σε κάποιον υπαρκτό ηγεμόνα, την αυθεντική αγάπη για τη φιλοσοφία. 32