Τάσεις και εξελίξεις στη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη

Transcript

1 Διάλογος για την Πολιτική των Ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη Σειρά δημοσιεύσεων της Εταιρείας ΔΙΟΓΕΝΗΣ Νο 3, 2013 Τάσεις και εξελίξεις στη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη Bojan Dobovšek 1, Αθανασία Αντωνοπούλου 2, Boštjan Slak 3, Θανάσης Αποστόλου 4 Αν και ο τίτλος του παρόντος κειμένου παραπέμπει περισσότερο στο επίσημο κράτος και στο ρόλο που διαδραματίζει μέσω του μηχανισμού της νομοθεσίας, και ιδίως της ποινικής, στη διαμόρφωση της πολιτικής για τα ναρκωτικά, η σημασία και η δυναμική των μη κυβερνητικών οργανώσεων σε αυτό το πεδίο δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ούτε να λησμονείται καθόλου. Στο πλαίσιο του παράλληλου ρόλου που αναλαμβάνει εκ των πραγμάτων η κοινωνία των πολιτών σήμερα, προκειμένου να συμβάλει στη διαμόρφωση και στη πραγμάτωση της πολιτικής για τα ναρκωτικά με επίσημους αλλά συχνά και με ανεπίσημους και άτυπους τρόπους, η Εταιρεία Διογένης - σε συνεργασία με ένα δίκτυο μη κυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και με ερευνητές και επιστήμονες προερχόμενους από ερευνητικά ινστιτούτα και νομικές σχολές 5 δέκα χωρών της ευρύτερης περιοχής 6 - ξεκίνησε το 2012 την υλοποίηση ενός ερευνητικού προγράμματος με τίτλο "Mεταρρύθμιση της Νομοθεσίας περί Ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη". Καθώς ένας από τους στόχους αυτού του προγράμματος ήταν η αποτύπωση της τρέχουσας κατάστασης γύρω από τη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στα κράτη της ΝΑ Ευρώπης, στο παρόν κείμενο παρουσιάζονται, με την συντομία βεβαίως που επιβάλλεται, ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα σε σχέση με τις πρόσφατες εξελίξεις και τις υπό διαμόρφωση τάσεις στην ευρύτερη περιοχή στη διάρκεια των τελευταίων ετών. Κατά την υλοποίηση του προγράμματος διαφάνηκε με σαφήνεια πως παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις σε εθνικό επίπεδο μεταξύ των χωρών, διακρίνονται ταυτόχρονα αρκετά κοινά στη νομοθεσία περί ναρκωτικών και στις αλλαγές της, τα οποία παράλληλα καταγράφονται - παρομοίως ή παρεμφερώς - και σε άλλα μέρη του κόσμου. Ωστόσο, το ειδικότερο κοινωνικοπολιτικό κλίμα της περιοχής αποτελεί έναν σημαντικό και ανεξάρτητο παράγοντα που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την κατεύθυνση και τους ρυθμούς των νομοθετικών μεταρρυθμίσεων,καθώς και την εφαρμοστικότητα αλλά και ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙA Τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, στηρίζονται σε διαφορετικές παραδόσεις, και η απάντηση στο θέμα των ναρκωτικών διαφέρει από χώρα σε χώρα. Οι αποκλίσεις είναι μεγαλύτερες σε σχέση με τις ελαφρότερες πράξεις παραβίασης της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, ενώ οι ποινές που προβλέπονται για διακίνηση ναρκωτικών έχουν περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά και είναι εξαιρετικά αυστηρές. Ωστόσο, οι κυρώσεις που στην πράξη επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι λιγότερο αυστηρές. Σε σχέση με την ποινική αντιμετώπιση της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση οι διαφοροποιήσεις είναι περισσότερο διακριτές. Σε γενικές γραμμές, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως αναποφάσιστες σχετικά με θέματα που αφορούν στην αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά κρίσιμο ζήτημα, δεδομένου ότι η συλλογιστική αυτή επηρεάζει βαθιά την επιεική ή σκληρή μεταχείριση του χρηστών. Η περαιτέρω έρευνα και μελέτη αντιμετώπισης της κατοχής και διακίνησης μικροποσοτήτων ναρκωτικών ουσιών με στόχο την αποσυμφόρηση του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και του σωφρονιστικού συστήματος θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα της μελλοντικής ατζέντας των χωρών της περιοχής. Η επιστημονική κοινότητα στην ΝΑ Ευρώπη, μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην επίλυση αυτού του θέματος Αν και στη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχουν γίνει σημαντικά βήματα για τη διεύρυνση της πολιτικής μείωσης της βλάβης, η ελλιπής νομοθεσία και σε ένα βαθμό η κουλτούρα επιφυλακτικότητας και τα φοβικά σύνδρομα των κοινωνιών, έχουν συγκρατήσει τα προγράμματα ανταλλαγής βελονών και συριγγών και την θεσμοθέτηση επιτηρούμενων χώρων χρήσης ναρκωτικών σε ένα πολύ στενό πλαίσιο Η στροφή του ενδιαφέροντος προς αυτή την κατεύθυνση είναι μια ιδιαιτέρως κρίσιμη παράμετρος και φαίνεται πως θα απασχολήσει πολύ τις εξελίξεις στην πολιτική για τα ναρκωτικά στην ΝΑ Ευρώπη Οι περισσότερες χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν έχουν αξιολογήσει τις υφιστάμενες στρατηγικές και τα σχέδια δράσης. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να αναθέσουν σε εξειδικευμένους και ανεξάρτητους φορείς την περιοδική αξιολόγηση της Εθνικής τους πολιτικής για τα ναρκωτικά. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 1

2 την εφαρμογή των αναγκαίων μέτρων. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται ειδικότερα η περιγραφή ορισμένων εκ των πεδίων που υπάγονται στην ευρύτερη θεματική της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, πεδία τα οποία χρήζουν, κατά την άποψή μας, περαιτέρω επεξεργασίας από τις κυβερνήσεις και τις αρμόδιες αρχές, και για τα οποία χρειάζεται να ληφθούν νέες, και ίσως πιο δυναμικές αποφάσεις. Παράλληλα, συνοψίζονται και αποτυπώνονται ιδέες και προτάσεις που συζητήθηκαν μεταξύ ειδικών εμπειρογνωμόνων από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης σε ένα σεμινάριο και σε έναν άτυπο διάλογο που διοργανώθηκαν από την Εταιρία Διογένης τον Απρίλιο και τον Ιούνιο του 2013, στη Θεσσαλονίκη και στη Καλαμπάκα (Ελλάδα), αντίστοιχα, στο πλαίσιο υλοποίησής του προγράμματος με τίτλο «Νέες Προσεγγίσεις στην Πολιτική για τα Ναρκωτικά και Παρεμβάσεις» (New Approaches in Drug Policy & Interventions NADPI). Αποφεύγοντας την λεπτομερή αναφορά και συγκριτική περιγραφή των διαφορών και των ομοιοτήτων, θα επιχειρήσουμε την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων πάνω σε μια κοινή βάση, παρά τις επιμέρους αποκλίσεις μεταξύ των συμμετεχουσών χωρών σε νομοθετικό και θεσμικό επίπεδο. Η εξέλιξη του φαινομένου των ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη Είναι γνωστό, πως στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, στη διάρκεια των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών καθεστώτων, λόγω της αυστηρής τιμωρητικότητας και της διαρκούς και εντατικής επιτήρησης του πληθυσμού, η διακίνηση παράνομων ναρκωτικών ουσιών ήταν περιορισμένη, και αντίστοιχα μικρός ήταν και ο αριθμός των εξαρτημένων χρηστών. Εκείνη την εποχή, για την πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, το φαινόμενο των ναρκωτικών δεν αποτελούσε ένα αναγνωρισμένο κοινωνικό πρόβλημα. Μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», η αποκαλούμενη Βαλκανική οδός (η οποία διατρέχει τις περισσότερες χώρες της περιοχής) αναβίωσε με χαρακτηριστικό τρόπο καθιστώντας το πρόβλημα όλο και πιο σοβαρό και αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να στρέψουνε το ενδιαφέρον τους γύρω από αυτό. Η Βαλκανική οδός αποτελούσε ιστορικά έναν από τους πιο σημαντικούς συνδέσμους της Ευρώπης με τη Μέση Ανατολή, και από εκεί με τον υπόλοιπο κόσμο. Μολαταύτα, σήμερα, η Βαλκανική οδός έχει ήδη γίνει γνωστή ως μια από τις παγκόσμιες διαδρομές της ηρωίνης (United Nations Office on Drugs and Crime, 2010), ενώ σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία διαφαίνεται ότι η αναβίωσή της χρησιμοποιείται για τη διακίνηση όχι μόνο ηρωίνης αλλά και άλλων παράνομων ναρκωτικών ουσιών (ανάλογα με το είδος των ναρκωτικών οι περισσότερο εμπλεκόμενες εθνικές ομάδες είναι οι Σέρβοι, οι Μαυροβούνιοι, οι Αλβανοί και οι Τούρκοι), αλλά και πρόδρομων ουσιών που ακολουθούν αντίστροφη κατεύθυνση. Εξάλλου, η Βαλκανική οδός χρησιμοποιείται εξίσου για τη διακίνηση άλλων νόμιμων και παράνομων αγαθών αλλά και την παράνομη διακίνηση ανθρώπων. Ωστόσο, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν αποτελούν μόνο χώρες διαμετακόμισης των ναρκωτικών αλλά και σε ένα βαθμό τους τερματικούς σταθμούς της διακίνησης ή άλλες φορές τον τόπο παραγωγής και προέλευσης των παράνομων ουσιών. Φυτείες ινδικής κάνναβης-πολλές Γράφημα 1: Οι παγκόσμιες ροές διακίνησης της ηρωίνης προερχόμενης από την Ασία (πηγή: United Nations Office on Drugs and Crime, 2010) φορές σε μεγάλες εκτάσεις και ποσότητες εντοπίζονται και κατάσχονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σλοβενία, τη Ρουμανία, τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, την Κροατία, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και ιδίως την Αλβανία. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης συγκεντρώνουν την προσοχή σε θέματα αντιμετώπισης του προβλήματος των ναρκωτικών, και αποτελούν ένα κρίσιμο πεδίο σε ευρωπαϊκό και ίσως και σε παγκόσμιο επίπεδο Δίχως αμφιβολία, το «χάος» της μετάβασης από τα κομμουνιστικά καθεστώτα στις σύγχρονες δημοκρατίες της ΝΑ Ευρώπης επηρέασε σημαντικά μεταξύ άλλων και την εξέλιξη του φαινομένου των ναρκωτικών στην ευρύτατη περιοχή. Μετά την κατάρρευση του σιδηρού παραπετάσματος, το οργανωμένο έγκλημα και το εμπόριο ναρκωτικών βρήκε έδαφος και αναπτύχθηκε, εν πολλοίς, λόγω της έλλειψης ετοιμότητας και λειτουργικής οργάνωσης των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και άλλων θε - σμών, στη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου 7. Ανάλογες καταστάσεις «μεταβατικού χάους» απαντώνται στην πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, όπου στο προβληματικό νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο γύρω από το πρόβλημα των ναρκωτικών σωρεύεται πλήθος άλλων προβλημάτων ως απόρροια των καταστροφικών συνεπειών του πολέμου στις περιοχές αυτές. Μεταξύ άλλων, στον πόλεμο στα Βαλκάνια, τα χρήματα από το παράνομο 2 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

3 εμπόριο ναρκωτικών χρησιμοποιήθηκαν για την χρηματοδότηση των όπλων, σε βαθμό που να υποστηρίζεται πως ο πόλεμος αποτέλεσε έναν από τους πλέον σημαντικούς παράγοντες που επέδρασαν στην εξάπλωση του οργανωμένου εγκλήματος και στην παράνομη διακίνηση ναρκωτικών στις χώρες της ευρύτερης περιοχής, όπως η Βοσνία και Ερζεγοβίνη 8. Η επαναλειτουργία του κρατικού μηχανισμού, ωστόσο, η αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου και η προσπάθεια να επιτευχθούν οι καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης αποτέλεσαν προτεραιότητα των χωρών, οι οποίες, παρά τις αντιξοότητες, κατόρθωσαν να αναπτύξουν τις εθνικές τους πολιτικές με αρκετά γρήγορους ρυθμούς. Η υπαγωγή στο παγκόσμιο σύστημα των διεθνών συμβάσεων και η υιοθέτηση εθνικών στρατηγικών για τα ναρκωτικά Η νομοθεσία για τα ναρκωτικά στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης και οι εθνικές τους πολιτικές γύρω από το πρόβλημα επηρεάστηκαν σαφώς από τις πιο σημαντικές διεθνείς συμβάσεις που ρυθμίζουν αυτό το θέμα. Η Ενιαία Σύμβαση για τα Ναρκωτικά του 1961 και το πρόσθετο Πρωτόκολλο του 1972, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τις Ψυχοτρόπες Ουσίες του 1971, και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά την Παράνομης Εμπορίας Ναρκωτικών Ουσιών και Ψυχοτρόπων Ουσιών του 1988, συνθέτουν τους πυλώνες το παγκόσμιου συστήματος ελέγχου των ναρκωτικών και έχουν υπογραφεί και επικυρωθεί από το σύνολο των σύγχρονων κρατών της ΝΑ Ευρώπης 9. Παρόλα αυτά, εντός αυτού του θεσμικού πλαισίου ανακύπτουν συχνά και σύνθετα ερωτήματα για το βαθμό που οι διεθνείς συμβάσεις θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν περαιτέρω από τις κυβερνήσεις, προκειμένου να διαμορφώσουν μια ισορροπημένη νομοθεσία και πολιτική γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, εντός πάντοτε των ορίων προσαρμογής και ευελιξίας που οι ίδιες οι συμβάσεις παρέχουν 10. Επιπρόσθετα, συναφή ερωτήματα ανακύπτουν σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζουν προς αυτή την κατεύθυνση το Διεθνές Συμβούλιο Ελέγχου Ναρκωτικών (International Narcotics Control Board INCB), η Επιτροπή για τα Ναρκωτικά (Commission of Narcotic Drugs CND) και το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (United Nations Office on Drugs and Crime UNODC) ως θεματοφύλακες των συμβάσεων και σύμβουλοι των κρατών-μελών για τον τρόπο εφαρμογής τους, αλλά και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Τοξικομανίας (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction EMCDAA), σε ένα ρόλο κρίσιμο με σημαντική πολιτική επιρροή 11. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, πάντως, η πλειονότητα των κρατών της ΝΑ Ευρώπης υιοθέτησαν μια Εθνική Στρατηγική για τα Ναρκωτικά κατά το πρότυπο της Στρατηγικής για τα Ναρκωτικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την περίοδο , συμπληρώνοντάς την με ένα ανάλογο Σχέδιο Δράσης για την εφαρμογή της 12. Η νέα Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα Ναρκωτικά ( ) και το νέο Σχέδιο Δράσης για την περίοδο θα είναι για πολλές χώρες αφορμή για επεξεργασία της νέας Εθνικής Στρατηγικής τους που θα καλύψει το προσεχές χρονικό διάστημα 13. Σε θεωρητικό επίπεδο, οι περισσότερες από αυτές τις εθνικές Στρατηγικές είναι πλήρεις και συνεκτικές, με μικρές μόνον αποκλίσεις 14. Ωστόσο, τόσο η υλοποίηση όσο και η αξιολόγηση των Εθνικών Στρατηγικών στην πράξη παραμένει ένα προβληματικό ζήτημα 15. Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις 16, δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με την αξιολόγηση των Εθνικών Στρατηγικών, ενώ στις περισσότερες χώρες δεν υφίσταται κανένας επίσημος μηχανισμός αξιολόγησης της εφαρμογής τους 17. Παράλληλα, παρατηρούνται και καταγράφονται σημαντικές ελλείψεις και κενά που δυσκολεύουν ουσιωδώς τη διαδικασία υλοποίησής τους, υπό τις επιδράσεις των ιδιαιτέρων εθνικών χαρακτηριστικών των χωρών. Η οικονομική και πολιτική αστάθεια 18, η έλλειψη αποτελεσματικής θεσμικής δέσμευσης και βιώσιμων μηχανισμών χρηματοδότησης 19, η λειτουργική αναποτελεσματικότητα 20, η διαρθρωτική έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των αρμοδίων φορέων 21, οι ελλείψεις στον τομέα της θεραπείας και της πρόληψης και η ανεπαρκής εκπαίδευση του προσωπικού 22, είναι μερικά από τα προβλήματα που σχετίζονται άμεσα με την εφαρμογή των Εθνικών Στρατηγικών στην πράξη και την επηρεάζουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο των περισσότερων Εθνικών Στρατηγικών των χωρών της ΝΑ Ευρώπης αναγνωρίζεται πως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) και η κοινωνία των πολιτών θα πρέπει να διαδραματίσουν ένα σημαντικό και ενεργό ρόλο, κυρίως στον τομέα της θεραπείας και αποκατάστασης, αλλά και στην πολιτική μείωσης της βλάβης. Ωστόσο, σημειώνεται μια σημαντική απόκλιση μεταξύ όσων προβλέπονται βάσει των Εθνικών Στρατηγικών και των εφαρμογών τους στην πράξη, κυρίως λόγω της έλλειψης ή της ανεπαρκούς χρηματοδότησης του σχετικού πλαισίου. Η επιρροή των ΜΚΟ στη διαδικασία λήψης αποφάσεων νομοθετικού περιεχομένου, είναι ακόμη πολύ περιορισμένος. Μολαταύτα, αν και αναγνωρίζεται κατά τρόπο θετικό η ανάγκη διεπιστημονικής και πολύ-τομεακής προσέγγισης και ρύθμισης του προβλήματος των ναρκωτικών σε νομοθετικό επίπεδο, ο ποινικός νόμος παραμένει σταθερά ένας καθοριστικός παράγοντας και ο κατεξοχήν ρυθμιστής της κατάστασης στις περισσότερες από τις χώρες της περιοχής. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 3

4 Εξελίξεις στην ποινική νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων Ο ποινικός νόμος αποτελεί ένα σύστημα που λειτουργεί περισσότερο κατασταλτικά παρά προληπτικά, και νομιμοποιείται μέσω της εφαρμογής ποικίλων μέτρων που επιβάλλουν οι ποινικο-κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους. Παράλληλα βεβαίως, ο ποινικός νόμος λειτουργεί γενικο-προληπτικά, σύμφωνα και με τη γενική θεωρία της αποτροπής (general deterrence theory), κατά την οποία ο φόβος για τη βεβαιότητα μιας αυστηρής ποινής που θα επιβληθεί ταχέως, ή η αντίληψη πως το ότι το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης λειτουργεί πράγματι αποτελεσματικά, επενεργεί αποτρεπτικά προς τα άτομα και τα εμποδίζει από την τέλεση εγκλημάτων 23. Μολαταύτα, τα κενά και οι διαστάσεις της θεωρίας από την πράξη δείχνουν ότι ο φόβος της ποινής έχει μόνο μια πεπερασμένη επίδραση πάνω στους δυνάμει δράστες 24. Στην περίπτωση των ναρκωτικών, η μοναδική προληπτική λειτουργία του ποινικού νόμου έγκειται είτε στην ήδη αναφερόμενη (μικρής έκτασης) αποτροπή μελλοντικών εμπόρων και διακινητών ή χρηστών (εφόσον η χρήση ναρκωτικών είναι αξιόποινη) είτε στη λειτουργία των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους που λαμβάνουν μέτρα ασφάλειας, όπως η δήμευση και η κατάσχεση ποσοτήτων παράνομων ναρκωτικών ουσιών, επηρεάζοντας έτσι την ροή διακίνησής τους. Κατά συνέπεια, αν και η ποινική καταστολή έχει ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών, η αποτελεσματικότητά της είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη. Οι αριθμοί των συλλήψεων και οι ποσότητες των παράνομων ναρκωτικών που κάθε χρόνο πραγματοποιούνται δεν μπορούν να αποτελέσουν αξιόπιστο μέτρο επιτυχούς αντιμετώπισης του προβλήματος, καθώς απλά συνιστούν ενδείξεις της σοβαρότητάς του και όχι της επίλυσης του 25. Στο θέμα των ναρκωτικών, είναι κρίσιμο για το ποινικό δίκαιο να κατορθώσει να συλλάβει ολιστικά το πρόβλημα και όλες τις πράξεις που βλάπτουν ή απειλούν το κοινωνικό σύνολο, αποκλείοντας από τη ρυθμιστική του εμβέλεια πράξεις που δεν συνιστούν καμία μορφή βλάβης ή διακινδύνευσης εννόμων αγαθών (και για τις οποίες συνήθως δράστες σωρεύονται σε δικαστήρια και φυλακές), παρέχοντας παράλληλα πρόσφορες μεθόδους κοινωνικής επανένταξης. Ι. Το γενικότερο νομοθετικό πλαίσιο Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, και ιδίως στη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, όπως παρατηρήθηκε, όλες οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης έκαναν περισσότερο ή λιγότερο τολμηρά βήματα και προχώρησαν σταδιακά σε αλλαγές του νομοθετικού τους πλαισίου, συχνά για να εναρμονιστούν με το ευρύτερο νομοθετικό ευρωπαϊκό πλαίσιο. Στην Αλβανία, το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο αντιμετώπισης των ναρκωτικών όπως θεσπίστηκε στον Ποινικό Κώδικα του βελτιώθηκε το 1998 με την τυποποίηση των αξιόποινων πράξεων της εισαγωγής, εξαγωγής και εμπορίας ναρκωτικών ουσιών ή ψυχοτρόπων και ναρκωτικών φυτών, ενώ το 2001, προστέθηκε η επιβαρυντική περίσταση της τέλεσης των σχετικών με τα ναρκωτικά εγκλημάτων σε συνέργεια ή καθ υποτροπή και της οργάνωσης, διεύθυνσης και χρηματοδότησης των σχετικών πράξεων. Μολαταύτα, μετά το 2001, ελάχιστες αλλαγές έγιναν οι οποίες υπάγονται στο πεδίο της πολιτικής για τα ναρκωτικά. Το 2012, από μια αρμόδια επιτροπή αποτελούμενη από εκπροσώπους της Βουλής και ΜΚΟ συζητήθηκε το θέμα της κατηγοριοποίησης των ναρκωτικών σε «σκληρά» και «μαλακά» ναρκωτικά, αλλά καμία νέα τροποποίηση δεν πέρασε τελικά στο νόμο 26. Ανάλογα περιορισμένες ήταν και οι τροποποιήσεις στη νομοθεσία της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας: τα εγκλήματα σχετικά με τα ναρκωτικά τυποποιήθηκαν σε σχετικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα που τέθηκε σε ισχύ το 1996, αλλά σχετικές τροποποιήσεις έλαβαν χώρα μόλις το Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, ποικίλοι παράγοντες επηρέασαν την νομοθεσία περί ναρκωτικών στη διάρκεια των τελευταίων ετών. Η παλιά και αποσπασματική νομοθεσία, οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαφορετικών περιφερειών της χώρας, η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων και οι πιέσεις της διεθνούς κοινότητας αποτελούν ορισμένους από τους καθοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν την κατάσταση στο πεδίο αυτό. Η αναθεώρηση της ποινικής νομοθεσίας της χώρας το 2003 ρυθμίζει με διαφορετικό τρόπο το πρόβλημα στον Ποινικό Κώδικα της Ομοσπονδίας Βοσνίας Ερζεγοβίνης, της Σερβικής Δημοκρατίας και της Περιφέρειας του Brcko. Ο Νόμος για την Πρόληψη και την Καταστολή των Ναρκωτικών Ουσιών (Law on Prevention and Suppression of Narcotic Drugs) ψηφίστηκε από την Βουλή το 2006 σε μια προσπάθεια ενοποίησης του νομοθετικού πλαισίου της χώρας, συμπεριλαμβάνοντας διατάξεις τόσο σχετικά με την ποινική αντιμετώπιση του φαινομένου όσο και ρυθμίσεις που αφορούν την γενικότερη πολιτική της χώρας. Ωστόσο, η εφαρμογή του νόμου αυτού στην πράξη γίνεται με αργούς ρυθμούς. Το Συμβούλιο Υπουργών υιοθέτησε τον 2011 ένα νομοσχέδιο για την τροποποίηση αυτού του νόμου, που καταρτίστηκε σε συνεργασία με εμπειρογνώμονες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αλλά είναι αβέβαιο για το πότε το νέο νομοσχέδιο θα κυρωθεί τελικά Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

5 Στη Βουλγαρία, το έτος 2000, αποτέλεσε μια καθοριστική χρονιά, καθώς τροποποιήθηκε ο Ποινικός Κώδικας και νέες αξιόποινες πράξεις τυποποιήθηκαν, όπως η παραγωγή, η προώθηση και η παροχή ναρκωτικών ουσιών, η προσφορά σε τρίτο ναρκωτικών ή άλλων ουσιών σε ποσότητα ικανή να προκαλέσει θάνατο, η οργάνωση, η διεύθυνση και η χρηματοδότηση ή η συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση για την καλλιέργεια ναρκωτικών ουσιών, ενώ ταυτόχρονα εισήχθησαν αυστηρότερες ποινές από την άποψη της διάρκειας και των ποσών των ποινικών κυρώσεων. Αυξανόμενη ανησυχία εμπειρογνωμόνων και της κοινωνίας των πολιτών ενάντια στην ποινικοποίηση της «προσωπικής δόσης» ανάγκασε το νομοθέτη να προβεί και πάλι στην τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα το Η νέα τροπολογία προβλέπει μια ελαφρά ποινή σε ήσσονος σημασίας περιπτώσεις. Ωστόσο, η διάταξη αυτή δεν αποποινικοποίησε την κατοχή ναρκωτικών, αλλά εισήγαγε σχετικά ηπιότερες κυρώσεις. 29 Στην Ελλάδα, το 2006 πραγματοποιήθηκε η κωδικοποίηση όλων των διατάξεων σχετικών με τα ναρκωτικά σε έναν Κώδικα Νόμων για τα Ναρκωτικά, ενσωματώνοντας σε αυτόν και ορισμένες τροποποιήσεις, ενώ το 2008, έγιναν προσπάθειες για την εναρμόνιση της ποινικής νομοθεσίας της χώρας με την Απόφαση-Πλαίσιο 2004/757/JHA της 25 ης Οκτωβρίου του Μεταξύ άλλων, με αυτές τις τροποποιήσεις συμπληρώθηκαν οι αξιόποινες συμπεριφορές που σχετίζονται με τα ναρκωτικά, προβλέποντας επιβαρυντική μορφή σε περίπτωση τέλεσης των πράξεων από εγκληματική οργάνωση και θεσμοθετώντας την ευθύνη νομικών προσώπων σε περίπτωση παραβίασης της νομοθεσίας για τα ναρκωτικά. Το 2013, ένας νέος νόμος ψηφίστηκε υλοποιώντας σημαντικές βελτιώσεις αλλά διστάζοντας να προχωρήσει σε περισσότερο καινοτόμες αλλαγές. Με το νέο νόμο, έγινε μια προσπάθεια εξορθολογισμού των προβλεπόμενων ποινών, καθιστώντας τις (σχετικώς) πιο αναλογικές και καθιερώθηκε ως ελαφρυντική περίσταση η διακίνηση και προμήθεια μικρής ποσότητας ναρκωτικών μεταξύ οικείων για προσωπική χρήση 30. Από το 2006, οπότε και το Μαυροβούνιο έγινε ανεξάρτητο κράτος, στην ποινική νομοθεσία για τα ναρκωτικά υπάρχουν περιορισμένες μόνο τροποποιήσεις. Τα περισσότερα θέματα ρυθμίζονται από κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα που τυποποιεί τις αξιόποινες πράξεις κατά του εννόμου αγαθού της υγείας. Οι σχετικές διατάξεις τροποποιήθηκαν το 2010 ρυθμίζοντας με περισσότερες λεπτομέρειες το θέμα της πώλησης ή προμήθειας με σκοπό την πώληση ναρκωτικών ουσιών, κατά τρόπο που να εναρμονίζεται περισσότερο με το ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο. Στη Ρουμανία, το νομοθετικό πλαίσιο για την ποινική αντιμετώπιση των ναρκωτικών είναι σε ισχύ από το 2000, με μικρές τροποποιήσεις στο μεταξύ διάστημά. Με νόμο του 2004, έγινε η διαφοροποίηση μεταξύ εξαρτημένων και μη εξαρτημένων χρηστών, ενώ το 2005 ρυθμίστηκε η κατηγοριοποίηση των ναρκωτικών και προδρόμων ουσιών και φυτών, καθώς στη νομοθεσία γίνεται διάκριση μεταξύ ναρκωτικών «υψηλού» και «πολύ υψηλού» κινδύνου, ενώ το 2011 ρυθμίστηκε περαιτέρω το πλαίσιο για την πρόληψη από τους κινδύνους ψυχοτρόπων ουσιών. Στη Σερβία, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, τα εγκλήματα περί ναρκωτικών τυποποιούνται σε διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, με τις σχετικές του τροποποιήσεις το 2005 και το Το 2008, υιοθετήθηκε μια σειρά από νόμους για τη βελτίωση της αντιμετώπισης της εμπορίας ναρκωτικών, του οργανωμένου εγκλήματος και της διαφθοράς, ενώ το 2010 υιοθετήθηκε ένας νέος νόμος για τον έλεγχο των ψυχοτρόπων ουσιών 31. Στη Σλοβενία, τέλος, ήδη από τις αρχές του 2000, η ποινική αντιμετώπιση των ναρκωτικών αποτυπώνεται σε διάφορους ποινικούς νόμους για την παραγωγή και την εμπορία παράνομων ναρκωτικών ουσιών, για τις παράνομες πρόδρομες ουσίες, και για τη ρύθμιση και την πρόληψη της χρήσης παράνομων ναρκωτικών ουσιών και την θεραπεία των χρηστών, σε συνδυασμό με σχετικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα. Με τις προτάσεις του ψηφίσματος για το εθνικό πρόγραμμα για την περίοδο , οι ποινές για τα προβλεπόμενα κακουργήματα παρέμειναν οι ίδιες παρά τις προτάσεις για αυστηρότερη ποινική πολιτική ενώ εισήχθησαν επιβαρυντικές περιστάσεις σε περίπτωση διακίνησης ναρκωτικών σε χώρους, όπως σχολεία και φυλακές ή από πρόσωπα αυξημένης ευθύνης, όπως γιατροί και δημόσιοι υπάλληλοι, και αυξήθηκε το πλαίσιο ποινής για το αδίκημα της διαμόρφωσης συνθηκών για τη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Παράλληλα, επιχειρήθηκε η επιτάχυνση των διαδικασιών από τις αρμόδιες αρχές κατά την δίωξη των σχετικών εγκλημάτων, ενώ προτάθηκε και ο καθορισμός του ορίου ποσότητας που πρέπει να θεωρείται πως προορίζεται για προσωπική χρήση, ωστόσο η νομοθεσία τελικά δεν τροποποιήθηκε ως προς το θέμα αυτό. Πρόσφατα, βρίσκεται υπό διαμόρφωση ένα νέο νομοσχέδιο που θα τροποποιήσει το νόμο σχετικά με την παραγωγή και την εμπορία παράνομων ναρκωτικών ουσιών, ώστε να γίνουν αυστηρότερες οι ποινές που προβλέπονται για τα περί ναρκωτικών πλημμελήματα που τυποποιούνται σε αυτόν 32. Προσεγγίζοντας συγκριτικά την ποινική νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, όπως έχει σήμερα διαμορφωθεί, από την αρχή διαπιστώνεται με ευκολία πως υπάρχει μεγάλη ποικιλία στην τυπολογία των κυρώσεων που προβλέπονται αλλά και μεγάλες ομοιότητες και συγκλίσεις. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 5

6 Στην πλειονότητα των ποινικών συστημάτων όλων αυτών των χωρών, προβλέπονται δύο είδη ποινών (μια κύρια και μια επικουρική ή συμπληρωματική), καθώς και μέτρα ασφαλείας. Αναμενόμενα, η κύρια στερητική της ελευθερίας ποινή είναι η κάθειρξη/φυλάκιση σε όλες τις χώρες, ενώ και η ποινή του προστίμου/χρηματικής ποινής περιλαμβάνεται επίσης σε όλα τα υπό εξέταση ποινικά συστήματα. Επιπροσθέτως, υπάρχει μεγάλη ποικιλία στους τρόπους που οι στερητικές της ελευθερίας ποινές εκτελούνται σε κάθε χώρα, αλλά και στις εναλλακτικές μορφές έκτισης μετά την καταδίκη. Ο θεσμός της αναστολής της ποινής υπό όρους ή χωρίς προβλέπεται σε όλα τα συστήματα, ενώ επίσης σε όλες σχεδόν τις χώρες, παρέχεται η δυνατότητα διαφόρων μορφών υφ όρον απόλυσης από τις φυλακές. Ειδικότερα, στο πεδίο των ναρκωτικών, καταγράφονται ποικίλες ποινικές διατάξεις που αφορούν στην καλλιέργεια, στη παραγωγή και στο εμπόριο των παράνομων ναρκωτικών και προδρόμων ουσιών. Οι πράξεις αυτές τυποποιούνται ως ποινικά αδικήματα είτε στον ποινικό κώδικα ή/και σε ειδικούς ποινικούς νόμους, άλλοτε ως πλημμελήματα και άλλοτε ως κακουργήματα 33 σε όποιο σύστημα η διάκριση αυτή προβλέπεται κατά κανόνα με την απειλή μιας αυστηρής στερητικής της ελευθερίας ποινής. Σε γενικές γραμμές, στη νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, δεν υπάρχει καμία διάκριση μεταξύ «μαλακών» και «σκληρών» ναρκωτικών. Όμως στη λήψη δικαστικών αποφάσεων λαμβάνεται υπόψη ο βαθμός της βλαπτικότητας των ναρκωτικών ουσιών, ο κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν και ο χαρακτηρισμός των παραβάσεων. Στην ελληνική νομοθεσία, υπάρχουν μόνο μερικές έμμεσες αναφορές στο θέμα αυτό, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου, ενώ κατά τη λήψη δικαστικής απόφασης, ο βαθμός της βλαπτικότητας του κάθε ναρκωτικού λαμβάνεται υπόψη από το δικαστήριο. Στη Βουλγαρία, στη Σλοβενία, στη Ρουμανία και στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, υπάρχει μια τριπλή κατηγοριοποίηση των ναρκωτικών με βάση τον κίνδυνο που το καθένα από αυτά αντιπροσωπεύει ή την αυστηρότητα εκδήλωσης επίσημου ελέγχου σε σχέση με αυτά. Οι κυρώσεις που προβλέπονται για αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά ποικίλλουν ανάλογα με τον χαρακτηρισμό των εγκληματικών πράξεων και τα διάφορα συστήματα επιβολής ποινών των χωρών. Στην πλειονότητά τους, εμπεριέχουν αρκετές επιβαρυντικές μορφές των βασικών εγκλημάτων για τα οποία προβλέπονται πιο αυστηρές ποινές, όπως για παράδειγμα η διακίνηση ναρκωτικών σε σχολεία, η τέλεση των πράξεων από υπότροπο ή όταν έχουν τελεστεί στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο για τα εγκλήματα της διακίνησης των ναρκωτικών είναι πολύ αυστηρές, ιδίως σύμφωνα με το ελληνικό και ρουμανικό σύστημα. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα προβλέπεται ακόμη και η ποινή της ισόβιας κάθειρξης για ορισμένα σοβαρά αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά που προβλέπονται στο νόμο. Κατά κανόνα, στην πλειονότητα των χωρών, για τις πράξεις της εμπορίας ναρκωτικών απειλείται στο νόμο μια ποινή μακροχρόνιας φυλάκισης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο αλλά και συχνά αυτές που επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι αντίστοιχες με τις ποινές που προβλέπονται και επιβάλλονται για άλλα πολύ σοβαρά εγκλήματα, όπως η ανθρωποκτονία από πρόθεση. Στη Βουλγαρία, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και στην Κροατία, όμως, ανεξάρτητα από το αυστηρό πλαίσιο των νομοθετικών διατάξεων, οι ποινές που πράγματι επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι λιγότερο αυστηρές. Στη Βουλγαρία, αυτό οφείλεται στο σύστημα διαπραγμάτευσης με το εισαγγελέα (plea bargain), ενώ στην Κροατία, τα δικαστήρια είναι πιο επιεική (σε σύγκριση με ό,τι προβλέπεται στις αντίστοιχες διατάξεις του νόμου), όχι μόνο για τα αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά, αλλά, εν γένει, για όλα τα ποινικά αδικήματα. Στην πλειονότητα των χωρών, δεν γίνεται στο νόμο καμία διαφοροποίηση μεταξύ των μικροεμπόρων και των μεγάλων εμπόρων ναρκωτικών ουσιών. Για πολλές από αυτές, όμως, υπάρχει διαφοροποίηση σε σχέση με τις οργανωμένες εγκληματικές ομάδες εμπόρων (π.χ. στην Ελλάδα, στη Σλοβενία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στη Σερβία), ενώ στην Ελλάδα, προβλέπονται πιο επιεικείς ποινές για τους εξαρτημένους χρήστες ναρκωτικών που τελούν πράξεις εμπορίας. ΙΙ. Ειδικότερα ζητήματα της ποινικής νομοθεσίας Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, ωστόσο, πέρα από τις παραπάνω γενικές διαπιστώσεις, η ποινική προοπτική ελέγχου του φαινομένου των ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη αντιμάχεται με τα δικά της ειδικότερα διλήμματα και προκλήσεις. Το ζήτημα της αποποινικοποίησης της χρήσης και της κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, το θέμα του ορίου στο νόμο που καθορίζει την ποσότητα που προορίζεται για προσωπική χρήση και η υιοθέτηση εναλλακτικών μέτρων έναντι της φυλάκισης για τους προβληματικούς χρήστες βρίσκονται στο επίκεντρο τριών από τις πάντοτε ανοιχτές συζητήσεις που απασχολούν συχνά τον ποινικό νομοθέτη στις χώρες της ευρύτερης περιοχής. α) Η αποποινικοποίηση της χρήσης Το ζήτημα της αποκαλούμενης «αποποινικοποίησης» των ναρκωτικών απασχολεί σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδίως στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας οπότε και ένα νέο «κύμα» χωρών έχουν μετακινηθεί προς την υιοθέτηση ποικίλων μοντέλων αποποινικοποίησης 34. Είναι όμως και 6 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

7 ένα θέμα ιδιαίτερης σημασίας για τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης και σχετίζεται με την ποινική μεταχείριση δύο πράξεων: της χρήσης και της κατοχής με σκοπό τη χρήση. Από όλες τις χώρες της ευρύτερης περιοχής, σήμερα μόνο στην Ελλάδα, η πράξη της χρήσης ναρκωτικών ουσιών τιμωρείται καθαυτή σύμφωνα με το νόμο, ενώ στη συντριπτική πλειοψηφία των υπολοίπων δεν τιμωρείται η χρήση αλλά μόνο η κατοχή. Η κατοχή ναρκωτικών ακόμη και αν προορίζεται για προσωπική χρήση τιμωρείται στην πλειονότητα των χωρών. Στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, η χρήση ναρκωτικών ποινικοποιείται στην πράξη, καθώς υπάρχει πρόβλημα με την εφαρμογή του νόμου: πολύ συχνά, η πρόθεση των χρηστών σχετικά με την ποσότητα των ναρκωτικών που κατέχουν (για το αν δηλαδή προορίζεται για προσωπική χρήση ή όχι) χειραγωγείται από την αστυνομία. Ως αποτέλεσμα, οι χρήστες σχεδόν πάντα διώκονται, όταν συλλαμβάνονται κατέχοντας ναρκωτικές ουσίες, ακόμη και με μικρές ποσότητες που τις προορίζουν για τον εαυτό τους. Στο Μαυροβούνιο, δεν γίνεται διάκριση στη νομοθεσία μεταξύ της κατοχής ναρκωτικών με σκοπό τη διακίνηση και την κατοχή ναρκωτικών προοριζόμενων για προσωπική χρήση. Στην πράξη, πάντως υιοθετούνται εμπειρικά κριτήρια για αυτόν τον διαχωρισμό, στηριζόμενα στο είδος και στην ποσότητα των ναρκωτικών, στον τρόπο φύλαξης, στην αξιολόγηση του γεγονότος της εξάρτησης ή μη του ατόμου που κατέχει τα ναρκωτικά, και σε άλλους σχετικούς παράγοντες και ενδείξεις 35. Μολαταύτα, καταγράφεται με χαρακτηριστικό τρόπο η ταλάντευση του ποινικού νομοθέτη σε πολλές από τις χώρες αυτές ως προς το κρίσιμο ζήτημα της αποποινικοποίησης. Η Βουλγαρία, η Κροατία και η Ελλάδα αποτελούν ίσως τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις. Στη Βουλγαρία, το 2000, μεταξύ άλλων, μια νέα σημαντική διάταξη τέθηκε σε ισχύ, σύμφωνα με την οποία η κατοχή ποσότητας ναρκωτικών για προσωπική χρήση από εξαρτημένο χρήστη δεν διώκεται πλέον ποινικά. Η διάταξη αυτή γνωστή ως αποποινικοποίηση της «μονής δόσης» προκάλεσε ποικίλες συζητήσεις και οδήγησε σε αντιφατικές μεταξύ τους δικαστικές κρίσεις. Αυτό περαιτέρω προκάλεσε την αντίδραση του κοινού και την εκ νέου ποινικοποίηση της κατοχής όλων των ναρκωτικών ουσιών το 2004, χωρίς διάκριση ως προς το σκοπό της διακίνησης των ναρκωτικών ή όχι, με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των κρατουμένων. Το 2006, η διάκριση επανήλθε με την πρόβλεψη μικρότερων ποινών για τις λιγότερες σοβαρές υποθέσεις, χωρίς όμως να αποποινικοποιηθεί και πάλι η κατοχή της μικρής ποσότητας 36. Στην Κροατία, το 1996, με τις βασικές τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα, αποφασίστηκε πως η κατοχή ναρκωτικών ουσιών χωρίς πρόθεση πώλησης ή θέσης αυτών σε κυκλοφορία τιμωρείται με πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης έως ένα χρόνο.αυτή η νομοθετική επιλογή οδήγησε σε κορεσμό της δυνατότητας του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και σε υπερχείλιση των ποινικών δικαστηρίων, οδηγώντας το 2004 σε τετραπλασιασμό των υποθέσεων για κατοχή ναρκωτικών σε σχέση με το 1998, και καθιστώντας το συγκεκριμένο αδίκημα το πιο συχνά καταγραφόμενο στις σχετικές στατιστικές. Το 2003, με νέες προτάσεις για τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα προωθήθηκε η αποποινικοποίηση της κατοχής χωρίς σκοπό διακίνησης, αλλά οι προτάσεις τροποποιήσεων απορρίφθηκαν τελικά από το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας έως το 2012, οπότε και η ομάδα εργασίας για τις τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα επανήλθε εκ νέου με το θέμα της αποποινικοποίησης. Η κροατική κυβέρνηση υποστηρίζει την αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκωτικών σε περίπτωση που ο κάτοχος δεν έχει καμία πρόθεση να πωλήσει τα ναρκωτικά που κατείχε ή να θέσει σε κυκλοφορία. Υπογραμμίζοντας τη σοβαρότητα του προβλήματος του υπερπλη-θυσμού των φυλακών, μια ισχυρή πλειοψηφία από ποινικούς δικαστές και εισαγγελείς στην Κροατία υποστηρίζουν τις πρόσφατες προτάσεις για την αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκω-τικών για προσωπική χρήση. Επιπλέον, θετικές γνώμες έχουν διατυπωθεί σε σχέση με την αρχή της ευκαιρίας ως εργαλείο εισαγγελίας να πείσει ένα τοξικομανή δράστη να υποβληθεί σε θεραπεία ως μια προϋπόθεση που δεν αφορά την ποινική διαδικασία εναντίον του. Στην Ελλάδα, το 2011, ένα νέο νομοσχέδιο τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση, ένα νομοσχέδιο που θεωρήθηκε ως ιδιαιτέρως καινοτόμο, θέτοντας στο επίκεντρο τους εξαρτημένους από τα ναρκωτικά χρήστες. Μεταξύ άλλων, στις προτάσεις αυτού του νομοσχεδίου συμπεριλαμβανόταν η αποποινικοποίηση της προμήθειας και κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, με εξαίρεση την καλλιέργεια κάνναβης και τη χρήση ναρκωτικών σε δημόσιους χώρους που θα αποτελούσαν ελαφρά πλημμελήματα. Μεταξύ άλλων, στις προτάσεις αυτού του νομοσχεδίου συμπεριλαμβανόταν η αποποινικοποίηση της προμήθειας και κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, με εξαίρεση την καλλιέργεια κάνναβης και τη χρήση ναρκωτικών σε δημόσιους χώρους που θα αποτελούσαν ελαφρά πλημμελήματα. β) Το νομοθετικό όριο της ποσότητας που προορίζεται για προσωπική χρήση Η διάκριση μεταξύ της ποσότητας ναρκωτικών που προορίζεται για προσωπική χρήση και εκείνη που προορίζεται για διακίνηση αποτελεί ένα από Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 7

8 τα πιο αντιφατικά και σύνθετα θέματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη πολιτική για τα ναρκωτικά 37. Σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν καταγράφεται κανένα μοντέλο που να μπορεί να χαρακτηριστεί ως καλή πρακτική στο θέμα αυτό 38. Κατά κανόνα, στις περισσότερες χώρες της ΝΑ Ευρώπης, ακολουθείται το «ελαστικό μοντέλο» και ο προσδιορισμός της ποσότητας που θεωρείται επαρκής για προσωπική χρήση δεν γίνεται από το νόμο αλλά από το δικαστή. Ορισμένες χώρες είναι υπέρ του νομοθετικού προσδιορισμού του ορίου, ενώ άλλες όχι. Μη κυβερνητικές οργανώσεις στη Σλοβενία, για παράδειγμα, είναι της γνώμης ότι τα κατώτατα όρια για προσωπική χρήση δεν θα εξαλείψουν τα προβλήματα, ενώ για τη Βοσνία, επισημαίνεται ότι είναι απαραίτητο να οριστεί ποια ποσότητα θεωρείται ως μικρή. Στις περισσότερες από τις χώρες αυτές, ωστόσο, η συζήτηση γύρω από το θέμα είναι μεγάλη και πολύπλοκη, και οι σχετικές νομοθετικές εξελίξεις συχνά ξεκινούν φιλόδοξα για να αναχαιτιστούν στη συνέχεια ύστερα από την αναποτελεσματική δοκιμή τους στην πράξη. Το 2009, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τροποποιήθηκε μια εκ των διατάξεων του Ποινικού Κώδικα προβλέποντας πλέον πως αν τα βασικά εγκλήματα αφορούν μικρότερες ποσότητες ναρκωτικών, ψυχοτρόπων και προδρόμων ουσιών η επιβαλλόμενη ποινή θα είναι μικρότερη. Στην τροποποίηση, ωστόσο, δεν έγινε πρόβλεψη για το ποια ποσότητα θεωρείται ως «μικρότερη», δημιουργώντας προβλήματα κατά την εφαρμογή της στην πράξη. Τελικά, ο γενικός εισαγγελέας του κράτους εξέδωσε μια επίσημη διάταξη σχετικά με την ποσότητα ανά είδος ναρκωτικών που θα έπρεπε ενδεικτικά να θεωρείται ως «μικροποσότητα» κατά την έννοια του νόμου, καθορίζοντάς την στα 5 γραμμάρια μαριχουάνας, στα 2 γραμμάρια ηρωίνης και στα 2 γραμμάρια κοκαΐνης 39. Στην Ελλάδα, το 2008, καθιερώθηκε στο νόμο όριο ποσότητας για την ηρωίνη, την κοκαΐνη και την κατεργασμένη και ακατέργαστη κάνναβη, ενδεικτικά προοριζόμενη για προσωπική χρήση, καθώς αυτό επιφυλάσσει επιεικέστερη ποινική αντιμετώπιση. Έτσι, οι ποσότητες αυτές καθορίστηκαν σε 0,5 γραμμάριο ηρωίνης ή κοκαΐνης, που επανακαθορίστηκε στο 1 γραμμάριο έναν χρόνο αργότερα, και σε 20 και 2,5 γραμμάρια ακατέργαστης και κατεργασμένης κάνναβης αντίστοιχα, που επανακαθορίστηκαν σε 50 και σε 5 γραμμάρια, αντίστοιχα, τον επόμενο χρόνο. Με τον τελευταίο νόμο του 2013, ωστόσο, η νομοθετική αυτή πρόβλεψη πλέον καταργήθηκε 40. Στη Βουλγαρία, για ορισμένα αδικήματα που σχετίζονται με τα ναρκωτικά, προβλέπονται πιο αυστηρές κυρώσεις, αν τα ναρκωτικά ήταν «σε μεγάλες ποσότητες» ή «σε ιδιαίτερα μεγάλες ποσότητες», ενώ το ρουμανικό δίκαιο διακρίνει μεταξύ των αξιόποινων πράξεων σε σχέση με τα επικίνδυνα ναρκωτικά και τα ναρκωτικά υψηλού κινδύνου. Στη Ρουμανία, στη διάρκεια των τελευταίων ετών, διάφορες πρωτοβουλίες για νομοθετικές τροποποιήσεις - σχετικά με την μείωση των ποινών για τους χρήστες και την εισαγωγή ενός ενδεικτικού ορίου για την ποσότητα που θεωρείται πως προορίζεται για προσωπική χρήση - έχουν εισαχθεί, χωρίς, ωστόσο, ακόμη να έχουν υπαχθεί στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 41. Από το 2009, επιβάλλονται πιο επιεικείς ποινές σε υποθέσεις με για μικροποσότητες ναρκωτικών. Ο χαρακτηρισμός της ποσότητας ως μικρής γίνεται με διάταξη του εισαγγελέα, δεν προβλέπεται στο νόμο. Στη Σλοβενία, υπάρχουν αντιφάσεις στις δικαστικές αποφάσεις σχετικά με την ποσότητα των ναρκωτικών που θεωρούνται ως μικρές ή μεγάλες. Συνήθως, η αστυνομία αποφασίζει σχετικά με το χαρακτηρισμό αυτό. γ) Ως προς τη ποινική αντιμετώπιση των εξαρτημένων χρηστών και την υιοθέτηση εναλλακτικών μέτρων έναντι της φυλάκισης Από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης, μόνο στην Ελλάδα, η εξάρτηση του χρήστη από τα ναρκωτικά θεωρείται σύμφωνα με ρητή νομοθετική πρόβλεψη - ως ελαφρυντική περίσταση (σύμφωνα με ειδικές διατάξεις προβλέπονται λιγότερο αυστηρές κυρώσεις για τους εξαρτημένους χρήστες) στο στάδιο επιμέτρησης της ποινής. Για όλες τις άλλες χώρες, το γεγονός της εξάρτησης του δράστη-χρήστη ναρκωτικών ουσιών δεν συνιστά στο νόμο ούτε ελαφρυντική ούτε επιβαρυντική περίσταση. Εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου να λάβει υπόψη του την εξάρτηση ως προσωπική περίσταση που αφορά στο δράστη, και να αποφασίσει τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο ο εθισμός του μπορεί να επηρεάσει την καταδίκη του και τη μεταχείρισή του είτε προς τη μια είτε προς την άλλη κατεύθυνση. Σε πολλές από τις χώρες, πάντως, υπάρχει νομοθετική υποχρέωση για τη διερεύνηση της κατάστασης του δράστη σε σχέση με την εξάρτησή του από τα ναρκωτικά ήδη κατά το στάδιο της ανάκρισης. Σύμφωνα με το ελληνικό και ρουμανικό σύστημα, για παράδειγμα, προβλέπεται η δυνατότητα να διαταχθεί ιατροδικαστική εξέταση, προκειμένου να διαπιστωθεί ο εθισμός του δράστη από ναρκωτικές ουσίες, αμέσως μετά τη σύλληψή του και την έναρξη της ποινικής δίωξης. Στην Κροατία, εάν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κατηγορούμενος έχει διαπράξει ένα ποινικό αδίκημα λόγω του εθισμού του στο αλκοόλ ή στα ναρκωτικά ή ότι είναι ανίκανος να δικαστεί εξαιτίας αυτής της εξάρτησης, διατάσσεται η κατάθεση ειδικού πραγματογνώμονα, μετά την ψυχιατρική εξέταση του κατηγορουμένου. Στην Αλβανία, διεξάγεται εξέταση ούρων προκειμένου να διαπιστωθεί αν ο δράστης είναι χρήστης ναρκωτικών ή όχι, αλλά και για να αποδειχθεί κατά πόσον 8 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

9 ήταν υπό την επήρεια ναρκωτικής ουσίας κατά τη στιγμή του εγκλήματος. Ανάλογη υποχρέωση για τη διαπίστωση της εξάρτηση του δράστη από τα ναρκωτικά υπάρχει και στη Σερβία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών, ωστόσο, η επιβολή προσωρινής κράτησης δεν εξαρτάται από την κατάσταση του δράστη ως εξαρτημένου χρήστη, και καμία μορφή θεραπείας, εθελοντική ή υποχρεωτική, δεν επιβάλλεται στο στάδιο της προδικασίας. Αντίθετα, στο στάδιο λήψης απόφασης, η κατάστασή του επηρεάζει σαφώς τον τρόπο αντιμετώπισής του από το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, όπως για παράδειγμα στη Σερβία, στη Κροατία, στη Σλοβενία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, όπου η τοξικομανία επηρεάζει την καταδίκη με την επιβολή υπο-χρεωτικής θεραπείας. Για την πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, οι συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικά ιδρύματα είναι πολύ δύσκολες, καθώς οι φυλακές είναι υπερπλήρεις. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα κοινό πρόβλημα και συνιστά ένα γενικευμένο και ενδημικό χαρακτηριστικό των σωφρονιστικών συστημάτων των περισσότερων χωρών της περιοχής. Τα στοιχεία για τη χρήση/ έγχυση ναρκωτικών ουσιών ή για άλλα προβλήματα που σχετίζονται με χρήση (όπως ο ιός HIV ή η άσκηση βίας) μέσα στις φυλακές είναι αποσπασματικά και ποικίλουν από χώρα σε χώρα. Παρέχουν, ωστόσο, σαφείς ενδείξεις για την έκταση του προβλήματος, και δίνεται έναυσμα για περαιτέρω δράση στο πεδίο αυτό, δεδομένου μάλιστα ότι στη διάρκεια των τελευταίων ετών από την ευρωπαϊκή πολιτική δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και στη χρήση ναρκωτικών μέσα στη φυλακή, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η περίθαλψη που παρέχεται στους χρήστες ναρκωτικών σε σωφρονιστικά ιδρύματα είναι ισοδύναμη με εκείνη που προβλέπεται από τις υπηρεσίες υγείας μέσα στην κοινότητα 42. Στις περισσότερες χώρες, εξάλλου, η στρατηγική για την κοινωνική επανένταξη των χρηστών μπορεί να χαρακτηριστεί ως αποσπασματική ή περιορισμένη, και φαίνεται να υπάρχει πολύ δρόμος να διανυθεί για την αποτελεσματική εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής. Σε σχέση δε με το ειδικότερο θέμα των εναλλακτικών μέτρων αντί της φυλάκισης, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης πραγματοποιούν σαφή αλλά διστακτικά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση, χωρίς ωστόσο να καταγράφεται ενιαία πρόοδος. Τα μεγαλύτερα κενά, εξάλλου, δεν εντοπίζονται μόνο στο θεσμικό πλαίσιο αλλά και στο πεδίο της υλοποίησής τους στην πράξη. Στην Ελλάδα, ήδη και με το παλιότερο νομοθετικό καθεστώς, υπήρχε δυνατότητα να «εκτραπούν» οι καταδικασθέντες χρήστες από τη φυλακή προς την κοινότητα με την υλοποίηση μηχανισμών παράκαμψης της ποινικής δικαιοσύνης σε συνδυασμό με την εφαρμογή θεραπευτικών προγραμμάτων (για παράδειγμα με την αναστολή της ποινικής δίωξης, την αναστολή της εκτέλεση της ποινής και την απόλυση από την φυλακή υπό όρους), αλλά μέχρι πρόσφατα η υλοποίηση αυτών των εναλλακτικών μέτρων θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως περιορισμένη. Ο νέος νόμος περί εξαρτησιογόνων ουσιών, ωστόσο, διευρύνει τους εναλλακτικούς τρόπους έκτισης των ποινών. Μέχρι πρότινος, λίγες μόνο περιπτώσεις όπου η θεραπεία κρινόταν αναγκαία αναγνωρίζονταν δικαστικά. Πλέον προβλέπονται περισσότερες δυνατότητες, ώστε να μπορεί να αναγνωριστεί ο εθισμός του δράστη ενώπιον του δικαστηρίου αλλά και μέσα στη φυλακή μετά την καταδίκη του. Στη τελευταία περίπτωση, και εφόσον ο κρατούμενος αιτηθεί σχετικά, πρέπει να ακολουθήσει το πρόγραμμα σωματικής απεξάρτησης, ενώ έπεται η παρακολούθηση και η διάγνωση για την κατάστασή του σε διάστημα τριών εβδομάδων. Μετά από το διάστημα αυτό, το άτομο εντάσσεται σε άλλο πρόγραμμα ψυχολογικής υποστήριξης σε μια προσπάθεια να αλλάξουν οι συνήθειες του (όχι μόνο η εξάρτηση από τα ναρκωτικά αλλά και η παραβατική του συμπεριφορά). Στη Βουλγαρία, αν ένας εξαρτημένος από τα ναρκωτικά δράστης καταδικάζεται με αναστολή υπό όρους, μπορεί να διατάσσεται ως ειδικότερος όρος - η συμπερίληψη του καταδίκου σε ένα ειδικό πρόγραμμα για εξαρτημένους από τα ναρκωτικά δράστες, αλλά υπάρχει έλλειψη επαρκών ανθρώπινων και οικονομικών πόρων για την εκπόνηση και την εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών. Μια σειρά από νέα εναλλακτικά μέτρα παράκαμψης προβλέπονται στο νέο Ποινικό Κώδικα της Ρουμανίας, σύμφωνα με τα οποία οι εισαγγελείς θα μπορούν να αποφασίζουν την αναστολή της ποινικής δίωξης σε περίπτωση που ένας χρήστης ναρκωτικών δεν έχει διαπράξει άλλα αδικήματα και υπό τον όρο να παραπεμφθεί στη συνέχεια σε ένα κέντρο για την πρόληψη, την αξιολόγηση και την παροχή συμβουλών για τα ναρκωτικά και να παραπεμφθεί για θεραπεία. Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, ποινή με αναστολή ή μειωμένη ποινή μπορεί να επιβληθεί σε έναν κατηγορούμενο ο οποίος έχει διαπράξει αδίκημα υπό την επίδραση του εθισμού του από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, υπό την προϋπόθεση ότι θα υποβληθεί σε θεραπεία εντός ορισμένης προθεσμίας, ή έως ότου διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχει ανάγκη προς τούτο, εφόσον η διάρκεια της θεραπείας δεν υπερβαίνει το ένα έτος. Η ιδέα της εναλλακτικής μεταχείρισης είναι σχετικά νέα στη Σερβία αλλά εξακολουθεί να τίθεται το ερώτημα κατά πόσο αυτό πρέπει να είναι εθελοντικό για το δράστη ή όχι. Στην Κροατία, ήδη από το 1997, ο Ποινικός Κώδικας προβλέπει τη δυνατότητα προώθησης των χρηστών ναρκωτικών από τη φυλακή προς την κοινότητα η οποία θεωρείται ως βάση για την παροχή της θεραπείας. Η υποχρεωτική θεραπεία του εξαρτημένου χρήστη, ως Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 9

10 μέτρο ασφαλείας, μπορεί εξάλλου να παραγγελθεί μαζί με μια ποινή φυλάκισης, την κοινωφελή εργασία ή την ποινή με αναστολή. Η μόνη δυνατότητα για μια ανάλογη παράκαμψη στην Αλβανία προβλέπεται κατά την έκτιση των στερητικών της ελευθερίας μέτρων, όμως, στην πράξη οι προσπάθειες για την ανάπτυξη και την επέκταση των μηχανισμών για την προώθηση των χρηστών ναρκωτικών ουσιών σε θεραπεία εντός της κοινότητας έχουν αποτύχει, καθώς οι πολλές περιπτώσεις εκτροπής που υλοποιήθηκαν δεν είχαν τελικά θετικό αποτέλεσμα. Εξελίξεις στις υπηρεσίες θεραπείας και στην πολιτική μείωσης της βλάβης στη ΝΑ Ευρώπης στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων Αν και πριν από αρκετά χρόνια, η πολιτική για τα ναρκωτικά μπορούσε να θεωρηθεί ως μονοδιάστατη, στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, τα πράγματα έχουν πλέον αλλάξει σημαντικά, καθώς η πολιτική για τη μείωση της βλάβης άρχισε να γίνεται ευρύτερα αποδεκτή, αποτελώντας πλέον έναν από τους σημαντικούς πυλώνες της πολιτικής για τα ναρκωτικά και έναν ισάξιο με την μείωση της ζήτησης και της προσφοράς στόχο 43, ενώ παράλληλα, όλο και μεγαλύτερη έμφαση αποδίδεται στις υπηρεσίες θεραπείας και αποκατάστασης των προβληματικών χρηστών. Η θετική αυτή εξέλιξη διαφαίνεται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο μέσα από ποικίλα παραδείγματα που καταγράφονται χαρακτηριστικά σε πολλές χώρες της περιοχής της ΝΑ Ευρώπης. Στην Κροατία, για παράδειγμα, το 2001 τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος για την Πρόληψη της Κατάχρησης Ναρκωτικών Ουσιών, ενώ το 2003, το σύστημα πρόληψης των εξαρτήσεων και της εξωνοσοκομειακής θεραπείας εντάχθηκε στο Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας, καθώς επήλθαν ανάλογες τροποποιήσεις σε νομοθετικό επίπεδο 44. Στη Βουλγαρία, υιοθετήθηκε και εφαρμόσθηκε το Εθνικό Πρόγραμμα για την Ανάπτυξη ενός Συστήματος Προγραμμάτων Μεθαδόνης (National Programme of the Development of System of Methadone Maintenance Programmes) για την περίοδο , ενώ τα τελευταία χρόνια αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ιατρικών κέντρων που ειδικεύονται προσφέροντας θεραπεία με οπιούχα υποκατάστατα. Επίσης, το 2011, τροποποιήθηκε ο Νόμος για τον έλεγχο των Ναρκωτικών και Προδρόμων Ουσιών, με την εισαγωγή νέου και πιο εύχρηστου καταλόγου σχετικά με τις απαγορευμένες ουσίες, αλλά και με την εισαγωγή νομοθετικού πλαισίου για τα προγράμματα μείωσης της βλάβης και τις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στη χώρα 45. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος για το έλεγχο των οπιούχων ναρκωτικών και των ψυχοτρόπων ουσιών (Law on control of opioid drugs and psychotropic substances) και ο Νόμος για τον έλεγχο προδρόμων ουσιών (Law on control of precursors), νόμοι που σχεδιάστηκαν από το Υπουργείο Υγείας ώστε να ρυθμίσουν συναφή με τα ναρκωτικά ζητήματα, αν και όπως επισημαίνεται από πολλές ΜΚΟ της χώρας, οι νόμοι αυτοί εμπεριέχουν ορισμένες προβληματικές διατάξεις 46. Στη Ρουμανία το 2004, εισήχθησαν διατάξεις σχετικά με την φροντίδα των χρηστών ναρκωτικών, τα μέτρα μείωσης της βλάβης και άλλες διατάξεις σχετικά με τα μέτρα πρόληψης. Στο νόμο πλέον έγινε σαφής διαχωρισμός μεταξύ του απλού χρήστη ναρκωτικών και του εξαρτημένου χρήστη 47. Από το 2010, στην Αλβανία, σε συναντήσεις μεταξύ εκπροσώπων διαφόρων εμπλεκόμενων Υπουργείων και ΜΚΟ συζητήθηκε εντόνως η ανάγκη βελτίωσης του συστήματος θεραπείας ώστε να αποκτήσουν οι εξαρτημένοι χρήστες πρόσβαση σε αυτό με την υπαγωγή τους σε σχετικά προγράμματα, δεδομένου μάλιστα πως στην Αλβανική νομοθεσία, δεν ρυθμίζονται ζητήματα ειδικά σχετικά με την πρόληψη και την μεταχείριση διαταραχών προκαλούμενων από την κατανάλωση ναρκωτικών ουσιών 48. Στην Ελλάδα, το 1996, με μια σημαντική καθυστέρηση από το μέσο όρο των άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εισήχθησαν στο νόμο τα προγράμματα υποκατάστατων. Ωστόσο, στην πραγματικότητα χρησιμοποιήθηκαν ως προγράμματα απεξάρτησης και όχι ως προγράμματα μείωσης της βλάβης με πολλά προβλήματα σε σχέση με την διάρκεια υλοποίησής τους. Σταδιακά, όμως, διεύρυναν τη λογική τους και μετουσιώθηκαν πράγματι σε προγράμματα μείωσης της βλάβης, εξέλιξη που ενσωματώθηκε στη νομοθεσία το Στο νέο νόμο του 2013, μεταξύ άλλων, εισήχθη η δυνατότητα παρακολούθησης προγραμμάτων υποκατάστατων μέσα στις φυλακές και η δυνατότητα απόλυσης υπό τον όρο παρακολούθησης θεραπευτικού προγράμματος τόσο «στεγνού» όσο και προγράμματος υποκατάστατων μέσα στη φυλακή και εξακολούθησης και ολοκλήρωσής του εκτός φυλακής. Σήμερα, η θεραπεία με υποκατάστατα (με βουπρενορφίνη και μεθαδόνη) ανεξάρτητα αν ορίζεται και λογίζεται ως μορφή θεραπείας ή μορφή μείωσης της βλάβης - εφαρμόζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στην πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, θέτοντας διαφορετικά ηλικιακά όρια ως προς την προσβασιμότητα σε αυτήν. Ήδη, σχετικά θεραπευτικά προγράμματα υλοποιούνται στην Αλβανία χωρίς όριο ηλικίας και χωρίς λίστες αναμονής, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, στην Κροατία, στη Ρουμανία και στη Σερβία για χρήστες άνω τον 18 ετών, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας για χρήστες άνω των 16 ετών, στην Ελλάδα για χρήστες άνω των 20 ετών (με μεγάλες, ωστόσο, λίστες αναμονής), στη Σλοβενία για χρήστες άνω των 15 και 16 ετών για το υποκατάστατο της βουπρενοφρινης και της μεθαδόνης, αντίστοιχα (χωρίς λίστα ανα- 10 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη