Τάσεις και εξελίξεις στη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη

Transcript

1 Διάλογος για την Πολιτική των Ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη Σειρά δημοσιεύσεων της Εταιρείας ΔΙΟΓΕΝΗΣ Νο 3, 2013 Τάσεις και εξελίξεις στη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στη Νότιο-Ανατολική Ευρώπη Bojan Dobovšek 1, Αθανασία Αντωνοπούλου 2, Boštjan Slak 3, Θανάσης Αποστόλου 4 Αν και ο τίτλος του παρόντος κειμένου παραπέμπει περισσότερο στο επίσημο κράτος και στο ρόλο που διαδραματίζει μέσω του μηχανισμού της νομοθεσίας, και ιδίως της ποινικής, στη διαμόρφωση της πολιτικής για τα ναρκωτικά, η σημασία και η δυναμική των μη κυβερνητικών οργανώσεων σε αυτό το πεδίο δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ούτε να λησμονείται καθόλου. Στο πλαίσιο του παράλληλου ρόλου που αναλαμβάνει εκ των πραγμάτων η κοινωνία των πολιτών σήμερα, προκειμένου να συμβάλει στη διαμόρφωση και στη πραγμάτωση της πολιτικής για τα ναρκωτικά με επίσημους αλλά συχνά και με ανεπίσημους και άτυπους τρόπους, η Εταιρεία Διογένης - σε συνεργασία με ένα δίκτυο μη κυβερνητικών οργανώσεων, καθώς και με ερευνητές και επιστήμονες προερχόμενους από ερευνητικά ινστιτούτα και νομικές σχολές 5 δέκα χωρών της ευρύτερης περιοχής 6 - ξεκίνησε το 2012 την υλοποίηση ενός ερευνητικού προγράμματος με τίτλο "Mεταρρύθμιση της Νομοθεσίας περί Ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη". Καθώς ένας από τους στόχους αυτού του προγράμματος ήταν η αποτύπωση της τρέχουσας κατάστασης γύρω από τη νομοθεσία για τα ναρκωτικά στα κράτη της ΝΑ Ευρώπης, στο παρόν κείμενο παρουσιάζονται, με την συντομία βεβαίως που επιβάλλεται, ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα σε σχέση με τις πρόσφατες εξελίξεις και τις υπό διαμόρφωση τάσεις στην ευρύτερη περιοχή στη διάρκεια των τελευταίων ετών. Κατά την υλοποίηση του προγράμματος διαφάνηκε με σαφήνεια πως παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις σε εθνικό επίπεδο μεταξύ των χωρών, διακρίνονται ταυτόχρονα αρκετά κοινά στη νομοθεσία περί ναρκωτικών και στις αλλαγές της, τα οποία παράλληλα καταγράφονται - παρομοίως ή παρεμφερώς - και σε άλλα μέρη του κόσμου. Ωστόσο, το ειδικότερο κοινωνικοπολιτικό κλίμα της περιοχής αποτελεί έναν σημαντικό και ανεξάρτητο παράγοντα που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την κατεύθυνση και τους ρυθμούς των νομοθετικών μεταρρυθμίσεων,καθώς και την εφαρμοστικότητα αλλά και ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙA Τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, στηρίζονται σε διαφορετικές παραδόσεις, και η απάντηση στο θέμα των ναρκωτικών διαφέρει από χώρα σε χώρα. Οι αποκλίσεις είναι μεγαλύτερες σε σχέση με τις ελαφρότερες πράξεις παραβίασης της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, ενώ οι ποινές που προβλέπονται για διακίνηση ναρκωτικών έχουν περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά και είναι εξαιρετικά αυστηρές. Ωστόσο, οι κυρώσεις που στην πράξη επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι λιγότερο αυστηρές. Σε σχέση με την ποινική αντιμετώπιση της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση οι διαφοροποιήσεις είναι περισσότερο διακριτές. Σε γενικές γραμμές, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως αναποφάσιστες σχετικά με θέματα που αφορούν στην αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά κρίσιμο ζήτημα, δεδομένου ότι η συλλογιστική αυτή επηρεάζει βαθιά την επιεική ή σκληρή μεταχείριση του χρηστών. Η περαιτέρω έρευνα και μελέτη αντιμετώπισης της κατοχής και διακίνησης μικροποσοτήτων ναρκωτικών ουσιών με στόχο την αποσυμφόρηση του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και του σωφρονιστικού συστήματος θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα της μελλοντικής ατζέντας των χωρών της περιοχής. Η επιστημονική κοινότητα στην ΝΑ Ευρώπη, μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην επίλυση αυτού του θέματος Αν και στη διάρκεια των τελευταίων ετών, έχουν γίνει σημαντικά βήματα για τη διεύρυνση της πολιτικής μείωσης της βλάβης, η ελλιπής νομοθεσία και σε ένα βαθμό η κουλτούρα επιφυλακτικότητας και τα φοβικά σύνδρομα των κοινωνιών, έχουν συγκρατήσει τα προγράμματα ανταλλαγής βελονών και συριγγών και την θεσμοθέτηση επιτηρούμενων χώρων χρήσης ναρκωτικών σε ένα πολύ στενό πλαίσιο Η στροφή του ενδιαφέροντος προς αυτή την κατεύθυνση είναι μια ιδιαιτέρως κρίσιμη παράμετρος και φαίνεται πως θα απασχολήσει πολύ τις εξελίξεις στην πολιτική για τα ναρκωτικά στην ΝΑ Ευρώπη Οι περισσότερες χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν έχουν αξιολογήσει τις υφιστάμενες στρατηγικές και τα σχέδια δράσης. Οι κυβερνήσεις οφείλουν να αναθέσουν σε εξειδικευμένους και ανεξάρτητους φορείς την περιοδική αξιολόγηση της Εθνικής τους πολιτικής για τα ναρκωτικά. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 1

2 την εφαρμογή των αναγκαίων μέτρων. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται ειδικότερα η περιγραφή ορισμένων εκ των πεδίων που υπάγονται στην ευρύτερη θεματική της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, πεδία τα οποία χρήζουν, κατά την άποψή μας, περαιτέρω επεξεργασίας από τις κυβερνήσεις και τις αρμόδιες αρχές, και για τα οποία χρειάζεται να ληφθούν νέες, και ίσως πιο δυναμικές αποφάσεις. Παράλληλα, συνοψίζονται και αποτυπώνονται ιδέες και προτάσεις που συζητήθηκαν μεταξύ ειδικών εμπειρογνωμόνων από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης σε ένα σεμινάριο και σε έναν άτυπο διάλογο που διοργανώθηκαν από την Εταιρία Διογένης τον Απρίλιο και τον Ιούνιο του 2013, στη Θεσσαλονίκη και στη Καλαμπάκα (Ελλάδα), αντίστοιχα, στο πλαίσιο υλοποίησής του προγράμματος με τίτλο «Νέες Προσεγγίσεις στην Πολιτική για τα Ναρκωτικά και Παρεμβάσεις» (New Approaches in Drug Policy & Interventions NADPI). Αποφεύγοντας την λεπτομερή αναφορά και συγκριτική περιγραφή των διαφορών και των ομοιοτήτων, θα επιχειρήσουμε την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων πάνω σε μια κοινή βάση, παρά τις επιμέρους αποκλίσεις μεταξύ των συμμετεχουσών χωρών σε νομοθετικό και θεσμικό επίπεδο. Η εξέλιξη του φαινομένου των ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη Είναι γνωστό, πως στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, στη διάρκεια των κομμουνιστικών και σοσιαλιστικών καθεστώτων, λόγω της αυστηρής τιμωρητικότητας και της διαρκούς και εντατικής επιτήρησης του πληθυσμού, η διακίνηση παράνομων ναρκωτικών ουσιών ήταν περιορισμένη, και αντίστοιχα μικρός ήταν και ο αριθμός των εξαρτημένων χρηστών. Εκείνη την εποχή, για την πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, το φαινόμενο των ναρκωτικών δεν αποτελούσε ένα αναγνωρισμένο κοινωνικό πρόβλημα. Μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», η αποκαλούμενη Βαλκανική οδός (η οποία διατρέχει τις περισσότερες χώρες της περιοχής) αναβίωσε με χαρακτηριστικό τρόπο καθιστώντας το πρόβλημα όλο και πιο σοβαρό και αναγκάζοντας τις κυβερνήσεις να στρέψουνε το ενδιαφέρον τους γύρω από αυτό. Η Βαλκανική οδός αποτελούσε ιστορικά έναν από τους πιο σημαντικούς συνδέσμους της Ευρώπης με τη Μέση Ανατολή, και από εκεί με τον υπόλοιπο κόσμο. Μολαταύτα, σήμερα, η Βαλκανική οδός έχει ήδη γίνει γνωστή ως μια από τις παγκόσμιες διαδρομές της ηρωίνης (United Nations Office on Drugs and Crime, 2010), ενώ σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία διαφαίνεται ότι η αναβίωσή της χρησιμοποιείται για τη διακίνηση όχι μόνο ηρωίνης αλλά και άλλων παράνομων ναρκωτικών ουσιών (ανάλογα με το είδος των ναρκωτικών οι περισσότερο εμπλεκόμενες εθνικές ομάδες είναι οι Σέρβοι, οι Μαυροβούνιοι, οι Αλβανοί και οι Τούρκοι), αλλά και πρόδρομων ουσιών που ακολουθούν αντίστροφη κατεύθυνση. Εξάλλου, η Βαλκανική οδός χρησιμοποιείται εξίσου για τη διακίνηση άλλων νόμιμων και παράνομων αγαθών αλλά και την παράνομη διακίνηση ανθρώπων. Ωστόσο, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν αποτελούν μόνο χώρες διαμετακόμισης των ναρκωτικών αλλά και σε ένα βαθμό τους τερματικούς σταθμούς της διακίνησης ή άλλες φορές τον τόπο παραγωγής και προέλευσης των παράνομων ουσιών. Φυτείες ινδικής κάνναβης-πολλές Γράφημα 1: Οι παγκόσμιες ροές διακίνησης της ηρωίνης προερχόμενης από την Ασία (πηγή: United Nations Office on Drugs and Crime, 2010) φορές σε μεγάλες εκτάσεις και ποσότητες εντοπίζονται και κατάσχονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σλοβενία, τη Ρουμανία, τη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, την Κροατία, την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και ιδίως την Αλβανία. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης συγκεντρώνουν την προσοχή σε θέματα αντιμετώπισης του προβλήματος των ναρκωτικών, και αποτελούν ένα κρίσιμο πεδίο σε ευρωπαϊκό και ίσως και σε παγκόσμιο επίπεδο Δίχως αμφιβολία, το «χάος» της μετάβασης από τα κομμουνιστικά καθεστώτα στις σύγχρονες δημοκρατίες της ΝΑ Ευρώπης επηρέασε σημαντικά μεταξύ άλλων και την εξέλιξη του φαινομένου των ναρκωτικών στην ευρύτατη περιοχή. Μετά την κατάρρευση του σιδηρού παραπετάσματος, το οργανωμένο έγκλημα και το εμπόριο ναρκωτικών βρήκε έδαφος και αναπτύχθηκε, εν πολλοίς, λόγω της έλλειψης ετοιμότητας και λειτουργικής οργάνωσης των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και άλλων θε - σμών, στη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου 7. Ανάλογες καταστάσεις «μεταβατικού χάους» απαντώνται στην πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, όπου στο προβληματικό νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο γύρω από το πρόβλημα των ναρκωτικών σωρεύεται πλήθος άλλων προβλημάτων ως απόρροια των καταστροφικών συνεπειών του πολέμου στις περιοχές αυτές. Μεταξύ άλλων, στον πόλεμο στα Βαλκάνια, τα χρήματα από το παράνομο 2 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

3 εμπόριο ναρκωτικών χρησιμοποιήθηκαν για την χρηματοδότηση των όπλων, σε βαθμό που να υποστηρίζεται πως ο πόλεμος αποτέλεσε έναν από τους πλέον σημαντικούς παράγοντες που επέδρασαν στην εξάπλωση του οργανωμένου εγκλήματος και στην παράνομη διακίνηση ναρκωτικών στις χώρες της ευρύτερης περιοχής, όπως η Βοσνία και Ερζεγοβίνη 8. Η επαναλειτουργία του κρατικού μηχανισμού, ωστόσο, η αποκατάσταση των καταστροφών του πολέμου και η προσπάθεια να επιτευχθούν οι καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης αποτέλεσαν προτεραιότητα των χωρών, οι οποίες, παρά τις αντιξοότητες, κατόρθωσαν να αναπτύξουν τις εθνικές τους πολιτικές με αρκετά γρήγορους ρυθμούς. Η υπαγωγή στο παγκόσμιο σύστημα των διεθνών συμβάσεων και η υιοθέτηση εθνικών στρατηγικών για τα ναρκωτικά Η νομοθεσία για τα ναρκωτικά στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης και οι εθνικές τους πολιτικές γύρω από το πρόβλημα επηρεάστηκαν σαφώς από τις πιο σημαντικές διεθνείς συμβάσεις που ρυθμίζουν αυτό το θέμα. Η Ενιαία Σύμβαση για τα Ναρκωτικά του 1961 και το πρόσθετο Πρωτόκολλο του 1972, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τις Ψυχοτρόπες Ουσίες του 1971, και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά την Παράνομης Εμπορίας Ναρκωτικών Ουσιών και Ψυχοτρόπων Ουσιών του 1988, συνθέτουν τους πυλώνες το παγκόσμιου συστήματος ελέγχου των ναρκωτικών και έχουν υπογραφεί και επικυρωθεί από το σύνολο των σύγχρονων κρατών της ΝΑ Ευρώπης 9. Παρόλα αυτά, εντός αυτού του θεσμικού πλαισίου ανακύπτουν συχνά και σύνθετα ερωτήματα για το βαθμό που οι διεθνείς συμβάσεις θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν περαιτέρω από τις κυβερνήσεις, προκειμένου να διαμορφώσουν μια ισορροπημένη νομοθεσία και πολιτική γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, εντός πάντοτε των ορίων προσαρμογής και ευελιξίας που οι ίδιες οι συμβάσεις παρέχουν 10. Επιπρόσθετα, συναφή ερωτήματα ανακύπτουν σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζουν προς αυτή την κατεύθυνση το Διεθνές Συμβούλιο Ελέγχου Ναρκωτικών (International Narcotics Control Board INCB), η Επιτροπή για τα Ναρκωτικά (Commission of Narcotic Drugs CND) και το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (United Nations Office on Drugs and Crime UNODC) ως θεματοφύλακες των συμβάσεων και σύμβουλοι των κρατών-μελών για τον τρόπο εφαρμογής τους, αλλά και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Τοξικομανίας (European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction EMCDAA), σε ένα ρόλο κρίσιμο με σημαντική πολιτική επιρροή 11. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, πάντως, η πλειονότητα των κρατών της ΝΑ Ευρώπης υιοθέτησαν μια Εθνική Στρατηγική για τα Ναρκωτικά κατά το πρότυπο της Στρατηγικής για τα Ναρκωτικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την περίοδο , συμπληρώνοντάς την με ένα ανάλογο Σχέδιο Δράσης για την εφαρμογή της 12. Η νέα Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα Ναρκωτικά ( ) και το νέο Σχέδιο Δράσης για την περίοδο θα είναι για πολλές χώρες αφορμή για επεξεργασία της νέας Εθνικής Στρατηγικής τους που θα καλύψει το προσεχές χρονικό διάστημα 13. Σε θεωρητικό επίπεδο, οι περισσότερες από αυτές τις εθνικές Στρατηγικές είναι πλήρεις και συνεκτικές, με μικρές μόνον αποκλίσεις 14. Ωστόσο, τόσο η υλοποίηση όσο και η αξιολόγηση των Εθνικών Στρατηγικών στην πράξη παραμένει ένα προβληματικό ζήτημα 15. Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις 16, δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες σχετικά με την αξιολόγηση των Εθνικών Στρατηγικών, ενώ στις περισσότερες χώρες δεν υφίσταται κανένας επίσημος μηχανισμός αξιολόγησης της εφαρμογής τους 17. Παράλληλα, παρατηρούνται και καταγράφονται σημαντικές ελλείψεις και κενά που δυσκολεύουν ουσιωδώς τη διαδικασία υλοποίησής τους, υπό τις επιδράσεις των ιδιαιτέρων εθνικών χαρακτηριστικών των χωρών. Η οικονομική και πολιτική αστάθεια 18, η έλλειψη αποτελεσματικής θεσμικής δέσμευσης και βιώσιμων μηχανισμών χρηματοδότησης 19, η λειτουργική αναποτελεσματικότητα 20, η διαρθρωτική έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των αρμοδίων φορέων 21, οι ελλείψεις στον τομέα της θεραπείας και της πρόληψης και η ανεπαρκής εκπαίδευση του προσωπικού 22, είναι μερικά από τα προβλήματα που σχετίζονται άμεσα με την εφαρμογή των Εθνικών Στρατηγικών στην πράξη και την επηρεάζουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο των περισσότερων Εθνικών Στρατηγικών των χωρών της ΝΑ Ευρώπης αναγνωρίζεται πως οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) και η κοινωνία των πολιτών θα πρέπει να διαδραματίσουν ένα σημαντικό και ενεργό ρόλο, κυρίως στον τομέα της θεραπείας και αποκατάστασης, αλλά και στην πολιτική μείωσης της βλάβης. Ωστόσο, σημειώνεται μια σημαντική απόκλιση μεταξύ όσων προβλέπονται βάσει των Εθνικών Στρατηγικών και των εφαρμογών τους στην πράξη, κυρίως λόγω της έλλειψης ή της ανεπαρκούς χρηματοδότησης του σχετικού πλαισίου. Η επιρροή των ΜΚΟ στη διαδικασία λήψης αποφάσεων νομοθετικού περιεχομένου, είναι ακόμη πολύ περιορισμένος. Μολαταύτα, αν και αναγνωρίζεται κατά τρόπο θετικό η ανάγκη διεπιστημονικής και πολύ-τομεακής προσέγγισης και ρύθμισης του προβλήματος των ναρκωτικών σε νομοθετικό επίπεδο, ο ποινικός νόμος παραμένει σταθερά ένας καθοριστικός παράγοντας και ο κατεξοχήν ρυθμιστής της κατάστασης στις περισσότερες από τις χώρες της περιοχής. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 3

4 Εξελίξεις στην ποινική νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων Ο ποινικός νόμος αποτελεί ένα σύστημα που λειτουργεί περισσότερο κατασταλτικά παρά προληπτικά, και νομιμοποιείται μέσω της εφαρμογής ποικίλων μέτρων που επιβάλλουν οι ποινικο-κατασταλτικοί μηχανισμοί του κράτους. Παράλληλα βεβαίως, ο ποινικός νόμος λειτουργεί γενικο-προληπτικά, σύμφωνα και με τη γενική θεωρία της αποτροπής (general deterrence theory), κατά την οποία ο φόβος για τη βεβαιότητα μιας αυστηρής ποινής που θα επιβληθεί ταχέως, ή η αντίληψη πως το ότι το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης λειτουργεί πράγματι αποτελεσματικά, επενεργεί αποτρεπτικά προς τα άτομα και τα εμποδίζει από την τέλεση εγκλημάτων 23. Μολαταύτα, τα κενά και οι διαστάσεις της θεωρίας από την πράξη δείχνουν ότι ο φόβος της ποινής έχει μόνο μια πεπερασμένη επίδραση πάνω στους δυνάμει δράστες 24. Στην περίπτωση των ναρκωτικών, η μοναδική προληπτική λειτουργία του ποινικού νόμου έγκειται είτε στην ήδη αναφερόμενη (μικρής έκτασης) αποτροπή μελλοντικών εμπόρων και διακινητών ή χρηστών (εφόσον η χρήση ναρκωτικών είναι αξιόποινη) είτε στη λειτουργία των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους που λαμβάνουν μέτρα ασφάλειας, όπως η δήμευση και η κατάσχεση ποσοτήτων παράνομων ναρκωτικών ουσιών, επηρεάζοντας έτσι την ροή διακίνησής τους. Κατά συνέπεια, αν και η ποινική καταστολή έχει ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών, η αποτελεσματικότητά της είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη. Οι αριθμοί των συλλήψεων και οι ποσότητες των παράνομων ναρκωτικών που κάθε χρόνο πραγματοποιούνται δεν μπορούν να αποτελέσουν αξιόπιστο μέτρο επιτυχούς αντιμετώπισης του προβλήματος, καθώς απλά συνιστούν ενδείξεις της σοβαρότητάς του και όχι της επίλυσης του 25. Στο θέμα των ναρκωτικών, είναι κρίσιμο για το ποινικό δίκαιο να κατορθώσει να συλλάβει ολιστικά το πρόβλημα και όλες τις πράξεις που βλάπτουν ή απειλούν το κοινωνικό σύνολο, αποκλείοντας από τη ρυθμιστική του εμβέλεια πράξεις που δεν συνιστούν καμία μορφή βλάβης ή διακινδύνευσης εννόμων αγαθών (και για τις οποίες συνήθως δράστες σωρεύονται σε δικαστήρια και φυλακές), παρέχοντας παράλληλα πρόσφορες μεθόδους κοινωνικής επανένταξης. Ι. Το γενικότερο νομοθετικό πλαίσιο Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, και ιδίως στη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, όπως παρατηρήθηκε, όλες οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης έκαναν περισσότερο ή λιγότερο τολμηρά βήματα και προχώρησαν σταδιακά σε αλλαγές του νομοθετικού τους πλαισίου, συχνά για να εναρμονιστούν με το ευρύτερο νομοθετικό ευρωπαϊκό πλαίσιο. Στην Αλβανία, το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο αντιμετώπισης των ναρκωτικών όπως θεσπίστηκε στον Ποινικό Κώδικα του βελτιώθηκε το 1998 με την τυποποίηση των αξιόποινων πράξεων της εισαγωγής, εξαγωγής και εμπορίας ναρκωτικών ουσιών ή ψυχοτρόπων και ναρκωτικών φυτών, ενώ το 2001, προστέθηκε η επιβαρυντική περίσταση της τέλεσης των σχετικών με τα ναρκωτικά εγκλημάτων σε συνέργεια ή καθ υποτροπή και της οργάνωσης, διεύθυνσης και χρηματοδότησης των σχετικών πράξεων. Μολαταύτα, μετά το 2001, ελάχιστες αλλαγές έγιναν οι οποίες υπάγονται στο πεδίο της πολιτικής για τα ναρκωτικά. Το 2012, από μια αρμόδια επιτροπή αποτελούμενη από εκπροσώπους της Βουλής και ΜΚΟ συζητήθηκε το θέμα της κατηγοριοποίησης των ναρκωτικών σε «σκληρά» και «μαλακά» ναρκωτικά, αλλά καμία νέα τροποποίηση δεν πέρασε τελικά στο νόμο 26. Ανάλογα περιορισμένες ήταν και οι τροποποιήσεις στη νομοθεσία της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας: τα εγκλήματα σχετικά με τα ναρκωτικά τυποποιήθηκαν σε σχετικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα που τέθηκε σε ισχύ το 1996, αλλά σχετικές τροποποιήσεις έλαβαν χώρα μόλις το Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, ποικίλοι παράγοντες επηρέασαν την νομοθεσία περί ναρκωτικών στη διάρκεια των τελευταίων ετών. Η παλιά και αποσπασματική νομοθεσία, οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαφορετικών περιφερειών της χώρας, η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων και οι πιέσεις της διεθνούς κοινότητας αποτελούν ορισμένους από τους καθοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν την κατάσταση στο πεδίο αυτό. Η αναθεώρηση της ποινικής νομοθεσίας της χώρας το 2003 ρυθμίζει με διαφορετικό τρόπο το πρόβλημα στον Ποινικό Κώδικα της Ομοσπονδίας Βοσνίας Ερζεγοβίνης, της Σερβικής Δημοκρατίας και της Περιφέρειας του Brcko. Ο Νόμος για την Πρόληψη και την Καταστολή των Ναρκωτικών Ουσιών (Law on Prevention and Suppression of Narcotic Drugs) ψηφίστηκε από την Βουλή το 2006 σε μια προσπάθεια ενοποίησης του νομοθετικού πλαισίου της χώρας, συμπεριλαμβάνοντας διατάξεις τόσο σχετικά με την ποινική αντιμετώπιση του φαινομένου όσο και ρυθμίσεις που αφορούν την γενικότερη πολιτική της χώρας. Ωστόσο, η εφαρμογή του νόμου αυτού στην πράξη γίνεται με αργούς ρυθμούς. Το Συμβούλιο Υπουργών υιοθέτησε τον 2011 ένα νομοσχέδιο για την τροποποίηση αυτού του νόμου, που καταρτίστηκε σε συνεργασία με εμπειρογνώμονες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αλλά είναι αβέβαιο για το πότε το νέο νομοσχέδιο θα κυρωθεί τελικά Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

5 Στη Βουλγαρία, το έτος 2000, αποτέλεσε μια καθοριστική χρονιά, καθώς τροποποιήθηκε ο Ποινικός Κώδικας και νέες αξιόποινες πράξεις τυποποιήθηκαν, όπως η παραγωγή, η προώθηση και η παροχή ναρκωτικών ουσιών, η προσφορά σε τρίτο ναρκωτικών ή άλλων ουσιών σε ποσότητα ικανή να προκαλέσει θάνατο, η οργάνωση, η διεύθυνση και η χρηματοδότηση ή η συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση για την καλλιέργεια ναρκωτικών ουσιών, ενώ ταυτόχρονα εισήχθησαν αυστηρότερες ποινές από την άποψη της διάρκειας και των ποσών των ποινικών κυρώσεων. Αυξανόμενη ανησυχία εμπειρογνωμόνων και της κοινωνίας των πολιτών ενάντια στην ποινικοποίηση της «προσωπικής δόσης» ανάγκασε το νομοθέτη να προβεί και πάλι στην τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα το Η νέα τροπολογία προβλέπει μια ελαφρά ποινή σε ήσσονος σημασίας περιπτώσεις. Ωστόσο, η διάταξη αυτή δεν αποποινικοποίησε την κατοχή ναρκωτικών, αλλά εισήγαγε σχετικά ηπιότερες κυρώσεις. 29 Στην Ελλάδα, το 2006 πραγματοποιήθηκε η κωδικοποίηση όλων των διατάξεων σχετικών με τα ναρκωτικά σε έναν Κώδικα Νόμων για τα Ναρκωτικά, ενσωματώνοντας σε αυτόν και ορισμένες τροποποιήσεις, ενώ το 2008, έγιναν προσπάθειες για την εναρμόνιση της ποινικής νομοθεσίας της χώρας με την Απόφαση-Πλαίσιο 2004/757/JHA της 25 ης Οκτωβρίου του Μεταξύ άλλων, με αυτές τις τροποποιήσεις συμπληρώθηκαν οι αξιόποινες συμπεριφορές που σχετίζονται με τα ναρκωτικά, προβλέποντας επιβαρυντική μορφή σε περίπτωση τέλεσης των πράξεων από εγκληματική οργάνωση και θεσμοθετώντας την ευθύνη νομικών προσώπων σε περίπτωση παραβίασης της νομοθεσίας για τα ναρκωτικά. Το 2013, ένας νέος νόμος ψηφίστηκε υλοποιώντας σημαντικές βελτιώσεις αλλά διστάζοντας να προχωρήσει σε περισσότερο καινοτόμες αλλαγές. Με το νέο νόμο, έγινε μια προσπάθεια εξορθολογισμού των προβλεπόμενων ποινών, καθιστώντας τις (σχετικώς) πιο αναλογικές και καθιερώθηκε ως ελαφρυντική περίσταση η διακίνηση και προμήθεια μικρής ποσότητας ναρκωτικών μεταξύ οικείων για προσωπική χρήση 30. Από το 2006, οπότε και το Μαυροβούνιο έγινε ανεξάρτητο κράτος, στην ποινική νομοθεσία για τα ναρκωτικά υπάρχουν περιορισμένες μόνο τροποποιήσεις. Τα περισσότερα θέματα ρυθμίζονται από κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα που τυποποιεί τις αξιόποινες πράξεις κατά του εννόμου αγαθού της υγείας. Οι σχετικές διατάξεις τροποποιήθηκαν το 2010 ρυθμίζοντας με περισσότερες λεπτομέρειες το θέμα της πώλησης ή προμήθειας με σκοπό την πώληση ναρκωτικών ουσιών, κατά τρόπο που να εναρμονίζεται περισσότερο με το ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο. Στη Ρουμανία, το νομοθετικό πλαίσιο για την ποινική αντιμετώπιση των ναρκωτικών είναι σε ισχύ από το 2000, με μικρές τροποποιήσεις στο μεταξύ διάστημά. Με νόμο του 2004, έγινε η διαφοροποίηση μεταξύ εξαρτημένων και μη εξαρτημένων χρηστών, ενώ το 2005 ρυθμίστηκε η κατηγοριοποίηση των ναρκωτικών και προδρόμων ουσιών και φυτών, καθώς στη νομοθεσία γίνεται διάκριση μεταξύ ναρκωτικών «υψηλού» και «πολύ υψηλού» κινδύνου, ενώ το 2011 ρυθμίστηκε περαιτέρω το πλαίσιο για την πρόληψη από τους κινδύνους ψυχοτρόπων ουσιών. Στη Σερβία, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, τα εγκλήματα περί ναρκωτικών τυποποιούνται σε διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, με τις σχετικές του τροποποιήσεις το 2005 και το Το 2008, υιοθετήθηκε μια σειρά από νόμους για τη βελτίωση της αντιμετώπισης της εμπορίας ναρκωτικών, του οργανωμένου εγκλήματος και της διαφθοράς, ενώ το 2010 υιοθετήθηκε ένας νέος νόμος για τον έλεγχο των ψυχοτρόπων ουσιών 31. Στη Σλοβενία, τέλος, ήδη από τις αρχές του 2000, η ποινική αντιμετώπιση των ναρκωτικών αποτυπώνεται σε διάφορους ποινικούς νόμους για την παραγωγή και την εμπορία παράνομων ναρκωτικών ουσιών, για τις παράνομες πρόδρομες ουσίες, και για τη ρύθμιση και την πρόληψη της χρήσης παράνομων ναρκωτικών ουσιών και την θεραπεία των χρηστών, σε συνδυασμό με σχετικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα. Με τις προτάσεις του ψηφίσματος για το εθνικό πρόγραμμα για την περίοδο , οι ποινές για τα προβλεπόμενα κακουργήματα παρέμειναν οι ίδιες παρά τις προτάσεις για αυστηρότερη ποινική πολιτική ενώ εισήχθησαν επιβαρυντικές περιστάσεις σε περίπτωση διακίνησης ναρκωτικών σε χώρους, όπως σχολεία και φυλακές ή από πρόσωπα αυξημένης ευθύνης, όπως γιατροί και δημόσιοι υπάλληλοι, και αυξήθηκε το πλαίσιο ποινής για το αδίκημα της διαμόρφωσης συνθηκών για τη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Παράλληλα, επιχειρήθηκε η επιτάχυνση των διαδικασιών από τις αρμόδιες αρχές κατά την δίωξη των σχετικών εγκλημάτων, ενώ προτάθηκε και ο καθορισμός του ορίου ποσότητας που πρέπει να θεωρείται πως προορίζεται για προσωπική χρήση, ωστόσο η νομοθεσία τελικά δεν τροποποιήθηκε ως προς το θέμα αυτό. Πρόσφατα, βρίσκεται υπό διαμόρφωση ένα νέο νομοσχέδιο που θα τροποποιήσει το νόμο σχετικά με την παραγωγή και την εμπορία παράνομων ναρκωτικών ουσιών, ώστε να γίνουν αυστηρότερες οι ποινές που προβλέπονται για τα περί ναρκωτικών πλημμελήματα που τυποποιούνται σε αυτόν 32. Προσεγγίζοντας συγκριτικά την ποινική νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, όπως έχει σήμερα διαμορφωθεί, από την αρχή διαπιστώνεται με ευκολία πως υπάρχει μεγάλη ποικιλία στην τυπολογία των κυρώσεων που προβλέπονται αλλά και μεγάλες ομοιότητες και συγκλίσεις. Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 5

6 Στην πλειονότητα των ποινικών συστημάτων όλων αυτών των χωρών, προβλέπονται δύο είδη ποινών (μια κύρια και μια επικουρική ή συμπληρωματική), καθώς και μέτρα ασφαλείας. Αναμενόμενα, η κύρια στερητική της ελευθερίας ποινή είναι η κάθειρξη/φυλάκιση σε όλες τις χώρες, ενώ και η ποινή του προστίμου/χρηματικής ποινής περιλαμβάνεται επίσης σε όλα τα υπό εξέταση ποινικά συστήματα. Επιπροσθέτως, υπάρχει μεγάλη ποικιλία στους τρόπους που οι στερητικές της ελευθερίας ποινές εκτελούνται σε κάθε χώρα, αλλά και στις εναλλακτικές μορφές έκτισης μετά την καταδίκη. Ο θεσμός της αναστολής της ποινής υπό όρους ή χωρίς προβλέπεται σε όλα τα συστήματα, ενώ επίσης σε όλες σχεδόν τις χώρες, παρέχεται η δυνατότητα διαφόρων μορφών υφ όρον απόλυσης από τις φυλακές. Ειδικότερα, στο πεδίο των ναρκωτικών, καταγράφονται ποικίλες ποινικές διατάξεις που αφορούν στην καλλιέργεια, στη παραγωγή και στο εμπόριο των παράνομων ναρκωτικών και προδρόμων ουσιών. Οι πράξεις αυτές τυποποιούνται ως ποινικά αδικήματα είτε στον ποινικό κώδικα ή/και σε ειδικούς ποινικούς νόμους, άλλοτε ως πλημμελήματα και άλλοτε ως κακουργήματα 33 σε όποιο σύστημα η διάκριση αυτή προβλέπεται κατά κανόνα με την απειλή μιας αυστηρής στερητικής της ελευθερίας ποινής. Σε γενικές γραμμές, στη νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, δεν υπάρχει καμία διάκριση μεταξύ «μαλακών» και «σκληρών» ναρκωτικών. Όμως στη λήψη δικαστικών αποφάσεων λαμβάνεται υπόψη ο βαθμός της βλαπτικότητας των ναρκωτικών ουσιών, ο κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν και ο χαρακτηρισμός των παραβάσεων. Στην ελληνική νομοθεσία, υπάρχουν μόνο μερικές έμμεσες αναφορές στο θέμα αυτό, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου, ενώ κατά τη λήψη δικαστικής απόφασης, ο βαθμός της βλαπτικότητας του κάθε ναρκωτικού λαμβάνεται υπόψη από το δικαστήριο. Στη Βουλγαρία, στη Σλοβενία, στη Ρουμανία και στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, υπάρχει μια τριπλή κατηγοριοποίηση των ναρκωτικών με βάση τον κίνδυνο που το καθένα από αυτά αντιπροσωπεύει ή την αυστηρότητα εκδήλωσης επίσημου ελέγχου σε σχέση με αυτά. Οι κυρώσεις που προβλέπονται για αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά ποικίλλουν ανάλογα με τον χαρακτηρισμό των εγκληματικών πράξεων και τα διάφορα συστήματα επιβολής ποινών των χωρών. Στην πλειονότητά τους, εμπεριέχουν αρκετές επιβαρυντικές μορφές των βασικών εγκλημάτων για τα οποία προβλέπονται πιο αυστηρές ποινές, όπως για παράδειγμα η διακίνηση ναρκωτικών σε σχολεία, η τέλεση των πράξεων από υπότροπο ή όταν έχουν τελεστεί στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο για τα εγκλήματα της διακίνησης των ναρκωτικών είναι πολύ αυστηρές, ιδίως σύμφωνα με το ελληνικό και ρουμανικό σύστημα. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα προβλέπεται ακόμη και η ποινή της ισόβιας κάθειρξης για ορισμένα σοβαρά αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά που προβλέπονται στο νόμο. Κατά κανόνα, στην πλειονότητα των χωρών, για τις πράξεις της εμπορίας ναρκωτικών απειλείται στο νόμο μια ποινή μακροχρόνιας φυλάκισης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο αλλά και συχνά αυτές που επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι αντίστοιχες με τις ποινές που προβλέπονται και επιβάλλονται για άλλα πολύ σοβαρά εγκλήματα, όπως η ανθρωποκτονία από πρόθεση. Στη Βουλγαρία, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και στην Κροατία, όμως, ανεξάρτητα από το αυστηρό πλαίσιο των νομοθετικών διατάξεων, οι ποινές που πράγματι επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι λιγότερο αυστηρές. Στη Βουλγαρία, αυτό οφείλεται στο σύστημα διαπραγμάτευσης με το εισαγγελέα (plea bargain), ενώ στην Κροατία, τα δικαστήρια είναι πιο επιεική (σε σύγκριση με ό,τι προβλέπεται στις αντίστοιχες διατάξεις του νόμου), όχι μόνο για τα αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά, αλλά, εν γένει, για όλα τα ποινικά αδικήματα. Στην πλειονότητα των χωρών, δεν γίνεται στο νόμο καμία διαφοροποίηση μεταξύ των μικροεμπόρων και των μεγάλων εμπόρων ναρκωτικών ουσιών. Για πολλές από αυτές, όμως, υπάρχει διαφοροποίηση σε σχέση με τις οργανωμένες εγκληματικές ομάδες εμπόρων (π.χ. στην Ελλάδα, στη Σλοβενία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στη Σερβία), ενώ στην Ελλάδα, προβλέπονται πιο επιεικείς ποινές για τους εξαρτημένους χρήστες ναρκωτικών που τελούν πράξεις εμπορίας. ΙΙ. Ειδικότερα ζητήματα της ποινικής νομοθεσίας Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, ωστόσο, πέρα από τις παραπάνω γενικές διαπιστώσεις, η ποινική προοπτική ελέγχου του φαινομένου των ναρκωτικών στη ΝΑ Ευρώπη αντιμάχεται με τα δικά της ειδικότερα διλήμματα και προκλήσεις. Το ζήτημα της αποποινικοποίησης της χρήσης και της κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, το θέμα του ορίου στο νόμο που καθορίζει την ποσότητα που προορίζεται για προσωπική χρήση και η υιοθέτηση εναλλακτικών μέτρων έναντι της φυλάκισης για τους προβληματικούς χρήστες βρίσκονται στο επίκεντρο τριών από τις πάντοτε ανοιχτές συζητήσεις που απασχολούν συχνά τον ποινικό νομοθέτη στις χώρες της ευρύτερης περιοχής. α) Η αποποινικοποίηση της χρήσης Το ζήτημα της αποκαλούμενης «αποποινικοποίησης» των ναρκωτικών απασχολεί σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδίως στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας οπότε και ένα νέο «κύμα» χωρών έχουν μετακινηθεί προς την υιοθέτηση ποικίλων μοντέλων αποποινικοποίησης 34. Είναι όμως και 6 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

7 ένα θέμα ιδιαίτερης σημασίας για τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης και σχετίζεται με την ποινική μεταχείριση δύο πράξεων: της χρήσης και της κατοχής με σκοπό τη χρήση. Από όλες τις χώρες της ευρύτερης περιοχής, σήμερα μόνο στην Ελλάδα, η πράξη της χρήσης ναρκωτικών ουσιών τιμωρείται καθαυτή σύμφωνα με το νόμο, ενώ στη συντριπτική πλειοψηφία των υπολοίπων δεν τιμωρείται η χρήση αλλά μόνο η κατοχή. Η κατοχή ναρκωτικών ακόμη και αν προορίζεται για προσωπική χρήση τιμωρείται στην πλειονότητα των χωρών. Στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, η χρήση ναρκωτικών ποινικοποιείται στην πράξη, καθώς υπάρχει πρόβλημα με την εφαρμογή του νόμου: πολύ συχνά, η πρόθεση των χρηστών σχετικά με την ποσότητα των ναρκωτικών που κατέχουν (για το αν δηλαδή προορίζεται για προσωπική χρήση ή όχι) χειραγωγείται από την αστυνομία. Ως αποτέλεσμα, οι χρήστες σχεδόν πάντα διώκονται, όταν συλλαμβάνονται κατέχοντας ναρκωτικές ουσίες, ακόμη και με μικρές ποσότητες που τις προορίζουν για τον εαυτό τους. Στο Μαυροβούνιο, δεν γίνεται διάκριση στη νομοθεσία μεταξύ της κατοχής ναρκωτικών με σκοπό τη διακίνηση και την κατοχή ναρκωτικών προοριζόμενων για προσωπική χρήση. Στην πράξη, πάντως υιοθετούνται εμπειρικά κριτήρια για αυτόν τον διαχωρισμό, στηριζόμενα στο είδος και στην ποσότητα των ναρκωτικών, στον τρόπο φύλαξης, στην αξιολόγηση του γεγονότος της εξάρτησης ή μη του ατόμου που κατέχει τα ναρκωτικά, και σε άλλους σχετικούς παράγοντες και ενδείξεις 35. Μολαταύτα, καταγράφεται με χαρακτηριστικό τρόπο η ταλάντευση του ποινικού νομοθέτη σε πολλές από τις χώρες αυτές ως προς το κρίσιμο ζήτημα της αποποινικοποίησης. Η Βουλγαρία, η Κροατία και η Ελλάδα αποτελούν ίσως τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις. Στη Βουλγαρία, το 2000, μεταξύ άλλων, μια νέα σημαντική διάταξη τέθηκε σε ισχύ, σύμφωνα με την οποία η κατοχή ποσότητας ναρκωτικών για προσωπική χρήση από εξαρτημένο χρήστη δεν διώκεται πλέον ποινικά. Η διάταξη αυτή γνωστή ως αποποινικοποίηση της «μονής δόσης» προκάλεσε ποικίλες συζητήσεις και οδήγησε σε αντιφατικές μεταξύ τους δικαστικές κρίσεις. Αυτό περαιτέρω προκάλεσε την αντίδραση του κοινού και την εκ νέου ποινικοποίηση της κατοχής όλων των ναρκωτικών ουσιών το 2004, χωρίς διάκριση ως προς το σκοπό της διακίνησης των ναρκωτικών ή όχι, με αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των κρατουμένων. Το 2006, η διάκριση επανήλθε με την πρόβλεψη μικρότερων ποινών για τις λιγότερες σοβαρές υποθέσεις, χωρίς όμως να αποποινικοποιηθεί και πάλι η κατοχή της μικρής ποσότητας 36. Στην Κροατία, το 1996, με τις βασικές τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα, αποφασίστηκε πως η κατοχή ναρκωτικών ουσιών χωρίς πρόθεση πώλησης ή θέσης αυτών σε κυκλοφορία τιμωρείται με πρόστιμο ή ποινή φυλάκισης έως ένα χρόνο.αυτή η νομοθετική επιλογή οδήγησε σε κορεσμό της δυνατότητας του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και σε υπερχείλιση των ποινικών δικαστηρίων, οδηγώντας το 2004 σε τετραπλασιασμό των υποθέσεων για κατοχή ναρκωτικών σε σχέση με το 1998, και καθιστώντας το συγκεκριμένο αδίκημα το πιο συχνά καταγραφόμενο στις σχετικές στατιστικές. Το 2003, με νέες προτάσεις για τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα προωθήθηκε η αποποινικοποίηση της κατοχής χωρίς σκοπό διακίνησης, αλλά οι προτάσεις τροποποιήσεων απορρίφθηκαν τελικά από το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας έως το 2012, οπότε και η ομάδα εργασίας για τις τροποποιήσεις του Ποινικού Κώδικα επανήλθε εκ νέου με το θέμα της αποποινικοποίησης. Η κροατική κυβέρνηση υποστηρίζει την αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκωτικών σε περίπτωση που ο κάτοχος δεν έχει καμία πρόθεση να πωλήσει τα ναρκωτικά που κατείχε ή να θέσει σε κυκλοφορία. Υπογραμμίζοντας τη σοβαρότητα του προβλήματος του υπερπλη-θυσμού των φυλακών, μια ισχυρή πλειοψηφία από ποινικούς δικαστές και εισαγγελείς στην Κροατία υποστηρίζουν τις πρόσφατες προτάσεις για την αποποινικοποίηση της κατοχής ναρκω-τικών για προσωπική χρήση. Επιπλέον, θετικές γνώμες έχουν διατυπωθεί σε σχέση με την αρχή της ευκαιρίας ως εργαλείο εισαγγελίας να πείσει ένα τοξικομανή δράστη να υποβληθεί σε θεραπεία ως μια προϋπόθεση που δεν αφορά την ποινική διαδικασία εναντίον του. Στην Ελλάδα, το 2011, ένα νέο νομοσχέδιο τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση, ένα νομοσχέδιο που θεωρήθηκε ως ιδιαιτέρως καινοτόμο, θέτοντας στο επίκεντρο τους εξαρτημένους από τα ναρκωτικά χρήστες. Μεταξύ άλλων, στις προτάσεις αυτού του νομοσχεδίου συμπεριλαμβανόταν η αποποινικοποίηση της προμήθειας και κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, με εξαίρεση την καλλιέργεια κάνναβης και τη χρήση ναρκωτικών σε δημόσιους χώρους που θα αποτελούσαν ελαφρά πλημμελήματα. Μεταξύ άλλων, στις προτάσεις αυτού του νομοσχεδίου συμπεριλαμβανόταν η αποποινικοποίηση της προμήθειας και κατοχής ναρκωτικών ουσιών για προσωπική χρήση, με εξαίρεση την καλλιέργεια κάνναβης και τη χρήση ναρκωτικών σε δημόσιους χώρους που θα αποτελούσαν ελαφρά πλημμελήματα. β) Το νομοθετικό όριο της ποσότητας που προορίζεται για προσωπική χρήση Η διάκριση μεταξύ της ποσότητας ναρκωτικών που προορίζεται για προσωπική χρήση και εκείνη που προορίζεται για διακίνηση αποτελεί ένα από Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 7

8 τα πιο αντιφατικά και σύνθετα θέματα που αντιμετωπίζει η σύγχρονη πολιτική για τα ναρκωτικά 37. Σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν καταγράφεται κανένα μοντέλο που να μπορεί να χαρακτηριστεί ως καλή πρακτική στο θέμα αυτό 38. Κατά κανόνα, στις περισσότερες χώρες της ΝΑ Ευρώπης, ακολουθείται το «ελαστικό μοντέλο» και ο προσδιορισμός της ποσότητας που θεωρείται επαρκής για προσωπική χρήση δεν γίνεται από το νόμο αλλά από το δικαστή. Ορισμένες χώρες είναι υπέρ του νομοθετικού προσδιορισμού του ορίου, ενώ άλλες όχι. Μη κυβερνητικές οργανώσεις στη Σλοβενία, για παράδειγμα, είναι της γνώμης ότι τα κατώτατα όρια για προσωπική χρήση δεν θα εξαλείψουν τα προβλήματα, ενώ για τη Βοσνία, επισημαίνεται ότι είναι απαραίτητο να οριστεί ποια ποσότητα θεωρείται ως μικρή. Στις περισσότερες από τις χώρες αυτές, ωστόσο, η συζήτηση γύρω από το θέμα είναι μεγάλη και πολύπλοκη, και οι σχετικές νομοθετικές εξελίξεις συχνά ξεκινούν φιλόδοξα για να αναχαιτιστούν στη συνέχεια ύστερα από την αναποτελεσματική δοκιμή τους στην πράξη. Το 2009, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τροποποιήθηκε μια εκ των διατάξεων του Ποινικού Κώδικα προβλέποντας πλέον πως αν τα βασικά εγκλήματα αφορούν μικρότερες ποσότητες ναρκωτικών, ψυχοτρόπων και προδρόμων ουσιών η επιβαλλόμενη ποινή θα είναι μικρότερη. Στην τροποποίηση, ωστόσο, δεν έγινε πρόβλεψη για το ποια ποσότητα θεωρείται ως «μικρότερη», δημιουργώντας προβλήματα κατά την εφαρμογή της στην πράξη. Τελικά, ο γενικός εισαγγελέας του κράτους εξέδωσε μια επίσημη διάταξη σχετικά με την ποσότητα ανά είδος ναρκωτικών που θα έπρεπε ενδεικτικά να θεωρείται ως «μικροποσότητα» κατά την έννοια του νόμου, καθορίζοντάς την στα 5 γραμμάρια μαριχουάνας, στα 2 γραμμάρια ηρωίνης και στα 2 γραμμάρια κοκαΐνης 39. Στην Ελλάδα, το 2008, καθιερώθηκε στο νόμο όριο ποσότητας για την ηρωίνη, την κοκαΐνη και την κατεργασμένη και ακατέργαστη κάνναβη, ενδεικτικά προοριζόμενη για προσωπική χρήση, καθώς αυτό επιφυλάσσει επιεικέστερη ποινική αντιμετώπιση. Έτσι, οι ποσότητες αυτές καθορίστηκαν σε 0,5 γραμμάριο ηρωίνης ή κοκαΐνης, που επανακαθορίστηκε στο 1 γραμμάριο έναν χρόνο αργότερα, και σε 20 και 2,5 γραμμάρια ακατέργαστης και κατεργασμένης κάνναβης αντίστοιχα, που επανακαθορίστηκαν σε 50 και σε 5 γραμμάρια, αντίστοιχα, τον επόμενο χρόνο. Με τον τελευταίο νόμο του 2013, ωστόσο, η νομοθετική αυτή πρόβλεψη πλέον καταργήθηκε 40. Στη Βουλγαρία, για ορισμένα αδικήματα που σχετίζονται με τα ναρκωτικά, προβλέπονται πιο αυστηρές κυρώσεις, αν τα ναρκωτικά ήταν «σε μεγάλες ποσότητες» ή «σε ιδιαίτερα μεγάλες ποσότητες», ενώ το ρουμανικό δίκαιο διακρίνει μεταξύ των αξιόποινων πράξεων σε σχέση με τα επικίνδυνα ναρκωτικά και τα ναρκωτικά υψηλού κινδύνου. Στη Ρουμανία, στη διάρκεια των τελευταίων ετών, διάφορες πρωτοβουλίες για νομοθετικές τροποποιήσεις - σχετικά με την μείωση των ποινών για τους χρήστες και την εισαγωγή ενός ενδεικτικού ορίου για την ποσότητα που θεωρείται πως προορίζεται για προσωπική χρήση - έχουν εισαχθεί, χωρίς, ωστόσο, ακόμη να έχουν υπαχθεί στο ισχύον νομοθετικό πλαίσιο 41. Από το 2009, επιβάλλονται πιο επιεικείς ποινές σε υποθέσεις με για μικροποσότητες ναρκωτικών. Ο χαρακτηρισμός της ποσότητας ως μικρής γίνεται με διάταξη του εισαγγελέα, δεν προβλέπεται στο νόμο. Στη Σλοβενία, υπάρχουν αντιφάσεις στις δικαστικές αποφάσεις σχετικά με την ποσότητα των ναρκωτικών που θεωρούνται ως μικρές ή μεγάλες. Συνήθως, η αστυνομία αποφασίζει σχετικά με το χαρακτηρισμό αυτό. γ) Ως προς τη ποινική αντιμετώπιση των εξαρτημένων χρηστών και την υιοθέτηση εναλλακτικών μέτρων έναντι της φυλάκισης Από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης, μόνο στην Ελλάδα, η εξάρτηση του χρήστη από τα ναρκωτικά θεωρείται σύμφωνα με ρητή νομοθετική πρόβλεψη - ως ελαφρυντική περίσταση (σύμφωνα με ειδικές διατάξεις προβλέπονται λιγότερο αυστηρές κυρώσεις για τους εξαρτημένους χρήστες) στο στάδιο επιμέτρησης της ποινής. Για όλες τις άλλες χώρες, το γεγονός της εξάρτησης του δράστη-χρήστη ναρκωτικών ουσιών δεν συνιστά στο νόμο ούτε ελαφρυντική ούτε επιβαρυντική περίσταση. Εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του δικαστηρίου να λάβει υπόψη του την εξάρτηση ως προσωπική περίσταση που αφορά στο δράστη, και να αποφασίσει τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο ο εθισμός του μπορεί να επηρεάσει την καταδίκη του και τη μεταχείρισή του είτε προς τη μια είτε προς την άλλη κατεύθυνση. Σε πολλές από τις χώρες, πάντως, υπάρχει νομοθετική υποχρέωση για τη διερεύνηση της κατάστασης του δράστη σε σχέση με την εξάρτησή του από τα ναρκωτικά ήδη κατά το στάδιο της ανάκρισης. Σύμφωνα με το ελληνικό και ρουμανικό σύστημα, για παράδειγμα, προβλέπεται η δυνατότητα να διαταχθεί ιατροδικαστική εξέταση, προκειμένου να διαπιστωθεί ο εθισμός του δράστη από ναρκωτικές ουσίες, αμέσως μετά τη σύλληψή του και την έναρξη της ποινικής δίωξης. Στην Κροατία, εάν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο κατηγορούμενος έχει διαπράξει ένα ποινικό αδίκημα λόγω του εθισμού του στο αλκοόλ ή στα ναρκωτικά ή ότι είναι ανίκανος να δικαστεί εξαιτίας αυτής της εξάρτησης, διατάσσεται η κατάθεση ειδικού πραγματογνώμονα, μετά την ψυχιατρική εξέταση του κατηγορουμένου. Στην Αλβανία, διεξάγεται εξέταση ούρων προκειμένου να διαπιστωθεί αν ο δράστης είναι χρήστης ναρκωτικών ή όχι, αλλά και για να αποδειχθεί κατά πόσον 8 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

9 ήταν υπό την επήρεια ναρκωτικής ουσίας κατά τη στιγμή του εγκλήματος. Ανάλογη υποχρέωση για τη διαπίστωση της εξάρτηση του δράστη από τα ναρκωτικά υπάρχει και στη Σερβία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών, ωστόσο, η επιβολή προσωρινής κράτησης δεν εξαρτάται από την κατάσταση του δράστη ως εξαρτημένου χρήστη, και καμία μορφή θεραπείας, εθελοντική ή υποχρεωτική, δεν επιβάλλεται στο στάδιο της προδικασίας. Αντίθετα, στο στάδιο λήψης απόφασης, η κατάστασή του επηρεάζει σαφώς τον τρόπο αντιμετώπισής του από το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, όπως για παράδειγμα στη Σερβία, στη Κροατία, στη Σλοβενία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη και στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, όπου η τοξικομανία επηρεάζει την καταδίκη με την επιβολή υπο-χρεωτικής θεραπείας. Για την πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, οι συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικά ιδρύματα είναι πολύ δύσκολες, καθώς οι φυλακές είναι υπερπλήρεις. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα κοινό πρόβλημα και συνιστά ένα γενικευμένο και ενδημικό χαρακτηριστικό των σωφρονιστικών συστημάτων των περισσότερων χωρών της περιοχής. Τα στοιχεία για τη χρήση/ έγχυση ναρκωτικών ουσιών ή για άλλα προβλήματα που σχετίζονται με χρήση (όπως ο ιός HIV ή η άσκηση βίας) μέσα στις φυλακές είναι αποσπασματικά και ποικίλουν από χώρα σε χώρα. Παρέχουν, ωστόσο, σαφείς ενδείξεις για την έκταση του προβλήματος, και δίνεται έναυσμα για περαιτέρω δράση στο πεδίο αυτό, δεδομένου μάλιστα ότι στη διάρκεια των τελευταίων ετών από την ευρωπαϊκή πολιτική δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και στη χρήση ναρκωτικών μέσα στη φυλακή, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η περίθαλψη που παρέχεται στους χρήστες ναρκωτικών σε σωφρονιστικά ιδρύματα είναι ισοδύναμη με εκείνη που προβλέπεται από τις υπηρεσίες υγείας μέσα στην κοινότητα 42. Στις περισσότερες χώρες, εξάλλου, η στρατηγική για την κοινωνική επανένταξη των χρηστών μπορεί να χαρακτηριστεί ως αποσπασματική ή περιορισμένη, και φαίνεται να υπάρχει πολύ δρόμος να διανυθεί για την αποτελεσματική εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής. Σε σχέση δε με το ειδικότερο θέμα των εναλλακτικών μέτρων αντί της φυλάκισης, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης πραγματοποιούν σαφή αλλά διστακτικά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση, χωρίς ωστόσο να καταγράφεται ενιαία πρόοδος. Τα μεγαλύτερα κενά, εξάλλου, δεν εντοπίζονται μόνο στο θεσμικό πλαίσιο αλλά και στο πεδίο της υλοποίησής τους στην πράξη. Στην Ελλάδα, ήδη και με το παλιότερο νομοθετικό καθεστώς, υπήρχε δυνατότητα να «εκτραπούν» οι καταδικασθέντες χρήστες από τη φυλακή προς την κοινότητα με την υλοποίηση μηχανισμών παράκαμψης της ποινικής δικαιοσύνης σε συνδυασμό με την εφαρμογή θεραπευτικών προγραμμάτων (για παράδειγμα με την αναστολή της ποινικής δίωξης, την αναστολή της εκτέλεση της ποινής και την απόλυση από την φυλακή υπό όρους), αλλά μέχρι πρόσφατα η υλοποίηση αυτών των εναλλακτικών μέτρων θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως περιορισμένη. Ο νέος νόμος περί εξαρτησιογόνων ουσιών, ωστόσο, διευρύνει τους εναλλακτικούς τρόπους έκτισης των ποινών. Μέχρι πρότινος, λίγες μόνο περιπτώσεις όπου η θεραπεία κρινόταν αναγκαία αναγνωρίζονταν δικαστικά. Πλέον προβλέπονται περισσότερες δυνατότητες, ώστε να μπορεί να αναγνωριστεί ο εθισμός του δράστη ενώπιον του δικαστηρίου αλλά και μέσα στη φυλακή μετά την καταδίκη του. Στη τελευταία περίπτωση, και εφόσον ο κρατούμενος αιτηθεί σχετικά, πρέπει να ακολουθήσει το πρόγραμμα σωματικής απεξάρτησης, ενώ έπεται η παρακολούθηση και η διάγνωση για την κατάστασή του σε διάστημα τριών εβδομάδων. Μετά από το διάστημα αυτό, το άτομο εντάσσεται σε άλλο πρόγραμμα ψυχολογικής υποστήριξης σε μια προσπάθεια να αλλάξουν οι συνήθειες του (όχι μόνο η εξάρτηση από τα ναρκωτικά αλλά και η παραβατική του συμπεριφορά). Στη Βουλγαρία, αν ένας εξαρτημένος από τα ναρκωτικά δράστης καταδικάζεται με αναστολή υπό όρους, μπορεί να διατάσσεται ως ειδικότερος όρος - η συμπερίληψη του καταδίκου σε ένα ειδικό πρόγραμμα για εξαρτημένους από τα ναρκωτικά δράστες, αλλά υπάρχει έλλειψη επαρκών ανθρώπινων και οικονομικών πόρων για την εκπόνηση και την εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών. Μια σειρά από νέα εναλλακτικά μέτρα παράκαμψης προβλέπονται στο νέο Ποινικό Κώδικα της Ρουμανίας, σύμφωνα με τα οποία οι εισαγγελείς θα μπορούν να αποφασίζουν την αναστολή της ποινικής δίωξης σε περίπτωση που ένας χρήστης ναρκωτικών δεν έχει διαπράξει άλλα αδικήματα και υπό τον όρο να παραπεμφθεί στη συνέχεια σε ένα κέντρο για την πρόληψη, την αξιολόγηση και την παροχή συμβουλών για τα ναρκωτικά και να παραπεμφθεί για θεραπεία. Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, ποινή με αναστολή ή μειωμένη ποινή μπορεί να επιβληθεί σε έναν κατηγορούμενο ο οποίος έχει διαπράξει αδίκημα υπό την επίδραση του εθισμού του από το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά, υπό την προϋπόθεση ότι θα υποβληθεί σε θεραπεία εντός ορισμένης προθεσμίας, ή έως ότου διαπιστωθεί ότι δεν υπάρχει ανάγκη προς τούτο, εφόσον η διάρκεια της θεραπείας δεν υπερβαίνει το ένα έτος. Η ιδέα της εναλλακτικής μεταχείρισης είναι σχετικά νέα στη Σερβία αλλά εξακολουθεί να τίθεται το ερώτημα κατά πόσο αυτό πρέπει να είναι εθελοντικό για το δράστη ή όχι. Στην Κροατία, ήδη από το 1997, ο Ποινικός Κώδικας προβλέπει τη δυνατότητα προώθησης των χρηστών ναρκωτικών από τη φυλακή προς την κοινότητα η οποία θεωρείται ως βάση για την παροχή της θεραπείας. Η υποχρεωτική θεραπεία του εξαρτημένου χρήστη, ως Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 9

10 μέτρο ασφαλείας, μπορεί εξάλλου να παραγγελθεί μαζί με μια ποινή φυλάκισης, την κοινωφελή εργασία ή την ποινή με αναστολή. Η μόνη δυνατότητα για μια ανάλογη παράκαμψη στην Αλβανία προβλέπεται κατά την έκτιση των στερητικών της ελευθερίας μέτρων, όμως, στην πράξη οι προσπάθειες για την ανάπτυξη και την επέκταση των μηχανισμών για την προώθηση των χρηστών ναρκωτικών ουσιών σε θεραπεία εντός της κοινότητας έχουν αποτύχει, καθώς οι πολλές περιπτώσεις εκτροπής που υλοποιήθηκαν δεν είχαν τελικά θετικό αποτέλεσμα. Εξελίξεις στις υπηρεσίες θεραπείας και στην πολιτική μείωσης της βλάβης στη ΝΑ Ευρώπης στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων Αν και πριν από αρκετά χρόνια, η πολιτική για τα ναρκωτικά μπορούσε να θεωρηθεί ως μονοδιάστατη, στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, τα πράγματα έχουν πλέον αλλάξει σημαντικά, καθώς η πολιτική για τη μείωση της βλάβης άρχισε να γίνεται ευρύτερα αποδεκτή, αποτελώντας πλέον έναν από τους σημαντικούς πυλώνες της πολιτικής για τα ναρκωτικά και έναν ισάξιο με την μείωση της ζήτησης και της προσφοράς στόχο 43, ενώ παράλληλα, όλο και μεγαλύτερη έμφαση αποδίδεται στις υπηρεσίες θεραπείας και αποκατάστασης των προβληματικών χρηστών. Η θετική αυτή εξέλιξη διαφαίνεται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο μέσα από ποικίλα παραδείγματα που καταγράφονται χαρακτηριστικά σε πολλές χώρες της περιοχής της ΝΑ Ευρώπης. Στην Κροατία, για παράδειγμα, το 2001 τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος για την Πρόληψη της Κατάχρησης Ναρκωτικών Ουσιών, ενώ το 2003, το σύστημα πρόληψης των εξαρτήσεων και της εξωνοσοκομειακής θεραπείας εντάχθηκε στο Ινστιτούτο Δημόσιας Υγείας, καθώς επήλθαν ανάλογες τροποποιήσεις σε νομοθετικό επίπεδο 44. Στη Βουλγαρία, υιοθετήθηκε και εφαρμόσθηκε το Εθνικό Πρόγραμμα για την Ανάπτυξη ενός Συστήματος Προγραμμάτων Μεθαδόνης (National Programme of the Development of System of Methadone Maintenance Programmes) για την περίοδο , ενώ τα τελευταία χρόνια αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των ιατρικών κέντρων που ειδικεύονται προσφέροντας θεραπεία με οπιούχα υποκατάστατα. Επίσης, το 2011, τροποποιήθηκε ο Νόμος για τον έλεγχο των Ναρκωτικών και Προδρόμων Ουσιών, με την εισαγωγή νέου και πιο εύχρηστου καταλόγου σχετικά με τις απαγορευμένες ουσίες, αλλά και με την εισαγωγή νομοθετικού πλαισίου για τα προγράμματα μείωσης της βλάβης και τις υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στη χώρα 45. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, τέθηκε σε ισχύ ο Νόμος για το έλεγχο των οπιούχων ναρκωτικών και των ψυχοτρόπων ουσιών (Law on control of opioid drugs and psychotropic substances) και ο Νόμος για τον έλεγχο προδρόμων ουσιών (Law on control of precursors), νόμοι που σχεδιάστηκαν από το Υπουργείο Υγείας ώστε να ρυθμίσουν συναφή με τα ναρκωτικά ζητήματα, αν και όπως επισημαίνεται από πολλές ΜΚΟ της χώρας, οι νόμοι αυτοί εμπεριέχουν ορισμένες προβληματικές διατάξεις 46. Στη Ρουμανία το 2004, εισήχθησαν διατάξεις σχετικά με την φροντίδα των χρηστών ναρκωτικών, τα μέτρα μείωσης της βλάβης και άλλες διατάξεις σχετικά με τα μέτρα πρόληψης. Στο νόμο πλέον έγινε σαφής διαχωρισμός μεταξύ του απλού χρήστη ναρκωτικών και του εξαρτημένου χρήστη 47. Από το 2010, στην Αλβανία, σε συναντήσεις μεταξύ εκπροσώπων διαφόρων εμπλεκόμενων Υπουργείων και ΜΚΟ συζητήθηκε εντόνως η ανάγκη βελτίωσης του συστήματος θεραπείας ώστε να αποκτήσουν οι εξαρτημένοι χρήστες πρόσβαση σε αυτό με την υπαγωγή τους σε σχετικά προγράμματα, δεδομένου μάλιστα πως στην Αλβανική νομοθεσία, δεν ρυθμίζονται ζητήματα ειδικά σχετικά με την πρόληψη και την μεταχείριση διαταραχών προκαλούμενων από την κατανάλωση ναρκωτικών ουσιών 48. Στην Ελλάδα, το 1996, με μια σημαντική καθυστέρηση από το μέσο όρο των άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εισήχθησαν στο νόμο τα προγράμματα υποκατάστατων. Ωστόσο, στην πραγματικότητα χρησιμοποιήθηκαν ως προγράμματα απεξάρτησης και όχι ως προγράμματα μείωσης της βλάβης με πολλά προβλήματα σε σχέση με την διάρκεια υλοποίησής τους. Σταδιακά, όμως, διεύρυναν τη λογική τους και μετουσιώθηκαν πράγματι σε προγράμματα μείωσης της βλάβης, εξέλιξη που ενσωματώθηκε στη νομοθεσία το Στο νέο νόμο του 2013, μεταξύ άλλων, εισήχθη η δυνατότητα παρακολούθησης προγραμμάτων υποκατάστατων μέσα στις φυλακές και η δυνατότητα απόλυσης υπό τον όρο παρακολούθησης θεραπευτικού προγράμματος τόσο «στεγνού» όσο και προγράμματος υποκατάστατων μέσα στη φυλακή και εξακολούθησης και ολοκλήρωσής του εκτός φυλακής. Σήμερα, η θεραπεία με υποκατάστατα (με βουπρενορφίνη και μεθαδόνη) ανεξάρτητα αν ορίζεται και λογίζεται ως μορφή θεραπείας ή μορφή μείωσης της βλάβης - εφαρμόζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό στην πλειονότητα των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, θέτοντας διαφορετικά ηλικιακά όρια ως προς την προσβασιμότητα σε αυτήν. Ήδη, σχετικά θεραπευτικά προγράμματα υλοποιούνται στην Αλβανία χωρίς όριο ηλικίας και χωρίς λίστες αναμονής, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, στην Κροατία, στη Ρουμανία και στη Σερβία για χρήστες άνω τον 18 ετών, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας για χρήστες άνω των 16 ετών, στην Ελλάδα για χρήστες άνω των 20 ετών (με μεγάλες, ωστόσο, λίστες αναμονής), στη Σλοβενία για χρήστες άνω των 15 και 16 ετών για το υποκατάστατο της βουπρενοφρινης και της μεθαδόνης, αντίστοιχα (χωρίς λίστα ανα- 10 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

11 μονής), καθώς και στη Βουλγαρία, προς το παρόν εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων. Ωστόσο, αν και σε επίπεδο πολιτικού λόγου και νομοθετικής παρέμβασης, φαίνεται πως η πολιτική μείωσης της βλάβης και τα προγράμματα θεραπείας - με ή χωρίς υποκατάστατα - αναπτύσσονται με αξιοσημείωτους ρυθμούς στην ευρύτερη περιοχή, στην πράξη υπάρχουν ακόμη πολλά κενά, αντιφάσεις και αποστάσεις που πρέπει να καλυφθούν. Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της αναντιστοιχίας αποτελεί το κενό στην κάλυψη των προβληματικών χρηστών, και ειδικότερα οι λίστες αναμονής για τα προγράμματα υποκατάστασης στην Ελλάδα. Μέχρι τα μέσα του 2010, υπήρχαν 25 μονάδες για τη θεραπεία υποκατάστατων στη χώρα. Η λίστα αναμονής ήταν 7,5 χρόνια στην Αθήνα και 4 χρόνια στην Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της χώρας 1 με 2 χρόνια. Ακόμη και σήμερα που τα πράγματα έχουν βελτιωθεί σημαντικά και ο αριθμός των μονάδων έχει τουλάχιστον διπλασιαστεί, υπολογίζεται πως βρίσκονται σε λίστα γύρω στους χρήστες και ο χρόνος αναμονής κυμαίνεται στην Αθήνα μεταξύ των έξι μηνών και των 3 ετών. Υπό το βάρος της οικονομικής κρίσης, εξάλλου, παρά τα όποια θετικά βήματα, η πολιτική της μείωσης της βλάβης παρωθείται μαζί πλέον εν γένει με το θέμα της υγείας, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και των λοιπών κοινωνικών παροχών στο περιθώριο της πολιτικής, ενώ η σημαντική μείωση των κονδυλίων για τα προγράμματα θεραπείας φαίνεται πως έχει ήδη δραματικές επιπτώσεις. Οι περισσότερες από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης αντιμετωπίζουν σήμερα ένα απρόβλεπτο μέλλον σχετικά με τη χρηματοδότηση των προγραμμάτων μείωσης της βλάβης καθώς πολλές χρηματοδοτούνται (ή είχαν χρηματοδοτηθεί) από το Παγκόσμιο Ταμείο, ενώ οι περισσότερες από αυτές δεν είναι πλέον επιλέξιμες για να λάβουν νέα κεφάλαια χρηματοδότησης. Μετά από δύο χρόνια, τα προγράμματα μείωσης της βλάβης στις χώρες που χρηματοδοτούνται από το Παγκόσμιο Ταμείο θα επιχειρήσουν να βρουν άλλες πηγές χρηματοδότησης, πιθανότατα από κάποια εθνικά ή διεθνή ταμεία, αλλά τα περισσότερα από τα προγράμματα ενδέχεται να αναστείλουν τη λειτουργία τους λόγω της έλλειψης πόρων. Η κατάσταση όσον αφορά τον ιό AIDS/HIV και άλλων ασθενειών (κυρίως ηπατίτιδα) διαφέρει από πολιτεία σε πολιτεία στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης. Στην Ελλάδα, στο τέλος του 2010, ξεκίνησε μια μεγάλη κρίση στο πεδίο αυτό. Μέσα σε ένα χρόνο, ο αριθμός των κρουσμάτων εκτοξεύτηκε κατακόρυφα. Κάθε μήνα του 2011, καταγράφονταν πολλά περισσότερα κρούσματα από κάθε προηγούμενο μήνα, ενώ η κρίση συνεχίστηκε αμείωτη και το έτος Οι λοιμώξεις στους χρήστες ενέσιμων ναρκωτικών υπερδιπλασιάστηκαν σε 487 στα τέλη Οκτωβρίου του 2012, από 206 που ήταν την ίδια περίοδο το 2011 και μόλις 14 το Η Ελλάδα μαζί με την Ρουμανία - που ακολούθησε μια παράλληλη δραματική εξέλιξη - κατέχουν την αρνητική πρωτιά μεταξύ όχι μόνο των χωρών της ΝΑ Ευρώπης άλλων και άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ένα από τα σημαντικά ζητήματα που σχετίζονται με αυτό το μεγάλο και πολύ σοβαρό πρόβλημα συνδέεται με την έλλειψη συλλογής στοιχείων και δεδομένων για την κατάσταση που επικρατεί σε κάθε χώρα. Στην Ελλάδα, η αναντιστοιχία και η έλλειψη στοιχείων είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική, επηρεάζοντας άμεσα την εξέλιξη του ανωτέρω φαινομένου που ήρθε στο φως προκαλώντας σοκ και χαρακτηρίστηκε ως κρίση. Ωστόσο, και στις υπόλοιπες χώρες - ιδίως στην Αλβανία και την Ρουμανία-τα στοιχεία δύσκολα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ανεπαρκή, ιδίως σε σχέση με την κατάσταση που επικρατεί εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων. Στη Βουλγαρία, τα πιο πρόσφατα στοιχεία σχετικά με τους κρατούμενους αφορούν το έτος 2009 οπότε και το 1,5 % του σωφρονιστικού πληθυσμού είχαν καταγραφεί ως ασθενείς ή φορείς. Στην Κροατία, στο τέλος του 2007, από ένα δείγμα κρατουμένων που εξετάστηκε 22 % βρέθηκαν θετικοί στην ηπατίτιδα τύπου Β και Γ και 0,14 % στον ιό HIV. Το 2010, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, σε εξέταση που έλαβε χώρα στη φυλακή Tunjice σε 143 άτομα, κανένας δεν βρέθηκε θετικός στον ιό HIV αλλά οι μισοί βρέθηκαν θετικό στον ιό HCV. Στη Σερβία, το 2011 καταγράφηκαν κρούσματα ηπατίτιδας Γ και 60 κρούσματα του ιού HIV, ενώ και στη Σλοβενία ο ιός HIV δεν αποτελεί τόσο ευρέως διαδεδομένο πρόβλημα όσο η ηπατίτιδα για την αντιμετώπιση της οποίας έχουν αναπτυχθεί ήδη αρκετά προγράμματα. Αναφορικά με την αντιμετώπιση των προβλημάτων που απορρέουν από την εξάπλωση των μολυσματικών ασθενειών μεταξύ των προβληματικών χρηστών, τα προγράμματα ανταλλαγής βελόνων και συριγγών αποτελούν την πιο κοινή ενδεδειγμένη προληπτική δράση για τη μείωση των επιβλαβών συνεπειών της χρήσης 49. Ωστόσο, τα ήδη εφαρμοζόμενα προγράμματα φαίνεται πως δεν μπορούν ακόμη να χαρακτηριστούν ως επαρκή στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης. Θα ήταν σκόπιμο επίσης να διατίθενται στους χρήστες πακέτα με είδη που μπορούν να τους φανούν χρήσιμα για τον τρόπο ζωής τους, ικανά - σε ένα βαθμό - να τους προστατεύσουν από περαιτέρω κινδύνους. Τέτοιου είδους προγράμματα, λειτουργούν προληπτικά και κοστίζουν πολύ λιγότερο από την περίθαλψη ασθενών AIDS. Ωστόσο, για την υλοποίηση μιας τέτοιας πολιτικής δεν υπάρχει μεγάλη χρηματοδότηση από διεθνείς πηγές. Μια περισσότερο δραστική απάντηση στο πρόβλημα της εξάπλωσης των επιβλαβών συνεπειών Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 11

12 της χρήσης ναρκωτικών ουσιών έχει προταθεί ήδη από τη διεθνή κοινότητα με θεσμοθέτηση και τη λειτουργία επιτηρούμενων χώρων χρήσης ναρκωτικών και εφαρμόζεται σε πολλά μέρη της Ευρώπης εδώ και περισσότερο από δέκα χρόνια 50. Πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις σε χώρες τις ΝΑ Ευρώπης όπως στη Βουλγαρία, στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, στη Σερβία και στη Σλοβενία είναι υπέρ αυτού του μέτρου και δραστηριοποιούνται σχετικά, ωστόσο, η ποινική νομοθεσία θέτει προς το παρόν όρια ή ακόμη και ανυπέρβλητα εμπόδια για την υλοποίηση τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Σερβίας αλλά και της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, όπου δεν μπορούν να εισαχθούν νόμιμα οι επιτηρούμενοι χώροι χρήσης ναρκωτικών, καθώς ο Ποινικός Κώδικας το εμποδίζει ρητά ορίζοντας ως παράνομη την προσφορά σε κάποιον χώρου ή μιας εγκατάστασης για να κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών. Εξάλλου, πρέπει να αναφερθεί πως ούτε η ανταλλαγή συριγγών είναι επιτρεπτή στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, αλλά εξακολουθεί να γίνεται ανεκτή από την αστυνομία, καθώς θεωρεί πως οι βελόνες μπορούν να συμβάλουν στον εντοπισμό των εμπόρων ναρκωτικών. Από την άλλη, η Σλοβενία - μια χώρα με ευρεία δράση στο πεδίο της μείωσης της βλάβης - κινείται θετικά προς την άμεση εισαγωγή του θεσμού, περισσότερο σε σχέση με τις άλλες χώρες της περιοχής. Παρά το γεγονός, ωστόσο, ότι πλέον ούτε νομικά εμπόδια υπάρχουν προς αυτή την κατεύθυνση ούτε το κοινό είναι αντίθετο, δεν έχει ακόμη εισαχθεί, καθώς το πρόβλημα φαίνεται να έγκειται στην πολιτική αποφασιστικότητα προς αυτή την κατεύθυνση. Στην Ελλάδα, ο θεσμός δεν έχει ακόμη εφαρμοσθεί, ωστόσο, σε τοπικό επίπεδο στην περιοχή του Δήμου Αθηνών υπάρχουν αρκετές σκέψεις για την εισαγωγή του. Μολαταύτα, το πρόβλημα προς την κατεύθυνση αυτή δεν είναι τόσο νομικής φύσεως, καθώς τα εμπόδια γύρω από αυτή την πρωτοβουλία είναι όπως και στη Σλοβενίαπερισσότερο θέμα πολιτικής επιλογής. Συμπερασματικές Παρατηρήσεις- Συστάσεις 1. Ανακεφαλαιώνοντας όλα τα παραπάνω, μπορούμε να συμπεράνουμε πως όλες οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης έχουν υιοθετήσει σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό μια εθνική στρατηγική εντός των ορίων των διεθνών συμβάσεων και στο πρότυπο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τα Ναρκωτικά, ωστόσο υπάρχουν ακόμη πολλά περιθώρια για ουσιαστικές αλλαγές και βελτιώσεις. Τα μεγαλύτερα προβλήματα που απαντώνται ανακύπτουν από την απόκλιση που αναδύεται μεταξύ του θεσμικού πλαισίου που επισήμως εξαγγέλλεται και της πολιτικής που στην πράξη τελικά εφαρμόζεται. Εξάλλου, τα προβλήματα επιτείνονται από το γεγονός πως οι περισσότερες από τις χώρες αυτές υπολείπονται σημαντικά ως προς την αξιολόγηση των στρατηγικών τους και τους επίσημους μηχανισμούς προς αυτό το σκοπό. Αποτελεί πρόκληση για τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης να υλοποιήσουν την αρχή της αξιολόγησης -την οποία προσυπογράφουν στις Εθνικές τους Στρατηγικές- και να αναθέσουν σε εξειδικευμένους και ανεξάρτητους φορείς την περιοδική αξιολόγηση της Εθνικής τους στρατηγικής και του σχεδίου δράσης για τα ναρκωτικά. 2. Η σημασία του ρόλου που οι ΜΚΟ χρειάζεται να διαδραματίσουν, σύμφωνα με την πλειονότητα των εθνικών στρατηγικών, τονίζεται με έμφαση, κυρίως στο πεδίο της πρόληψης, των υπηρεσιών θεραπείας και της μείωσης της βλάβης. Ωστόσο, σημειώνεται μια σημαντική απόκλιση μεταξύ όσων προβλέπονται βάσει των Εθνικών Στρατηγικών και των εφαρμογών τους στην πράξη, κυρίως λόγω της έλλειψης ή της ανεπαρκούς χρηματοδότησης του σχετικού πλαισίου. Η επιρροή των ΜΚΟ στη διαδικασία λήψης αποφάσεων νομοθετικού περιεχομένου, είναι ακόμη πολύ περιορισμένος. Μολαταύτα, αν και αναγνωρίζεται κατά τρόπο θετικό η ανάγκη διεπιστημονικής και πολύ-τομεακής προσέγγισης και ρύθμισης του προβλήματος των ναρκωτικών σε νομοθετικό επίπεδο, ο ποινικός νόμος παραμένει σταθερά ένας καθοριστικός παράγοντας και ο κατεξοχήν ρυθμιστής της κατάστασης στις περισσότερες από τις χώρες της περιοχής. Είναι αναγκαίο να υλοποιηθεί στην πράξη η συμμετοχή των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στη διαδικασία της λήψης αποφάσεων για την πολιτική των ναρκωτικών, να αξιολογηθεί η προσφορά τους στους τομείς της πρόληψης, θεραπείας, μείωσης της βλάβης και κοινωνικής αποκατάστασης εξαρτημένων ατόμων και να αναγνωριστεί η συμβολή τους με τη συνχρηματοδότηση των δραστηριοτήτων τους από την πολιτεία. 3. Όπως είναι αναμενόμενο, καθώς τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης των χωρών της ΝΑ Ευρώπης στηρίζονται σε διαφορετικές παραδόσεις, διαφοροποιημένη τελικά προκύπτει και η επίσημη απάντηση στο πρόβλημα των ναρκωτικών. Οι αποκλίσεις είναι μεγαλύτερες σε σχέση με τις ελαφρότερες (πλημμεληματικές) πράξεις παραβίασης της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, ενώ σε σχέση με τις σοβαρότερες μορφές η ποινική αντιμετώπιση είναι περισσότερο εναρμονισμένη, καθώς ο ποινικός νόμος απειλεί με μακροχρόνια στερητική της ελευθερίας ποινή για τις πράξεις εμπορίας, που γίνεται ακόμη αυστηρότερη σε περιπτώσεις επιβαρυντικών μορφών, όπως όταν οι πράξεις τελούνται από εγκληματική οργάνωση, σε σχολεία ή σε φυλακές. Η ποινική καταστολή έχει ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκω- 12 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

13 τικών, όμως η αποτελεσματικότητά της είναι εκ των πραγμάτων περιορισμένη. Οι αριθμοί των συλλήψεων και οι ποσότητες των παράνομων ναρκωτικών που κάθε χρόνο πραγματοποιούνται δεν μπορούν να αποτελέσουν αξιόπιστο μέτρο επιτυχούς αντι-μετώπισης του προβλήματος, καθώς απλά συνιστούν ενδείξεις της σοβαρότητάς του και όχι της επίλυσης του. Στο θέμα των ναρκωτικών, είναι κρίσιμο για το ποινικό δίκαιο να κατορθώσει να συλλάβει ολιστικά το πρόβλημα και όλες τις πράξεις που βλάπτουν ή απειλούν το κοινωνικό σύνολο, αποκλείοντας από τη ρυθμιστική του εμβέλεια πράξεις που δεν συνιστούν καμία μορφή βλάβης ή διακινδύνευσης εννόμων αγαθών (και για τις οποίες συνήθως δράστες σωρεύονται σε δικαστήρια και φυλακές), παρέχοντας παράλληλα πρόσφορες μεθόδους κοινωνικής επανένταξης. 4. Σε γενικές γραμμές, στη νομοθεσία των χωρών της ΝΑ Ευρώπης, δεν υπάρχει καμία διάκριση μεταξύ «μαλακών» και «σκληρών» ναρκωτικών. Όμως στη λήψη δικαστικών αποφάσεων λαμβάνεται υπόψη ο βαθμός της βλαπτικότητας των ναρκωτικών ουσιών,ο κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν και ο χαρακτηρισμός των παραβάσεων. Στην ελληνική νομοθεσία, υπάρχουν μόνο μερικές έμμεσες αναφορές στο θέμα αυτό, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου, ενώ κατά τη λήψη δικαστικής απόφασης, ο βαθμός της βλαπτικότητας του κάθε ναρκωτικού λαμβάνεται υπόψη από το δικαστήριο. Στη Βουλγαρία, στη Σλοβενία, στη Ρουμανία και στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, υπάρχει μια τριπλή κατηγοριοποίηση των ναρκωτικών με βάση τον κίνδυνο που το καθένα από αυτά αντιπροσωπεύει ή την αυστηρότητα εκδήλωσης επίσημου ελέγχου σε σχέση με αυτά. Οι κυρώσεις που προβλέπονται για αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά ποικίλλουν ανάλογα με τον χαρακτηρισμό των εγκληματικών πράξεων και τα διάφορα συστήματα επιβολής ποινών των χωρών. Στην πλειονότητά τους, εμπεριέχουν αρκετές επιβαρυντικές μορφές των βασικών εγκλημάτων για τα οποία προβλέπονται πιο αυστηρές ποινές, όπως για παράδειγμα η διακίνηση ναρκωτικών σε σχολεία, η τέλεση των πράξεων από υπότροπο ή όταν έχουν τελεστεί στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο για τα εγκλήματα της διακίνησης των ναρκωτικών είναι πολύ αυστηρές, ιδίως σύμφωνα με το ελληνικό και ρουμανικό σύστημα. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα προβλέπεται ακόμη και η ποινή της ισόβιας κάθειρξης για ορισμένα σοβαρά αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά που προβλέπονται στο νόμο. Κατά κανόνα, στην πλειονότητα των χωρών, για τις πράξεις της εμπορίας ναρκωτικών απειλείται στο νόμο μια ποινή μακροχρόνιας φυλάκισης. Οι ποινές που προβλέπονται στο νόμο αλλά και συχνά αυτές που επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι αντίστοιχες με τις ποινές που προβλέπονται και επιβάλλονται για άλλα πολύ σοβαρά εγκλήματα, όπως η ανθρωποκτονία από πρόθεση. Στη Βουλγαρία, στην Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και στην Κροατία, όμως, ανεξάρτητα από το αυστηρό πλαίσιο των νομοθετικών διατάξεων, οι ποινές που πράγματι επιβάλλονται από τα δικαστήρια είναι λιγότερο αυστηρές. Στη Βουλγαρία, αυτό οφείλεται στο σύστημα διαπραγμάτευσης με το εισαγγελέα (plea bargain), ενώ στην Κροατία, τα δικαστήρια είναι πιο επιεική (σε σύγκριση με ό,τι προβλέπεται στις αντίστοιχες διατάξεις του νόμου), όχι μόνο για τα αδικήματα σχετικά με ναρκωτικά, αλλά, εν γένει, για όλα τα ποινικά αδικήματα. Παρά τη θεωρητική άποψη ότι οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης δεν κάνουν τη διάκριση μεταξύ "μαλακών" και "σκληρών" ναρκωτικών, τόσο στη συγκεκριμένη νομοθεσία, όσο και στην πράξη γίνεται διάκριση μεταξύ της κάνναβης και των ναρκωτικών με επικινδυνότερες για την υγεία συνέπειες. Εγχειρήματα απεγκληματοποίησης της κάνναβης -όπως το πρόσφατο σχέδιο νόμου στην Ελλάδα (2011)- δεν έγιναν αποδεκτά σε όλο τους το εύρος, το ειδικό όμως άρθρο 29 για την κάνναβη ρυθμίζει την καλλιέργεια κάνναβης για προσωπική χρήση. Η καλλιέργεια παραμένει παράνομη και τιμωρείται με φυλάκιση πέντε (5) μηνών, ο δράστης όμως μπορεί να κριθεί ατιμώρητος, εάν το δικαστήριο, εκτιμώντας τις περιστάσεις τέλεσης της πράξης και την προσωπικότητα του δράστη, κρίνει ότι η αξιόποινη πράξη ήταν εντελώς περιστασιακή και δεν είναι πιθανόν να επαναληφθεί. Καταδικαστικές δε αποφάσεις της δεν καταχωρίζονται στα αντίγραφα των δελτίων ποινικού μητρώου. 51 Λαμβάνοντας υπόψη το διεθνή διάλογο για νομοθετικές ρυθμίσεις της καλλιέργειας, διάθεσης και χρήσης της κάνναβης οι χώρες τις ΝΑ Ευρώπης θα πρέπει να εξετάσουν τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα της νομοθεσίας για την κάνναβη και να λάβουν ενεργό μέρος στην Παγκόσμια συζήτηση για το θέμα. 5. Σε σχέση, με την ποινική αντιμετώπιση της χρήσης και της κατοχής ναρκωτικών για προσωπική χρήση, οι διαφοροποιήσεις καταγράφονται με πιο χαρακτηριστικό τρόπο. Σε γενικές γραμμές, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μάλλον ως αναποφάσιστες σε κρίσιμα θέματα γύρω από την αποποινικοποίηση της χρήσης και την συνειδητή υιοθέτηση ενός σταθερού μοντέλου ως προς τον καθορισμό των κριτηρίων και των ορίων της ποσότητας που θεωρείται ως μικροποσότητα προοριζόμενη να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός χρήστη. Αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά κρίσιμο θέμα στην περαιτέρω διαμόρφωση της πολιτικής για τα ναρκωτικά, καθώς από αυτή την κρίση Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 13

14 εξαρτάται, τις περισσότερες φορές, η επιεικής ή αυστηρή μεταχείριση του χρήστη-δράστη στο πλαίσιο του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης. Στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, υπάρχουν πολλές ενδείξεις πως ο μη συντονισμένος και αντιφατικός χειρισμός αυτού του ζητήματος έχει οδηγήσει πολλές φορές σε υπερκορεσμό του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης με δικαστήρια που υπερχειλίζουν από μικρο-υποθέσεις κατοχής μικροποσότητας ουσιών και κυρίως του σωφρονιστικού συστήματος στο οποίο οδηγείται μεγάλος αριθμός δραστών που δεν είχαν καν σκοπό τη διακίνηση με δραματικές περαιτέρω συνέπειες. Η περαιτέρω έρευνα και μελέτη αντιμετώπισης της κατοχής και διακίνησης μικροποσοτήτων και χρήσης ναρκωτικών ουσιών με στόχο την αποσυμφόρηση του συστήματος ποινικής δικαιο-σύνης και του σωφρονιστικού συστήματος θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα στην μελλοντική ατζέντα των χωρών της περιοχής. Η ήδη υφιστάμενη συνεργασία Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων με την επιστημονική κοινότητα θα μπορούσε να συμβάλλει ουσιαστικά στην υλοποίηση ενός προγράμματος για την επίτευξη αυτού του στόχου. 6. Οι συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές για τους προβληματικούς χρήστες καθίστανται εξαιρετικά δυσχερείς στις περισσότερες χώρες, γεγονός που επιτάσσει ακόμη περισσότερο την ανάγκη υιοθέτησης και διεύρυνσης εναλλακτικών μέτρων αντί της φυλάκισης για την μεταχείριση της συγκεκριμένης κατηγορίας καταδικασθέντων ατόμων. Όμως, μέχρι σήμερα, τα εναλλακτικά και θεραπευτικά μέτρα στο στάδιο έκτισης της ποινής και τα προγράμματα επανένταξης των προβληματικών χρηστών καλύπτουν σε ελάχιστο μόνο βαθμό τις πραγματικές ανάγκες στις περισσότερες χώρες της περιοχής. Τα στοιχεία για τη χρήση/έγχυση ναρκωτικών ουσιών ή για άλλα προβλήματα που σχετίζονται με χρήση (όπως ο ιός HIV ή η άσκηση βίας) μέσα στις φυλακές είναι αποσπασματικά και ποικίλουν από χώρα σε χώρα. Παρέχουν, ωστόσο, σαφείς ενδείξεις για την έκταση του προβλήματος, και δίνεται έναυσμα για περαιτέρω δράση στο πεδίο αυτό, δεδομένου μάλιστα ότι στη διάρκεια των τελευταίων ετών από την ευρωπαϊκή πολιτική δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και στη χρήση ναρκωτικών μέσα στη φυλακή, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η περίθαλψη που παρέχεται στους χρήστες ναρκωτικών σε σωφρονιστικά ιδρύματα είναι ισοδύναμη με εκείνη που προβλέπεται από τις υπηρεσίες υγείας μέσα στην κοινότητα. 7. Ανάλογη είναι και η κατάσταση στο πεδίο των θεραπευτικών υπηρεσιών και των υπηρεσιών μείωσης της βλάβης. Αν και στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ιδίως στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, οι κυβερνήσεις με την συνδρομή των ΜΚΟ - έχουν κάνει μεγάλα βήματα για να διευρύνουν την πολιτική μείωσης της βλάβης και να αναβαθμίσουν τις προσφερόμενες προς τους χρήστες υπηρεσίες, εμπόδια που σχετίζονται κυρίως με την έλλειψη οικονομικών πόρων αλλά και σε ένα βαθμό με μια κουλτούρα επιφυλακτικότητας και τα φοβικά σύνδρομα των κοινωνιών έχουν συγκρατήσει εντός ενός πολύ στενού πλαισίου τα προγράμματα και τις πρωτοβουλίες για την ανταλλαγή βελόνων και συριγγών και την θεσμοθέτηση επιτηρούμενων χώρων χρήσης ναρκωτικών. Η στροφή του ενδιαφέροντος προς αυτή την κατεύθυνση είναι μια ιδιαιτέρως κρίσιμη παράμετρος και φαίνεται πως θα απασχολήσει πολύ τις εξελίξεις στην πολιτική για τα ναρκωτικά στην ΝΑ Ευρώπη, ιδίως υπό τις επιρροές της ευρύτερης ευρωπαϊκής πολιτικής στο θέμα αυτό. 8. Στις περισσότερες χώρες της περιοχής η στρατηγική για την κοινωνική επανένταξη των χρηστών μπορεί να χαρακτηριστεί ως αποσπασματική ή περιορισμένη, και φαίνεται να υπάρχει πολύ δρόμος να διανυθεί για την αποτελεσματική εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής. Σε σχέση δε με το ειδικότερο θέμα των εναλλακτικών μέτρων αντί της φυλάκισης, οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης πραγματοποιούν σαφή αλλά- διστακτικά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση, χωρίς ωστόσο να καταγράφεται ενιαία πρόοδος. Τα μεγαλύτερα κενά, εξάλλου, δεν εντοπίζονται μόνο στο θεσμικό πλαίσιο αλλά και στο πεδίο της υλοποίησής τους στην πράξη. 9. Υπό το βάρος της οικονομικής κρίσης, παρά τα όποια θετικά βήματα, η πολιτική της μείωσης της βλάβης παρωθείται μαζί πλέον εν γένει με το θέμα της υγείας, της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και των λοιπών κοινωνικών παροχών στο περιθώριο της πολιτικής, ενώ η σημαντική μείωση των κονδυλίων για τα προγράμματα θεραπείας φαίνεται πως έχει ήδη δραματικές επιπτώσεις. Οι περισσότερες από τις χώρες της ΝΑ Ευρώπης αντιμετωπίζουν σήμερα ένα απρόβλεπτο μέλλον σχετικά με τη χρηματοδότηση των προγραμμάτων μείωσης της βλάβης, καθώς πολλές χρηματοδοτούνται (ή είχαν χρηματοδοτηθεί) από το Παγκόσμιο Ταμείο για την Καταπολέμηση του HIV/AIDS, της Φυματίωσης και της Ελονοσίας, ενώ οι περισσότερες από αυτές δεν είναι πλέον επιλέξιμες για να λάβουν νέα κεφάλαια χρηματοδότησης. Μετά από δύο χρόνια, τα προγράμματα μείωσης της βλάβης στις χώρες που χρηματοδοτούνται από το Παγκόσμιο Ταμείο θα πρέπει να βρουν άλλες πηγές χρηματοδότησης, πιθανότατα από κάποια εθνικά ή διεθνή ταμεία, αλλά τα περισσότερα από τα προγράμματα ενδέχεται να αναστείλουν τη λειτουργία τους λόγω της έλλειψης πόρων. 14 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

15 Για τα σημεία 6, 7, 8 και 9 είναι αναγκαίο να γίνουν μελέτες σχετικά μ' αυτά τα θέματα και να προταθούν συγκεκριμένα μέτρα για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Τα εν λόγω θέματα οφείλουν να είναι μια από τις πλέον σημαντικές προτεραιότητες στην τρέχουσα ατζέντα των χωρών της περιοχής. ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1 Ο Bojan Dobovšek είναι Αναπληρωτής Καθηγητής και Αναπληρωτής Κοσμήτορας της Σχολής Ποινικής Δικαιοσύνης και Ασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Maribor, στη Σλοβενία (bojan.dobovsek@fvv.uni-mb.si) 2 Η Αθανασία Αντωνοπούλου είναι δικηγόροςδιδάκτωρ νομικής, εξωτερική συνεργάτης του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στην Ελλάδα και εξωτερική συνεργάτης της Εταιρείας Διογένης (nan_antonopoulou@yahoo.gr) 3 Ο Boštjan Slak είναι βοηθός επιστημονικός συνεργάτης της Σχολής Ποινικής Δικαιοσύνης και Ασφάλειας στο Πανεπιστημίο Maribor, στη Σλοβενία. 4 Ο Θανάσης Αποστόλου, είναι Διευθυντής της Εταιρείας Διογένης, Πρωτοβουλία Διαλόγου για την Πολιτική των Ναρκωτικών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη. 5 Πανεπιστήμιο Justiniani 1, Τίρανα, Αλβανία, Κέντρο για τη Μελέτη της Δημοκρατίας (Centre for the Study of Democracy), Σόφια, Βουλγαρία, Πανεπιστήμιο του Σαράγιεβο, Σχολή Επιστημών Ποινικής Δικαιοσύνης, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Rijeka, Κροατία; HOPS Skopje, Iustinianus Primus Νομική Σχολή, St. Cyril and Methodius University, Σκόπια, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Νομική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Νομική Σχολή του Κρατικού Πανεπιστημίου του Μαυροβουνίου, Πανεπιστήμιου του Greifswald, Γερμανία, Πανεπιστήμιου του Βουκουρεστίου, Σχολή Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Εργασίας, Ρουμανία, Πανεπιστήμιου του Βελιγραδίου, Σχολή Ειδικής Αγωγής και Επανένταξης, Βελιγράδι, Σερβία, της Σχολής Ποινικής Δικαιοσύνης και Ασφάλειας, Πανεπιστήμιο του Maribor, Σλοβενία. 6 Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Κροατία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Ελλάδα, Μαυροβούνιο, Ρουμανία, Σερβία και Σλοβενία. 7 Βλ. για την περίπτωση της Πολωνίας Summers, D.L. & Plywaczewski, E.W. (2012), The Polish context: Examining issues of police reform, drug use and drug trafficking in a transitioning democracy. Στο Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 35(2), σελ Βλ. Petrović, B., & Muratbegović, E. (2007). Kriminološki i krivičnopravni aspekti narkokriminaliteta u Bosni i Hercegovini. V B. Petrović & N. Peršak (Ur), Sigurnost i suradnja kao reakcija na organizirani kriminalitet u srednjoj i jugoistočnoj Europi: zbornik radova (str 63 78). Pridobljeno od σύμφωνα με τους οποίους μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο πολλοί Βόσνιοι μετανάστευσαν σε χώρες της Βορείου Αφρικής και της Κεντρικής Ευρώπης αλλά κράτησαν τους δεσμούς τους με την πατρίδα τους. Πολλούς από αυτούς τους διακρατικούς δεσμούς αξιοποιηθήκαν για την τέλεση εγκληματικών πράξεων. Η μετανάστευση λειτούργησε με παρόμοιο τρόπο και σε άλλες χώρες της ΝΑ Ευρώπη, ιδίως στη διάρκεια της δεκαετίας του 90 οπότε και ο πόλεμος αποτελούσε μια διαρκή και άμεση απειλή. 9 Οι χώρες τις πρώην Γιουγκοσλαβίας δεσμεύτηκαν να αποδεχτούν και να επικυρώσουν όλες τις συμφωνίες και τις συμβάσεις των Ηνωμένων Εθών και του Συμβουλίου της Ευρώπης, των οποίων έγιναν μέλη μετά την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. 10 Βλ. D. Bewley-Taylor & M. Jelsma (2012), The UN drugs convention. The limits of latitude. Transnational Institute (TNI): Series on Legislative Reform of Drug Policies Nr. 18, March Βλ. Apostolou, Thanasis (2010). Meeting Report- Drug Policies in South East Europe: Towards Regional Cooperation (SSRN Scholarly Paper No. ID ). Rochester, NY: Social Science Research Network. Pridobljeno od σελ Από τις χώρες αυτές, διακρίνεται η περίπτωση της Σλοβενίας, η οποία σε εθνικό επίπεδο υιοθέτησε για την περίοδο ένα Διάταγμα (Ψήφισμα) για το εθνικό πρόγραμμα για τα ναρκωτικά που δεν στηρίχθηκε στο πρότυπο της Στρατηγικής της ΕΕ αλλά κυρίως αποτελεί ένα στρατηγικό σχέδιο για την λειτουργία των κυβερνητικών και μη Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 15

16 κυβερνητικών οργανώσεων στο πεδίο των ναρκωτικών. Το νέο εθνικό πρόγραμμα καλύπτει την περίοδο Βλ. Dobovšek, Β. & Hribar, G. (2013), Country Report Slovenia. Στο: Thanasis Apostolou (Ed.), Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Στην Σλοβενία, Ρουμανία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Αλβανία και Μαυροβούνιο. 14 Στην Εθνική Στρατηγική της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, για παράδειγμα, δεν συμπεριλαμβάνονται σαφώς μέτρα για την μείωση της προμήθειας, ενώ στης Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας, δεν δίνεται μεγάλη έμφαση στα προγράμματα κοινωνικής επανένταξης των χρηστών ναρκωτικών ουσιών, Βλ. αντίστοιχα, Deljkić, I. (2013), Country Report Bosnian and Herzegovina Country Report. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ. 36, και Tupaneski, N, & Boshkova, N. (2013), Country Report Former Yugoslav Democracy of Macedonia. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Βλ. Apostolou, Τ. (2013), Introduction. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ. XX. 16 Στο Μαυροβούνιο, για παράδειγμα, η διαδικασία αξιολόγησης της εφαρμογής της Στρατηγικής βρίσκεται σε εξέλιξη, βλ. Dedovic, V. (2013), Country Report Montenegro. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Ιδανικά, η αξιολόγηση θα έπρεπε να πραγματοποιείται από ανεξάρτητους φορείς, βλ. Apostolou 2013 Introduction, ό.π. 18 Στην Ελλάδα, βλ. Antonopoulou, Α. & Chatznikolaou, Ν. (2013), Country Report Greece. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Επίσης, στην Αλβανία, βλ. Manja, U. (2013), Country Report Albania. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Στη Βουλγαρία, βλ. Rusev, A. & Markov, D. (2013), Country Report Bulgaria. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Στη Σλοβενία, βλ. Dobovšek & Hribar 2013, Country Report Slovenia, ό.π., σελ. 317επ. 21 Στην Κροατία, βλ. Rittossa, D. (2013), Country Report Croatia. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Στην Κροατία, βλ. Rittossa 2013, Country Report Croatia, ό.π., σελ Επίσης, στην Αλβανία, βλ. στην Αλβανία, βλ. Manja 2013, Country Report Albania, ό.π., σελ Βλ. Siegel, L. J. (2011). Criminology (11th ed.). Belmont, CA: Cengage Learning/Wadsworth. Wilcox, P., Land, K. C., & Hunt, S. A. (2003). Criminal circumstance: a dynamic multi-contextual criminal opportunity theory (Rev. ed.). New York: Walter de Gruyter, Inc. 24 Pečar, J. (2002). «Policing» in preprečevanje kriminalitete. Revija za kriminalistiko in kriminologijo, 53(3), σελ Βλ. Apostolou 2010, Meeting Report- Drug Policies in South East Europe: Towards Regional Cooperation, ό.π., σελ Βλ. Αλβανία, βλ. Manja 2013, Country Report Albania, ό.π., σελ. 21, Βλ. Tupaneski & Boshkova 2013, Country Report Former Yugoslav Democracy of Macedonia, ό.π., σελ. 154 (βλ. υποσ. 12). 28 Βλ. Deljkić 2013, Country Report Bosnian and Herzegovina Country Report, ό.π., σελ Βλ. Rusev & Markov 2013, "Country report Bulgaria", ό.π. σελ Βλ. Antonopoulou & Chatznikolaou 2013, Country Report Greece, ό.π., σελ. 181, σελ. 210, Βλ. Jovanović, D. (2013), Country Report Serbia. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Βλ. Dobovšek & Hribar 2013, Country Report Slovenia, ό.π., σελ. 335, Σε τέσσερις χώρες (Αλβανία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Ελλάδα και Σλοβενία), υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ πλημμελημάτων και κακουργημάτων, ενώ στην Κροατία και στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη δεν γίνεται διάκριση. Στη Ρουμανία, η διάκριση τέθηκε πρόσφατα σε ισχύ. Στη Σερβία, καταγράφεται μια διάκριση μεταξύ πλημμελλημάτων και «ποινικών αδικημάτων», ενώ επίσης στη Βουλγαρία η διάκριση γίνεται μεταξύ σοβαρών και ήσσονος σημασίας αδικημάτων. 34 Βλ. ενδεικτικά Rosmarin, A. & Eastwood, N. (2012), A quiet revolution: Drug decriminalization policies in practice across the globe. Release. Drugs, The Law & Human Rights. 35 Βλ. Dedovic 2013, Country Report Montenegro, ό.π., σελ. 224 επ., Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

17 36 Στη Βουλγαρία, βλ. Rusev & Markov 2013, Country Report Bulgaria, ό.π., σελ Βλ. Zuffa, G. (2011), How to determine personal use in drug legislation. The threshold controversy in the light of the Italian experience. Transnational Institute (TNI): Series on Legislative Reform of Drug Policies Nr. 15, August Harris, G. (2011), Conviction by Numbers. Threshold Quantities for Drug Policy. Transnational Institute (TNI): Series on Legislative Reform of Drug Policies Nr. 14, May Tupaneski & Boshkova 2013, Country Report Former Yugoslav Democracy of Macedonia, ό.π., σελ Antonopoulou & Chatznikolaou 2013, Country Report Greece, ό.π., σελ. 181, σελ.σελ. 210, Βλ. Balica, E. & Păroşanu, A. (2013), Country Report Romania. Στο: Drug policy and drug legislation in South East Europe. Athens: Nomiki Bibliothiki, σελ Βλ. EU Drugs Strategy (2012/C 402/01) C:2012:402:0001:0010:en:PDF 43 Βλ. EU Drugs Strategy (2012/C 402/01), ο.π. 44 Βλ. Rittossa 2013, Country Report Croatia, ό.π., σελ. 141, Στη Βουλγαρία, βλ. Rusev & Markov 2013, Country Report Bulgaria, ό.π., σελ Βλ. Tupaneski & Boshkova 2013, Country Report Former Yugoslav Democracy of Macedonia, ό.π., σελ. 170, Balica & Păroşanu 2013, Country Report Romania, ό.π., σελ Βλ. Manja 2013, Country Report Albania, ό.π., σελ Βλ. International Drug Policy Consortium (2012), Drug Policy Guide, 2 nd Edition, March 2012, σελ Βλ. ενδεικτικά Dagmar, H. (2004), European Report on drug consumption rooms (Lisbon: EMCDDA) N_consumption_rooms_report.pdf. 51 Νόμος Υπ. Αριθ. 4139, Εφημερίς της Κυβερνήσεως αρ. Φύλλου 74, άρθρο 29, 20 Μαρτίου 2013 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 17

18 Με οικονομική υποστήριξη του Προγράμματος Πρόληψης και ενημέρωσης για τα ναρκωτικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ιδρυμάτων Ανοιχτή Κοινωνία Για το περιεχόμενο της παρούσας έκδοσης είναι αποκλειστικά υπεύθυνοι οι συγγραφείς και δεν πρέπει με κανένα τρόπο να εκληφθεί ότι εκφράζει απόψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή του Ινστιτούτου Ανοιχτή Κοινωνία 18 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη

19 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη 19

20 Πρόγραμμα Διαλόγου για την Πολιτική των Ναρκωτικών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη Το ισχύον σύστημα του παγκόσμιου ελέγχου των ναρκωτικών βασίζεται στις τρείς Διεθνείς Συμβάσεις του ΟΗΕ: της Ενιαίας Σύμβασης για τα Ναρκωτικά (1961) όπως τροποποιήθηκε με το πρωτόκολλο του 1972, της Σύμβασης του 1971 για τις Ψυχοτρόπες Ουσίες και της Σύμβασης του 1988 για την Παράνομη Διακίνηση Ναρκωτικών και Ψυχοτρόπων Ουσιών. Το νομοθετικό καθεστώς που αναπτύχθηκε μετά τη δεκαετία του 1960 ακολούθησε την κατασταλτική προσέγγιση και χαρακτηρίζεται από μια περιοριστική ερμηνεία των Συμβάσεων του ΟΗΕ η οποία συχνά είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη καινοτόμων πρακτικών που ανταποκρίνονται στις σύγχρονες απαιτήσεις και αξιολογούνται διαρκώς ως προς την αποτελεσματικότητά τους. Δεκαετίες κατασταλτικών πολιτικών για τα ναρκωτικά δεν έχουν μειώσει το μέγεθος των παράνομων αγορών ναρκωτικών ουσιών αντιθέτως έχουν οδηγήσει σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην κρίση του δικαστικού και σωφρονιστικού συστήματος, στη σταθεροποίηση του οργανωμένου εγκλήματος και την περιθωριοποίηση των ευάλωτων χρηστών ναρκωτικών, των μικροδιακινητών και των παραγωγών παράνομων καλλιεργειών. Το πρόγραμμα Διαλόγου για την Πολιτική των Ναρκωτικών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη της Εταιρείας ΔΙΟΓΕΝΗΣ έχει ως στόχο να προωθήσει μια πιο ανθρώπινη, ισορροπημένη, και, αποτελεσματική πολιτική για τα ναρκωτικά που παίρνει αποστάσεις από την κατασταλτική προσέγγιση και προσεγγίζει το θέμα από την οπτική γωνία της δημόσιας υγείας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της μείωσης της βλάβης. Το εξειδικευμένο πρόγραμμα Μεταρρύθμισης της Νομοθεσίας για τα Ναρκωτικά το οποίο προωθεί η Εταιρεία σε συνεργασία με επιστημονικά Ιδρύματα (Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα) των χωρών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης επιδιώκει την μεταρρύθμιση της νομοθεσίας προβάλλοντας καλές πρακτικές και διδάγματα που συνάγονται από εμπειρίες σε τομείς όπως η απεγκληματοποίηση και αποποινικοποίηση, η αναλογικότητα των ποινών, τα εναλλακτικά της φυλάκισης μέτρα και μέτρα μείωσης της βλάβης. Η σειρά των δημοσιεύσεων της Εταιρείας έχει ως στόχο να ενθαρρύνει τον εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ των αρμόδιων κρατικών φορέων που διαμορφώνουν την πολιτική για τα ναρκωτικά, των οργανισμών, υπηρεσιών και αρμόδιων αρχών που εφαρμόζουν στην πράξη αυτή την πολιτική και της κοινωνίας των πολιτών. 20 Διάλογος για την πολιτική των ναρκωτικών στην ΝΑ Ευρώπη