10ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΧΗΜΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ, ΠΑΤΡΑ, 4-6 ΙΟΥΝΙΟΥ, 2015.

Transcript

1 ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙ ΡΑΣΗΣ ΑΥΤΟΚΟΛΛΗΤΩΝ ΕΠΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΟΥΜΕΝΩΝ ΧΑΡΤΙΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ ΤΥΠΟΥ POST-IT TM ΣΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΟΥ ΚΙΤΣΟΥ Α. ΜΑΚΡΗ Mαριλένα Γιαννακέρη, α Ιωάννης Καραπαναγιώτης, β Αντιγόνη Κόταλη, γ ηµήτριος Λαµπάκης β α Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης, Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας, Μεταµορφώσεως 2, Βόλος β Πρόγραµµα ιαχείρισης Εκκλησιαστικών Κειµηλίων, Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδηµία Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη γ Εργαστήριο Οργανικής Χηµείας, Τµήµα Χηµικών Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σε αυτή την εργασία επιχειρήθηκε µία πρώτη προσέγγιση µελέτης των αυτοκόλλητων χαρτιών σηµειώσεων τύπου post-it και των επιδράσεων τους στο αρχείο του Λαογράφου Κίτσου Α. Μακρή που αποτελεί µέρος των συλλογών της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας. Η µελέτη αποσκοπεί στην αναγνώριση των µηχανισµών αλληλεπίδρασης των υλικών, ώστε να µελετηθούν στη συνέχεια οι επιπτώσεις της µηχανικής αφαίρεσης των post-it και των χηµικών µεταβολών στη µακροχρόνια επαφή µε τα διάφορα είδη τεκµηρίων, µε απώτερο στόχο την ανώδυνη και αποτελεσµατική αφαίρεση των προσθηκών για σκοπούς ψηφιοποίησης και σωστής διατήρησης των τεκµηρίων. Οι εργασίες υλοποιούνται µε χρήση µεθόδων µικροσκοπίας και φασµατοσκοπίας υπερύθρου. Απώτερος στόχος είναι η ανάπτυξη µιας µεθοδολογίας αντιµετώπισης του συγκεκριµένου προβλήµατος. Λαµβάνοντας υπόψη τα αριθµητικά δεδοµένα της 3Μ, της βασικής εταιρίας παράγωγής µεγάλης ποικιλίας επανατοποθετούµενων προϊόντων που αυξάνονται διαρκώς, µπορεί να αντιληφθεί κανείς πόσο πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες χρήσης τους στα πολιτιστικά αγαθά. Κεντρικός λοιπόν στόχος της εργασίας είναι η συνεισφορά στην επίλυση προβληµάτων στα αρχεία και τις συλλογές από επιπρόσθετα υλικά και η επίστηση της προσοχής στην σπουδαιότητα της πρόληψης και αποφυγής τους. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις συλλογές βιβλιοθηκών και αρχείων ο µεγάλος αριθµός αντικειµένων, σε συνδυασµό µε την ποικιλοµορφία υλικού ποιοτικά και χρονικά, δηµιουργεί προκλήσεις χειρισµού στους «φροντιστές» τους επιτείνοντας την δυσκολία ενεργειών συντήρησης και διατήρησης που συχνά πρέπει να εφαρµόζονται σε διευρυµένη κλίµακα αποτρέποντας από την δυνατότητα αποκατάστασης µεµονωµένων περιπτώσεων. Ένα µεγάλο πρόβληµα που αντιµετωπίζεται σε τέτοιους χώρους αφορά στα βοηθητικά υλικά (φακέλους και θήκες φύλαξης των τεκµηρίων, τα έπιπλα φύλαξης, υλικά προσαρτηµένα στα αντικείµενα όπως συνδετήρες, συρραπτικά, λάστιχα, αυτοκόλλητες ταινίες, και αυτοκόλλητα χαρτιά σηµειώσεων) που χρησιµοποιούνται, από το προσωπικό και από το κοινό που τα µεταχειρίζεται. Τα παραπάνω επιφέρουν έναν επίκτητο παράγοντα - εκτός της αναπόφευκτης φυσικής - φθοράς στα αντικείµενα λόγω της ακατάλληλης και ανεξέλεγκτης ποιότητάς τους. Στο προσωπικό αρχείο του Κίτσου Μακρή [1,2] [Εικόνα 1] κατά την επεξεργασία του ( ) [3], για σκοπούς ταξινόµησης, τοποθετήθηκαν στην πλειοψηφία των τεκµηρίων αυτοκόλλητα χαρτιά σηµειώσεων κίτρινου χρώµατος τύπου post-it [Εικόνα 2]. Το επιπρόσθετο αυτό υλικό δηµιουργεί αρχικά πρακτικά προβλήµατα, όπως παρεµπόδιση θέασης πληροφοριών και προβλήµατα σε διαδικασίες ψηφιοποίησης, αλλά και ενδεχόµενα προβλήµατα φθορών είτε από την συνύπαρξή τους µε το αρχειακό υλικό είτε από την αφαίρεση τους ηθεληµένη ή µη. Από τη µεγάλη ποικιλία υλικών του 20ου κυρίως αιώνα που περιλαµβάνει το αρχείο, ένα µεγάλο µέρος είναι τα αποκόµµατα εφηµερίδων που επιλέχθηκαν και να µελετηθούν. Η προσέγγιση του θέµατος έγινε µέσω αναλυτικής διερεύνησης της ιστορίας, επιστηµονικής έρευνας και εµπειρίας χρήσης των post-it από την σκοπιά της συντήρησης και πολιτιστικής διαχείρισης. Ακολούθησε η µελέτη των υλικών µε στόχο την αναλυτική τεκµηρίωση και ταυτοποίηση τους και η εκτενής παρατήρηση αλληλεπιδράσεων των υλικών στο αρχείο του Κίτσου Μακρή. Η κολλητική ουσία που χρησιµοποιήθηκε στα post-it της 3Μ ήταν µικροσκοπικές, κολλώδεις, άφθαρτες ακρυλικές σφαίρες σηµειακής πρόσφυσης µε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την δυνατότητα εύκολης αποκόλλησής τους [4]. Τα µικροσφαιρίδια ακρυλικού συµπολυµερούς εφαρµόζονται ως ένα σποραδικό µονοστρωµατικό κοκκώδες υµένιο ικανό να συγκρατήσει χάρτινες επιφάνειες µεταξύ τους µε την άσκηση πίεσης επιτρέποντας τους ταυτόχρονα να αποκολληθούν εύκολα η µία από την άλλη χωρίς να σκιστούν. Από την επίσηµη κυκλοφορία των post-it το 1980, τα αυτοκόλλητα χαρτάκια σηµειώσεων έχουν καθιερωθεί και χρησιµοποιηθεί ευρέως σε όλους τους τοµείς αποτελώντας από βοηθήµατα γραφείου έως και έργα τέχνης τα ίδια, διευρύνοντας έτσι τις πιθανότητες αντιµετώπισης διαφόρων θεµάτων σχετικών µε την συντήρηση και διατήρηση τεκµηρίων [5].

2 Η εµφάνιση προβληµάτων από τη χρήση χαρτιών τύπου post-it προέκυψε εµπειρικά οδηγώντας στην αναζήτηση αιτιών και λύσεων. Στην αρχική κατασκευής της κόλλας υπήρξανε προβλήµατα µεταφοράς της από τα post-it στην επιφάνεια επικόλλησης [6]. Το ζήτηµα αντιµετωπίστηκε από την εταιρεία µε τη δηµιουργία ενδιάµεσου επιχρίσµατος ανάµεσα στο χαρτί του post-it και την κόλλα του ώστε να ισχυροποιείται ο δεσµός της κόλλας µε το χαρτί και να µην µεταφέρεται στην όποια επιφάνεια τοποθετηθεί [7]. Εικόνα 1. Ο λαογράφος Κίτσος Μακρής Εικόνα 2. Τα post-it στο προσωπικό αρχείο του Κίτσου Μακρή Πίνακας 1. Οι επιδράσεις των post-it σύµφωνα µε την βιβλιογραφία. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ POST-IT ΣΕ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑ υπολειµµατική δράση κόλλας - κολλώδες αποτύπωµα σε στιλπνό χαρτί µετά την αφαίρεσή - συσσώρευση ρύπων διατάραξη ή/και αφαίρεση των επιφανειακών ινών του χαρτιού σε χαµηλής ποιότητας χαρτί ανασηκώθηκε το µελάνι σε ηλεκτροστατικές εκτυπώσεις δεν αποχρωµατίστηκε η κόλλα διάχυση του χρώµατος των post-it µε χορήγηση υγρασίας περιεχόµενη λιγνίνη περιεχόµενα ιόντα αργιλίου (χρήση στυπτηρίας αργιλίου) Αρχικά, προειδοποιητική σήµανση στο πακέτο post-it για προσεκτική χρήση έγειρε ερωτηµατικά [4]. Από διάφορους οργανισµούς αρχείων και συλλογών παρατηρήθηκαν διάφορες επιδράσεις είτε συµπτωµατικά είτε µετά από µελέτη γήρανσης που αναφέρονται στον Πίνακα 1 [8,9,10]. Κατά συνέπεια, σε γενικές γραµµές αποτρέπεται η χρήση των post-it σε αρχεία και συλλογές µε διαχρονική αξία κατά την κρίση του κάθε οργανισµού χωρίς όµως να υπάρχει σαφής και τεκµηριωµένη οδηγία στους κανόνες προληπτικής συντήρησης πολιτιστικών αγαθών. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Οι µέθοδοι ανάλυσης που εφαρµόστηκαν για την µελέτη ήταν Μικροσκοπία Πολωµένου Φωτός (PLM), Ηλεκτρονική Μικροσκοπία Σάρωσης (SEM) και Μικροφασµατοσκοπία Υπερύθρου µε µετασχηµατισµό Fourier (microftir) µε σκοπό την τεκµηρίωση και ταυτοποίηση των υλικών των αποθεµατικών δειγµάτων post-it και των αντίστοιχων που είναι τοποθετηµένα στο αρχείο, καθώς και των επιδράσεών τους στα δείγµατα εφηµερίδων που επιλέχθηκαν [Πίνακας 2]. Τα δείγµατα post-it που εντοπίστηκαν στο αρχείο και µελετήθηκαν ήταν αυθεντικά Post-it της εταιρίας 3Μ και µίας άλλης άγνωστης εταιρίας. ιερευνήθηκε αποθεµατικό υλικό που αντιστοιχήθηκε αρχικά βάσει των εξωτερικών χαρακτηριστικών του µε τα υλικά που είναι τοποθετηµένα στο αρχείο µε στόχο την ταυτοποίησή τους µε τις µεθόδους ανάλυσης. Είναι διαφόρων διαστάσεων και φέρουν χαρακτηριστικά εκτυπωµένα υδατόσηµα όπως διακρίνεται στην Εικόνα 3. Από τα δείγµατα αρχείου επιλέχθηκαν αποκόµµατα εφηµερίδων σε καλή κατάσταση, ελεύθερα από επιπλέον προσθήκες (εκτός από τα post-it ), που περιλάµβαναν την γκάµα δειγµάτων post-it που διερευνάται και ήταν ανάλογα της συχνότητας εµφάνισης του κάθε είδους στο αρχείο. Επιπλέον δόθηκε προσοχή στο να µην επικαλύπτεται κρίσιµη πληροφορία από το post-it ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες φθορών κατά τις αναλύσεις.

3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στο οπτικό µικροσκόπιο διαπιστώθηκε η αντιστοίχιση των δειγµάτων post-it µεταξύ τους και µε αυτά του αρχείου. Τα κοινά χαρακτηριστικά που παρατηρήθηκαν είναι κυρίως στην χαρτοποιητική διαδικασία χηµικός πολτός, και στην πρώτη ύλη κωνοφόρα µαλακό ξύλο [11,12]. Σε γενικές γραµµές η επιφάνεια των δειγµάτων post-it εµφανίζεται λειασµένη και όχι πορώδης. Από τα τρία δείγµατα το δείγµα S3 διαφοροποιείται ελαφρά ως προς τη συνοχή του πλέγµατος χαρτιού µε συνέπεια µεγαλύτερο πορώδες [Εικόνα 4]. Το στοιχείο αυτό καταδεικνύει διαφοροποιήσεις στην κατανοµή ή/και περιεκτικότητα των πρόσθετων υλικών. Εικόνα 3. Τα υδατόσηµα των αποθεµατικών δειγµάτων post-it Πίνακας 2. Το σύνολο των δειγµάτων προς διερεύνηση ΕΙ ΟΣ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΑΡΙΘ.ΤΕΚΜΗΡΙΟΥ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΕΙ ΟΣ POST-IT POST-IT ΝΕΟ POST-IT ΑΠΟΘΕΜΑ POST-IT ΑΠΟΘΕΜΑ ΕΦΗΜΕΡΙ Α-ΦΥΛΛΟ- "ΤΑΧΥ ΡΟΜΟΣ" ΕΦΗΜΕΡΙ Α-ΦΥΛΛΟ-"Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ" ΕΦΗΜΕΡΙ Α-ΑΠΟΚΟΜΜΑ-"Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ" ΕΦΗΜΕΡΙ Α-ΑΠΟΚΟΜΜΑ- "ΑΝΟΙΧΤΗ ΓΡΑΜΜΗ" ΕΙΓΜΑΤΑ POST-IT 76x76m S POST-IT 38x51m m S POST-IT 76x127m m S ΑΓΝΩΣΤΗ m ΜΑΡΚΑ ΕΙΓΜΑΤΑ ΑΡΧΕΙΟΥ 430x POST-IT mm 420x POST-IT mm 495x ΑΓΝΩΣΤΗ mm ΜΑΡΚΑ 280x ΑΓΝΩΣΤΗ mm ΜΑΡΚΑ Εικόνα 4 Τα χαρακτηριστικά του χαρτιού των post-it (S2, S1, S3) Εικόνα 5. Περιοχές χαρτιού post-it µε πληρωτικό υλικό (S2, S1, S3)

4 Εικόνα 6. Περιοχή κόλλας (S3, S2, S1) Είναι εµφανής η παρουσία πληρωτικού υλικού που έχει χρησιµοποιηθεί ως επίστρωση για την αποτύπωση υδατοσήµων, για οριοθέτηση της περιοχής κόλλας στο verso του χαρτιού και ως ενδιάµεση στρώση µεταξύ της κόλλας και του χαρτιού των post-it. ιαφαίνεται ως σκούρα συσσωµατώµατα στο διερχόµενο και υπεριώδες φως και στο ανακλώµενο διακρίνεται ως υπόλευκη επίστρωση. Στο δείγµα S2 δεν διακρίνονται συσσωµατώµατα πρόσθετου υλικού που γίνεται αντιληπτό µέσω της υπόλευκης χροιάς που προσδίδει στην επιφάνεια του χαρτιού και µέσω της πλήρωσης του πλέγµατος των ινών [Εικόνα 5]. Η περιοχή κόλλας εµφανίζει όµοια χαρακτηριστικά σε όλα τα δείγµατα post-it. Είναι χαρακτηριστική η όψη διάφανων διάσπαρτων µικροσφαιριδίων ποικίλων διαµέτρων που προεξέχουν αναλόγως. ιαφαίνονται περιοχές απουσίας ή ολιγοµέρειας σφαιριδίων. Σε διερχόµενο και υπεριώδη φωτισµό διαφαίνονται και σωµατίδια του ενδιάµεσου συνδετικού στρώµατος στα δείγµατα S1 και S3 ενώ στο δείγµα S2 διακρίνεται εµβάθυνση κάποιων µικροσφαιριδίων στο πλέγµα του χαρτιού πράγµα που υποδεικνύει είτε αρχική ανοµοιογενή ή αραιή κατανοµή συνδετικού στρώµατος, είτε αποµείωσή του λόγω φυσικής φθοράς [Εικόνα 6]. Σε κάθε περίπτωση ελλοχεύει ο κίνδυνος µεταφοράς της κολλητικής ουσίας από το υπόστρωµα λόγω αδύναµης πρόσφυσης σε αυτό. Στα δείγµατα εφηµερίδων αρχείου είναι εµφανής η επίδραση της κόλλας των post-it στο µελάνι των εφηµερίδων κατά τη µηχανική αφαίρεση. Σε όλα τα δείγµατα που εξετάστηκαν διαφαίνονται ανασηκωµένα σωµατίδια µελάνης που έχουν προσαρτηθεί στα ακρυλικά µικροσφαιρίδια [Εικόνα 7]. Ταυτόχρονα είναι εµφανής και η ανάταση και καταπόνηση των ινών χαρτιού των εφηµερίδων στα σηµεία αυτά [Εικόνα 8]. Είναι ασφαλές να συµπεράνουµε ότι η µηχανική αφαίρεση των post-it από εφηµερίδες τοποθετηµένων στις περιοχές που φέρουν µελάνι επιφέρει άµεσες φθορές του αρχειακού υλικού. Στη µικροσκοπική εξέταση δεν διαφαίνεται υπολειµµατική µεταφορά της κόλλας του post-it στο χαρτί των εφηµερίδων κατά την µηχανική αφαίρεση, πράγµα που θεωρείται ότι οφείλεται κυρίως στην πορώδη µη επικαλυµµένη φύση του δηµοσιογραφικού χαρτιού, ούτε άλλη επίδραση. Κατά την παρατήρηση διακρίνονται επίσης τα χαρακτηριστικά των υλικών των τεκµηρίων αρχείου. Οι εφηµερίδες που εξετάστηκαν αποτελούνται από πολτό κωνοφόρων χηµικής επεξεργασίας πράγµα που καταδεικνύει παρουσία µικρότερου ποσοστού λιγνίνης από ότι ήταν αναµενόµενο. Ακόµη, τα χαρακτηριστικά της µελάνης αναδεικνύουν και τη µέθοδο εκτύπωσης που εδώ στα διαφορετικά είδη εφηµερίδων είναι η ίδια (φωτοσύνθεση βαθυτυπίας) [13]. Εικόνα 7. Αποκόλληση µελάνης από την µηχανική αφαίρεση των post-it στις εφηµερίδες αρχείου - Εµφανής επικόλληση της µελάνης στα µικροσφαιρίδια της κόλλας. Εικόνα 8. Εµφανής διατάραξη των ινών χαρτιού εφηµερίδας στην περιοχή µελάνης από την αποκόλληση του post-it - σύγκριση µε ανέπαφη περιοχή. Εικόνα 9. Το πλέγµα ινών του χαρτιού post-it Εικόνα 10. Μικροσφαιρίδια ακρυλικής κόλλας

5 Εικόνα 11. Το ενδιάµεσο πληρωτικό υλικό στην διεπιφάνεια κόλλας χαρτιού Στην ηλεκτρονική µικροσκοπία σάρωσης (SEM) εξετάστηκαν µόνο δείγµατα αποθεµατικών post-it λόγω των περιορισµών επεξεργασίας των δειγµάτων. ιακρίνονται ευκρινέστερα λεπτοµέρειες σχετικά µε την σύσταση και προέλευση των ινών καθώς και τους συνδέσµους µεταξύ τους [14] [Εικόνα 9]. Σε συσχέτιση και µε απεικονίσεις αναφοράς [12], οι εικόνες SEM επιβεβαιώνουν τα συµπεράσµατα από τις παρατηρήσεις του πολωτικού µικροσκοπίου. Διαφαίνονται και στα τρία δείγµατα διάσπαρτα σωµατίδια και συσσωµατώµατα πρόσθετων υλικών στην περιοχή χαρτιού. Η εµφάνιση της κόλλας και στα δύο δείγµατα είναι πανοµοιότυπη και αντιστοιχεί µε τις παρατηρήσεις στο οπτικό µικροσκόπιο πολωµένου φωτός [8] [Εικόνα 10]. Είναι χαρακτηριστική η πρόσφυση των µικροσφαιριδίων στην συνδετική επίστρωση [15]. Το συνδετικό πληρωτικό υλικό ενδιάµεσης επίστρωσης παρουσιάζει κοκκώδη όψη πυκνής οµοιογενούς κατανοµής µε σποραδικά συσσωµατώµατα [Εικόνα 11]. εν διαφοροποιείται οπτικά ανάµεσα στα δύο δείγµατα. Θεωρήθηκε από απεικονίσεις αναφοράς ότι πρόκειται µάλλον για πυριτικής προέλευσης υλικό [12]. Στα φάσµατα micro-ftir των post-it S1 και S2 παρατηρούνται οι αναµενόµενες οµοιότητες στα στοιχεία κόλλας και χαρτιού εφόσον είναι της ίδιας εταιρίας. Εµφανίζονται χαρακτηριστικές κορυφές στα 1742, 1462, 1168, 1118 και 1084 cm -1 επιβεβαιώνοντας την ακρυλική δοµή της κόλλας [16]. Ακόµη διακρίνεται το χαρακτηριστικό δακτυλικό αποτύπωµα της κυτταρίνης στη ζώνη µεταξύ cm -1 καλύπτοντας πιθανές κορυφές λόγω της ισχυρής απορρόφησης [17] πράγµα που είναι εµφανές και στις λήψεις φασµάτων κόλλας. ιαφαίνεται και η παρουσία αµύλου και λιγνίνης. Το φάσµα της ενδιάµεσης επίστρωσης του S1 που παρεµβάλλεται ανάµεσα στην κόλλα και το χαρτί συγκρινόµενο έδωσε διαφοροποιήσεις στις κορυφές 1155, 1054 και 1107 κορυφές που παραπέµπουν σε υλικό µε περιεκτικότητα γύψου (άνυδρο θειικό ασβέστιο) [18]. Το δείγµα S3 παρουσιάζει επίσης έντονες οµοιότητες µε τα υπόλοιπα δείγµατα post-it. Η ακρυλική κόλλα δίνει και πάλι έντονη κορυφή στα 1741 cm -1 και στα 1460 και 1118 cm -1. Παρουσιάζονται αντίστοιχα χαρακτηριστικά µε τα άλλα δείγµατα µε εντονότερη την κορυφή 1510 cm -1 της λιγνίνης αλλά και τον ώµο 1608 cm -1, καθώς επίσης και την κορυφή 1004 cm -1 που υποδηλώνει την παρουσία άµυλου. Το επίχρισµα µεταξύ κόλλας και χαρτιού δεν διαφοροποιείται [Σχήµα 1]. Στα δείγµατα αρχείου τα χαρακτηριστικά του χαρτιού post-it από το S8 είναι πανοµοιότυπα µε το S2 όπως διακρίνεται και στο Σχήµα 2 µε κάποια αύξηση της κορυφής αµύλου στο S8. Συµπεριλαµβάνεται και το φάσµα του χαρτιού post-it του δείγµατος εφηµερίδας αρχείου S6 που επίσης φέρει τον ίδιο τύπο post-it πράγµα που διαφαίνεται καθαρά. Σχετικά µε την κόλλα παρατηρείται πτώση των κορυφών 1118 και 1076 cm -1 πράγµα που µπορεί να οφείλεται στην αλληλεπίδραση µε το χαρτί της εφηµερίδας S8. Πάντως το υπόλοιπο φάσµα είναι αντίστοιχο µε έντονες τις χαρακτηριστικές κορυφές 1744 και 1468 cm -1. Περιλαµβάνεται επίσης το φάσµα της κόλλας post-it του δείγµατος εφηµερίδας αρχείου S6 που επίσης φέρει το ίδιο post-it και επιβεβαιώνεται ότι πρόκειται για το ίδιο υλικό. Στα χαρακτηριστικά φάσµατα του χαρτιού και της µελάνης του δείγµατος εφηµερίδας αρχείου S8 («Θεσσαλία») και S6 («Ταχυδρόµος») τα χαρακτηριστικά των δύο εκδόσεων είναι αντίστοιχα [Σχήµα 4]. Έντονες κορυφές λιγνίνης (1510 και 1608 cm -1 ) υποδηλώνουν µεγαλύτερη περιεκτικότητά της στο χαρτί της εφηµερίδας πράγµα αναµενόµενο Οι κορυφές της µελάνης που διαφαίνονται (1080, 1118, 1168 και 2940 cm -1 ) είναι αντίστοιχες µε αυτές της ακρυλικής κόλλας εκτός από τη χαρακτηριστική κορυφή ~1740 cm -1 πράγµα που επιβεβαιώνει την παρουσία του συνδετικού µέσου της µελάνης πιθανώς συνθετική ρητίνη [19]. Στα φάσµατα σύγκρισης του δείγµατος S8 ανάµεσα στο ελεύθερο χαρτί εφηµερίδας και την περιοχή της εφηµερίδας από όπου αποκολλήθηκε το post-it [Σχήµα 3] δεν παρατηρούνται υπολείµµατα κόλλας. Το δείγµα εφηµερίδας αρχείου S81 φέρει post-it αντίστοιχο µε το δείγµα S3 (άγνωστης εταιρίας) [Σχήµα 2]. Τα χαρακτηριστικά χαρτιού είναι όµοια µε το δείγµα post-it S3 και τα χαρακτηριστικά της κόλλας αντίστοιχα επίσης, πράγµα που επιβεβαιώνει την όµοια σύσταση των υλικών. Στα φάσµατα του χαρτιού και της µελάνης του δείγµατος εφηµερίδας αρχείου S81 είναι αντίστοιχα µε το δείγµα εφηµερίδας S8 [Σχήµα 4] όπου οι αρωµατικές κορυφές (λιγνίνη) 1510 και 1607 cm -1 είναι έντονες λόγω της σύστασης του χαρτοπολτού και παρατηρούνται κορυφές στη µελάνη που παραπέµπουν σε ρητινούχο συνδετικό µέσο (1082, 1116, 1169, 1271, 2938 cm -1 ).

6 10ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΧΗΜΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ, ΠΑΤΡΑ, 4-6 ΙΟΥΝΙΟΥ, Σε φάσµατα των S81 και S3, περιοχής χαρτιού εφηµερίδας κάτω από την κόλλα post-it και περιοχής ελεύθερου χαρτιού εφηµερίδας (φέρουν δείγµα post-it S3) διακρίνεται µείωση των κορυφών αµύλου (1000 και 1208 cm-1) αλλά όχι υπολειµµατική δράση της κόλλας [Σχήµα 3]. Σχήµα 1. είγµατα post-it S1, S2, S3 χαρτί, κόλλα, επίχρισµα. Σχήµα 2. Σύγκριση όλων των δειγµάτων post-it - παρατηρούνται όµοια φάσµατα

7 Σχήµα 3. Φάσµατα δειγµάτων αρχείου από την περιοχή επαφής µε την κόλλα post-it Σχήµα 4. Φάσµατα εφηµερίδων αρχείου S8, S3 «Θεσσαλία», S6 «Ταχυδρόµος», S81 «Ανοιχτή Γραµµή» Στα φάσµατα δείγµατος S81, περιοχής µελάνης εφηµερίδας κάτω από την κόλλα post-it και περιοχής ελεύθερης µελάνης εφηµερίδας Η κορυφή 1744 cm -1 αποτελεί ένδειξη εναπόθεσης κόλλας στο µελάνι της εφηµερίδας [Σχήµα 3]. ιακρίνεται διεύρυνση της κορυφής 900 cm -1 στην περιοχή µελάνης κάτω από την κόλλα post-it που ενδέχεται να οφείλεται σε αύξηση της άµορφης περιοχής της κυτταρίνης λόγω της αλληλεπίδρασης των υλικών [20]. Τα φάσµατα χαρτιού και µελάνης του δείγµατος εφηµερίδας αρχείου S6 («Ταχυδρόµος») παρά την διαφορετική έκδοση παρουσιάζουν αντίστοιχες κορυφές µε τα άλλα δείγµατα αρχείου.

8 Παρατηρήθηκαν οι επιδράσεις των αυτοκόλλητων επανατοποθετούµενων χαρτιών σηµειώσεων σε σχέση µε αυτό που υπόσχονται και αυτό που ισχύει στην πραγµατικότητα. Στο υλικό αρχείου που επιλέχθηκε να µελετηθεί, τις εφηµερίδες, διαπιστώθηκαν προβλήµατα µε την µηχανική αφαίρεση όλων των τύπων post-it. Η ανασήκωση µελάνης ήταν εµφανής µακροσκοπικά και διαπιστώθηκε και µικροσκοπικά. Η υπολειµµατική δράση της κόλλας ανιχνεύτηκε φειδωλά φασµατοσκοπικά ώστε να επιβάλλεται περαιτέρω διερεύνηση. Ταυτοποιήθηκαν τα υλικά των δειγµάτων post-it και των τεκµηρίων και η σύστασή τους καθώς και η συσχέτιση των post-it του αρχείου µε αχρησιµοποίητα τεµάχια ώστε να δηµιουργηθεί η δυνατότητα διεύρυνσης των µελετών µε περισσότερα δείγµατα. Το θέµα χρήσης ή µη των post-it στα ιστορικά αρχεία και τα πολιτιστικά αγαθά αποτελεί πλέον σηµαντικό ζήτηµα διατήρησης και προληπτικής και επεµβατικής συντήρησης. Με την εξέλιξη της έρευνας είναι δυνατόν (και επιθυµητό) να δηµιουργηθούν τελικά τεκµηριωµένες κατευθυντήριες γραµµές προληπτικού χαρακτήρα σχετικά µε τους περιορισµούς ή ακόµη τις δυνατότητες χρήσης αντίστοιχων προϊόντων, αλλά ακόµη και να εξελιχθούν τα προϊόντα αυτά, εφόσον διαπιστώνεται η ευρεία χρησιµότητά τους, σε αρχειακής ποιότητας προϊόντα. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής έγινε στο πλαίσιο της υλοποίησης του µεταπτυχιακού προγράµµατος το οποίο συγχρηµατοδοτήθηκε µέσω της Πράξης «Πρόγραµµα χορήγησης υποτροφιών ΙΚΥ µε διαδικασία εξατοµικευµένης αξιολόγησης ακαδ. Έτους » από πόρους του Ε.Π. «Εκπαίδευση και ια Βίου Μάθηση» του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου (ΕΚΤ) και του ΕΣΠΑ ( ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βιογραφία Κίτσου Α. Μακρή, 2. Καµηλάκη-Πολύµερου Α., «Κίτσος Μακρής ο Λαογράφος», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών 14, Χαρίτος Χ. Γ., «Σελίδες από το προσωπικό αρχείο του Κίτσου Μακρή. Η αλληλογραφία µε τον Αγήνορα Αστεριάδη», Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών 14, Siegel R., Conservation Implications of Yellow Sticky Tabs, Topics in Photographic Conservation 3, Photographic Materials Group of the American Institute for conservation, Tyree Kirsten, To Post-it or Not to Post-it, Smithsonian Institution Archives, September 5, Extance A., Post-it Notes: the phenomenon that nearly never happened, SpecialChem, 2008, 7. Hiskey D., Post-It Notes Were Invented By Accident, Today I Found Out, 2012, 8. Halford B., Sticky Notes, Science and Technology, Chemical & Engineering News 82:14, Ζερβός Σ., «ιερεύνηση κριτηρίων και µεθόδων αποτίµησης καταλληλότητας υλικών και επεµβάσεων συντήρησης χαρτιού/αρχείων σε σχέση µε τον σχεδιασµό των συνθηκών του περιβάλλοντος χώρου (Εφαρµογή στοιστορικό αρχείο του ΚΚΕ)»,.Ε., ΕΜΠ, Αθήνα, Gordeladze N., Burge D. and Ventosa A., The effects of Various Adhesives on Dye and Pigmentbased Inkjet and Dye Sublimation Prints, NIP 27 and Digital Fabrication, Society for Imaging Science and Technology, Μαντάνης Γ., οµή & Ιδιότητες Ξύλου, Μέρος Ι. οµή, ιδακτικές σηµειώσεις, ΥΠ.Ε.Π.Θ. Τ.Ε.Ι. Λάρισας, Καρδίτσα McCrone Atlas of Microscopic Particles Gascoigne B., How to identify Prints A complete guide to manual and mechanical processes from woodcut to inkjet, 2nd ed., Thames & Hudson, Toledo Ζερβός Σ., «υνατότητες, Περιορισµοί και Προοπτικές της Συντήρησης Αρχειακού Υλικού», Σάµος, Παναγιώτου Κ., ιεπιφανειακά Φαινόµενα & Κολλοειδή Συστήµατα, Β εκδ., Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη, Derric M.R., Stulik D., Landry J.M., Infrared Spectroscopy in Conservation Science, Scientific Tools For Conservation, The Getty Conservation Institute, L.A., Calvini P. & Gorassini A., FTIR Deconvolution Spectra of Paper Documents, Restaurator, Saur, IRUG,Infrared & Raman Users Group, Librando V. and ZMinniti V., Lorusso S., Ancient and Modern Paper Characterization by FTIR and micro-raman Spectroscopy, Conservation Science in Cultural Heritage, Vol.11, 2011.