ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ Ή ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΠΙΕΡΙΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΑΣΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ Ή ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟ ΠΙΕΡΙΩΝ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΣΙΑΡΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 Στη γυναίκα μου Έφη, στον γιο μας Γιάννη, και στους γονείς μου

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον Αναπληρωτή Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος κ. Νικόλαο Ανάγνο για την ανάθεση της διδακτορικής διατριβής, τη συνεχή εποπτεία και καθοδήγηση καθώς και για την πληθώρα των συμβουλών του, οι οποίες δεν περιορίζονταν μόνο στην εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής αλλά επεκτείνονταν και σε προσωπικό επίπεδο, γεγονός που επιβραβεύει την άριστη προσωπική μας σχέση. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τους κ.κ. Αναστάσιο Παπασταύρου, Ομότιμο Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, και Χρήστο Γούπο, Επίκουρο Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, για τον καθοριστικό τους ρόλο στην ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Ευχαριστώ επίσης όλα τα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, τους κ.κ. Αθανάσιο Καραμέρη, Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Μιχαήλ Καρτέρη, Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Θεοχάρη Ζάγκα, Αναπληρωτή Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος και Βάϊο Μπλιούμη, Αναπληρωτή Καθηγητή της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος. Επιπλέον ευχαριστώ θερμά όλα τα μέλη του Εργαστηρίου Δασικής Πολιτικής και του Εργαστηρίου Δασικής Πληροφορικής για την αμέριστη συμπαράστασή τους από το έτος 2001, χρονιά που ξεκίνησα τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο Εργαστήριο Δασικής Πολιτικής, μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Παναγιώτη Λεφάκη, Επίκουρο Καθηγητή, την κ. Ρούλα Ανδρεοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια, καθώς και τις κυρίες Μάκρα Μαρία και Σκουφά Ελευθερία για τη στενή συνεργασία και την ηθική συμπαράσταση που μου παρείχαν όλο αυτό το χρονικό διάστημα. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω ιδιαίτερα όλους όσους μου παρείχαν στοιχεία για τη διατριβή, τη Διεύθυνση Δασών Πιερίας, τη Νομαρχία Πιερίας, το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Πιερίων, το Διοικητικό Συμβούλιο του

4 Χιονοδρομικού Κέντρου Ελατοχωρίου και φυσικά τον πατέρα μου, που όντας κάτοικος της περιοχής και συνάδελφος με βοήθησε πάρα πολύ με τις γνωριμίες του και το πηγαίο ενδιαφέρον του για την πορεία της διδακτορικής διατριβής. Τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου, στους φίλους μου και κυρίως στη γυναίκα μου, οι οποίοι μου στάθηκαν σε όλη την ακαδημαϊκή μου καριέρα και όχι μόνο.

5 ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΠΤΑΜΕΛΟΥΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Ανάγνος Νικόλαος* 1 Αναπληρωτής Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Παπασταύρου Αναστάσιος* Ομότιμος Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Γούπος Χρήστος* Επίκουρος Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Καραμέρης Αθανάσιος Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Καρτέρης Μιχαήλ Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Ζάγκας Θεοχάρης Αναπληρωτής Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ Μπλιούμης Βάϊος Αναπληρωτής Καθηγητής της Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ * Μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής 1 Επιβλέπων Καθηγητής

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενική φύση του θέματος Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Πρώτη χρήση του όρου-εισαγωγή έννοιας αειφορίας Σταθμοί στον διεθνή διάλογο για την αειφόρο ανάπτυξη Αειφόρος ανάπτυξη και Ευρωπαϊκή Ένωση Απόπειρες ορισμού της αειφόρου ανάπτυξης Αδύναμη / Ισχυρή αειφορία Αειφόρος ανάπτυξη και δασολογική επιστήμη Αειφόρος ανάπτυξη και Φυσικοί Πόροι Αειφόρος ανάπτυξη και πρωτογενής τομέας παραγωγής Αειφόρος ανάπτυξη και τουρισμός Αειφόρος ανάπτυξη και τοπική κοινωνία Σκοπός της έρευνας 38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΡΕΥΝΑ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Περιοχή Έρευνας Γενική περιγραφή του Δήμου Πιερίων Διοικητική Οργάνωση Μορφολογικά Χαρακτηριστικά (Έδαφος-Πέτρωμα- Ανάγλυφο) Χλωρίδα και Πανίδα των Πιερίων Ορέων Υποδομές Η τοπική οικονομία Γεωργία Κτηνοτροφία 59 47

7 Δασοπονία Ορεινός τουρισμός Τοπικός αναπτυξιακός σχεδιασμός Υλικά και Μέθοδοι Δημογραφικά στοιχεία Μετεωρολογικά στοιχεία Στοιχεία για τον πρωτογενή τομέα παραγωγής Στοιχεία για τον ορεινό τουρισμό Ερωτηματολόγιο Στοιχεία της έρευνας Μέθοδοι επεξεργασίας 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δημογραφικά στοιχεία Δημογραφικά στοιχεία-εξέλιξη του πληθυσμού. Στοιχεία παλαιότερων απογραφών Πυκνότητα του πληθυσμού Δομή του πληθυσμού Βιολογική κίνηση του πληθυσμού Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Δημογραφικά Στοιχεία. Απογραφή Πραγματικός πληθυσμός Μόνιμος πληθυσμός Νόμιμος πληθυσμός Ηλικιακοί δείκτες Πληθυσμιακή πυκνότητα Οικονομική κατάσταση Κατοικίες στον Δήμο Πιερίων Επίπεδο εκπαίδευσης Μετεωρολογικά στοιχεία Ανάλυση διακύμανσης (ANOVA) Ανάλυση Παλινδρόμησης (Regression Analysis) Πρωτογενής τομέας παραγωγής Γεωργία

8 Η καλλιέργεια του καπνού στον Δήμο Πιερίων Ανάλυση Παλινδρόμησης Κτηνοτροφία Δασοπονία Ορεινός τουρισμός- Χιονοδρομικό Κέντρο Ελατοχωρίου Πίνακες συχνοτήτων Προφίλ επισκεπτών Πίνακες διασταύρωσης Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με την ηλικία των 185 επισκεπτών Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με το φύλο των 192 επισκεπτών Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με το επίπεδο 197 εκπαίδευσης των επισκεπτών Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα 204 των επισκεπτών Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με τη συχνότητα 211 επίσκεψης στο ΧΚΕ Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με την ενασχόληση με 216 τα χειμερινά σπορ Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με το μεταφορικό μέσο Πίνακες διασταύρωσης σε σχέση με το σημείο εκκίνησης 220 των επισκεπτών Εξέλιξη αριθμού κλινών στον Δήμο Πιερίων Κόστος επίσκεψης στο ΧΚΕ 229 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Συμπεράσματα Προτάσεις 246 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιχείρησε να προσεγγίσει την ύπαρξη προοπτικών για αειφόρο / βιώσιμη ανάπτυξη σε μια ορεινή και μειονεκτική περιοχή, τον Δήμο Πιερίων, του νομού Πιερίας. Η αειφόρος ανάπτυξη είναι μια έννοια ευρεία, πολυσύνθετη και πολυεπίπεδη, η οποία έχει αποκτήσει ιδιαίτερη βαρύτητα σε διεθνές επίπεδο κυρίως τα τελευταία χρόνια. Η έρευνα επικεντρώθηκε στους τομείς που διαμορφώνουν την ανάπτυξη της περιοχής. Συγκεκριμένα, καταγράφηκαν και αναλύθηκαν δημογραφικά και μετεωρολογικά τοπικά δεδομένα καθώς και στοιχεία που αφορούν στις παραγωγικές δομές της περιοχής: γεωργία, κτηνοτροφία, δασοπονία, ορεινό τουρισμό, προκειμένου να εξεταστεί η συνολική συμβολή τους στην ανάπτυξη του Δήμου Πιερίων. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν: α) σαφή στροφή του τοπικού πληθυσμού στον ορεινό τουρισμό με πυρήνα το Χιονοδρομικό Κέντρο Ελατοχωρίου, β) ισχυρή υποβάθμιση του ρόλου της γεωργίας, η οποία στην περιοχή έρευνας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την καλλιέργεια του καπνού, γ) σταθερότητα ανάπτυξης στον τομέα της κτηνοτροφίας, όπου ικανοποιούνται οι αρχές της αειφορίας και δ) μικρή αλλά συνεχιζόμενη εξασθένιση της δασοπονίας. Τα ευρήματα της έρευνας υποδεικνύουν ότι προκειμένου να επιτευχθεί αειφορία στην περιοχή είναι απαραίτητη η εξισορρόπηση στην ανάπτυξη των τομέων παραγωγής, με κυριότερο ζήτημα τη δυσανάλογη άνοδο του τουρισμού και τον παράλληλο μαρασμό της γεωργίας. Λέξεις κλειδιά: αειφόρος / βιώσιμη ανάπτυξη, Δήμος Πιερίων, ορεινός τουρισμός, χιονοδρομικό κέντρο Ελατοχωρίου, μειονεκτικές περιοχές, πρωτογενής τομέας παραγωγής, καλλιέργεια καπνού. SUMMARY The current PhD thesis attempted to assess sustainable development perspectives in a mountainous, less favored area: Pierion Municipality in Pieria Prefecture. Sustainable development is a wide, complex and multilateral concept that has gained significant importance worldwide, especially in the last few years. The research was focused on factors

10 contributing to the development of the area. More precisely, demographic and meteorological data were recorded and analyzed as well as data related to production sectors that affect the area s development, namely agriculture, livestock breading, forestry and mountainous tourism, in order to assess their importance in Pierion Municipality development. Research results indicate: a) an obvious predilection of the local population towards mountainous tourism, centered around Elatochori snow center, b) major decline of agriculture, which in the research area is strongly connected with tobacco cultivation, c) steady growth in livestock breading and d) minor but continuous decline of forestry. Research findings suggest that a more balanced development of the different production sectors is required in order to achieve sustainability, particularly with regard to the uneven growth of tourism and the decline of agriculture. Keywords: sustainable development, Pierion municipality, mountainous tourism, Elatochori snow center, less favored areas, primary sector of the economy, tobacco cultivation.

11 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ EC = European Commission IUCN = International Union for Conservation of Nature LEI = Local Economic Initiative LFA = Less Favored Areas UN = United Nations UNCED = United Nations Conference on Environment and Development Α.Δ.Σ. = Αγροτικός Δασικός Συνεταιρισμός ΑΕΙ = Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΑΕΠ = Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν Δ.Δ.= Δημοτικό Διαμέρισμα ΕΑΣ = Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Ε.Ε. = Ευρωπαϊκή Ένωση Ε.Ο. = Εθνική Οδός Ε.Σ.Υ.Ε. = Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας ΕΠ.Ο. = Επαρχιακή Οδός ΗΕ = Ηνωμένα Έθνη κ.μ. = κυβικά μέτρα ΚΑΠ = Κοινή Αγροτική Πολιτική ΛΕΠ = Λιγότερο Ευνοημένες Περιοχές ΜΟΠ = Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα ΝΠΔΔ = Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου ΝΠΙΔ = Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου ΟΠΚ = Ομάδα Παραγωγών Καπνού ΟΤΑ= Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΤΕΙ = Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΧΑΟΣ = Χιονοδρομικός Αθλητικός Ορειβατικός Σύλλογος ΧΘ = Χιλιομετρική Θέση ΧΚΕ = Χιονοδρομικό Κέντρο Ελατοχωρίου

12 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Σελ. Πίνακας 1. Σχέδιο Καλλικράτης 44 Πίνακας 2. Νομικά πρόσωπα στον Δήμο Πιερίων 46 Πίνακας 3. Συγκεντρωτική κατάσταση ρεμάτων 53 Πίνακας 4. Πίνακας 5. Πίνακας 6. Κυριότερες καπνικές περιοχές-έκταση (ha) στην Ελλάδα το 2006 Ποικιλίες καπνού και παραγωγή αυτών για τα έτη (σε τόνους) Εκτάσεις, παραγωγοί και παραγωγή της καπνοκαλλιέργειας στον Νομό Πιερίας το 2002 Πίνακας 7. Δασοπονική παραγωγή και ιδιοκτησιακό καθεστώς 61 Πίνακας 8. Πίνακας 9. Μορφές δασοπονικής εκμετάλλευσης στο δημόσιο δάσος Ρητίνης-Βρίας Δασοσκεπής έκταση κατά διαχειριστική κλάση στο δημόσιο δάσος Ρητίνης-Βρίας Πίνακας 10. Προϋπολογισμοί Δήμου Πιερίων την περίοδο Πίνακας 11. Πληθυσμός στα δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Πιερίων τα έτη Πίνακας 12. Δημογραφικοί Δείκτες 90 Πίνακας 13. Πραγματικός πληθυσμός 93 Πίνακας 14. Μόνιμος πληθυσμός Δήμου Πιερίων κατά φύλο και ομάδες ηλικιών Πίνακας 15. Μόνιμος πληθυσμός κατά φύλο και ομάδες ηλικιών 97 Πίνακας 16. Νόμιμος Πληθυσμός κατά δήμο στον Νομό Πιερίας 100 Πίνακας 17. Νόμιμος πληθυσμός στον Δήμο Πιερίων 100 Πίνακας 18. Πίνακας 19. Πίνακας 20. Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός κατά φύλο Οικονομικώς ενεργός και μη ενεργός πληθυσμός απασχολούμενοι κατά τομέα οικονομικής δραστηριότητας και άνεργοι Κανονικές κατοικίες Δήμου Πιερίων ανάλογα με τις ανέσεις που διαθέτουν Πίνακας 21. Γενικά στοιχεία σταθμού Μόρνας 121 Πίνακας 22. Πολλαπλές συγκρίσεις (Post Hoc Tests) ANOVA 138 Πίνακας 23. Ομογενή Υποσύνολα (Homogeneous Subsets) 139 Πίνακας 24. Βασικές Παράμετροι μοντέλου (Model Summary)

13 Πίνακας 25. Ανάλυση ANOVA (b) 140 Πίνακας 26. Συντελεστές (Coefficients) (a) 141 Πίνακας 27. Βασικές παράμετροι μοντέλου (Model Summary) 142 Πίνακας 28. Ανάλυση ANOVA (b) 142 Πίνακας 29. Συντελεστές (Coefficients)(a) 143 Πίνακας 30. Εκμεταλλεύσεις και χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση αυτών σύμφωνα με τον τόπο απογραφής του κατόχου. Εκτάσεις σε στρέμματα Πίνακας 31. Πίνακας 32. Πίνακας 33. Πίνακας 34. Τεμαχισμός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων σε αγροτεμάχια Εκμεταλλεύσεις με αρδευόμενες και αρδευθείσες εκτάσεις Εκμεταλλεύσεις και εκτάσεις αυτών κατά είδος καλλιέργειας Στοιχεία για την καπνοκαλλιέργεια στον Δήμο Πιερίων την περίοδο Πίνακας 35. Βασικές παράμετροι (Model Summary) 158 Πίνακας 36. Ανάλυση ANOVA (b) 159 Πίνακας 37. Συντελεστές (a) 159 Πίνακας 38. Βασικές παράμετροι (Model Summary) 161 Πίνακας 39. Ανάλυση ANOVA (b) 161 Πίνακας 40. Συντελεστές (a) 161 Πίνακας 41. Αριθμός κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων ανά κατηγορία στον Δήμο Πιερίων Πίνακας 42. Αριθμός ζώων ανά κατηγορία στον Δήμο Πιερίων 163 Πίνακας 43. Μέσος Όρος Ζώων / εκμετάλλεση 163 Πίνακας 44. Στοιχεία για τον Α.Δ.Σ. Ρητίνης την περίοδο Πίνακας 45. Προέλευση επισκεπτών 173 Πίνακας 46. Μεταφορικό μέσο επισκεπτών 174 Πίνακας 47. Συχνότητα επισκέψεων 175 Πίνακας 48. Πηγές πληροφόρησης για το χιονοδρομικό κέντρο 176 Πίνακας 49. Διανυκτέρευση στην περιοχή 177 Πίνακας 50. Έξοδος για φαγητό στην περιοχή 177 Πίνακας 51. Ενασχόληση με χειμερινό άθλημα 178 Πίνακας 52. Επισκέψεις και σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα 179 Πίνακας 53. Γνώμη των επισκεπτών για το χιονοδρομικό

14 Πίνακας 54. Ηλικία επισκεπτών 182 Πίνακας 55. Φύλο επισκεπτών 182 Πίνακας 56. Επίπεδο εκπαίδευσης επισκεπτών 183 Πίνακας 57. Μηνιαίο εισόδημα επισκεπτών 184 Πίνακας 58. Σημείο εκκίνησης σε σχέση με την ηλικία 185 Πίνακας 59. Μεταφορικό μέσο σε σχέση με την ηλικία 186 Πίνακας 60. Συχνότητα επίσκεψης σε σχέση με την ηλικία 187 Πίνακας 61. Πηγή πληροφόρησης για ΧΚΕ σε σχέση με την ηλικία 188 Πίνακας 62. Διανυκτέρευση σε ξενοδοχείο σε σχέση με την ηλικία 189 Πίνακας 63. Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με την ηλικία 189 Πίνακας 64. Πίνακας 65. Ενασχόληση με χειμερινά αθλήματα σε σχέση με την ηλικία Επισκέψεις σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με την ηλικία Πίνακας 66. Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με την ηλικία 191 Πίνακας 67. Σημείο εκκίνησης σε σχέση με το φύλο 192 Πίνακας 68. Μεταφορικό μέσο σε σχέση με το φύλο 192 Πίνακας 69. Συχνότητα επίσκεψης σε σχέση με το φύλο 193 Πίνακας 70. Πηγή πληροφόρησης για ΧΚΕ σε σχέση με το φύλο 193 Πίνακας 71. Διανυκτέρευση σε ξενοδοχείο σε σχέση με το φύλο 194 Πίνακας 72. Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με το φύλο 194 Πίνακας 73. Πίνακας 74. Ενασχόληση με χειμερινά αθλήματα σε σχέση με το φύλο Επισκέψεις σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με το φύλο Πίνακας 75. Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με το φύλο 196 Πίνακας 76. Σημείο εκκίνησης σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 77. Μεταφορικό μέσο σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 78. Πίνακας 79. Πίνακας 80. Πίνακας 81. Συχνότητα επίσκεψης σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Πηγή Πληροφόρησης για ΧΚΕ σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Διανυκτέρευση σε ξενοδοχείο σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης

15 Πίνακας 82. Πίνακας 83. Πίνακας 84. Ενασχόληση με χειμερινά αθλήματα σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Επισκέψεις σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με το επίπεδο εκπαίδευσης Πίνακας 85. Σημείο εκκίνησης σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα 204 Πίνακας 86. Μεταφορικό μέσο σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα 205 Πίνακας 87. Πίνακας 88. Συχνότητα επίσκεψης σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα Διανυκτέρευση σε ξενοδοχείο σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα Πίνακας 89. Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα 207 Πίνακας 90. Πίνακας 91. Ενασχόληση με χειμερινά αθλήματα σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα Επισκέψεις σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα Πίνακας 92. Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με το μηνιαίο εισόδημα 210 Πίνακας 93. Πίνακας 94. Πίνακας 95. Πίνακας 96. Πίνακας 97. Πίνακας 98. Πίνακας 99. Πίνακας 100. Πίνακας 101. Πίνακας 102. Διανυκτέρευση σε σχέση με τη συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με τη συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ Ενασχόληση με χειμερινά αθλήματα σε σχέση με τη συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ Επίσκεψη σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με τη συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με τη συχνότητα επίσκεψης σε αυτό Συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ σε σχέση με την ενασχόληση με τα χειμερινά αθλήματα Επίσκεψη σε άλλα ΧΚ σε σχέση με την ενασχόληση με τα χειμερινά αθλήματα Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με την ενασχόληση με τα χειμερινά αθλήματα Συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ σε σχέση με το μεταφορικό μέσο Διανυκτέρευση στην περιοχή σε σχέση με το μεταφορικό μέσο Πίνακας 103. Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με το μεταφορικό μέσο

16 Πίνακας 104. Πίνακας 105. Πίνακας 106. Πίνακας 107. Πίνακας 108. Πίνακας 109. Πίνακας 110. Πίνακας 111. Μέσο μεταφοράς σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Συχνότητα επίσκεψης στο ΧΚΕ σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Διανυκτέρευση στην περιοχή σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Γεύμα στην περιοχή σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Επίσκεψη σε άλλα χιονοδρομικά κέντρα σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Γνώμη για το ΧΚΕ σε σχέση με το σημείο εκκίνησης των επισκεπτών Επίσκεψη σε άλλα ΧΚ σε σχέση με τη γνώμη για το ΧΚΕ Διανυκτέρευση σε σχέση με φαγητό στη γύρω περιοχή Πίνακας 112. Βασικές παράμετροι (Model Summary) 227 Πίνακας 113. ANOVA (b) 227 Πίνακας 114. Συντελεστές (Coefficients) (a) 227 Πίνακας 115. Κόστος μετακίνησης προς το Χιονοδρομικό Κέντρο Ελατοχωρίου Πίνακας 116. Τιμοκατάλογος Περιόδου Πίνακας 117. Τιμές ενοικίασης σκι 230 Πίνακας 118. Έξοδα διανυκτέρευσης σε ξενοδοχείο/ξενώνα (μέσες τιμές περιόδου Πίνακας 119. Συνολικές δαπάνες

17 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1. Συνεκτίμηση του ρόλου των τριών συνιστωσών της ανάπτυξης Σελ. Σχήμα 2. Οι τρεις πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης 4 Σχήμα 3. Πραγματικός πληθυσμός Δήμου Πιερίων ανά δημοτικό διαμέρισμα (ποσοστό %) Σχήμα 4. Ηλικιακή κατανομή πραγματικού πληθυσμού στο σύνολο του Δήμου Σχήμα 5. Σχήμα 6. Σχήμα 7. Ηλικιακή κατανομή πραγματικού πληθυσμού αρρένων στο σύνολο του Δήμου Ηλικιακή κατανομή πραγματικού πληθυσμού θηλέων στο σύνολο του Δήμου Αναλογία φύλων με βάση τον μόνιμο πληθυσμό του Δήμου Πιερίων Σχήμα 8. Μόνιμος πληθυσμός ανά δημοτικό διαμέρισμα 97 Σχήμα 9. Ηλικιακή κατανομή μόνιμου πληθυσμού στον Δήμο Πιερίων Σχήμα 10. Ηλικιακή κατανομή αρρένων στον Δήμο Πιερίων 99 Σχήμα 11. Ηλικιακή κατανομή θηλέων στον Δήμο Πιερίων 99 Σχήμα 12. Δείκτης γήρανσης ανά δημοτικό διαμέρισμα 101 Σχήμα 13. Δείκτης εξάρτησης ανά δημοτικό διαμέρισμα 102 Σχήμα 14. Δείκτης αντικατάστασης ανά δημοτικό διαμέρισμα 102 Σχήμα 15. Σχήμα 16. Σχήμα 17. Οικογενειακή κατάσταση στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Οικογενειακή κατάσταση αρρένων στο σύνολο του Δήμου Πιερίων (%) Οικογενειακή κατάσταση θηλέων στο σύνολο του Δήμου Πιερίων (%) Σχήμα 18. Πυκνότητα πληθυσμού ανά δημοτικό διαμέρισμα 105 Σχήμα 19. Οικονομικώς ενεργός πληθυσμός κατά φύλο 107 Σχήμα 20. Απασχολούμενοι κατά φύλο στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Σχήμα 21. Άνεργοι κατά φύλο στο σύνολο του Δήμου Πιερίων 108 Σχήμα 22. Οικονομικώς μη ενεργοί κατά φύλο στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Σχήμα 23. Ποσοστό Ανεργίας στον Δήμο Πιερίων 110 Σχήμα 24. Οικονομική κατάταξη πληθυσμού (%) κατά δημοτικό διαμέρισμα

18 Σχήμα 25. Διάκριση πληθυσμού Δήμου Πιερίων σε οικονομικώς ενεργό ή μη Σχήμα 26. Οικονομικώς ενεργός πληθυσμός κατά τομέα απασχόλησης στο σύνολο του Δήμου Σχήμα 27. Ομάδες επαγγελμάτων στο σύνολο του Δήμου Πιερίων 114 Σχήμα 28. Οικονομικώς ενεργός πληθυσμός κατά θέση στο επάγγελμα Σχήμα 29. Θέση στο επάγγελμα κατά φύλο 115 Σχήμα 30. Σχήμα 31. Σχήμα 32. Ανέσεις κατοικιών στο σύνολο του Δήμου Πιερίων (ποσοστό %) Πληθυσμός ηλικίας 6 ετών και άνω κατά επίπεδο εκπαίδευσης Επίπεδο εκπαίδευσης πληθυσμού ηλικίας έξι ετών και άνω στο Δήμο Πιερίων Σχήμα 33. Επίπεδο εκπαίδευσης στο Δήμο Πιερίων 119 Σχήμα 34. Επίπεδο εκπαίδευσης στον Δήμο Πιερίων κατά φύλο 120 Σχήμα 35. Ομβρογραφικό διάγραμμα 122 Σχήμα 36. Ετήσια πορεία βροχόπτωσης 122 Σχήμα 37. Χρονοσειρά βροχόπτωσης 123 Σχήμα 38. Ετήσια πορεία μέσης θερμοκρασίας αέρος 124 Σχήμα 39. Χρονοσειρά μέσης θερμοκρασίας αέρος 125 Σχήμα 40. Ετήσια πορεία μέσης μέγιστης θερμοκρασίας αέρος 126 Σχήμα 41. Χρονοσειρά μέσης μέγιστης θερμοκρασίας αέρος 127 Σχήμα 42. Ετήσια πορεία μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας αέρος 128 Σχήμα 43. Χρονοσειρά μέσης ελάχιστης θερμοκρασίας αέρος 129 Σχήμα 44. Ετήσια πορεία απόλυτα μέγιστης θερμοκρασίας αέρος 130 Σχήμα 45. Χρονοσειρά απόλυτα μέγιστης θερμοκρασίας αέρος 131 Σχήμα 46. Ετήσια πορεία απόλυτα ελάχιστης θερμοκρασίας αέρος 132 Σχήμα 47. Χρονοσειρά απόλυτα ελάχιστης θερμοκρασίας αέρος 133 Σχήμα 48. Ετήσια πορεία σχετικής υγρασίας αέρος 134 Σχήμα 49. Χρονοσειρά σχετικής υγρασίας αέρος 135 Σχήμα 50. Ετήσια πορεία ημερών βροχής 136 Σχήμα 51. Χρονοσειρά ημερών βροχής για τα έτη Σχήμα 52. Χρονοσειρά ημερών βροχής για τα έτη Σχήμα 53. Ανάλυση παλινδρόμησης για το ύψος βροχής σε σχέση με τον μήνα (περίοδος 12)

19 Σχήμα 54. Σχήμα 55. Σχήμα 56. Σχήμα 57. Σχήμα 58. Ανάλυση παλινδρόμησης για το ύψος βροχής σε σχέση με το έτος Αριθμός στρεμμάτων ανά εκμετάλλευση στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Αριθμός στρεμμάτων ανά είδος εκμετάλλευσης στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Είδος εκμετάλλευσης (ποσοστό) στο σύνολο του Δήμου Πιερίων Ποσοστό αγροτεμαχίων ανά δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Πιερίων Σχήμα 59. Μέση έκταση ανά εκμετάλλευση ανά δημοτικό διαμέρισμα Σχήμα 60. Αρδευόμενες εκμεταλλεύσεις (%) ανά δημοτικό διαμέρισμα Σχήμα 61. Είδος καλλιέργειας στο σύνολο του Δήμου Πιερίων (%) 151 Σχήμα 62. Σχήμα 63. Σχήμα 64. Σχήμα 65. Σχήμα 66. Σχήμα 67. Εξέλιξη του αριθμού των καπνοπαραγωγών του Δήμου Πιερίων την περίοδο Εξέλιξη της παραγωγής καπνού (αριθμός κιλών) του Δήμου Πιερίων την περίοδο Εξέλιξη των εκτάσεων καπνοκαλλιέργειας (αριθμός στρεμμάτων) στον Δήμο Πιερίων την περίοδο Εξέλιξη του αριθμού των κιλών καπνού ανά στρέμμα στον Δήμο Πιερίων την περίοδο Εξέλιξη του αριθμού των κιλών καπνού ανά παραγωγό στον Δήμο Πιερίων την περίοδο Σύγκριση της τιμής του κιλού του καπνού σε σχέση με την πληρωτέα τιμή του καπνού την περίοδο Σχήμα 68. Εξέλιξη της τιμής του καπνού την περίοδο Σχήμα 69. Σχήμα 70. Εξέλιξη της πληρωτέας τιμής του καπνού την περίοδο Γράφημα διασποράς παλινδρόμησης της παραγωγής του καπνού Σχήμα 71. Γράφημα διασποράς παλινδρόμησης της τιμής καπνού/κιλό Σχήμα 72. Ποσόστωση βοοειδών στον Δήμο Πιερίων 164 Σχήμα 73. Ποσόστωση χοίρων στον Δήμο Πιερίων 164 Σχήμα 74. Ποσόστωση πουλερικών στον Δήμο Πιερίων 165 Σχήμα 75. Ποσόστωση αιγών στον Δήμο Πιερίων 166 Σχήμα 76. Ποσόστωση προβατοειδών στον Δήμο Πιερίων

20 Σχήμα 77. Σχήμα 78. Σχήμα 79. Ποσοστό κάλυψης κατά δασοπονικό είδος στα Δ.Δ. Βρίας- Ρητίνης Ποσοστό κάλυψης κατά δασοπονικό είδος στο Δ.Δ. Ελατοχωρίου Ποσοστό κάλυψης κατά δασοπονικό είδος στον Δήμο Πιερίων Σχήμα 80. Εξέλιξη αριθμού μελών στον Α.Δ.Σ. Ρητίνης Πιερίας 171 Σχήμα 81. Οι κυριότερες ελλείψεις του χιονοδρομικού 180 Σχήμα 82. Οι κυριότερες ελλείψεις της περιοχής 180 Σχήμα 83. Επίπεδο εκπαίδευσης στο σύνολο του πληθυσμού 184 Σχήμα 84. Εξέλιξη αριθμού κλινών στην περιοχή έρευνας 226 Σχήμα 85. Γράφημα διασποράς παλινδρόμησης ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ Σελ. Χάρτης 1. Χάρτης χιονοδρομικών κέντρων Ελλάδας 32 Χάρτης 2. Χάρτης Ελλάδας 41 Χάρτης 3. Χάρτης Νομού Πιερίας 42 Χάρτης 4. Χάρτης Δήμου Πιερίων 42

21 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Γενική φύση του θέματος Το περιβάλλον και η προστασία του είναι θέματα τα οποία κυριαρχούν στην επικαιρότητα της σύγχρονης εποχής. Είναι γεγονός, άλλωστε, ότι η παγκόσμια συγκυρία είναι εξαιρετικά δυσμενής για το περιβάλλον. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, οι καταστροφές των οικοσυστημάτων, η μείωση της βιοποικιλότητας, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η μόλυνση της ατμόσφαιρας, το νέφος των μεγαλουπόλεων, η έλλειψη πρασίνου, η λειψυδρία είναι μόνο μερικοί από τους λόγους που συντελούν στη σταδιακή υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος φέρει μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τη σημερινή κρίσιμη κατάσταση του περιβάλλοντος. Η ολοένα αυξανόμενη χρήση των φυσικών πόρων, η αλόγιστη σπατάλη νερού, οι παράνομες υλοτομίες, οι εκχερσώσεις, η παραγωγή ασύλληπτων ποσοτήτων σκουπιδιών, η χρήση φυτοφαρμάκων στη γεωργία, η παράνομη θήρα ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση, οι υπερβολές στην κατανάλωση ενέργειας, η καθημερινή χρήση ρυπογόνων οχημάτων αποτελούν ανθρώπινες δραστηριότητες με σωρευτικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Κατά συνέπεια, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για την άμεση λήψη δραστικών μέτρων σε διεθνές επίπεδο, πριν η κατάσταση καταστεί μη αναστρέψιμη. Η στροφή προς την αειφορία είναι μια σύγχρονη λύση η οποία προκρίνεται σε διεθνές πολιτικό επίπεδο για την αντιμετώπιση των προαναφερθέντων προβλημάτων. Στις μέρες μας όλο και πιο συχνά ακούγονται οι όροι βιώσιμη ανάπτυξη και αειφόρος ανάπτυξη. Ετυμολογικά το επίθετο «βιώσιμος» προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα βιόω-ῶ και σημαίνει «αυτός που μπορεί να ζήσει, να επιβιώσει» (Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη 1993). Το επίθετο «αειφόρος» έχει σκοπό να τονίσει ότι το ουσιαστικό στο οποίο αποδίδεται φέρει ή δίνει κάτι για πάντα (αεί). Έτσι, με βάση την ετυμολογία του όρου, η αειφόρος ανάπτυξη ορίζεται ως εκείνο το είδος της ανάπτυξης που φέρει (ή που δίνει) πάντα (αεί) και όσο το δυνατόν σταθερού ύψους αγαθά.

22 2 Οι ελληνικοί όροι βιώσιμος ανάπτυξη και αειφόρος ανάπτυξη προέκυψαν από τη μετάφραση του αγγλοσαξωνικού όρου sustainable development στις μελέτες ερευνητών διαφόρων ειδικοτήτων (οικονομολόγων, βιολόγων, χημικών, δασολόγων, περιβαλλοντολόγων κ.ο.κ.), οι οποίοι επέλεξαν διαφορετικές αποδόσεις του όρου στην προσπάθειά τους να εστιάσουν καλύτερα στο αντικείμενο της κάθε επιστήμης. Ο ίδιος όρος αποδίδεται από ορισμένους Έλληνες ερευνητές ως διατηρήσιμη ανάπτυξη. Ο όρος sustainable development αποκτά τη σημαντική δυναμική του με την έκθεση Μπράντλαντ (1987) 1, όπου ορίζεται ως : «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος δίχως να περιορίζει την ικανότητα μελλοντικών γενεών να εξασφαλίζουν τις δικές τους ανάγκες». Με βάση αυτόν τον ορισμό, η απόδοση αειφόρος ανάπτυξη ερμηνεύει καλύτερα το περιεχόμενο του όρου sustainable development σε σχέση με τη βιώσιμη ή τη διατηρήσιμη ανάπτυξη. Παρότι η βιώσιμη ανάπτυξη ως μετάφραση του όρου sustainable development είναι ίσως πιο ακριβής, γι αυτό και ενδεχομένως να προτιμήθηκε αρχικά, με την πάροδο των ετών οι μελετητές επικεντρώθηκαν περισσότερο στο περιεχόμενο της έκθεσης Μπράντλαντ, με αποτέλεσμα να υπερισχύσει ο όρος αειφόρος ανάπτυξη. Ορισμένοι συγγραφείς, ωστόσο, εκφράζουν την έντονη αντίρρησή τους για την επικράτηση του όρου αειφόρος ανάπτυξη. Ο Μούσης (2005) λόγου χάρη, συγγραφέας πληθώρας βιβλίων για την Ευρωπαϊκή Ένωση, τάσσεται αναφανδόν υπέρ του όρου βιώσιμη ανάπτυξη, θεωρώντας ότι αποδίδει καλύτερα το sustainable development, και χαρακτηρίζει «περίεργο» και ασαφή τον όρο αειφόρο ανάπτυξη. Στη Δασολογική επιστήμη, ο όρος αειφορία χρησιμοποιείται εδώ και πολλά χρόνια. Η αειφορία των καρπώσεων, ειδικά, αποτελεί σημείο αναφοράς στη Δασοκομία. Ο όρος βιώσιμη ανάπτυξη χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο σε επιστήμες όπως η βιολογία, η χημεία κ.ο.κ., ενώ ο όρος διατηρήσιμη ανάπτυξη είναι περισσότερο οικονομικός όρος, ο οποίος έγινε ευρέως γνωστός με τη Στρατηγική της Λισσαβόνας. Η Στρατηγική της Λισσαβόνας, η οποία καταρτίστηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το Μάρτιο του 2000, 1 Για την έκθεση Μπράντλαντ γίνεται εκτενής αναφορά στη συνέχεια της διατριβής.

23 3 αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στόχος της είναι να καταστήσει την Ε.Ε. ως «την πιο δυναμική και ανταγωνιστική οικονομία στον κόσμο» και, προκειμένου να επιτευχθεί η διατηρήσιμη οικονομική ανάπτυξη, θεωρεί θεμελιώδη παράγοντα τη γνώση μέσω της κοινωνίας της πληροφορίας. Βασική επιδίωξη της Στρατηγικής της Λισσαβόνας είναι επίσης η αύξηση της εργασίας, αλλά και η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής (European Union Parliament Website Lisbon European Council 23 and 24 March Presidency Conclusion). Έτσι, η Στρατηγική της Λισσαβόνας έχει σαφή οικονομικό προσανατολισμό (κάνοντας λόγο για λειτουργική αγορά, τη διατηρησιμότητα των δημόσιων οικονομικών κ.α.), με το περιβάλλον να περνάει σε δεύτερη μοίρα. Τελευταία ακούγεται επίσης ο όρος πράσινη ανάπτυξη, ο οποίος ωστόσο δεν έχει ακόμη τεκμηριωθεί επιστημονικά. Χρησιμοποιείται συνήθως μαζί με τον όρο πράσινη ενέργεια, την ενέργεια δηλαδή που προέρχεται από πηγές ενέργειας καθαρές και φιλικές προς το περιβάλλον, όπως είναι η γεωθερμική, η αιολική, η ηλιακή και η υδροδυναμική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί μέρος της αειφόρου ανάπτυξης και πως, αντίστοιχα, η αειφόρος ανάπτυξη είναι μια πιο ευρεία έννοια που εμπεριέχει την πράσινη ανάπτυξη. Ως έννοια, η πράσινη ανάπτυξη σχετίζεται συνήθως με τον σχεδιασμό των χρήσεων γης και περιλαμβάνει τις περιφερειακές περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανάπτυξης, καθώς επίσης και την ιδέα των πράσινων κτιρίων. Αυτού του τύπου η ανάπτυξη περιλαμβάνει αστικό σχεδιασμό, περιβαλλοντικό σχεδιασμό και αρχιτεκτονική. Οι στρατηγικές της πράσινης ανάπτυξης προέρχονται κατά κύριο λόγο από μια έκδοση του Rocky Mountain Institute 2 με τίτλο Πράσινη Αναπτυξη: Ενώνοντας την Οικολογία με τα ακίνητα (Wilson et al. 1997). Το Σχήμα 1 έχει επικουρικό ρόλο ως προς την κατανόηση και αποσαφήνιση των διαφορετικών όρων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να περιγράψουν την ανάπτυξη μιας κοινωνίας, με βάση τρεις θεμελιώδεις συνιστώσες: περιβάλλον, οικονομία και κοινωνία. 2 Το Rocky Mountain Institute είναι ένας ανεξάρτητος, μη κερδοσκοπικός οργανισμός με κύριο στόχο την επίτευξη αποτελεσματικής χρήσης των φυσικών πόρων προκειμένου να καταστεί ο κόσμος ασφαλής, εύπορος και τελικά αειφόρος.

24 4 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ανεκτή αειφόρος ισόρροπη ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ βιώσιμη ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Σχήμα 1. Συνεκτίμηση του ρόλου των τριών συνιστωσών της ανάπτυξης (Πηγή: IUCN) Η ανάπτυξη που συνδέει το περιβάλλον με την κοινωνία χαρακτηρίζεται ως ανεκτή (bearable), ενώ η ανάπτυξη που συνυπολογίζει περιβάλλον και οικονομία ως βιώσιμη (viable) τέλος, το είδος της ανάπτυξης που λαμβάνει υπόψη την οικονομία και την κοινωνία είναι η δίκαιη ή ισόρροπη (equitable) ανάπτυξη. Η αειφόρος ανάπτυξη, όπως φαίνεται ξεκάθαρα στο παραπάνω σχήμα, αποτελεί τον κοινό τόπο μεταξύ των τριών συνιστωσών: του περιβάλλοντος, της οικονομίας και της κοινωνίας. Οικονομική Μεγέθυνση Αειφόρος Ανάπτυξη Προστασία Περιβάλλοντος Κοινωνική Πρόοδος Σχήμα 2. Οι τρεις πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης (Πηγή: IUCN) Το Σχήμα 1 μπορεί να αποδοθεί και με τη μορφή πυλώνων (βλ. Σχήμα 2). Πολλοί μελετητές (Figge et al. 2002, Pope et al. 2004, Gibson 2006) κάνουν αναφορά στους τρεις πυλώνες που οδηγούν στην αειφόρο ανάπτυξη: την οικονομική μεγέθυνση, την προστασία του περιβάλλοντος και την κοινωνική πρόοδο.

25 5 Στη συνέχεια της διατριβής και προκειμένου να αποφευχθεί η δημιουργία σύγχυσης, από το σύνολο των όρων που χρησιμοποιούνται στην ελληνική γλώσσα για να αποδώσουν το αγγλοσαξωνικό sustainable development (βιώσιμη, αειφόρος, διατηρήσιμη) επιλέγεται να χρησιμοποιείται ο όρος αειφόρος ή αειφορική ανάπτυξη. Η επιλογή της συγκεκριμένης απόδοσης βασίζεται στον κεντρικό ρόλο της έκθεσης Μπράντλαντ σε οποιαδήποτε απόπειρα ορισμού και ερμηνείας του όρου. Εξάλλου, καθώς η παρούσα διατριβή εκπονείται στη Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος και πρωτίστως απευθύνεται σε Δασολόγους, είναι εύλογο να προκριθεί ο όρος αειφόρος ανάπτυξη, ο οποίος είναι πιο οικείος προς τη δασολογική επιστήμη. Η βαρύτητα του όρου sustainable development αποδεικνύεται από τον τεράστιο όγκο βιβλίων που έχουν γραφεί για το θέμα αυτό, αλλά και από το πλήθος των εργασιών που έχουν δημοσιευτεί σχετικά Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Η αειφόρος ανάπτυξη ως έννοια είναι πάρα πολύ ευρεία. Στην ανασκόπηση της βιβλιογραφίας που ακολουθεί καταγράφονται τα σημαντικότερα ευρήματα της εξαιρετικά ογκώδους σχετικής βιβλιογραφίας, με ιδιαίτερη έμφαση σε θέματα τα οποία αφορούν στη δασολογική επιστήμη ή την περιοχή έρευνας Πρώτη χρήση του όρου-εισαγωγή έννοιας αειφορίας Η συντριπτική πλειοψηφία των μελετητών σε διεθνές επίπεδο (Mitcham 1995, Schubert et al. 2005, Sneddon et al. 2005) συμφωνούν ότι ο όρος αειφόρος ανάπτυξη απέκτησε την τεράστια δυναμική του με την περίφημη πλέον έκθεση Μπράντλαντ (The Brundtland Report 1987), η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον ακόλουθο ορισμό που προαναφέρθηκε: «Η αειφόρος ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες». 3 Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στον δικτυακό τόπο υπάρχουν περίπου εργασίες που περιέχουν τον όρο sustainable development είτε στον τίτλο είτε στις λέξεις κλειδιά (keywords) ή σε κάποιο σημείο της εργασίας (τελευταία ενημέρωση από διαδίκτυο, 8/12/2009).

26 6 Κάποια ψήγματα της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης μπορούν να ανιχνευτούν ήδη στο έργο της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources -IUCN) το 1969 και στη Διάσκεψη της Στοκχόλμης (The Stockholm Conference) το Η αειφόρος ανάπτυξη ως ιδέα είχε υιοθετηθεί επίσης από την Παγκόσμια Στρατηγική Διατήρησης (World Conservation Strategy - WCS), που δημιουργήθηκε από τη Διεθνή Ένωση για τη διατήρηση της φύσης (International Union for the Conservation of Nature, WWF) και από το Πρόγραμμα για το περιβάλλον των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Environmental Programme) το Η εισαγωγή της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης στη διεθνή πολιτική σκηνή, ωστόσο, συνδέεται άρρηκτα με την έκθεση Μπράντλαντ, ο θεμελιώδης ρόλος της οποίας αναγνωρίζεται ακόμη και από μελετητές όπως οι Dixon και Fallon (1989), Mebratu (1998), Bebbington (2001) και άλλους, που τονίζουν ότι ο όρος αειφόρος ανάπτυξη έχει παλαιότερες ρίζες Σταθμοί στον διεθνή διάλογο για την αειφόρο ανάπτυξη Οι διασκέψεις της διεθνούς κοινότητας και τα αποτελέσματα των εργασιών τους που αναφέρονται στη συνέχεια αποτελούν τους σημαντικότερους σταθμούς για την εξέλιξη της αειφόρου ανάπτυξης σε παγκόσμιο επίπεδο. Η Σύνοδος της Στοκχόλμης (The Stockholm Conference-1972) Η πρώτη μεγάλη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών (U.N.) για το περιβάλλον πραγματοποιήθηκε το 1972 στη Στοκχόλμη της Σουηδίας, από τις 5 Ιουνίου μέχρι τις 16 Ιουνίου άλλωστε, από τότε η 5 η Ιουνίου θεσπίστηκε ως παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος και γιορτάζεται κάθε χρόνο ( Η πρωτοβουλία ανήκε στον πρωθυπουργό της Σουηδίας Ούλαφ Πάλμε (Olof Palme) και στον γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνων Κουρτ Βαλντχάιμ (Kurt Waldheim). Στην ιστορική αυτή σύνοδο έλαβαν μέρος 113 χώρες και περισσότερες από 400 κυβερνητικές και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Η Σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (United Nations Conference on the Human Environment) ή Σύνοδος της Στοκχόλμης (Stockholm Conference), όπως είναι γνωστή έκτοτε, αναγνωρίζεται ευρέως

27 7 ως η απαρχή για τη σύγχρονη ευαισθητοποίηση σε περιβαλλοντικά ζητήματα, τόσο της πολιτικής και των πολιτικών όσο και των απλών πολιτών όλου του κόσμου. Η σύνοδος κατέληξε σε διακήρυξη 26 αρχών σχετικά με το περιβάλλον και την ανάπτυξη, ενώ για πρώτη φορά συζητήθηκαν θέματα όπως η βλαβερή επίδραση των χλωροφθορανθράκων στο στρώμα του όζοντος, καθώς επίσης και η υπερθέρμανση του πλανήτη. Η Επιτροπή Μπράντλαντ (The Brundtland Commission-1983) H Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την ανάπτυξη (World Commission on Environment and Development - WCED), γνωστή και ως Επιτροπή Μπράντλαντ από το όνομα της προέδρου της Επιτροπής και Πρωθυπουργού της Νορβηγίας Gro Harlem Brundtland 4, συνήλθε το 1983 υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών. Στόχος της ήταν να καταδείξει το αυξημένο ενδιαφέρον για την επιταχυνόμενη υποβάθμιση του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων και τις επιπτώσεις στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Κατά τις εργασίες της επιτροπής αναγνωρίστηκε ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα είχαν παγκόσμιο ενδιαφέρον και καθορίστηκε ότι για το κοινό συμφέρον όλων των εθνών ήταν απαραίτητο να υιοθετηθούν πολιτικές για την αειφόρο ανάπτυξη. Η Έκθεση Μπράντλαντ (Brundtland Report-1987) Η Έκθεση Μπράντλαντ παρουσιάζει τα αποτελέσματα των εργασιών της επιτροπής Μπράντλαντ και δημοσιεύτηκε το 1987 με τίτλο «Το κοινό μας μέλλον» (Our Common Future). Η έκθεση αποσκοπούσε στην ανάκτηση του πνεύματος της Συνόδου της Στοκχόλμης (1972), με στόχο να ταυτίσει το περιβάλλον με την ανάπτυξη. Η έκθεση ήταν η τρίτη σε μια σειρά πρωτοβουλιών των Ηνωμένων Εθνών: η πρώτη ήταν το Πρόγραμμα για Επιβίωση και Κοινή Κρίση (Programme for Survival and Common Crisis) της Επιτροπής Brandt. Ακολούθησε το έργο της 4 Η Gro Harlem Brundtland γεννήθηκε στο Όσλο το Πολιτικός, πρώην πρωθυπουργός της Νορβηγίας, διπλωμάτης και φυσικός, θεωρείται από τους πρωτοπόρους στον καθορισμό της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης. Σήμερα υπηρετεί ως Ειδική Απεσταλμένη για την κλιματική αλλαγή υπό τον γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Ban Ki-moon. Το 2008 έλαβε το μετάλλιο Αρχιτεκτονικής από το ίδρυμα Thomas Jefferson.

28 8 Επιτροπής Palme για την ασφάλεια και τους αφοπλισμούς, με τίτλο «Κοινή Ασφάλεια» (Common Security). Το αποτέλεσμα των εργασιών της Επιτροπής Μπράντλαντ ήταν η πλέον σημαντική μεταξύ αυτών των προσπαθειών, καθώς επηρέασε σημαντικά την αναπτυξιακή πολιτική πολλών χωρών, αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων (Davis 1991), και η ιδέα της αειφόρου ανάπτυξης κέρδισε ευρεία υποστήριξη ως ένας απαραίτητος στόχος πολιτικής για την ανθρωπότητα (Redclift 1987, Hajer 1997, Meadowcroft 2000, Bebbington και Gray 2001). Από την Έκθεση Μπράντλαντ, η αειφόρος ανάπτυξη εξασφάλισε την προσοχή τόσο των απλών πολιτών όσο και των πολιτικών και των κυβερνήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Έτσι, πολλές κυβερνήσεις πλέον αναζητούν την επίτευξη μιας άριστης ισορροπίας ανάμεσα στην περιβαλλοντική διαχείριση, την οικονομική ανάπτυξη και τις κοινωνικές αξίες (Davey et al. 2003). Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (Rio Summit ή Earth Summit-1992) Η Σύνοδος της Στοκχόλμης, η Επιτροπή Μπράντλαντ και τελικά η δημοσίευση της Έκθεσης Μπράντλαντ έθεσαν τις βάσεις για τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (United Nations Conference on Environment and Development), η οποία πραγματοποιήθηκε το 1992 στο Ρίο της Βραζιλίας. Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη ήταν μια μνημειώδης προσπάθεια της διεθνούς κοινότητας να φτάσει σε ομοφωνία για τις αρχές και τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό για την παγκόσμια αειφόρο ανάπτυξη (Porter και Brown 1996). Η συνδιάσκεψη στο Ρίο της Βραζιλίας τον Ιούνιο του 1992 ήταν στην πραγματικότητα η πρώτη παγκόσμια σύνοδος κορυφής, με τη συμμετοχή 110 αρχηγών κρατών, και αποτέλεσε ένα τεράστιο βήμα προς τα εμπρός μετά τη Σύνοδο της Στοκχόλμης το Η Διάσκεψη Κορυφής του Ρίο, όπως είναι επίσης γνωστή, είχε ως αποτέλεσμα ένα σύντομο κείμενο, τη Διακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη ή πιο απλά τη Διακήρυξη του Ρίο. Από τη Διάσκεψη Κορυφής προέκυψαν επίσης τα ακόλουθα επίσημα κείμενα: η Ατζέντα 21 (Agenda 21),

29 9 η Συμφωνία για τη Βιοποικιλότητα (Convention on Biological Diversity), οι Αρχές για το Δάσος (Forest Principles) και το Πλαίσιο Συμφωνίας για την Κλιματική Αλλαγή (Framework Convention on Climate Change). Η Διακήρυξη του Ρίο περιλαμβάνει 27 αρχές. Σύμφωνα με την πρώτη αρχή, η οποία αναφέρεται στον ρόλο των ανθρώπων, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για την αειφόρο ανάπτυξη βρίσκεται ο άνθρωπος. ( Η Ατζέντα 21, που πήρε την ονομασία αυτή επειδή αναφέρεται στον 21 ο αιώνα, ήταν το σημαντικότερο αποτέλεσμα των εργασιών της διάσκεψης. Πρόκειται για μια μη δεσμευτική συμφωνία, η οποία αποτελεί ένα παγκόσμιο σχέδιο δράσης για περισσότερο αειφόρες κοινωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι διαπραγματεύσεις για την Ατζέντα 21 ήταν οι ευρύτερες και οι πλέον σύνθετες διεθνείς συζητήσεις. Στις 294 σελίδες της, σε 38 κεφάλαια και 115 ξεχωριστές θεματικές ενότητες, η Ατζέντα 21 εμπεριέχει κάθε περιβαλλοντικό θέμα, καθώς επίσης και τις διεθνείς πολιτικές με επιρροή στο περιβάλλον και την ανάπτυξη, αλλά και το σύνολο των τοπικών κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών. «Η επιτυχής εφαρμογή της Ατζέντας 21 είναι η πρώτη και κύρια υποχρέωση των κυβερνήσεων. Οι εθνικές στρατηγικές, τα σχέδια, οι πολιτικές και οι διαδικασίες είναι πολύ κρίσιμες για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Η διεθνής συνεργασία θα πρέπει να υποστηρίζει και να συμπληρώνει τέτοιες εθνικές προσπάθειες» (Excerpts from Agenda 21, UNCED 1992). Οι Porter και Brown (1996) χαρακτηρίζουν αυτές τις μη δεσμευτικές συμφωνίες (την Ατζέντα 21, τη Διακήρυξη του Ρίο και την Έκθεση των Αρχών για τα Δάση) ως ασπίδα προστασίας για την παγκόσμια αειφόρο ανάπτυξη. Μετά τη Διάσκεψη του Ρίο ο όρος αειφόρος ανάπτυξη ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο σε διεθνές επίπεδο, απασχολώντας όλο και περισσότερο την κοινή γνώμη και τις συζητήσεις σε διεθνή fora. Από τη στιγμή που έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό, το περιεχόμενο της αειφορίας εξελίχθηκε σε ένα νέο κοινωνικοοικονομικό παράδειγμα (UN 1993).

30 10 Η Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ (Earth Summit 2002) Το 2002, δέκα χρόνια μετά την διάσκεψη στο Ρίο, πραγματοποιήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νοτίου Αφρικής η δεύτερη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη. Η Διακήρυξη του Γιοχάνεσμπουργκ (Johannesburg Declaration) ήταν το αποτέλεσμα αυτής της διάσκεψης, ως συνέχεια των προηγούμενων διακηρύξεων της Στοκχόλμης (1972) και του Ρίο (1992). Πρόκειται για μια συμφωνία η οποία στηρίζεται στις προηγούμενες διακηρύξεις και προβάλλει την αναγκαιότητα για αειφόρο ανάπτυξη με τρόπο περισσότερο γενικό σε σχέση με τη Διακήρυξη του Ρίο. Η συμφωνία αυτή επικεντρώνεται κυρίως «στις παγκόσμιες συνθήκες οι οποίες εμπεριέχουν κινδύνους για την αειφόρο ανάπτυξη όπως η πείνα, η εξαθλίωση, τα ναρκωτικά, το οργανωμένο έγκλημα, ο πόλεμος, οι φυσικές καταστροφές, η τρομοκρατία, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, οι ασθένειες (Johannesburg Declaration 19)». Όπως έγινε φανερό, η αειφόρος ανάπτυξη έχει απασχολήσει αρκετά τη διεθνή κοινότητα. Το 1996 η Επιτροπή για την αειφόρο ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών ανακοίνωσε τη διατύπωση ενός προσχεδίου που αφορούσε σε δείκτες αειφόρου ανάπτυξης, προκειμένου να εκτιμήσει και να συγκρίνει το μέγεθος της αειφόρου ανάπτυξης κάθε χώρας (United Nations Commission on Sustainable Development 1996). Από τότε, οι δείκτες αειφόρου ανάπτυξης έχουν εξελιχθεί και εφαρμοστεί σε πολλές χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Oh et al. 2005). Η πρόσφατη Έκθεση για την Παγκόσμια Ανάπτυξη (World Development Report) της Παγκόσμιας Τράπεζας (2000) δίνει έμφαση στην ποιότητα της ανάπτυξης αλλά και στην κατανομή της, θεωρώντας την εξάλειψη της φτώχιας ως το τελικό ζητούμενο της αειφόρου ανάπτυξης. Τα Ηνωμένα Έθνη έχουν ανακηρύξει τη δεκαετία ως τη δεκαετία της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη (Decade of Education for Sustainable Development), όπου η UNESCO κατέχει πρωταρχικό ρόλο. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι να συνδυάσει τις αρχές, τις αξίες και τις πρακτικές της αειφόρου ανάπτυξης σε όλες τις όψεις της εκπαίδευσης και της μάθησης ( Ο ρόλος της εκπαίδευσης στην

31 11 αειφόρο ανάπτυξη, ωστόσο, έχει αποτελέσει αντικείμενο σφοδρής αντιπαράθεσης (Hopkins 1998, Bonnett 1999, Rassool 1999, Jickling 2000, Foster 2001, Gough 2002). Αρκετοί ισχυρίζονται ότι η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί ακατάλληλο θέμα προς διδασκαλία, επειδή ως έννοια είναι πολύ κανονιστική, διφορούμενη και τελικά αναποτελεσματική ως προς την επίλυση των σύνθετων προβλημάτων που θα αντιμετωπίσουν οι μελλοντικές γενιές. (Jickling 2000) Αειφόρος ανάπτυξη και Ευρωπαϊκή Ένωση Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) δίνει μεγάλη βαρύτητα στην αειφόρο ανάπτυξη. Η στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη, που εγκρίθηκε το 2001 και αναθεωρήθηκε το 2005, συμπληρώνεται, μεταξύ άλλων, από την αρχή της ένταξης των περιβαλλοντικών προβληματισμών στις ευρωπαϊκές πολιτικές που έχουν αντίκτυπο στο περιβάλλον ( s15001.htm). Εγκρίνοντας τη στρατηγική υπέρ της αειφόρου ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Γκέτεμποργκ αναγνώρισε ότι θα έπρεπε να αναπτυχθεί η εξωτερική της διάσταση και κάλεσε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (European Commission) να ασχοληθεί με τη συνεισφορά της Ε.Ε. στην αειφόρο ανάπτυξη σε διεθνές επίπεδο. ( leg/el/lvb/l28015.htm) Στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αρμόδιος Επίτροπος για θέματα Περιβάλλοντος ήταν για την περίοδο ο κ. Σταύρος Δήμας. Ο κ. Δήμας με σειρά συνεντεύξεών του έχει τονίσει την αναγκαιότητα δημιουργίας αυτοτελούς Υπουργείου Αειφόρου Ανάπτυξης στην Ελλάδα. Η Ελλάδα απέκτησε αυτοτελές Υπουργείο Περιβάλλοντος πολύ πρόσφατα, μετά τις τελευταίες εθνικές εκλογές (4/10/2009) και ενώ το περιβάλλον ως έννοια βρίσκεται πολύ ψηλά στην ατζέντα των περισσότερων κυβερνήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Μέχρι τότε ο τομέας του περιβάλλοντος συνυπήρχε στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ) και ήταν σαφώς υποβαθμισμένος, καθώς οι προτεραιότητες του υπουργείου ήταν τα δημόσια έργα. Η δημιουργία Υπουργείου Περιβάλλοντος σίγουρα αποτελεί ένα μεγάλο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, ωστόσο δεν επαρκεί.

32 12 Απαιτείται συνολικότερη ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας σχετικά με το περιβάλλον και την κρισιμότητα της κατάστασής του Απόπειρες ορισμού της αειφόρου ανάπτυξης Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί πλέον έναν ευρύτατα χρησιμοποιούμενο όρο και έχει κερδίσει τη γενική αποδοχή όλων των επιστημών και όχι μόνο των περιβαλλοντικών, κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες (Pimenidis κ.α. 2004). Στην Έκθεση Μπράντλαντ, η αειφόρος ανάπτυξη ορίζεται πολύ αδρά, με συνέπεια να προκύπτει πλήθος διαφορετικών ορισμών για την έννοια (Redclift 1987, Lélé 1991, Reid 1995, Bebbington 2001). Το γεγονός αυτό συνέβαλε στην ανάδειξη της ιδέας της αειφόρου ανάπτυξης σε δεσπόζουσα έννοια στις περιβαλλοντικές και κοινωνικές συζητήσεις παγκοσμίως, καθώς ήταν εφικτό να την ορίζει καθένας με τρόπο ώστε να ικανοποιεί τις δικές του ανάγκες. Από τότε, η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο για να προωθήσει διαφορετικές πρωτοβουλίες σε διαφορετικούς κύκλους (Hajer 1997) και σημαίνει «διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους σε διαφορετικά περιβάλλοντα» (Bebbington 2001). Η ευρύτητα του όρου της αειφόρου ανάπτυξης, που επιτρέπει διαφορετικές ερμηνείες, αποτελεί μεν ιδιότητα που την καθιστά πιο εκτεταμένα αποδεκτή ως έννοια, δεν βοηθά όμως στον σαφή προσδιορισμό των αρχών της (Tietenberg 1992, O Riordan 1993, Turner 1993, Hartwick και Olewiler 1998). Έτσι, υπάρχουν εκατοντάδες ορισμοί για την αειφόρο ανάπτυξη (Dale 2001), ενώ δεν φαίνεται να υπάρχει κοινή συνεννόηση είτε για τον ορισμό της είτε για τα πιθανά μέτρα που πρέπει να ληφθούν προκειμένου να επιτευχθεί (λ.χ. Lélé 1991, Gladwin et al. 1995, Reid 1995, Milne 1996, Hajer 1997, Callens και Tyteca 1999, Meadowcroft 2000, Bebbington 2001, Gray και Bebbington 2001, Livesey και Kearins 2002, Islam et al. 2003, Robinson 2004). Έτσι, όσο εμβριθής και αν είναι ο όρος «αειφορία», απέχει πολύ από το να αποκτήσει ένα ξεκάθαρο ή καθολικώς αποδεκτό νόημα στους σύγχρονους αναπτυξιακούς κύκλους (Preto 1996). Παρότι η «βιωσιμότητα» όλο και περισσότερο παρατίθεται ως ένας σαφής στόχος των αναπτυξιακών προσπαθειών και παραμένει ένα θέμα παγκόσμιου ενδιαφέροντος, φαίνεται

33 13 να είναι μια έμφυτα περίπλοκη και αμφισβητήσιμη έννοια, για την οποία είναι αδύνατο να βρεθούν ακριβείς και απόλυτοι ορισμοί (Pretty 1995). Η ασάφεια της έννοιας έχει οδηγήσει αναπόφευκτα σε αμφισβήτησή της. Για ορισμένους μελετητές, η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί πρότυπο μιας ασαφούς ιδέας, η οποία διαρκώς (ανα)κατασκευάζεται και (ανα)παράγεται διαμέσου ασυνάρτητων δράσεων (Livesey 2002, Milne et al. 2004). Κάποιοι ισχυρίζονται ότι δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύνθημα χωρίς ουσιαστικό νόημα, όπως η σύνδεσή του με συγκεκριμένες στρατηγικές. Κατά τον Dryzek (1997), η αειφόρος ανάπτυξη παρουσιάζεται περίπου ως ένα είδος ιερού δισκοπότηρου, το οποίο αυτομάτως θα δωρίσει στην κοινωνία περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη, περιβαλλοντική προστασία και κοινωνική αναβάθμιση, με ελάχιστα ή καθόλου ανταλλάγματα. Η διαμάχη για την αειφόρο ανάπτυξη περιλαμβάνει εκείνους που διαφωνούν για τον πυρήνα της ιδέας (λ.χ. για την προστασία της φύσης και την παύση της υλικής ανάπτυξης) και εκείνους που διαφωνούν για την ύπαρξη ενός νέου είδους ανάπτυξης. Παρά τις ισχυρές κριτικές και το μεγάλο εύρος των ερμηνειών της ιδέας (Worster 1993, Turner 1997, Davidson 2000), η αειφορία εξακολουθεί να εξυπηρετεί ως βάση διαλόγου για το περιβάλλον και την ανάπτυξη, ενώ έχει επίσης προκαλέσει μεγάλο πολιτικό ενδιαφέρον (Parris και Kates 2003). Οι αμφιβολίες για την εγκυρότητα της έννοιας, άλλωστε, δεν μπορούν να αποσαφηνιστούν με τη χρήση μιας μονοεπίπεδης ανάλυσης. Είναι απαραίτητες ολοκληρωμένες προσεγγίσεις, ικανές να αποτυπώσουν τους δεσμούς ανάμεσα στις διαστάσεις της αειφόρου ανάπτυξης (UN 1993). Οι δυσκολίες στην κατανόηση της έννοιας της αειφορίας οφείλονται, όπως επισημαίνουν αρκετοί μελετητές, στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο της νόημα και οι πρακτικές της εφαρμογές είναι: α) πολύ δυναμικές, ως αποτέλεσμα της διαρκούς αναζήτησης ισορροπίας στις μεταβαλλόμενες συνθήκες του περιβάλλοντος (Angelsen et al. 1994, Uphoff et al. 1998, World Bank 2003), β) αρκετά ασαφείς, λόγω του ότι στηρίζεται σε αφηρημένους και πολύ μακροπρόθεσμους στόχους (van Pelt 1993, Harrington 1995, Flora 2001) και γ) ιδιαίτερα αμφισβητήσιμες, ως απόρροια της πληθώρας των ανθρώπινων αξιών, αντιλήψεων και αντικρουόμενων πολιτικών συμφερόντων που συνδέονται με την έννοια της αειφορίας (Pretty 1995, Bell και Morse 2003).

34 14 Σύμφωνα με τους Vogt et al. (1999) τα προβλήματα στην προσπάθεια ερμηνείας της αειφορίας οφείλονται στο ότι η ορολογία είναι ασαφής και δύσκολα ποσοτικοποιήσιμη, ενώ δεν υπάρχει κανένα «αειφόρο» πρόγραμμα το οποίο να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο. Η έννοια είναι τόσο πρόσφατη και το χρονικό πλαίσιο αναφοράς τόσο μεγάλο, ώστε να είναι δύσκολο να εκτιμηθεί επαρκώς αν ένα σύστημα διαχείρισης είναι αειφόρο ή όχι. Κατά τον Mog (2004), ακριβώς επειδή η «αειφορία» είναι μια έμφυτα δυναμική, ασαφής και αμφισβητήσιμη έννοια, η «αειφόρος ανάπτυξη» θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μια αέναη διαδικασία που δεν καθορίζεται από συγκεκριμένους στόχους ή από τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξή τους, αλλά από μια οπτική γωνία η οποία να δημιουργεί αλλαγές μέσα από συνεχή μάθηση και προσαρμογή. Σύμφωνα με τους Dale και Newman (2005), η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί έναν συνεχώς μετακινούμενο στόχο του οποίου τα όρια εξελίσσονται καθώς αλλάζουν οι δυναμικές μεταξύ των τριών κανόνων, οικολογικών, κοινωνικών και οικονομικών, γι αυτό και πρέπει να αντιμετωπίζεται ως διαδικασία και όχι ως αυτοσκοπός. Πάντως, φαίνεται να υπάρχει μια γενικότερη συναίνεση ότι ο σημερινός τρόπος ζωής δεν προάγει της αρχές της αειφορίας (Ekins et al. 2003). Ο Hajer (1997) επισημαίνει ότι «η περιβαλλοντική διαμάχη δεν αφορά στην ύπαρξη κρίσης, αλλά βασικά αφορά στην αποσαφήνισή της». Επομένως, υπάρχει μια συζήτηση σε εξέλιξη για το κατά πόσο σοβαρά μη αειφόρες είναι οι σημερινές κοινωνικές εφαρμογές και τι είδους μέτρα πρέπει να ληφθούν προκειμένου να επιτύχουμε αειφόρο ανάπτυξη. Παρά τις όποιες ασάφειες που τη διακρίνουν ως έννοια, η αειφόρος ανάπτυξη έχει ορισμένα γνωρίσματα που τη διαφοροποιούν σε σχέση με τις άλλες μορφές ανάπτυξης, όπως το κλασικό μοντέλο ανάπτυξης ή το μοντέλο της απεριόριστης ανάπτυξης. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι η άμεση σύνδεσή της με το περιβάλλον, η αναφορά της στην ανάγκη κάλυψης των μελλοντικών αναγκών, η αναφορά στη διασφάλιση και βελτίωση της ποιότητας ζωής, η αναφορά της στην ισότητα των ευκαιριών, η αναφορά της στη δράση με

35 15 αυξημένη περίσκεψη και τέλος η ανάγκη σφαιρικής εξέτασης των δράσεων και ενεργειών που επηρεάζουν το περιβάλλον (Δαουτόπουλος κ.α. 1997). Οι πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί για την αειφόρο ανάπτυξη, την αειφόρο χρήση των φυσικών πόρων και την αειφόρο οικονομική ανάπτυξη με τον ένα ή τον άλλο τρόπο εκφράζουν ένα ενδιαφέρον για: α) τα αποτελέσματα που έχουν οι σημερινές δραστηριότητες για το μέλλον, β) τη σημασία της διατήρησης των οικολογικών διαδικασιών και γ) τα πλεονεκτήματα της βελτίωσης της σημερινής ποιότητας ζωής χωρίς να στερεί από τις μελλοντικές γενιές μια αντίστοιχη ευκαιρία (Pearce et al. 1989). Έτσι, για τον Young (1992) οι τρεις βασικότεροι στόχοι για την αειφόρο ανάπτυξη είναι: α) η περιβαλλοντική ακεραιότητα, β) η οικονομική ικανότητα και γ) η δικαιοσύνη με την έννοια να συμπεριλάβει τις σημερινές και μελλοντικές γενιές και να αναγνωρίσει τους πολιτιστικούς αλλά και τους οικονομικούς παράγοντες. Μια τυπική ερμηνεία της αειφορίας την ορίζει ως ισοκατανομή των περιορισμένων πόρων και ευκαιριών στο πλαίσιο της οικονομίας, της κοινωνίας και του περιβάλλοντος ( Η δημοτικότητα της έννοιας συνδέεται με την αντίληψη πως η οικονομική μεγέθυνση και η υλική ανάπτυξη μπορούν να επιτευχθούν ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνονται ή βελτιώνονται η κοινωνική ευημερία, η ισότητα και οι περιβαλλοντικές συνθήκες (Brundtland 1987). Από οικονομικής άποψης, κάποιοι από τους νέους ερευνητές (Pearce et al. 1990) επικεντρώνονται στην έννοια της ευημερίας, προτείνοντας ότι η αειφόρος ανάπτυξη θα πρέπει να συνεπάγεται ότι οι επόμενες γενιές δεν θα είναι σε δυσχερέστερη θέση σε ό,τι αφορά στην ποιότητα ζωής τους σε σχέση με τη σημερινή γενιά. Με άλλα λόγια, η κοινωνία δεν θα επέτρεπε μείωση της ευημερίας με την πάροδο των χρόνων. Η αειφόρος ανάπτυξη έχει στόχο την ευημερία των πολιτών, στο παρόν αλλά και στο μέλλον, με την παραδοχή βεβαίως ότι οι μελλοντικές ανάγκες ενδέχεται να είναι τελείως διαφορετικές σε σχέση με το τι πιστεύεται σήμερα (World Commission on Environment and Development 1987).

36 16 Η συζήτηση για το περιεχόμενο της αειφόρου ανάπτυξης σε ό,τι αφορά στα οικονομικά επικεντρώθηκε στο περιεχόμενο του φυσικού κεφαλαίου. Έτσι, οι κλασικοί οικονομολόγοι ασχολούνται με το περιβάλλον προσθέτοντας στη συνολική παραγωγική λειτουργία έναν ακόμη παράγοντα, το φυσικό κεφάλαιο. Η πρόβλεψη για τις μελλοντικές γενιές κυριαρχεί στους περισσότερους ορισμούς για την αειφόρο ανάπτυξη. Έτσι, για τον Tietenberg (1992) η αρχή της αειφορίας προβλέπει ότι όλοι οι φυσικοί πόροι θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με σεβασμό για την κάλυψη των αναγκών των μελλοντικών γενεών. Κατά τους Alanne και Saari (2005), η αειφόρος ανάπτυξη δεν καθιστά τον κόσμο «έτοιμο» για τις μελλοντικές γενιές, αλλά δημιουργεί μια βάση επάνω στην οποία ο μελλοντικός κόσμος μπορεί να οικοδομηθεί. Η εφαρμογή και υλοποίηση της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης απαιτεί την ενσωμάτωση οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών αντιλήψεων στη λήψη αποφάσεων, δημιουργώντας ισότητα εντός των γενεών μέσω της ελάττωσης της φτώχειας, συγκεντρώνοντας τα οφέλη της ανάπτυξης στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές και λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των μελλοντικών γενεών για να διασφαλίσει ότι αυτή η ισότητα όντως υπάρχει (Kenzheguzin και Yessekina 2004). Άλλες απόπειρες ορισμού της αειφόρου ανάπτυξης εστιάζουν περισσότερο στην ορθολογική χρήση των πόρων. Κατά τον Bowers (1999), η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης προέκυψε από την υπόθεση ότι η οικονομική δραστηριότητα οδηγούσε σε εκτεταμένη περιβαλλοντική υποβάθμιση και πολλές πολιτικές για την προστασία του περιβάλλοντος προηγήθηκαν των δεσμεύσεων για αειφόρο ανάπτυξη. Η αειφόρος ανάπτυξη περικλείει την ιδέα της ποιοτικής βελτίωσης ενός μη αναπτυξιακού συστήματος και επίσης κάθε αύξηση στον ρυθμό της χρήσης των πόρων που μπορεί να επιτευχθεί στο διηνεκές (Daly 1990). Η έννοια της «αειφόρου ανάπτυξης» συνδέεται με πόρους όπως η ενέργεια και το περιβάλλον, οι οποίοι αποτελούν σημαντικά αγαθά για τη συνεχή ανάπτυξη της κοινωνίας. Η αειφόρος χρήση των πόρων χωρίς να καταστρέφεται το περιβάλλον αποτελεί πρόκληση, αλλά είναι απαραίτητη για

37 17 την κατανόηση των αναγκών της σημερινής κοινωνίας, όπως επίσης και αυτές των μελλοντικών γενεών (Obata et al. 2005). Για κάποιους μελετητές η αειφορία σχετίζεται βαθιά με θέματα δικαιοσύνης, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων δεν αποτελεί απλώς ζήτημα ελέγχου της έντασης της χρήσης των πόρων (Constanza και Daly 1987). Αυτοί υποστηρίζουν ότι η αειφόρος ανάπτυξη είναι ένας τεχνικός όρος, ο οποίος αφορά κυρίως σε εξειδικευμένη γνώση, τεχνολογία και εξειδίκευση. Θεωρώντας ότι η συνειδητή πολιτισμική εξέλιξη χρειάζεται έναν κοινό τόπο που να έχει νόημα για την καθημερινή ζωή, αντί της αειφόρου ανάπτυξης προτείνουν την ανάγκη για κοινούς τόπους, διαφορετικές κοινωνικές και οικολογικές αξίες, οι οποίες συνειδητά ολοκληρώνονται σε βάθος με τα οικονομικά ισοδύναμα (Birkin et al. 2005). Για να υπάρχει ολοκληρωμένη αειφορική ανάπτυξη σε μια κοινωνία θα πρέπει αυτή να είναι δυναμική οικολογικά, οικονομικά βιώσιμη, κοινωνικά δίκαιη και να διατηρεί τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα (Ανδρεοπούλου 2008). Ανάλογα με τους παράγοντες στους οποίους επικεντρώνεται κανείς, μπορούν να προκύψουν διαφορετικοί τύποι ορισμών της αειφόρου ανάπτυξης: 1. Ορισμοί που αντιλαμβάνονται την αειφορία με την έννοια της μη μειούμενης ευημερίας. Σύμφωνα με τους ορισμούς αυτού του τύπου, η χρήση φυσικών πόρων από τις προηγούμενες γενιές δεν πρέπει να ξεπερνά το επίπεδο εκείνο κατανάλωσης που να εξασφαλίζει το ίδιο τουλάχιστον επίπεδο ευημερίας και στις επόμενες γενιές. Συνέπεια ενός τέτοιου ορισμού είναι ότι η αξία του συνολικού κεφαλαιακού αποθέματος, δηλαδή το άθροισμα των φυσικών και υλικών πόρων, δεν πρέπει να υποστεί μείωση. Έτσι, κάποια επιμέρους συστατικά στοιχεία του συνολικού αποθέματος θα μπορούσαν να χάσουν μέρος της αξίας τους χωρίς να παραβιαστεί η αρχή της αειφορίας, με την προϋπόθεση ότι η αξία άλλων συστατικών στοιχείων του κεφαλαιακού αποθέματος θα αυξηθεί τόσο (κατά κανόνα μέσω της ανάληψης επενδύσεων), ώστε η συνολική αξία του να παραμείνει τουλάχιστον η ίδια. 2. Ορισμοί που αντιλαμβάνονται την αειφορία με την έννοια της μη μειούμενης αξίας του φυσικού κεφαλαίου. Σύμφωνα με αυτούς τους ορισμούς, δεν πρέπει να υφίσταται μείωση η αξία του αποθέματος φυσικού κεφαλαίου που

38 18 παραμένει. Τέτοιοι ορισμοί δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη διατήρηση του φυσικού (και όχι του συνολικού) κεφαλαίου, υιοθετώντας την παραδοχή ότι η δυνατότητα υποκατάστασης του φυσικού κεφαλαίου με υλικό κεφάλαιο είναι περιορισμένη. Πάντως, και αυτοί οι ορισμοί, όπως και οι προηγούμενοι, εστιάζονται στη διατήρηση της αξίας (και όχι κάποιου συγκεκριμένου επιπέδου φυσικών εκροών) και στην εξασφάλιση μιας συνολικής ποσότητας φυσικού κεφαλαίου (και όχι καθενός από τα συστατικά στοιχεία του κεφαλαίου). 3. Ορισμοί που αντιλαμβάνονται την αειφορία με την έννοια της μη μείωσης της ροής υπηρεσιών που απολαμβάνουμε από επιλεγμένους φυσικούς πόρους. Σύμφωνα με αυτή την ομάδα ορισμών, η αειφορία έχει την έννοια της επ αόριστον διατήρησης του επιπέδου των φυσικών ποσοτήτων που αποσπώνται από επιλεγμένους φυσικούς πόρους. Διαφέρει από τους προηγούμενους κατά το ότι δίνει έμφαση στις φυσικές ποσότητες και όχι στην οικονομική αξία των φυσικών πόρων, καθώς και κατά το ότι εστιάζεται σε συγκεκριμένους φυσικούς πόρους και όχι στο σύνολό τους. Σύμφωνα με τη δεύτερη ομάδα ορισμών της αειφορίας, η αξία του αποθέματος φυσικού κεφαλαίου δεν θα πρέπει να εμφανίζει διαχρονική μείωση. Σύμφωνα με τον τροποποιημένο αυτό ορισμό, η μείωση ενός είδους φυσικού κεφαλαίου είναι θεμιτή μόνον εάν υπάρξει αύξηση κάποιου άλλου είδους φυσικού κεφαλαίου που να την αντισταθμίζει. Ακόμη κι αυτός ο τύπος ορισμού, ωστόσο, πάσχει σε κάποιο βαθμό λόγω των προβλημάτων που δημιουργούνται από την αντιμετώπιση όλων των φυσικών πόρων ως ομοιογενών. Μερικοί φυσικοί πόροι, όπως ο αέρας και το νερό, είναι απαραίτητοι για την ύπαρξη ζωής, ενώ κάποιοι άλλοι δεν είναι ζωτικής σημασίας. Η διαφορά αυτή οδήγησε στη διάκριση μεταξύ «κρίσιμης σημασίας» φυσικού κεφαλαίου και «άλλου» φυσικού κεφαλαίου, για παράδειγμα στην περίπτωση της προστασίας των υδροβιοτόπων (Turner και Jones 1991) Αδύναμη / Ισχυρή αειφορία Καθώς η χρήση φράσεων σχετικών με την αειφορία έγινε όλο και πιο διαδεδομένη, τα νοήματά τους και οι εσωτερικές τους σχέσεις έτειναν να γίνονται όλο και περισσότερο δυσνόητες. Η συζήτηση γύρω από

39 19 διαφορετικούς ορισμούς και ευρύτερες ερμηνείες της αειφόρου ανάπτυξης συχνά απλοποιείται σε μορφή ενός διπόλου, στην οποία δυο ευρύτερες, σχετικά ξεχωριστές κοινωνικές συζητήσεις είναι παρούσες. Αυτές οι ιδανικές μορφές των περιβαλλοντικών ή αειφορικών απόψεων απέκτησαν διάφορες ταμπέλες, όπως «ρεφορμιστές» και «ριζοσπαστικοί» (Shrivastava 1994), «τεχνοκράτες» και «οικολόγοι» (Pearce 1993, Adams 1995), «άποψη επιχειρήσεων» και «άποψη κοινού» (Rossi et al. 2000), «ανοιχτό πράσινο» και «σκούρο πράσινο» (Atkinson 2000) και, τέλος, «αδύναμη αειφορία» και «ισχυρή αειφορία» (Turner 1993, Bebbington 2001). Αυτές οι δυο τελευταίες προσεγγίσεις για την αειφορία (αδύναμη και ισχυρή) παρουσιάζουν διαφορετικές ιδέες σχετικά με τον βαθμό σοβαρότητας της υπάρχουσας περιβαλλοντικής κρίσης, τον βαθμό στον οποίο αυτή απειλεί την ανθρωπότητα και τη φύση και, τέλος, τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιδρά σε αυτά τα ζητήματα. Ο Turner (1993), στo πλαίσιο των δύο παραπάνω βασικών προσεγγίσεων, διακρίνει τέσσερις σχολές, οι οποίες διαφοροποιούνται ως προς την έννοια της αειφόρου ανάπτυξης και ως προς τις συνθήκες που τη διασφαλίζουν: α) πολύ ασθενής αειφορία, β) ασθενής αειφορία, γ) ισχυρή αειφορία και δ) πολύ ισχυρή αειφορία. Στην αδύναμη αειφορία, τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά προβλήματα που εντοπίζονται κρίνονται λιγότερο σοβαρά σε σχέση με την ισχυρή αειφορία. Τα ζητήματα αναγνωρίζονται, αλλά δεν θεωρείται ότι προκαλούν βασικά προβλήματα στη συνέχεια την ανθρώπινης εξέλιξης. Επομένως, πιστεύεται ότι η κοινωνία μπορεί να ξεπεράσει την οικολογική κρίση με την αρωγή των υπαρχουσών κοινωνικών δομών και οικονομικών οργανισμών (Hajer 1997). Οι λύσεις θα προκύψουν μέσω της μάθησης και της εξέλιξης των υπαρχουσών εφαρμογών, όπως είναι για παράδειγμα οι μηχανισμοί της αγοράς (Pearce και Barbier 2000). Στην αδύναμη αειφορία, επομένως, ο επικρατών τρόπος ζωής παραμένει κατά βάση αδιαφιλονίκητος (von Weizsäcker et al. 1998). Η οικονομική και η περαιτέρω ανάπτυξη παραμένουν κυρίαρχοι στόχοι της κοινωνίας, από τους οποίους οι υπόλοιπες διαστάσεις της αειφορίας είναι μερικώς εξαρτημένες (Ekins 1993, Adams 1995, Common 1995, Dobson 1995, Meadowcroft 2000).

40 20 Έχουν υπάρξει κατά καιρούς διάφορες κριτικές για την αδύναμη αειφορία (λ.χ. Redclift 1987, Jacobs 1991, Gray 1992, Hildyard 1993, Sachs 1993, Ayres 1996, Mayhew 1997, Welford 1997, Everett και Neu 2000, Bebbington 2001, Beder 2002, Gray και Collison 2002, Springett 2003a, 2003b). Στην ισχυρή αειφορία, πιστεύεται ότι η συνεχιζόμενη ανάπτυξη είναι ανέφικτη και ίσως να πρέπει να εγκαταλειφθεί από κυρίαρχος στόχος (Daly και Cobb 1989). Θεωρείται ότι η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί βασική αιτία για τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά προβλήματα και πως η περαιτέρω επιδίωξή της θα δυσχεράνει σημαντικά τις πιθανότητες της κοινωνίας για την επίτευξη αειφόρου ανάπτυξης (Daly 1977). Παράλληλα, υπογραμμίζεται ότι το υπάρχον οικονομικό σύστημα, στο οποίο οφείλονται τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, πρέπει να ανακατασκευαστεί σε μεγάλο βαθμό (O Connor 1994, Welford 1997, Everett και Neu 2000, Gray 2002). Η ισχυρή αειφορία τονίζει ότι οι άνθρωποι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης. Σε αντίθεση με την ανθρωποκεντρική προοπτική της αδύνατης άποψης, η ισχυρή αειφορία προσεγγίζει την αειφορία από οικολογική σκοπιά, τοποθετώντας τη βιόσφαιρα στο επίκεντρο της ανάλυσης (Daly και Cobb 1989, Dryzek 1997). Η ανθρωπότητα δεν πρέπει να προσπαθεί να διαχειριστεί τη φύση, αλλά να προσπαθεί να ζει αρμονικά με τα άλλα είδη και το οικοσύστημα γενικότερα (Shrivastava 1994). Επιπρόσθετα, σε αντίθεση με την αδύνατη άποψη, η ισχυρή αειφορία θεωρεί τα κοινωνικά χαρακτηριστικά αναπόσπαστο τμήμα της αειφόρου ανάπτυξης, ενώ θεωρεί επίσης σημαντικά ζητήματα τόσο την εντός των γενεών ισότητα, όσο και τη μεταξύ των γενεών ισότητα (Dryzek 1997, Bebbington 2001). Συνολικά, τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά προβλήματα θεωρούνται περισσότερο δομικά και γι αυτό απαιτούν δραστικές λύσεις. Αειφορία λοιπόν, σύμφωνα με τα παραπάνω, σημαίνει να περιορίσουμε την ανθρώπινη οικονομική δραστηριότητα για να προστατεύσουμε τα βασικά συστήματα υποστήριξης της ζωής όπως η ακεραιότητα της ατμόσφαιρας, η βιοποικιλότητα, τα αποθέματα τόσο των ανανεώσιμων όσο και των μη ανανεώσιμων πόρων (Bowers 1997).

41 21 Θα μπορούσαμε να πούμε, επομένως, ότι η αδύναμη αειφορία ικανοποιείται αν οι απώλειες του φυσικού κεφαλαίου αντισταθμίζονται με τις αυξήσεις ανθρωπογενούς κεφαλαίου ίσης αξίας, ενώ η ισχυρή αειφορία προϋποθέτει μη ελάττωση του συνολικού φυσικού κεφαλαίου (Harte 1997, Pasqual και Souto 2003) Αειφόρος ανάπτυξη και δασολογική επιστήμη Από την έκθεση Μπράντλαντ το 1987 και το συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη το 1992 έγιναν πολλές προσπάθειες σε παγκόσμιο επίπεδο για τον ορισμό, την προώθηση και την κατανόηση της αειφόρου δασοπονίας σε διεθνές, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, οι οποίες μάλιστα απέφεραν πολύ καλά αποτελέσματα (Batterham 2003, Jansen 2003, Sneddon et al. 2006). Ο Ντάφης (1986) χαρακτηρίζει την «αρχή της αειφορίας των καρπώσεων» ως τη βασική αρχή πάνω στην οποία στηρίχθηκε το όλο οικοδόμημα της δασοπονίας. Σύμφωνα με αυτήν την αρχή, η διαχείριση των δασών πρέπει να γίνεται με τρόπο ώστε να είναι δυνατή η απόληψη της ίδιας ποσότητας ξύλου κάθε χρόνο στο διηνεκές. Για την εκπλήρωση αυτής της αρχής είναι απαραίτητη η τήρηση δύο άλλων αρχών : α) της διατήρησης του δάσους ως δάσους και β) της συντήρησης και βελτίωσης της παραγωγικής ικανότητας του εδάφους. Οι Καραμανώλης και Καρτέρης (1998), εξάλλου, χαρακτηρίζουν τη Δασική Διαχειριστική ως την «προστάτιδα της αειφορίας και της εν τάξει Δασοπονίας». Ο Καραμέρης (2001) τονίζει το γεγονός ότι στη Δασοπονία η έννοια της αειφορίας χρησιμοποιείται εδώ και 200 χρόνια, όχι μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά κυρίως στην πράξη, ενώ παράλληλα επισημαίνει ότι ανέκαθεν η αειφορία των καρπώσεων αποτελούσε πρωταρχικό στόχο της Δασοπονίας. Η Καζάνα (2006) επισημαίνει την καθοριστική συμβολή της προσπάθειας επίτευξης της αειφορίας των καρπώσεων στην προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων. Ο Ευθυμίου (2006) αναφέρει τη «δυναμική και πολυδιάστατη αειφορία» ως μια από τις θεμελιώδεις αρχές άσκησης ορθολογικής Δασοπονίας.

42 22 Προς αυτή την κατεύθυνση, είναι ευρέως αποδεκτό ότι το δάσος πρέπει να παρέχει πολλαπλές χρήσεις -δασοπονία πολλαπλών σκοπών (Παπασταύρου 1986, Γκατζογιάννης 1991). Ωστόσο, ο τρόπος επίτευξης αυτού του στόχου είναι αντικείμενο συζήτησης εδώ και έναν αιώνα (Gorte 1999). Όπως τονίζει ο Gregory (1955), «ως ιδέα η πολλαπλή χρήση έγινε παγκοσμίως αποδεκτή, ως πρακτικό εργαλείο διαχείρισης όμως, είχε πολλή μικρότερη επιτυχία». Ο Stagner (1960) επίσης πρότεινε ότι η πολλαπλή χρήση «μερικές φορές χρησιμοποιείται τόσο χαλαρά, ώστε να δημιουργούνται εύλογα ερωτήματα για το νόημά της». Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι πολλαπλές χρήσεις απαιτούν την παραγωγή πολλών αγαθών και υπηρεσιών ταυτοχρόνως από την ίδια γη (Dana 1943, McArdle 1953), άποψη που απολαμβάνει ευρεία αποδοχή από την κοινωνία και τους οικολόγους (Franklin 1989, Booth et al. 1993). Άλλοι μελετητές επισημαίνουν ότι οι πολλαπλές χρήσεις θα πρέπει να εφαρμόζονται σε μεγάλες περιοχές, ενώ παράλληλα οι διοικητικές υποδιαιρέσεις της συνολικής περιοχής θα πρέπει να διατίθενται σε εξειδικευμένες χρήσεις (λ.χ. Pearson 1944). Την προσέγγιση αυτή ασπάζονται αρκετοί επιστήμονες που ασχολούνται με τη δασική οικονομική (λ.χ. Clawson 1975, Hyde 1980, Sedjo 1983, Bowes και Krutilla 1989, Binkley 1997). Σύμφωνα με τον Sahajananthan (1994), η άποψη της πρώτης ομάδας φαίνεται να επικρατεί Αειφόρος ανάπτυξη και Φυσικοί Πόροι Το περιεχόμενο της αειφορίας ή της βιωσιμότητας έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις διαχείρισης φυσικών πόρων. Η εφαρμογή της έχει κυριαρχήσει σε συζητήσεις σχετικά με τη χρήση των πόρων, τη διατήρηση, τη βιοποικιλότητα και πλήθος άλλων ζητημάτων σχετικών με τη διαχείριση των πόρων και την εξέλιξή τους. Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι η αειφορία αποτελεί καταρχήν έναν ευγενή στόχο, στον οποίο πρέπει να αποβλέπει η διαχείριση των πόρων, η βιβλιογραφία έχει εμπλουτιστεί με αναφορές και συζητήσεις για το νόημα και την εφαρμογή της. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί σημαντικές πρωτοβουλίες για την εφαρμογή της αειφόρου διαχείρισης τόσο των δασών όσο και των φυσικών πόρων γενικότερα, όπως για παράδειγμα η εξέλιξη των

43 23 κριτηρίων και των δεικτών για την εκτίμηση και παρακολούθηση της βιωσιμότητας. Σύμφωνα με τον Turner (1993), η βασική διαχωριστική γραμμή τίθεται μεταξύ της «οικοκεντρικής» προσέγγισης και της «τεχνοκρατικής» προσέγγισης. Η πρώτη απορρίπτει την αντίληψη ότι η φύση είναι ένα σύνολο αγαθών και υπηρεσιών προς χρήση από τον άνθρωπο σύμφωνα με τις ανάγκες του και τις αξιολογικές του κρίσεις. Υποστηρίζει ότι η οικονομική δραστηριότητα, ειδικότερα η κλίμακά της, πρέπει να υπαχθεί στο ρυθμό αναπλήρωσης των φυσικών πόρων και στη φέρουσα ικανότητα της φύσης για την αποδόμηση της ρύπανσης. Σ αυτή την προσέγγιση εντάσσονται η σχολή των οικολογικών οικονομικών (ecological economics) και η σχολή της οικονομίας σταθερής κατάστασης (steady-state economy), κύριος εκπρόσωπος της οποίας θεωρείται ο Herman Daly. Για τον Repetto (1986) η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί μια στρατηγική ανάπτυξης η οποία διαχειρίζεται όλα τα διαθέσιμα κεφάλαια: τους φυσικούς πόρους, τους ανθρώπινους πόρους, όπως επίσης και τα οικονομικά και φυσικά κεφάλαια για την μακροπρόθεσμη αύξηση του πλούτου και της ευημερίας. Ως στόχος, η αειφόρος ανάπτυξη απορρίπτει πολιτικές και πρακτικές οι οποίες υποστηρίζουν τα πρότυπα διαβίωσης που εξαντλούν την παραγωγική βάση, συμπεριλαμβάνοντας τους φυσικούς πόρους. Ο Gray (1994) προσεγγίζει το λογιστικό περιεχόμενο της διατήρησης του κεφαλαίου και την εφαρμόζει στη βιόσφαιρα, αναγνωρίζοντας την ανάγκη να διατηρηθεί το απόθεμα του φυσικού κεφαλαίου για τις μελλοντικές γενιές. Ένας βιώσιμος οργανισμός θα είναι αυτός που διατηρεί το φυσικό κεφάλαιο ανέπαφο. Στο πλαίσιο αυτό, προτείνει τέσσερις κατηγορίες φυσικού κεφαλαίου: 1. Κρίσιμο, για παράδειγμα το στρώμα του όζοντος, η τροπική ξυλεία, η βιοποικιλότητα. 2. Μη ανανεώσιμο/μη αναπληρώσιμο, για παράδειγμα πετρέλαιο και ανόργανα προϊόντα. 3. Μη ανανεώσιμο/αναπληρώσιμο, για παράδειγμα η διάθεση απορριμμάτων και η χρήση ενέργειας. 4. Ανανεώσιμο, για παράδειγμα δασικά φυτώρια, ιχθυότοποι.

44 24 Για την Briassoulis (2002) η ορθολογική διαχείριση των φυσικών, δομημένων και κοινωνικοπολιτισμικών πόρων στις περιοχές εφαρμογής αποτελεί προϋπόθεση της αειφόρου ανάπτυξης, ενώ σημειώνει ότι οι πόροι που δημιουργούνται κυρίως για τον τουρισμό χρησιμοποιούνται τελικά και από τον τοπικό πληθυσμό. Παραδοσιακά, η διαχείριση των φυσικών πόρων εκχωρείται συνήθως σε ειδικούς και εξειδικευμένους επαγγελματίες, οι οποίοι ασκούν τεράστια επιρροή στη διαχείριση των δασών και των άλλων φυσικών πόρων, ενώ οι τοπικές κοινωνίες έχουν ασχοληθεί οριακά με το σχεδιασμό και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για τον καθορισμό του τρόπου διαχείρισης των πόρων. Αυτό το παραδοσιακό παράδειγμα διαχείρισης, ωστόσο, θεωρήθηκε κατά την τελευταία δεκαετία αναποτελεσματικό και ανίκανο να χειριστεί τις προκλήσεις που ανέκυπταν προκειμένου να επιτευχθεί αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων (Rosenhead και Mingers 2001, Guldin 2003, Reynolds et al. 2003, Bousquet και Le Page 2004, Hjrotso 2004). Για μελετητές όπως οι Repetto και Gillis (1988) και Barbier et al. (1994), η αειφόρος ανάπτυξη σε σχέση με τους φυσικούς πόρους θα σήμαινε την αναθεώρηση πολιτικών που είτε αποδεικνύονται αντιπαραγωγικές είτε οδηγούν σε αναποτελεσματική χρήση των φυσικών πόρων αντί να έχουν ως αποτέλεσμα τη διατήρησή τους, την περιφερειακή ανάπτυξη και την κοινωνικοοικονομική ευημερία. Ένα από τα κύρια μελήματα της επιστήμης της αειφορίας είναι να αναγνωρίσει εκείνες τις συνθήκες και τις διαδικασίες οι οποίες προωθούνται μεταξύ των ιδιοκτητών γης -ενεργή, περιεκτική και αδιάλειπτη επικοινωνία (Cash et al. 2003). Με σκοπό την αξιοποίηση των φυσικών πόρων και την επανακατάρτιση του πληθυσμού στο πλαίσιο της αειφόρου περιφερειακής ανάπτυξης, οργανώνονται διαδικτυακές δράσεις επιμορφωτικών σεμιναρίων που αξιοποιούν νέες αλλά και παραδοσιακές μεθόδους εκμετάλλευσης και επεξεργασίας των τοπικών φυσικών πλεονεκτημάτων μέσα από την προστασία του περιβάλλοντος (Andreopoulou et al. 2004, Andreopoulou et al. 2006).

45 Αειφόρος ανάπτυξη και πρωτογενής τομέας παραγωγής Στην υποενότητα αυτή ασχοληθήκαμε με εκείνους τους κλάδους του πρωτογενούς τομέα παραγωγής οι οποίοι παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την περιοχή έρευνας. Γεωργία-Κτηνοτροφία Όπως και για την αειφόρο ανάπτυξη, έτσι και για την αειφόρο γεωργία υπάρχει πληθώρα ορισμών (Harwood 1990). Σε μια απόπειρα ορισμού της αειφορικής γεωργίας ο Hileman (1990) την προσδιορίζει ως προσέγγιση η οποία αναζητά να αναπτύξει μια πολυετή πρακτική που εκμεταλλεύεται ό,τι παράγεται ή μπορεί να παραχθεί μέσω της καλλιέργειας της γης. Οι στόχοι της περιλαμβάνουν επαρκή παραγωγικότητα και κερδοφορία, προστασία των πόρων, προστασία του περιβάλλοντος και εξασφάλιση τροφής. Η σύγχρονη γεωργία, «εκβιομηχανισμένη» σε μεγάλο βαθμό, δεν είναι δυνατόν να εμφανιστεί ως οδός αειφόρου ανάπτυξης, κυρίως εξαιτίας των επιπτώσεών της στο περιβάλλον. Η αειφόρος γεωργία οφείλει να βασίζεται σε εκμεταλλεύσεις ικανές να εκπληρώσουν διαχρονικά, σε τοπικό επίπεδο, ατομικά ή συλλογικά, τρεις βασικές λειτουργίες που αφορούν στους τομείς της γεωργίας και της κτηνοτροφίας: α) την οικονομική λειτουργία, δηλαδή την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, οι οποίες υποστηρίζουν έμμεσα ή άμεσα τη δημιουργία αγροτικής απασχόλησης, β) την κοινωνική λειτουργία, που αφορά στη διαχείριση της γης, στην εμψύχωση του αγροτικού κόσμου και στη σημασία του ως μιας ειδικής πολιτιστικής κληρονομιάς και γ) την οικολογική λειτουργία, η οποία εκφράζεται με τη διατήρηση του περιβάλλοντος και τη συντήρηση του αγροτικού χώρου. Η αειφόρος γεωργία, άλλωστε, χαρακτηρίζεται από τις εξής αξίες-στόχους: την κοινωνική ισότητα, την απασχόληση, την εκμετάλλευση της αγροτικής γης, τη διατήρηση του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας (Σιάρδος και Κουτσουρής 2004). Επομένως, το ερώτημα που τίθεται είναι: Με ποιον τρόπο η αειφόρος γεωργία θα διαχειριστεί τα προβλήματα που ήδη υφίστανται στο περιβάλλον από την άσκηση της γεωργικής δραστηριότητας; Η απάντηση δεν είναι απλή, αφού η

46 26 αειφόρος ανάπτυξη θα πρέπει να αναζητήσει τρόπους ώστε να συμβιβάσει αφενός την αύξηση του κεφαλαίου και αφετέρου την προστασία των φυσικών πόρων, γεγονός που προϋποθέτει τη δυναμική ανάπτυξη της τεχνολογίας προς αυτή την κατεύθυνση. Κατά συνέπεια, η αειφόρος γεωργία είναι θέμα πολιτικών επιλογών στους τομείς του προσανατολισμού της παραγωγής και της κατανάλωσης, οι οποίες και κατευθύνουν την τεχνολογική πρόοδο. Οι αρχές της αειφόρου ανάπτυξης διέπουν και την αντίληψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην προσπάθεια υιοθέτησης μιας κοινής αγροτικής πολιτικής μεταξύ των κρατών-μελών. «Η γεωργία, ως κληρονόμος και φύλακας του αγροτικού περιβάλλοντος, συμβάλλει στην ευημερία μιας τεράστιας πλειονότητας του πληθυσμού που ζει στα αστικά κέντρα αλλά επιθυμεί να απολαύσει και να διατηρήσει την παραδοσιακή φύση, τη χλωρίδα και την πανίδα της Ευρώπης. Για τους λόγους αυτούς, η ανάπτυξη της γεωργίας πρέπει να συνεχίσει να γίνεται με τρόπο που να συμφιλιώνει, χάριν του συμφέροντος της ψυχαγωγίας των ανθρώπων, την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος με τα οικονομικά συμφέροντα εκείνων που ζουν και εργάζονται στην ύπαιθρο» (Commission 1983d, 7). Στις προτάσεις του 1960 για την ίδρυση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), η Επιτροπή ανέλυσε το ρόλο της πολιτικής των αγορών, θεωρώντας ότι συνίσταται στην ενσωμάτωση «των γεωργικών αγορών των κρατών μελών σε μια κοινή αγορά που θα έχει τα χαρακτηριστικά μιας εσωτερικής αγοράς» (Commission 1960, II/18). Στόχος ήταν η υποστήριξη των αγροτών για τη βελτίωση του εισοδήματός τους και των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης, χωρίς όμως να ενθαρρύνεται η αύξηση της παραγωγής ήδη πλεονασματικών προϊόντων. Στο πλαίσιο αυτό, ως πρόσθετα μέτρα κατάλληλα για τον σκοπό αυτό θεωρήθηκαν η αναδάσωση πρόσφορων γεωργικών εδαφών και η βελτίωση των δασικών εκτάσεων μέσα στις γεωργικές εκτάσεις (Commission 1983f, 9). Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990, ωστόσο, η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) που εφαρμοζόταν στην Ε.Ε. ευνοούσε τη μεγιστοποίηση της γεωργικής παραγωγής με αποτέλεσμα να προωθηθούν σε όλη την Ευρώπη οι μονοκαλλιέργειες των γεωργικών φυτών. Η πολιτική αυτή οδήγησε σε αδιέξοδο, γιατί δημιούργησε πλεονάσματα σε πολλά αγροτικά προϊόντα, ενώ

47 27 είχε δυσμενείς επιδράσεις στο περιβάλλον από την εντατική χρήση εντομοκτόνων και φυτοφαρμάκων (Arabatzis 2005). Με την αναμόρφωση στη δεκαετία του 1990 και πρόσφατα (2003), η ΚΑΠ άλλαξε ριζικά θέτοντας ως στόχο τη μείωση της παραγωγής με αποτέλεσμα να υιοθετηθούν περισσότερο αειφορικές μορφές χρήσης της γεωργικής γης με παράλληλη προστασία του αγροτικού περιβάλλοντος (Κυριαζόπουλος 2008). Ο όρος αειφορική κτηνοτροφία (sustainable farming) εμπεριέχεται στον όρο αειφορική γεωργία (sustainable agriculture) και δεν θα πρέπει να συγχέεται με τον όρο βιολογική κτηνοτροφία. Η βιολογική κτηνοτροφία είναι ένα σύστημα που στηρίζεται στη φυσική διαβίωση των ζώων και χρησιμοποιεί ζωοτροφές που έχουν παραχθεί με βιολογικό τρόπο, χωρίς χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ζιζανιοκτόνα, προσθετικά, ενώ παράλληλα είναι αντίθετη στη γενετική τροποποίηση, προστατεύει το περιβάλλον και διακρίνεται για την υγιεινή των προϊόντων που παράγει. Δασοπονία Η συζήτηση για το τι αποτελεί αειφόρο ανάπτυξη στη δασοπονία έχει υπάρξει διεξοδική και ευρείας έκτασης. Μια περιεκτική επισκόπηση για το θέμα αυτό έγινε από τους Vogt et al. (1999). Οι συγγραφείς αποδέχονται ότι η βιωσιμότητα για τη δασοπονία θα πρέπει να περιλαμβάνει τα τρία στοιχεία που προτείνονται από τον Zonneveld (1990), δηλαδή οικονομική, οικολογική και κοινωνικοπολιτική βιωσιμότητα. Προσθέτουν όμως και ένα τέταρτο στοιχείο, τη δασοπονική βιωσιμότητα. Το τελευταίο στοιχείο ανταποκρίνεται στην παραδοσιακή αντίληψη της αειφορίας των καρπώσεων στη δασοπονία που συναντάται σε τυπικά βιβλία της δασικής οικονομικής, όπως για παράδειγμα του Price (1989). Υπάρχουν τρεις βασικές προσεγγίσεις για την αειφορική δασοπονία που βασίζονται στο νέο δασοπονικό παράδειγμα: 1) Η δημιουργία νέων δασικών πολιτικών σε διεθνές, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο 2) Η ανάπτυξη νέων προσεγγίσεων για τη δασική διαχείριση, όπως η αειφόρος δασική διαχείριση (Ferguson 1996, Von Gadow et al. 2000), η

48 28 διαχείριση οικοσυστημάτων (Kohm και Franklin 1997), και η οικο-δασοπονία (Drengson και Taylor 1997) και 3) Νέες ιδέες για την εκτίμηση των δασικών εφαρμογών σε διάφορα επίπεδα. Η αειφόρος ανάπτυξη συνεπάγεται τη διαχείριση των δασών με μια πληθώρα τρόπων προκειμένου να φτάσει σε μια ποικιλία αντικειμενικών στόχων (Bowers 2005). Έτσι, η ιδέα της αειφόρου δασικής διαχείρισης έχει ως στόχο την ενσωμάτωση πολλαπλών μορφών της χρήσης του δάσους (π.χ. ξυλεία, κυνήγι, κατασκήνωση, κανό, χιονοδρομίες και εκπαίδευση στη φύση) με χαρακτηριστικά δασικής οικολογίας και διατήρησης (Schleifenbaum 1993, 2000, Stecker 1995). Φυσικά, μια στρατηγική για την αειφόρο ανάπτυξη μπορεί να απαιτεί πολύ διαφορετική αντιμετώπιση για διαφορετικά δάση (Bowers 2005). Κατά τη διάρκεια της ιστορίας της δασοπονίας, οι κοινωνικές αξίες που αφορούν στα δάση διαρκώς αλλάζουν, σε αντιστοιχία με τις συνολικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις οι οποίες παρέχουν νέα κανονιστικά κριτήρια για τον ορισμό της αειφόρου ανάπτυξης (Wiersum 1995). Κατά συνέπεια, η κατανόηση της αειφορίας και ο ορισμός της αειφόρου δασοπονίας μεταβάλλονται συνεχώς τα τελευταία 200 χρόνια, σε συνάρτηση με την αλλαγή των αναγκών της κοινωνίας που αφορούν σε διάφορα δασικά προϊόντα, υπηρεσίες και αξίες. Η αειφορική δασική διαχείριση (sustainable forest management) είναι το δασολογικό συστατικό της αειφόρου ανάπτυξης. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί, οι οποίοι, ωστόσο, σχεδόν στο σύνολό τους καταλήγουν στο εξής: «Η αειφορική δασική διαχείριση είναι η διαδικασία της διαχείρισης δασών για την επίτευξη ενός ή περισσότερων σαφώς καθορισμένων στόχων διαχείρισης, σε σχέση με την παραγωγή μιας συνεχόμενης ροής επιθυμητών δασικών προϊόντων και υπηρεσιών, χωρίς άσκοπη μείωση των υπαρχουσών αξιών και της μελλοντικής παραγωγικότητας και χωρίς ανεπιθύμητα αποτελέσματα στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον» (International Tropical Timber Organization -ITTO 1998). Ένας άλλος ορισμός που δίνεται για την αειφορική δασική διαχείριση στο πλαίσιο της σημερινής κοινωνικής ομοφωνίας είναι ότι αυτή μπορεί να οριστεί

49 29 ως η διαχείριση των δασών για τη συνεχιζόμενη και άριστη παροχή των πολλαπλών δασικών προϊόντων, υπηρεσιών και άλλων αξιών προς όφελος των σημερινών και των μελλοντικών γενεών, προστατεύοντας παράλληλα την ακεραιότητα των δασικών οικοσυστημάτων σε βάθος χρόνου (Peters και Wiebecke 1983). Έτσι, παρότι υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί που χρησιμοποιούνται σε παγκόσμιο επίπεδο, το περιεχόμενο της αειφορικής δασικής διαχείρισης συνήθως περιγράφεται ως μια ισορροπία ανάμεσα στις κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές αξίες οι οποίες σχετίζονται με τους δασικούς πόρους, πάντοτε με την προσοχή επικεντρωμένη στις μελλοντικές γενιές Αειφόρος ανάπτυξη και τουρισμός Ο αειφορικός τουρισμός αποτέλεσε βασική ιδέα τόσο για τους μελετητές του τουρισμού όσο και για την τουριστική βιομηχανία από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 (Butler 1993). Σήμερα υπάρχει ευρεία συναίνεση στο ότι η τουριστική ανάπτυξη θα πρέπει να είναι βιώσιμη, ωστόσο το ερώτημα πώς θα επιτευχθεί κάτι τέτοιο παραμένει αντικείμενο συζήτησης (Gössling et al. 2005). Ο σχεδιασμός τουριστικού μάρκετινγκ είναι βασικός παράγοντας για την επιτυχημένη προβολή μιας περιοχής, έτσι ώστε να αναδειχθούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και να αναπτύξει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην τουριστική αγορά (Σαμόλης 2008). Προκειμένου να είναι αποτελεσματικό ένα τουριστικό σχέδιο μάρκετινγκ, είναι απαραίτητη η συμμετοχή όλων όσων εμπλέκονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο κύκλωμα των τουριστικών δραστηριοτήτων του προορισμού. Η σύνθεση των απόψεων των κατοίκων, των τουριστικών επιχειρήσεων και των ιδιωτικών και κρατικών φορέων του προορισμού αποτελούν εγγύηση για τη διαχρονική και σταθερή αποτελεσματικότητά του (Κοκκώσης και Τσάρτας 1999). Ο οικοτουρισμός συχνά προσδιορίζεται ως στρατηγική η οποία εμπεριέχει έναν μεσαίο χώρο (Place 2001). Καθώς οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να διαθέσουν χρήματα για να επισκεφθούν και να απολαύσουν τη φύση, ο οικοτουρισμός έχει τη δυνατότητα να διατηρήσει τις υπηρεσίες του οικοσυστήματος, να βελτιώσει τα επίπεδα διαβίωσης της τοπικής κοινωνίας

50 30 και να ενισχύσει την οικονομική μεγέθυνση (Honey 1999). Οι πρωτοβουλίες του οικοτουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο, ωστόσο, βρίθουν αμφιβολιών (Duffy 2002, Buckley 2003), ενώ πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι τα περισσότερα προγράμματα αποτυγχάνουν στους κύριους στόχους τους που αφορούν στη διατήρηση και στην αειφόρο ανάπτυξη. Ειδικές μορφές τουρισμού: αγροτουρισμός - οικοτουρισμός Η ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού στην Ευρώπη επιτεύχθηκε με διάφορους τρόπους, στους οποίους περιλαμβάνονται: 1. Διαφοροποίηση των αγροτικών δραστηριοτήτων ώστε να περιλαμβάνουν την παροχή υπηρεσιών σε τουρίστες όπως στέγαση και σίτιση (Walford 2001). 2. Η δημιουργία επιχειρήσεων που ειδικεύονται σε δραστηριότητες υπαίθρου όπως είναι η αναρρίχηση και άλλες παρόμοιες δραστηριότητες (Beedie και Hudson 2003, Hudson και Miller 2005, Pomfret 2006). 3. Η αξιοποίηση των τόπων και των φυσικών πόρων, όπως των εθνικών πάρκων (Abrudan και Turnock 1998, Mules 2005). 4. Η ανάπτυξη χιονοδρομικών κέντρων (Moser και Moser 1986, Price 1987). Ο Αγροτουρισμός αποτελεί δραστηριότητα που αναπτύσσεται σε αγροτικό (μη αστικό) χώρο από άτομα που απασχολούνται κατά κύριο λόγο στη γεωργία, σε μικρής κλίμακας μονάδες, με στόχο τη δημιουργία συμπληρωματικού εισοδήματος στον τοπικό πληθυσμό. Αφορά εναλλακτικά σε δύο μορφές: 1. Τη φιλοξενία τουριστών σε μεγάλα αγροκτήματα, όπου οι επισκέπτες συμμετέχουν στις γεωργικές εργασίες αλλά και την καθημερινή ζωή των αγροτών, γνωστή ως διακοπές σε αγρόκτημα (farmhouse holidays). 2. Τη φιλοξενία σε μικρά καταλύματα με παράλληλη παροχή πρωινού γεύματος (bed and breakfast) (Παπακωνσταντινίδης 1992). Η διεθνής εμπειρία αλλά και η ανάλυση αγοράς στους κυριότερους αγροτουριστικούς προορισμούς της Ελλάδας καταδεικνύουν τη συγκεκριμένη μορφή τουρισμού ως μια διαρκώς «αναπτυσσόμενη βιομηχανία» και βασικό μοχλό ανάπτυξης της ελληνικής περιφέρειας (Καραγιάννης 2006).

51 31 Ο οικολογικός ή περιβαλλοντικός τουρισμός αφορά στην ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων που στηρίζονται σε φυσικούς πόρους οι οποίοι χρησιμεύουν ως εστιακό κέντρο για την προσέλκυση και τη φιλοξενία επισκεπτών. Αυτού του είδους ο τουρισμός βασίζεται σε περιβαλλοντικά «αξιοθέατα»-προορισμούς επισκεπτών, τα οποία είναι σε θέση να προσελκύουν επισκέπτες σε μια ανθρώπινη κοινότητα (πχ Ζάγκας κ.α. 2007). Έτσι, τα αντικείμενα προσέλκυσης των επισκεπτών αποτελούν κατά κανόνα έναν συνδυασμό φυσικών και ανθρωπογενών πόρων. Ορεινός τουρισμός στην Ευρώπη Η αναψυχή είναι μια σημαντική ανθρώπινη ανάγκη, η οποία συνδέεται με την ψυχική ανάπαυση, την ψυχαγωγία και την προσωρινή απόδραση από την καθημερινότητα (Παπασταύρου 1985). Ο ορεινός τουρισμός αποτελεί μια βασική μορφή τουρισμού και αναφέρεται στις δραστηριότητες υπαίθριας αναψυχής και τουρισμού που εκδηλώνονται στις ορεινές περιοχές, καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Ο τουρισμός χειμερινών αθλημάτων αφορά στις τουριστικές δραστηριότητες που επικεντρώνονται στα χειμερινά αθλήματα. Ως τομέας παρουσιάζει ιδιαίτερο δυναμισμό, συγκεντρώνοντας κυρίως τουρίστες υψηλών εισοδημάτων. Η στρατηγική της ανάπτυξης τουριστικών δραστηριοτήτων στα βουνά της Μεσογείου ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1950, ακολουθώντας το πρότυπο ενσωμάτωσης τουριστικών υποδομών στη χρήση της γης που παρατηρήθηκε στις Άλπεις λίγες δεκαετίες νωρίτερα (Knafou 1978, Brugger et al. 1984, Zimmermann 1994). Αυτή η εξέλιξη οφειλόταν μερικώς στην αδυναμία των παραδοσιακών ασχολιών (κτηνοτροφία, γεωργία, δασοπονία) να παρέχουν επαρκές εισόδημα στους κατοίκους των ορεινών περιοχών (André 1998, Godde et al. 2000). Η κυριότερη πρωτοβουλία ήταν η δημιουργία χιονοδρομικών κέντρων (Lasanta και Laguna 2003), στρατηγική που αποδείχθηκε αποτελεσματική στην κεντρική Ευρώπη (Ferrero 1998, Godde et al. 2000).

52 32 Χάρτης 1. Χάρτης χιονοδρομικών κέντρων Ελλάδας Για την Ελλάδα ο χειμερινός τουρισμός που βρίσκει την έκφρασή του στα χιονοδρομικά κέντρα και στις περιοχές γύρω από αυτά αποτελεί ένα σχετικά νέο είδος τουρισμού (Καραμέρης 2006). Το πρώτο χιονοδρομικό κέντρο ιδρύθηκε το 1955 στο Σέλι της Βέροιας, ενώ η άνοδος του ορεινού και του χειμερινού τουρισμού τα τελευταία χρόνια είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση και λειτουργία πολλών νέων χιονοδρομικών κέντρων σε όλη την Ελλάδα 5 (Χάρτης 1). Οφέλη-επιπτώσεις από ορεινό τουρισμό (ύπαρξη χιονοδρομικών κέντρων σε μια περιοχή) Η ανάπτυξη του χειμερινού τουρισμού και των χιονοδρομικών κέντρων ειδικότερα εξασφαλίζει πολλά οφέλη για μια περιοχή, όπως οικονομική ανάπτυξη και ενίσχυση του εισοδήματος, βελτίωση στην παροχή υπηρεσιών όσο και στις υποδομές, αλλά και δημιουργία «ψυχολογικής σταθερότητας» στους κατοίκους της περιοχής (Barbier 1993, Snowdon et al. 2000, Lindberg et al. 2001). Ακόμη παρατηρείται αύξηση του πληθυσμού, καθώς στην περιοχή προσέρχονται κυρίως νέοι άνθρωποι, οι οποίοι προέρχονται από γειτονικές περιοχές (Daumas 1986) ή είναι νέοι αγρότες που ασχολούνται με τουριστικές δραστηριότητες (Loscertales 1993) και οι οποίοι προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες εργασίας (Buckley et al. 2000, Pechlaner και Tschurtschenthaler 2003). Ο Καραμέρης (2005), κατά τον ίδιο τρόπο, επισημαίνει την ανάγκη για ίδρυση χιονοδρομικών κέντρων στην Ελλάδα ως 5 Σήμερα, υπάρχουν στην Ελλάδα 17 χιονοδρομικά κέντρα, αριθμός μάλλον υπερβολικός για τον πληθυσμό της χώρας μας, αλλά και το μικρό ποσοστό των Ελλήνων που ασχολούνται με τα χειμερινά αθλήματα.

53 33 μέσο ανάπτυξης του ορεινού τουρισμού, η οποία θα συντελέσει στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και στην αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων ορεινών περιοχών. Από την άλλη μεριά, υπάρχουν επίσης και αρνητικές συνέπειες που περιλαμβάνουν την υποβάθμιση του περιβάλλοντος (Benthem 1973, García- Dory 1977, Schawarzl 1991, Needham και Rollins 2005), τις αλλαγές στο τοπίο (Pignatti 1993), κοινωνικές αντιπαραθέσεις μεταξύ αυτών που υποστηρίζουν και αυτών που απορρίπτουν τον τουρισμό (Gill και Williams 1994, Tooman 1997, Smith και Krannich 1998, Weaver και Lawton 2001) και, τέλος, την υποβάθμιση της πολιτιστικής και αστικής κληρονομιάς (Haimayer 1989, Kariel 1989, Jamal και Getz 1999, Billet 2003). Έτσι, οι Lasanta et al. (2007) θέτουν το ερώτημα αν η αύξηση του τουρισμού των χιονοδρομικών κέντρων συμβάλλει σε μια αειφόρο και ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη ή αν, αντίθετα, η ανάπτυξη των χιονοδρομικών κέντρων ευνοεί έναν οικονομικό τομέα εις βάρος των υπολοίπων. Οι χαμηλοί δείκτες εξάρτησης και ηλικίας και ο υψηλός αριθμός νέων ανθρώπων που παρατηρούνται στις περιοχές οι οποίες αναπτύσσουν χειμερινό τουρισμό μπορούν να εξηγηθούν αν λάβουμε υπόψη ότι προσελκύουν νέο πληθυσμό, στην πλειοψηφία τους εργαζόμενους με παιδιά (Buckley et al. 2000, Pechlaner και Tschurtschenthaler 2003). Αντίθετα, σε χωριά τα οποία βρίσκονται σε μακρινή απόσταση από τα χιονοδρομικά κέντρα παρατηρείται μείωση πληθυσμού την ίδια περίοδο, η οποία προκαλεί δημογραφική αστάθεια (υψηλότεροι δείκτες γήρανσης και εξάρτησης και χαμηλή αναλογία νέων ανθρώπων). Αυτή η αρνητική εξέλιξη υπογραμμίζει τις χωροταξικές διαφορές μεταξύ των περιοχών που διαθέτουν χιονοδρομικά κέντρα και αυτών που δεν έχουν και παράλληλα αναδεικνύει τη δυσαρμονία ανάμεσα σε περιοχές που ωφελούνται από την ύπαρξη των χιονοδρομικών κέντρων και σε αυτές που δεν ωφελούνται. Οι περιοχές που ωφελούνται από την ύπαρξη χιονοδρομικών κέντρων απασχολούν μεγάλο αριθμό ατόμων στον τριτογενή τομέα, ενώ ο αριθμός των εργαζομένων στον πρωτογενή τομέα εξακολουθεί να μειώνεται. Αυτή η μεταβολή μπορεί να εξηγηθεί από τη μαζική εισροή νέων κατοίκων, οι οποίοι

54 34 κυρίως ειδικεύονται σε επαγγέλματα του τριτογενή τομέα. Η ίδια τάση παρατηρήθηκε και στις Άλπεις: οι Pechlaner και Tschurtschenthaler (2003) σημειώνουν ότι η αλπική τουριστική βιομηχανία συχνά δημιουργείται με τη «στρατολόγηση» προσωπικού από άλλες περιοχές και πολλοί εργαζόμενοι στον πρωτογενή τομέα, κυρίως νέοι άνθρωποι, βρήκαν εργασία σε άλλους τομείς (Balcells 1987). Ο Preau (1984) απέδειξε ότι μόλις το 6,3% των νέων ανθρώπων στις γαλλικές Άλπεις παρέμειναν στον πρωτογενή τομέα, ενώ το 91% μεταπήδησε σε εργασίες που είχαν άμεση σχέση με τον τουρισμό. Οι Laguna και Lasanta (2003) σημειώνουν ότι στη Benasque (όπου βρίσκεται το χιονοδρομικό κέντρο Cerler), μόλις το 14% των ιδιοκτητών γης συνέχισαν να διατηρούν τη γη τους το έτος 2000, σε σύνολο 42 εκτάσεων γης που υπήρχαν το 1965 και το 24% από τις εκτάσεις αυτές εξαφανίστηκαν τελείως. Από τους ιδιοκτήτες που άλλαξαν επαγγελματική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το 41% απασχολήθηκε σε εργασίες σχετικές με τον τουρισμό και το 21% μετακινήθηκε σε άλλη περιοχή. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον τουρισμό και στον πρωτογενή τομέα έχει καταγραφεί σε πολλές ευρωπαϊκές ορεινές περιοχές (Oberacher 1995, Snowdon et al. 2000). Είναι βεβαίως απαραίτητο να ληφθεί υπόψη ο θετικός ρόλος της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, η οποία στήριξε την αύξηση της εκτατικής κτηνοτροφίας (Laguna 2004). Ωστόσο, η αύξηση αυτή δεν ήταν ομογενής αλλά μάλλον επικεντρώθηκε σε περιοχές χωρίς χιονοδρομικά κέντρα. Κλιματική αλλαγή Παρότι η υπαίθρια αναψυχή και ο σχετικός τουρισμός είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στις κλιματικές συνθήκες, οι γνώσεις μας για το πώς η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει τον τουρισμό και το πως ο τουρισμός έχει προσαρμοστεί στις κλιματικές αλλαγές παραμένουν εξαιρετικά περιορισμένες (de Freitas 2003, Scott et al. 2004). Ως συνέπεια, η ευαισθησία των δραστηριοτήτων αναψυχής και των τουριστικών περιοχών στην παγκόσμια κλιματική αλλαγή δεν έχουν εκτιμηθεί επαρκώς (Wall 1992, World Tourism Organization-WTO 2003). Σε σχέση με άλλους οικονομικούς τομείς (π.χ. γεωργία, δασοπονία,

55 35 αλιεία), ο τουρισμός έχει ευρέως αμεληθεί από την ερευνητική κοινότητα που ασχολείται με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (Scott et al. 2004). Εκτίμηση επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στη βιομηχανία των χειμερινών αθλημάτων, ωστόσο, πραγματοποιήθηκε σε πολλές χώρες: στην Αυστραλία ο Galloway (1988) και ο Hennessy et al. (2003), στην Αυστρία ο Breiling et al. (1997), στην Ιαπωνία ο Fukuskima et al. (2003), στον Καναδά οι McBoyle και Wall (1987, 1992), οι Lamothe και Périard Consultants (1988), ο Scott et al. (2003, 2005) και στην Ελβετία οι König και Abegg (1997) και οι Elsasser και Bürki (2002) πραγματοποίησαν μελέτες, οι οποίες στο σύνολό τους κατέληγαν σε ποικίλες αρνητικές συνέπειες για τον τομέα. Ο χειμερινός τουρισμός και η βιομηχανία των χειμερινών αθλημάτων έχουν επανειλημμένως προσδιοριστεί από τις εκτιμήσεις της κυβέρνησης του Καναδά για την κλιματική αλλαγή (Canada Country Study 1998, ACACIA 2000, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) 2001, US National Assessment Team 2001, WTO 2003) και την επιστημονική βιβλιογραφία ως ιδιαιτέρως ευάλωτες στην παγκόσμια κλιματική αλλαγή. Η Επιτροπή Τουρισμού του Καναδά (Canadian Tourism Commission 2002) ανέπτυξε μια στρατηγική για τον ορεινό τουρισμό και την εξέλιξη των τουριστικών προϊόντων, όπου προσδιόριζε την κλιματική αλλαγή ως μια από τις τρεις βασικότερες απειλές για τον ορεινό τουρισμό του Καναδά (οι άλλες δύο είναι η γήρανση του πληθυσμού και η ραγδαία μείωση που σημειώθηκε στα ταξίδια μεγάλων αποστάσεων εξαιτίας της ανασφάλειας των ταξιδιωτών μετά την 11 η Σεπτεμβρίου του 2001). Ο Erickson (2005) θεωρεί την κλιματική αλλαγή ως «τον πιο απειλητικό παράγοντα που αντιμετωπίζει σήμερα η βιομηχανία του σκι». Ένας από τους οικονομικούς δείκτες που χρησιμοποιούνται σε προηγούμενες εκτιμήσεις επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στη βιομηχανία του σκι στην Ευρώπη είναι ο κανόνας των εκατό ημερών, όπου τα χιονοδρομικά κέντρα για να αποφέρουν κερδοφορία θα πρέπει να παραμένουν ανοιχτά για τουλάχιστον εκατό ημέρες (König και Abegg 1997, Elsasser και Bürki 2002). Στην Ελλάδα σε χρονιές με λίγες χιονοπτώσεις, κάποια χιονοδρομικά κέντρα δεν λειτουργούν καθόλου, ενώ τα περισσότερα λειτουργούν για ένα μήνα, ίσως και λίγο περισσότερο.

56 36 Η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της στη λειτουργία των χιονοδρομικών κέντρων δεν έχει απασχολήσει δυστυχώς το ελληνικό κράτος. Πρέπει όμως να ληφθούν μέτρα και μάλιστα σύντομα: η παρασκευή τεχνητού χιονιού θα ήταν μια λύση καθώς ενδεχόμενη κλιματική αλλαγή θα θέσει σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα των ελληνικών χιονοδρομικών κέντρων. Προδιαγραφές Σε ό,τι αφορά στη βιομηχανία του σκι, οι ελβετικές τράπεζες είναι πλέον πολύ αυστηρές στη χορήγηση δανείων για τη δημιουργία χιονοδρομικών κέντρων σε περιοχές με υψόμετρο κάτω από τα μέτρα (Elsasser και Bürki 2002). Επίσης, έγινε γνωστό ότι οι τράπεζες στο Οντάριο του Καναδά κατά τη διάρκεια οικονομικών διαπραγματεύσεων με χιονοδρομικά κέντρα συζήτησαν τις επιπλοκές της κλιματικής αλλαγής (Scott 2005). Στον Καναδά υπάρχουν συγκεκριμένοι περιορισμοί σχετικά με τη λειτουργία των χιονοδρομικών κέντρων. Πιο συγκεκριμένα, τα χιονοδρομικά κέντρα δεν πρέπει να λειτουργούν όταν παρατηρείται οποιαδήποτε από τις ακόλουθες κλιματικές συνθήκες: α) βάθος χιονιού μικρότερο από 30 εκατοστά, β) μέγιστη θερμοκρασία μεγαλύτερη από 15 ο C, γ) όταν τα υδάτινα κατακρημνίσματα 2 ημερών υπερβαίνουν τα 20 χιλιοστά. Τα κριτήρια αυτά ενδεχομένως να διαφοροποιούνται για κάποια χιονοδρομικά κέντρα άλλων περιοχών (Scott et al. 2006) Αειφόρος ανάπτυξη και τοπική κοινωνία Πολλοί ερευνητές επισημαίνουν τον σημαντικό ρόλο της τοπικής κοινωνίας για την επιτυχία των προσπαθειών για αειφόρο ανάπτυξη. Η συμμετοχή της κοινότητας σε ευρεία βάση είναι ένα δομικό συστατικό των πιο αποτελεσματικών προγραμμάτων αειφόρου ανάπτυξης (Oakley 1991, Abaza και Baranzini 2002, Uphoff 2002). Πράγματι, οι Reading και Soussan (1989) υποστήριξαν πρώτοι ότι «το κεντρικό δόγμα της αειφόρου ανάπτυξης είναι ότι οι φτωχοί άνθρωποι θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να βρίσκουν τις δικές τους λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν», ενώ και ο Bowers (1997) τονίζει τη μεγάλη σημασία που έχουν για την αειφόρο ανάπτυξη οι τοπικές πρωτοβουλίες και η ανάπτυξη σε τοπικό επίπεδο.

57 37 Οι κρίσιμες ανησυχίες για μια επιτυχημένη και βιώσιμη κοινότητα είναι: ο σεβασμός και η δέουσα προσοχή στις απόψεις, ιδέες και προοπτικές των ντόπιων κατοίκων (Oakley 1991, Pretty 1995, Prain et al. 1999), το μέγεθος του ελέγχου που έχουν οι κάτοικοι της περιοχής στη θέσπιση στόχων, στη λήψη αποφάσεων, στον σχεδιασμό, την εφαρμογή και την αξιολόγηση των προγραμμάτων (Uphoff et al. 1998, Lightfoot et al. 2001, Abaza και Baranzini 2002) και, τέλος, η διάδοση στην κοινότητα όχι μόνο των πληροφοριών, αλλά και της ικανότητας των κατοίκων να λύνουν μόνοι τους τα όποια προβλήματα με τη βοήθεια των κατάλληλων μέσων εκτίμησης, ανάλυσης και πειραματισμού (Krishna et al. 1997, Defoer και Budelman 2000, Humphries et al. 2000, Mukherjee 2002). Η πλήρης κατανόηση των προκλήσεων της αειφόρου ανάπτυξης προϋποθέτει μεγάλη ποικιλία και μεγάλο πλήθος ιδεών οι οποίες να μπορούν να εφαρμοστούν σε τοπικό επίπεδο (Mercado et al. 1998, Prain et al. 1999, Lichtenberg 2001). Αυτό είναι απαραίτητο προκειμένου να αντιληφθούμε τις ευμετάβλητες και εξελισσόμενες οικονομικές, οικολογικές και κοινωνικές ανάγκες της βιωσιμότητας, εφόσον δεν υπάρχει κάποιο είδος πανάκειας για την αειφόρο ανάπτυξη και διαφορετικοί άνθρωποι θα χρειαστούν διαφορετικές λύσεις. Συναντήσεις για ανταλλαγή απόψεων, συνεντεύξεις, συγκεντρώσεις των κατοίκων, συζητήσεις με σημαντικά άτομα της τοπικής κοινωνίας, επιτόπια παρατήρηση, χρήση χαρτών κ.α. είναι κάποια από τα μέτρα που προτείνουν οι Higman et al. (1999) για την αξιολόγηση της τοπικής κοινωνίας που αποτελεί αντικείμενο έρευνας και των αναγκών της. Οι τοπικοί πόροι κινητοποιούνται και αναπτύσσονται μέσω των Τοπικών Οικονομικών Πρωτοβουλιών (Local Economic Initiative-LEI), με σκοπό την ενασχόληση με τοπικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Οι Τοπικές Οικονομικές Πρωτοβουλίες μπήκαν στο λεξιλόγιο των ακαδημαϊκών στις αρχές της δεκαετίας του Ο Stöhr (1990) δίνει τον ακόλουθο ορισμό: «πρόκειται για μια τοπική πρωτοβουλία η οποία χρησιμοποιεί κυρίως τοπικούς πόρους κάτω από τοπικό έλεγχο για το επικρατέστερο τοπικό όφελος». Μια χώρα η οποία προόδευσε πολύ τα τελευταία χρόνια χάρις και στις Τοπικές Οικονομικές Πρωτοβουλίες είναι η Πορτογαλία (Syrett 1995).

58 38 Για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών περιοχών βασική προϋπόθεση είναι η ανάδειξη και αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων αλλά και την παράλληλη διασύνδεσή τους με τον οικονομικό και λειτουργικό χώρο κάθε περιφέρειας (Soutsas et al. 2006) Κατά τον Μωϋσίδη (1994), η αειφόρος ανάπτυξη στο επίπεδο των ορεινών περιοχών εξαρτάται από τη δυνατότητα των νοικοκυριών να προσαρμοστούν και να εκμεταλλευτούν τις αλλαγές που παρουσιάζονται στο ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον Σκοπός της έρευνας Σκοπός της διατριβής αυτής είναι να διερευνήσει τις προοπτικές που υπάρχουν για αειφόρο/βιώσιμη ανάπτυξη στον Δήμο Πιερίων, του Νομού Πιερίας. Επιχειρήθηκε η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης στην περιοχή έρευνας και έγινε προσπάθεια εκτίμησης κατά πόσον οι υπάρχουσες συνθήκες μπορούν τουλάχιστον να διασφαλιστούν και στο μέλλον ή και να βελτιωθούν. Για τον λόγο αυτό, επικεντρωθήκαμε στους τομείς εκείνους που θεωρήσαμε ότι θα πρέπει να συμβάλουν στην εξασφάλιση της αειφορίας. Έτσι, εξετάστηκαν οι προοπτικές σε ό,τι αφορά στις οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της περιοχής: γεωργία, κτηνοτροφία, δασοπονία και τουρισμό. Αρχικά εξετάστηκε το ανθρώπινο δυναμικό της περιοχής, καθώς αυτό αποτελεί τη βάση της αειφορίας. Στη συνέχεια ασχοληθήκαμε με τον πρωτογενή τομέα παραγωγής, τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη δασοπονία. Η γεωργία αποτελούσε επί σειρά ετών την κύρια πηγή εισοδήματος των κατοίκων του Δήμου Πιερίων, σχεδόν αποκλειστικά με την καλλιέργεια του καπνού. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, η καλλιέργεια του καπνού βρίσκεται σε μεγάλη ύφεση, λόγω μιας σειράς παραγόντων όπως η αλλαγή της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και η λειτουργία του χιονοδρομικού κέντρου Ελατοχωρίου, οι οποίοι εξετάζονται στη συνέχεια της εργασίας. Η κτηνοτροφία αποτελεί μια σταθερή πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους της περιοχής. Η δασοπονία, τμήμα και αυτή του πρωτογενούς τομέα παραγωγής, διατηρεί μικρό πλέον ρόλο όσον αφορά στη διαμόρφωση του εισοδήματος των κατοίκων. Ο τουρισμός, από την άλλη, έχει γνωρίσει μεγάλη άνθηση τα τελευταία χρόνια και έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο

59 39 στην παραμονή των κατοίκων στην περιοχή ως εναλλακτική πηγή εισοδήματος έναντι της καπνοκαλλιέργειας. Ακόμη, αναζητήθηκαν στοιχεία σχετικά με τις κλιματικές συνθήκες της περιοχής, οι οποίες επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τόσο τις αγροτικές δραστηριότητες όσο και τη λειτουργία του χιονοδρομικού κέντρου Ελατοχωρίου και κατ επέκταση τη συνολική τουριστική δραστηριότητα στην περιοχή. Στο πλαίσιο της εργασίας έγινε προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήματα: Υπάρχουν οι προϋποθέσεις εκείνες που εξασφαλίζουν την αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής; Ποια είναι τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζει η προσπάθεια για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης; Μπορεί να εμπεδωθεί στην τοπική κοινωνία και στους τοπικούς φορείς η σημασία της αειφόρου ανάπτυξης για το παρόν και το μέλλον της περιοχής; Η μελέτη του συγκεκριμένου ορεινού και μειονεκτικού Δήμου θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για τη μελέτη πολλών άλλων ορεινών και μειονεκτικών Δήμων της χώρας, οι οποίοι εμφανίζουν παρόμοια χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα: συρρίκνωση του πληθυσμού, μεγάλη εξάρτηση από τον πρωτογενή τομέα παραγωγής, αλλά τα τελευταία χρόνια ενίσχυση του τουρισμού κλπ. Η παρούσα διδακτορική διατριβή λοιπόν θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μοντέλο ή μια πιλοτική εφαρμογή (έρευνα πιλότος) για παρόμοιες ορεινές, μειονεκτικές περιοχές της Ελλάδας. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε στην παρούσα διατριβή θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σε άλλους ορεινούς δήμους με παρόμοια χαρακτηριστικά, με επικέντρωση στα δυνατά και στα αδύνατα σημεία κάθε περιοχής. Απώτερος στόχος είναι τα αποτελέσματα της έρευνας να μπορούν να αξιοποιηθούν από τον τοπικό πληθυσμό, συμβάλλοντας στην αειφορική ανάπτυξη της περιοχής.

60 40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΡΕΥΝΑ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 2.1. Περιοχή Έρευνας Η παρούσα διδακτορική διατριβή έχει ως αντικείμενο μελέτης τον Δήμο Πιερίων, του Νομού Πιερίας. Ο Δήμος Πιερίων είναι ένας φτωχός, ορεινός Δήμος με αγροτικό πληθυσμό, ο οποίος έχει πάρει το χαρακτηριστικό όνομά του, επειδή είναι ο μοναδικός στην Πιερία του οποίου τα διοικητικά όρια βρίσκονται εξ ολοκλήρου στα Πιέρια Όρη. Η επιλογή του Δήμου Πιερίων ως αντικειμένου μελέτης έγινε κατά κύριο λόγο με το σκεπτικό ότι πρόκειται για μια τυπική περιοχή της ορεινής Ελλάδας, της οποίας οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη δασοπονία και, τα τελευταία χρόνια, με τον ορεινό τουρισμό, τομέα όπου το Χιονοδρομικό Κέντρο Ελατοχωρίου έχει καθοριστική συμβολή. Επίσης πρόκειται για περιοχή που ανήκει στις λιγότερο ευνοημένες (Less Favored Area- LFA), οι οποίες σύμφωνα με το κοινοτικό δίκαιο, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: α) Ορεινές περιοχές «στις οποίες η γεωργική δραστηριότητα είναι απαραίτητη για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, ιδίως έναντι της διάβρωσης, ή για ικανοποίηση αναγκών αναψυχής». β) Περιοχές που διατρέχουν τον κίνδυνο της πληθυσμιακής απερήμωσης και «όπου η διαφύλαξη της υπαίθρου είναι αναγκαία». γ) Άλλες μικρότερες περιοχές οι οποίες επηρεάζονται από ειδικά μειονεκτήματα «και στις οποίες πρέπει να συνεχιστεί η γεωργική δραστηριότητα με σκοπό να διαφυλαχθεί η ύπαιθρος και να συντηρηθεί το τουριστικό δυναμικό της περιοχής ή να προστατευθεί ο αιγιαλός» (Οδηγ. 75/268, αρθρ. 3). Ο Δήμος Πιερίων παρουσιάζει χαρακτηριστικά που δυνητικά τον εντάσσουν και στις τρεις περιπτώσεις λιγότερο ευνοημένων περιοχών που διακρίνει το κοινοτικό δίκαιο, με δεδομένο ότι η τόνωση της γεωργικής δραστηριότητας είναι απαραίτητη τόσο για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής όσο και για τη συγκράτηση του πληθυσμού αλλά και για την τουριστική ανάπτυξη. Σημαντικό επίσης ρόλο στην επιλογή της εν λόγω περιοχής διαδραμάτισε και η καταγωγή του γράφοντα από τη Ρητίνη Πιερίας, ένα από τα Δημοτικά

61 41 Διαμερίσματα του Δήμου. Το γεγονός αυτό διευκόλυνε τη διαδικασία συλλογής των απαραίτητων στοιχείων σε επίπεδο επαφών με τις τοπικές αρχές και τους κατοίκους, ενώ συνεπαγόταν επίσης μείωση του κόστους στο ελάχιστο κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνας. Χάρτης 2. Χάρτης Ελλάδας (ο Νομός Πιερίας, όπου υπάγεται ο Δήμος Πιερίων είναι ο αριθμός 12)

62 42 Χάρτης 3. Χάρτης Νομού Πιερίας (με κόκκινο χρώμα ο Δήμος Πιερίων) Χάρτης 4. Χάρτης Δήμου Πιερίων (με πράσινο χρώμα)