Αριστείδης Ν. Χατζής Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών. Φιλοσοφία του Δικαίου 1. Το Κράτος Δικαίου

Transcript

1 Αριστείδης Ν. Χατζής Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών Φιλοσοφία του Δικαίου 1 Το Κράτος Δικαίου Τμήμα Μ.Ι.Θ.Ε. 2-9 Μαρτίου 2010

2

3

4

5

6 Το πρόβλημα Ηαυθαιρεσίατηςεξουσίας Lord Acton's dictum. I cannot accept your canon that we are to judge Pope and King unlike other men with a favourable presumption that they did no wrong. If there is any presumption, it is the other way, against the holders of power, increasing as the power increases. Historic responsibility has to make up for the want of legal responsibility. Power tends to corrupt, and absolute power corrupts absolutely. Great men are almost always bad men, even when they exercise influence and not authority: still more when you superadd the tendency or certainty of corruption by full authority. There is no worse heresy than the fact that the office sanctifies the holder of it. John Emerich Edward Dahberg-Acton, 1 st Baron Acton, Essay on Freedom and Power, 1870

7 Αθήνα Από την δημοκρατία στην λαϊκή κυριαρχία Εφιάλτης Κλεισθένης Περικλής Δημαγωγοί Ευκράτης

8 Σωκράτης: Σκέψου και το εξής: Αν τη στιγμή που ξεκινούμε για να δραπετεύσουμε από εδώ - αν η λέξη «δραπετεύσουμε» δεν σου αρέσει, πες την όπως θέλεις έρθουν να μας συναντήσουν οι νόμοι της Πολιτείας και αυτή η ίδια η Πολιτεία και παρουσιαζόμενοι εμπρός μας μάς ρωτήσουν: «Σωκράτη, πες μας, τι πας να κάνεις; Δεν σκέπτεσαι ίσως ότι μ αυτή τη φυγή σου καταργείς εμάς και όλη την Πολιτεία, εφόσον εξαρτάται από σένα; Ή νομίζεις ότι είναι δυνατόν να σταθεί όρθια μία Πολιτεία και να μην ανατραπεί, όπου οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν έχουν κανένα κύρος, αλλά ματαιώνονται και ποδοπατούνται από τους πολίτες;». Τι θα απαντήσουμε εμείς, Κρίτων, σε αυτά και σε άλλες παρόμοιες επιπλήξεις; Πολλά, βεβαίως, θα μπορούσε να πει κανείς, ιδίως ένας ρήτορας, γιαναδικαιολογηθεί, επειδή παραβίασε το νόμο, που απαιτεί οι δικαστικές αποφάσεις να γίνονται σεβαστές. Ή θα απαντήσουμε ότι «η Πολιτεία μάς αδίκησε και δεν μάς έκρινε σύμφωνα με το δίκαιο;». Έτσι θα απαντήσουμε ή όχι; Κρίτων: Έτσι, μα το Δία, Σωκράτη. Σωκράτης: Αλλά ας υποθέσουμε ότι οι νόμοι τότε μάς λένε: «Σωκράτη, αυτή ήταν η συμφωνία που κάναμε μεταξύ μας, ή δεν συμφωνήσαμε να μένεις πιστός στις αποφάσεις που εκδίδουν τα δικαστήρια, οποιεσδήποτε κι αν είναι;». Ή είσαι τόσο σοφός, ώστε να σου έχει διαφύγει ότι και από τη μητέρα και από τον πατέρα και από όλους τους άλλους προγόνους, το πολυτιμότερο πράγμα είναι η πατρίδα; Είναικάτισεβαστότεροκαιαγιότεροκαισε ανώτερη θέση και κατά τη γνώμη των θεών και κατά τη γνώμη των συνετών ανθρώπων. Πρέπει να σεβόμαστε και περισσότερο να υπακούμε και να φροντίζουμε την πατρίδα, όταν οργίζεται, παρά τον πατέρα. Θα πρέπει να προσπαθούμε να την πείθουμε για ό,τι πιστεύουμε καλύτερο αλλά να εκτελούμε ό,τι κι αν διατάσσει. Να υποφέρουμε, αν αυτή θέλει, χωρίς το παραμικρό παράπονο, και να θέλει ακόμη να μάς τιμωρήσει ή να μάς ρίξει στη φυλακή ή να μάς στείλει στον πόλεμο για να πληγωθούμε ή να σκοτωθούμε - όλααυτάπρέπεινατακάνουμε. Κι έτσι είναι το σωστό. Και δεν πρέπει να ξεφεύγουμε ούτε να οπισθοχωρούμε, ούτε να εγκαταλείπουμε τη θέση μας, αλλά και στον πόλεμο και στα δικαστήρια και όπου αλλού καθήκον μας είναι να εκτελούμε όσα διατάσσει η Πολιτεία. Εάν αυτό που διατάσσει δεν μάς φαίνεται δίκαιο θα πρέπει να της δείξουμε ποιο είναιτοορθό. Να μεταχειριζόμαστε όμως βία, δεν είναι ασέβεια σε μια μητέρα, σε έναν πατέρα και πολύ περισσότερο στην πατρίδα;» Τι θα απαντήσουμε σε όλα αυτά, Κρίτων; Θα απαντήσουμε ότι οι νόμοι λένε αλήθεια ή όχι; Κρίτων: Ναι, έτσι μου φαίνεται Πλάτων, Κρίτων (360 π.χ.)

9 Πλάτων (η αυθαίρετη διακυβέρνηση και η διαφθορά) Σοφοί (φιλόσοφοι-βασιλιάδες) Σοφία (γνωρίζουν το καλό της κοινωνίας) Ακεραιότητα (πράττουν με βάση αυτό) Ελέγχονται όμως κι αυτοί

10

11 Αισχύλος (αυτοδικία) Ορέστεια (κύκλος εκδίκησης) Ερινύες (αδιάφορες για την υπαιτιότητα) Ευμενίδες (δίκη) Αθηνά Εγκαθιδρύω εγώ τους δικαστές ως θεσμό, δίχως τέρμα μέσα στο χρόνο για να τέμνουν την υπόθεση δικαίως, τηρώντας τον όρκο τους, δίχως διάθεση καταστρατήγησης του νόμου. Αισχύλου, Ευμενίδες (457 π.χ.) Bush/Dukakis/Willie Horton

12

13 Στην οργανωμένη πολιτεία κυβερνούν οι νόμοι, όχι οι άνθρωποι. Αριστοτέλης, Πολιτικά (350 π.χ.)

14 Αισχίνης, «Κατά Κτησιφώντος» Όπως γνωρίζετε, Αθηναίοι, υπάρχουν τρεις μορφές διακυβέρνησης σε όλον τον κόσμο: η μοναρχία, η ολιγαρχία και η δημοκρατία. Οι μοναρχίες και οι ολιγαρχίες διοικούνται όπως θέλουν οι επικεφαλής, ενώ οι δημοκρατίες διοικούνται με βάση την ισχύουσα νομοθεσία. Αυτό ας μην το λησμονήσει κανείς σας, αλλά να ξέρει ο καθένας καλά ότι, όταν μπαίνει μέσα στο δικαστήριο ως κριτής καταγγελίας για παράνομη πρόταση, την ημέρα εκείνη πρόκειται να ρίξει την ψήφο του για την ελευθερία του λόγου του. Γι αυτό ο νομοθέτης στον όρκο του δικαστή έθεσε πρώτο τούτο: Θα ψηφίσω σύμφωνα με τους νόμους. Διότι γνώριζε καλά ότι, όταν τηρούνται πιστά οι νόμοι στην πόλη, διασφαλίζεται και η δημοκρατία. Οι τυραννίες και οι ολιγαρχίες διοικούνται σύμφωνα με τη γνώμη αυτών που βρίσκονται στην εξουσία, ενώ οι δημοκρατούμενες πόλεις σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία. Επίσης, ξέρετε καλά ότι τη ζωή και το πολίτευμα αυτών που ζουν υπό δημοκρατικό καθεστώς τα διαφυλάσσουν οι νόμοι, ενώ τα αντίστοιχα στην τυραννία και στην ολιγαρχία η καχυποψία και οι ένοπλες φρουρές.

15 Ρώμη Ό,τι αρέσει στον ηγεμόνα έχει ισχύ νόμου Princeps legibus solutus est (Ulpian)

16 2 αντιλήψεις για την ελευθερία (αρχαία) Ελευθερία στη συζήτηση και συμμετοχή στις αποφάσεις της πολιτικής κοινότητας (όχι ιδιωτικός ατομικός χώρος που προστατεύεται από εξωτερικές παρεμβάσεις) Ο στόχος της πολιτικής κοινωνίας και των νόμων είναι η προώθηση της αρετής των πολιτών Χειρωνακτικές εργασίες, εμπόριο (δούλοι, απελεύθεροι, μέτοικοι, γυναίκες) Δεν υπήρχε η έννοια της ατομικής αντίληψης για την καλή ζωή

17 2 αντιλήψεις για την ελευθερία (σύγχρονη) Το άτομο επιδιώκει αυτό που το ίδιο θεωρεί καλό και σημαντικό Το κράτος/η κοινωνία δεν παρεμβαίνει (ακόμα και αν επιδιώκει το κοινό καλό) κράτος δικαίου προστασίακατάτηςδιαφθοράς περιορισμός της αυτοδικίας προστασία ατομικής ελευθερίας (δικαιωμάτων) προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης

18 Περικλής [Θουκυδίδης] 430 π.χ. Έχουμε δηλαδή ένα πολίτευμα, το οποίο δεν αντιγράφει τους νόμους των άλλων. Μάλλον εμείς αποτελούμε υπόδειγμα για ορισμένους παρά μιμούμαστε άλλους. Ονομάζεται αυτό το πολίτευμα δημοκρατία, γιατί η κυβέρνηση είναι στα χέρια των πολλών και όχι των λίγων. Όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα έναντι των νόμων στις ιδιωτικές τους διαφορές, ενώ ως προς την θέση τους στον δημόσιο βίο κάθε ένας, ανάλογα με την επίδοση σε κάποιο τομέα, προτιμάται για ένα από τα δημόσια αξιώματα. Δεν έχει σημασία η κοινωνική του τάξη αλλά ή αρετή του κι αν είναι φτωχός και άσημος δεν εμποδίζεται να παράσχει κάποια υπηρεσία στην πατρίδα του. Ζούμε ελεύθερα, και ως πολίτες στον δημόσιο βίο αλλά και ως άτομα στον ιδιωτικό. Ο καθένας επιδιώκει τους δικούς του σκοπούς στην καθημερινότητά του κι εμείς δεν τον κοιτάμε με καχυποψία. Δεν θυμώνουμε με τον γείτονά μας, όταν κάνει ό,τι του αρέσει, ούτε τον κοιτάμε με βλέμμα σκυθρωπό, το οποίο μπορεί να μην τον βλάπτει είναι όμως πολύ δυσάρεστο. Ενώ όμως στην ιδιωτική μας ζωή φερόμαστε όπως θέλουμε, χωρίς να ενοχλεί ο ένας τον άλλον, στη δημόσιά μας ζωή, από σεβασμό προ πάντων, δεν παραβαίνουμε τους νόμους, υπακούμε σε όσους κάθε φορά έχουν δημόσια αξιώματα και τηρούμε τους νόμους, και περισσότερο εκείνους τους νόμους, που έχουν θεσπιστεί για να προστατεύσουν όσους αδικούνται, αλλά και σε εκείνους τους κανόνες οι οποίοι αν και είναι άγραφοι, η παράβασή τους φέρνει πανθομολογούμενη ντροπή στους παραβάτες.

19 John Locke ( ) Η νομιμοποίηση του κράτους βασίζεται στη συναίνεση των πολιτών. Όταν το κράτος παραβιάζει την εμπιστοσύνη των πολιτών χάνει τη νομιμοποίησή της και οι πολίτες έχουν δικαίωμα να επαναστατήσουν. People? (1776 USA white, privileged, male) Έχει δικαίωμα ο λαός να επαναστατήσει κατά του κράτους δικαίου;

20 Thomas Hobbes ( ) James I Charles I & ΙΙ / Parliament (Sir Edward Coke: «και ο βασιλιάς υπόκειται στους νόμους) Επανάσταση = ανορθολογική πράξη Rule of Law Ανέφικτο Πολιτικά επικίνδυνο

21 Thomas Hobbes And this therefore is another error of Aristotle s politics, that in a well-ordered commonwealth, not men should govern but the law. What man, that has his natural senses, though he can neither write nor read, does not find himself governed by them he fears, and believes can kill or hurt him when he obeyeth not? Or believes that law can hurt him; that is, words and paper, without the hands and swords of men? Thomas Hobbes, Leviathan

22 Thomas Hobbes Sovereign (πολιτικά κυρίαρχος) Supreme power (ανώτατη αρχή) commands/rules (διαταγές/κανόνες) Απειλή τιμωρίας σε περίπτωση ανυπακοής Καλύτερα ένας Subjects (υπήκοοι) ΦΟΒΟΣ! Δίκαιο: προσταγές και κανόνες που απευθύνει ο πολιτικά κυρίαρχος στους υπηκόους του

23 Thomas Hobbes Το Κράτος Δικαίου είναι εννοιολογικά αδύνατο he that is bound to himself only, is not bound δεσμεύεσαι μόνο όταν κάποιος άλλος μπορεί αξιόπιστα να σε απειλήσει ότι θα σου κάνει κακό αν υπάρχει τέτοιο πρόσωπο, αυτό είναι ο πολιτικά κυρίαρχος άρα υπεράνω νόμων

24 John Austin public opinion / popular morality όμως αυτές οι κυρώσεις δεν έχουν νομικό χαρακτήρα δεν μπορεί λοιπόν το δίκαιο να προέρχεται από την κοινή γνώμη αλλά από ένα άτομο ή μια μικρή ομάδα ανθρώπων έτσι ο πολιτικά κυρίαρχος βρίσκεται πάνω από το νόμο (αν και όχι πάνω από την κοινή γνώμη) δεν μπορεί να τιμωρηθεί από το νόμο αλλά μόνο άτυπα από την κοινή γνώμη αν λοιπόν υπακούει στους νόμους του το κάνει για πολιτικούς λόγους το σώμα (body) ως σύνολο /// αν ένα μέλος παραβιάσει;

25 Εντάξει! Εάν ένα άτομο ή σώμα ατόμων με εξουσία το επιθυμεί και έχει τη δύναμη, μπορεί να βρεθεί πάνω από τους νόμους. Εμείςόμωςθαπρέπεινακατασκευάσουμεένα σύστημα κανόνων που να καθιστά κάτι τέτοιο αδύνατο!

26 Thomas Hobbes ΑΥΤΌ ΕΙΝΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΑΔΥΝΑΤΟ γιατί οι άνθρωποι είναι εγωιστές, ανταγωνιστικοί, καχύποπτοι και επιθυμούν δόξα και δύναμη δεν υπάρχει μια ελίτ που ξεχωρίζει και την οποία μπορούμε να την εμπιστευτούμε ότι θα υπακούσει στο δίκαιο και θα έχει ηθικά κίνητρα άρα ο πολιτικά κυρίαρχος θα είναι πάνω από το νόμο (ακόμα και τον δικό του) αυτή είναι η ανθρώπινη φύση

27 άρα το ερώτημα που παραμένει είναι, μπορούμε να κατασκευάσουμε ένα σύστημα κράτους δικαίου;

28 Immanuel Kant ( ) δύσκολο αλλά όχι αδύνατο οι άνθρωποι έχουν την τάση (απότηφύσητους) να εξαιρούν τον εαυτό τους από τους κανόνες και τις υποχρεώσεις που δεσμεύουν τους άλλους αυτό είναι το βασικό εμπόδιο, άρα τέλειο κράτος δικαίου αποκλείεται από ένα τόσο στραβό ξύλο, σαν κι αυτό που είναι φτιαγμένος ο άνθρωπος, τίποτε το τέλεια ίσιο δεν μπορεί να κατασκευαστεί μπορεί όμως να ξεπεραστούν τα εμπόδια που θέτει η φύση σε μεγάλο βαθμό και να κατασκευαστεί κάποιο, έστω ατελές, κράτος δικαίου το κλειδί είναι η δημοκρατία και ο διαχωρισμός των εξουσιών (η ουσία της) καμία εξουσία δεν θα έχει την τελική, την έσχατη εξουσία

29 Διαχωρισμός εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας Montesquieu ( ) = άλλος κατασκευάζει τους νόμους και άλλος τους εφαρμόζει αλλιώς θα είναι αδικαιολόγητα σκληροί για τους άλλους

30 James Madison ( ) Δεν φτάνει ο διαχωρισμός των εξουσιών. Πάλι η εξουσία μπορεί να καταλήξει στα χέρια ενός τυράννου. If angels were to govern men, neither external nor internal controls on government would be necessary. In framing a government which is to be administered by men over men, the great difficulty lies in this: You must first enable the government to control the governed; and in the next place oblige to control itself. James Madison, Federalist #51, The Federalists

31 separation of powers /3 Νομοθετική Εκτελεστική Δικαστική James Madison representative democracy, πλουραλισμός, πολλές τάξεις & συμφέροντα, διάσπαρτες εκλογές, πληροφόρηση εκλογικού σώματος checks & balances

32 U.S. Constitution (1788)

33 U.S. Bill of Rights (1791)

34 Σας ευχαριστώ!