ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Ευχαριστίες

Transcript

1 1 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα μου καθηγήτρια κ. Σοφία Αράβου-Παπαδάτου για την υποστήριξη της και την υπομονή με την οποία με αντιμετώπισε κατά την εκπόνηση της πτυχιακής μου εργασίας καθώς και για την πολύτιμη καθοδήγησή της. Το επινοητικό πνεύμα της μου άνοιξε νέους ορίζοντες για την αναζήτηση και την επίτευξη των επαγγελματικών μου στόχων. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φοιτητές των Α.Τ.Ε.Ι του Αργοστολίου Κεφαλλονιάς για την συμμετοχή τους στα ερωτηματολόγια της έρευνάς που πραγματοποιήθηκε. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω δύο φίλες μου την Σταυρούλα Βίγλα και την Άννα Αντώνογλου για την φιλοξενία που μου παρείχαν στη Κεφαλλονιά κατά τη διάρκεια εκπόνησης της πτυχιακής μου εργασίας και φυσικά να ευχαριστήσω τους γονείς μου που έδωσαν τη δυνατότητα να σπουδάσω και να φτάσω σε αυτό το σημείο σήμερα. Στην τελειοποίηση των σπουδαστικών μου χρόνων και στην αρχή της επαγγελματικής μου καριέρας.

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Ευχαριστίες ΜΕΡΟΣ Α Περίληψη Summary Εισαγωγή Κεφάλαιο 1. Η Διατροφή και η Δίαιτα καταλυτικές έννοιες στη διατήρηση της Σωματικής και Ψυχικής Υγείας Αγωγή Διατροφής Διαιτητικές Οδηγίες Διαφορές Διατροφής-Δίαιτας Πρόληψη: η έννοια κλειδί Πλημμελής διατροφή και όροι που περιγράφουν το διατροφικό αποτέλεσμα Πλημμελής πρωτεϊνική-θερμιδική διατροφή και ελλείψεις 17 βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων Διαταραχές Υδατανθράκων- Λιπών Εγκυμοσύνη και Διατροφικές Ανάγκες Ισορροπημένες δίαιτες χαμηλών θερμίδων Δίαιτες πολύ χαμηλών θερμίδων Τα μειονεκτήματα της χημικής δίαιτας Βασικές αρχές της δίαιτας Ωμέγα Παχυσαρκία και Έλεγχος Σωματικού Βάρους Ψυχογενής Ανορεξία-Βουλιμία-Περιστασιακή Υπερφαγία 24 Κεφάλαιο-2 Η γεφύρωση του χάσματος Υγείας και οι 28 κοινωνιοψυχολογικές στάσεις απέναντι στη διατροφή Φτώχια και Υποσιτισμός Νεωτερικότητα και αντιδράσεις σε παγιωμένες συνήθειες ως προς τη διατροφή

3 Εφηβεία: η διατροφή ως πρόσθετη απόδειξη αμφισβήτησης ΝΕΟΦΟΒΙΑ: οι αντιστάσεις απέναντι σε καινούργια τρόφιμα Κεφάλαιο 3: Η πληροφόρηση δεν αρκεί για την αλλαγή διατροφικής συμπεριφοράς Προγράμματα Πρόληψης. Τα μηνύματα Πρόκλησης Φόβου για την Υγεία - Fear Appeal Models και οι αποτυχίες στις κρατικές καμπάνιες Η Κοινωνική Επιρροή στην Αλλαγή Συμπεριφοράς: Καινοτομία και Παράδοση Το Λειτουργικό μοντέλο της ενδοτικότητας Το Μειονοτικό ή Γενετικό ή Αναπαραστασιακό μοντέλο: η επιρροή 42 της μόνιμης ιδεολογικής μεταστροφής Παράγοντες που επηρεάζουν τη μειονοτική επιρροή: σταθερότητα, 44 ευλύγιστη διαπραγμάτευση, ψυχολογιοποίηση, ηγεσία Η Θεωρία Επεξεργασίας της Σύγκρουσης (Θ.Ε.Σ.) και το 45 Έργο Γνώμης (Ε.Γ.) Κεφάλαιο 4 : Η Μεσογειακή Διατροφή Πλεονεκτήματα Η Πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής Μειονεκτήματα Κεφάλαιο 5: Γενετικά Τροποποιημένα ή Μεταλλαγμένα Τρόφιμα 51 Παραδοσιακές Καλλιέργειες Πλεονεκτήματα Γενετικά Τροποποιημένων ή Μεταλλαγμένων 51 Τροφίμων Μειονεκτήματα που έχουν τα μεταλλαγμένα τρόφιμα Κεφάλαιο 6 : Βιολογικά Προϊόντα-Φυτοφάρμακα και Ζιζανιοκτόνα Πλεονεκτήματα Μειονεκτήματα Φυτοφάρμακα και Ζιζανιοκτόνα:Πλεονεκτήματα-Μειονεκτήματα 6.4 Παραδοσιακές καλλιέργειες : Πλεονεκτήματα- Μειονεκτήματα

4 4 Κεφάλαιο 7: Συντηρητικά τροφίμων Κατανάλωση από Τοπική Παραγωγή Συντηρητικά τροφίμων: Πλεονεκτήματα-Μειονεκτήματα Κατανάλωση από τοπική παραγωγή: Πλεονεκτήματα-Μειονεκτήματα- ΜΕΡΟΣ Β Κεφάλαιο 8: Στόχος, Σχεδιασμός και Μεθοδολογία της έρευνας Κεφάλαιο 9: Δημιουργία του Ερωτηματολόγιου ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Κεφάλαιο 10: Αποτελέσματα της Έρευνας Αποτελέσματα Δημογραφικά Αποτελέσματα για Κατανάλωση Τοπικών Προϊόντων Στάθμιση της Αξιοπιστίας του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Μέσες Τιμές των ερωτήσεων του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Διαφορές μεταξύ των φύλων ως προς τις απαντήσεις στα 20 ερωτήματα του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Κεφάλαιο 11: Στάθμιση της Εγκυρότητας του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Κεφάλαιο 12: ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΩ.ΔΥ.Ι Αναπαράσταση Γνώμης για τα Μεταλλαγμένα Τρόφιμα Αναπαράσταση Γνώμης για τα Βιολογικά Τρόφιμα Αναπαράσταση Γνώμης για την Τοπική Παραγωγή Τροφίμων Αναπαράσταση Γνώμης για τη Νεοφοβία Αναπαράσταση Γνώμης για τη Μεσογειακή Διατροφή Αναπαράσταση Γνώμης για ΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΟΥ ΕΡΩ.ΔΙ.Υ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Το ερωτηματολόγιο ΕΡΩ.ΔΙ.Υ Στατιστικοί Πίνακες SPSS

5 5 ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο 20 ος αιώνας απέδειξε επιστημονικά την αξία της σωστής Διατροφής στην Προαγωγή της Σωματικής και Ψυχικής Υγείας. Εντούτοις, τα κλασσικά μοντέλα επιρροής της Κοινωνικής Ψυχολογίας, με τα μηνύματα πρόκλησης φόβου για την Υγεία (Fear appeal models), από μόνα τους, αποδείχτηκαν ανεπαρκή να επηρεάσουν τους πληθυσμούς και να τους στρέψουν σε συμπεριφορές Πρόληψης. Μέσα από τη διεπιστημονική έρευνα προκύπτει ότι οι συνδυασμοί των Θεωριών Επιρροής, μπορούν να επιτύχουν τον προαναφερόμενο στόχο. Το Μειονοτικό ή Γενετικό Μοντέλο Επιρροής ενεργοποιεί πιθανές συγκρούσεις που υποβόσκουν μεταξύ των εμπλεκομένων ομάδων κατά την επικοινωνία. Χρειάζεται να αναδυθεί η αναπαράσταση της γνώμης που υπάρχει, ώστε μέσα από την κοινωνιογνωστική σύγκρουση να οδηγηθούμε με επιτυχία στην αλλαγή γνώμης και συμπεριφοράς. Στον τομέα των τροφίμων, υπάρχουν συγκρουσιακές αντιθέσεις μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών μεγάλης κλίμακας. Μεταξύ άλλων, οι αντιθέσεις αφορούν τα Μεταλλαγμένα ή Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα, τα Βιολογικά Προϊόντα, την Τοπική Παραγωγή, τη Νεοφοβία για την κατανάλωση νέων προϊόντων και τη Μεσογειακή Διατροφή. Βάσει των ανωτέρω, στην παρούσα έρευνα σταθμίστηκε η αξιοπιστία και η εγκυρότητα ενός Ερωτηματολόγιου Γνώμης (Ε.Γ), το οποίο ονομάσαμε ΕΡΩ.ΔΙ.Υ (Ερωτηματολόγιο Διατροφής και Υγείας). Ανιχνεύει την άποψη για τους Παραγωγούς και τους Καταναλωτές Τροφίμων, γύρω από τους προαναφερόμενους τομείς. Οι δεκαεννέα (19) ερωτήσεις που περιλαμβάνει το ΕΡΩ.ΔΙ.Υ έχουν αντιθετική, υπέρ και εναντίον διαλεκτική, για παραγωγούς και καταναλωτές, ώστε οι συμμετέχοντες να σκεφθούν το ζήτημα σφαιρικά. Στην έρευνα πήραν μέρος 80 φοιτητές και φοιτήτριες του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς, 35 αγόρια και 45 κορίτσια με μέση ηλικία 22 έτη. Η έρευνα έγινε την περίοδο Ιούνιος-Ιούλιος Το ΕΡΩ.ΔΙ.Υ αποδείχτηκε αξιόπιστο (Chronbach a=0.7) και έγκυρο για την ελληνική γλώσσα. Η οργάνωση των ερωτήσεων έγινε γύρω από δύο (2) κύριους παράγοντες με ισχυρές φορτίσεις, (varimax rotation ), που αφορούν αντίστοιχα τους παραγωγούς και τους καταναλωτές. Η περαιτέρω ανάλυση σε συνδυασμένα ζεύγη (paired t-test), απέδειξε ότι στα Μεταλλαγμένα Τρόφιμα και στην Τοπική Παραγωγή η Ατομική Ευθύνη (Α.Ε) των καταναλωτών και η Συλλογική Ευθύνη (Σ.Ε) των παραγωγών είναι μεγάλη, χωρίς στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ τους (p=n.s). Στα Βιολογικά Τρόφιμα η Α.Ε εμφανίζεται αυξημένη και σημαντικότερη της Σ. Ε. (p=0.001, υπέρ των παραγωγών). Στη Νεοφοβία και στη Μεσογειακή Διατροφή, επίσης έχουμε

6 6 στατιστική σημαντικότητα μεταξύ Α.Ε και Σ.Ε, αλλά υπέρ των καταναλωτών (p<0.001, p<0.028, αντίστοιχα). Η Συνολική Ατομική Ευθύνη των καταναλωτών για όλες τις ενότητες (Σ.Α.Ε) αποδείχτηκε, για το δείγμα μας, μεγαλύτερη και στατιστικά σημαντικότερη της Συνολικής Συλλογικής Ευθύνης των παραγωγών (Σ.Σ.Ε p<0.028), με δεδομένες τις ποιοτικές διαφορές μεταξύ τους. Το Ερωτηματολόγιο Γνώμης ΕΡΩ.ΔΙ.Υ αποδείχτηκε αξιόπιστο και έγκυρο, για να χρησιμοποιηθεί περαιτέρω στον κοινωνιοψυχολογικό πειραματικό χειρισμό της Επιρροής σε θέματα Διατροφής και Υγείας. Τελικός στόχος η Πρόληψη της Ασθένειας και η Ποιότητα Ζωής. SUMMΑRY The 20th century proved scientifically the value of the appropriate Diet in the Promotion of the Body and Mental Health. Nevertheless, the classic influence models of Social Psychology, with the messages of challenge of fear for the Health (Fear appeal models), from alone them, were proved insufficient to influence the populations and turn them in Prevention Behaviours. Through the interdisciplinary research it comes out that the combinations of Theories of Influence, can achieve the above mentioned objective. The Minority or Genetic Model of Influence activates conflicts that underline between the involved groups of communication. It is necessary to emerge the representation of opinion that exists, in order, through the sociocognitive conflict, to lead with success in change of opinion and behaviour. In the sector of foods, exist conflict oppositions between consumers and producers of big scale. Between others, the oppositions concern Genetically Modified Foods, the Biological Products, the Local Production, Neofobia for the consumption of new products and the Mediterranean Diet. According to all above, in the present research were stabilized the reliability and the validity of Opinion Questionnaire (O.Q),which we named ERO.DI.Y. (Questionnaire of Diet and Health). It detects the opinion for the Producers and the Consumers of Foods, round the mentioned before sectors. The nineteen (19) questions that are included in ERO.DI.Y, they have adversative dialectic, in favour and against, producers and consumers, in order the participating students to think overall about the questions. In the research took part 80 students of POLYTECHNIC COLLEGE of Ionian Islands in Argostoli of Cephalonia, 35 boys and 45 girls with medium age 22 years. The research became the period June-July The ERO.DI.Y was proved reliable (Chronbach a=0.7) and valid for the Greek language. The 19 questions were organised round two (2) main factors with high values, (varimax rotation ), that concern

7 7 respectively the producers and the consumers. The further analysis in combined pairs (paired t-test), proved that in Genetically Modified Foods and in the Local Production the Individual Responsibility (I.R) of the consumers and Collective Responsibility (C.R) of the producers are high, without statistically important difference between each other (p=n.s). In Biological Foods the I.R is higher than the C.R. (p=0.001, in favour of the producers). In Neofobia and in Mediterranean Diet, also we have statistical difference between I.R. and C.R, but in favour of the consumers (p<0.001, p<0.028, respectively). The Total Individual Responsibility of consumers for all units (T.I.R) was proved, for our sample, to be higher and statistically more important than the Total Collective Responsibility of producers (T.C.R. p<0.028), concerning the qualitative differences between T.I.R. and T.C.R. the Opinion Questionnaire ERO.DI.Y was proved to be reliable and valid, in order to be used further in the experimental research of Influence, on issues of Diet and Health. Final objective to be, the Prevention of Illness and the Quality of Life.

8 8 Εισαγωγή Η παρούσα έρευνα αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδιασμού, που στοχεύει στην επιρροή του πληθυσμού για την αλλαγή συμπεριφοράς και την υιοθέτηση Υγιεινών Κανόνων Διατροφής και Δίαιτας. Όπως είναι γνωστό, η Διατροφή, συνδέεται με την Πρόληψη πολλών Ασθενειών και με την Προαγωγή της Υγείας. Εντούτοις τα κλασσικά μοντέλα επιρροής της Κοινωνικής Ψυχολογίας, με τα μηνύματα πρόκλησης φόβου για την υγεία (Fear Appeal Models) και με την επικοινωνία του ρίσκου (risk communication), από μόνα τους αποδείχτηκαν αναποτελεσματικά να πείσουν (Bzga, Federal Centre for Health Education, 2000, Αράβου, 2008). Η αναζήτηση νέων μοντέλων επιρροής οδήγησε σε συνθέσεις του Λειτουργικού Μοντέλου, που περιλαμβάνει μορφές επιρροής και πειθούς, μαζί με το Μειονοτικό ή γενετικό ή αναπαραστασιακό Μοντέλο (Moscovici,1986, Παπαστάμου, 2002). Στο Μειονοτικό Μοντέλο διερευνούμε την επιρροή της καινοτομίας, που εισηγείται από νεωτερικές ενεργές μειονότητες. Η πρωτοπορία των μειονοτήτων γίνεται με λεκτική κοινωνιογνωστική σύγκρουση και έχει το πλεονέκτημα να οδηγεί βραδυφλεγώς σε μόνιμη μεταστροφή. Όπλα του Μειονοτικού Μοντέλου επιρροής είναι η Σύγκρουση και η ανάδυση της αναπαράστασης της γνώμης, γύρω από το θέμα που διερευνούμε. Στο Μειονοτικό Μοντέλο Επιρροής η πληροφορία (π.χ. Αγωγή Διατροφής και Υγείας), μπορεί να έπεται της επίλυσης της υποβόσκουσας κοινωνιοψυχολογικής σύγκρουσης που πιθανόν υπάρχει μεταξύ των εμπλεκομένων μερών-ομάδων, στα πλαίσια των διομαδικών σχέσεων (Κοκκινάκη, 2005, Hogg, 2010, Butera & Mugny, 2001). Στην προκειμένη περίπτωση, οι διομαδικές σχέσεις καθορίζονται μεταξύ των ευθυνών που βαρύνουν αντίστοιχα, τους Καταναλωτές Τροφίμων και τις Βιομηχανίες Παραγωγής, για τα Μεταλλαγμένα ή Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα, για τα Βιολογικά Προϊόντα, για την Τοπική Παραγωγή Τροφίμων, για τη Νεοφοβία που υπάρχει στους ανθρώπους για τις καινούργιες τροφές και τέλος για τη

9 9 Μεσογειακή Διατροφή. Όλοι αυτοί οι θεματολογικοί άξονες θα αποτελέσουν την νεωτερική καινοτόμο άποψη της μειονοτικής ενεργής ομάδας, που θα χρησιμοποιήσουμε μελλοντικά στη θέση του πομπού των μηνυμάτων μας. Καθορίζοντας την Ατομική Ευθύνη των καταναλωτών και τη Συλλογική Ευθύνη των παραγωγών, μπορούμε να προχωρήσουμε στην Πειραματική τεκμηρίωση για την επιτυχή Αγωγή Διατροφής και Υγείας. Αυξάνουμε, με αυτή τη μεθόδευση, τις πιθανότητες αλλαγής συμπεριφοράς του πληθυσμού, με στόχο την υιοθέτηση σωστών διαιτητικών συνηθειών, για την Πρόληψη της Ασθένειας. Βάσει των ανωτέρω, χρειαζόμαστε αρχικά ένα αξιόπιστο και έγκυρο Ερωτηματολόγιο Γνώμης (Ε.Γ.), που θα αποκαλύψει τις επικρατούσες απόψεις υπέρ και εναντίον των Καταναλωτών, υπέρ και εναντίον των Βιομηχανιών Παραγωγής Τροφίμων (για τα Μεταλλαγμένα κ.λπ.), στα πλαίσια, αντίστοιχα, προσδιορισμού της Ατομικής Ευθύνης των Καταναλωτών και της Συλλογικής Ευθύνης των Παραγωγών. Η στάθμιση της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας του Ε.Γ., καθώς και η ανάλυση της γνώμης του δείγματός μας, γύρω από τις ερωτήσεις του Ε.Γ., αποτελεί τη θεματολογία της έρευνάς μας. Η έρευνα στηρίχτηκε στο πειραματικό υπόδειγμα για τη μόλυνση της ατμόσφαιρας (Παπαστάμου, 1989, 2002). Στο Μέρος Α, της παρούσας εργασίας παρουσιάζονται τα θεωρητικά πλαίσια στα οποία στηριχτήκαμε για να σταθμίσουμε την αξιοπιστία και την εγκυρότητα για την ελληνική γλώσσα, του Ε. Γ, το οποίο ονομάσαμε ΕΡΩ.ΔΙ.Υ (Ερωτηματολόγιο Διατροφής και Υγείας). Το ΕΡΩ.ΔΙ.Υ. θα παρουσιαστεί αναλυτικά στο Ειδικό Μέρος Β. Το Μέρος Α αποτελείται από 7 Κεφάλαια. Στο Κεφάλαιο 1 περιγράφονται τα στοιχεία που αφορούν την Αγωγή Διατροφής και τους κανόνες που διέπουν μία σωστή διαιτητική συμπεριφορά. Αναλύονται οι υπερβολές που μπορούν να συνοδεύουν μια λανθασμένη διατροφική συμπεριφορά, όπως είναι η λήψη υπερβολικών ποσοτήτων τροφής που οδηγεί στην Παχυσαρκία. Αναλύονται επίσης οι ελλειμματικές δίαιτες των παρατεταμένων απισχναντικών διαιτολογίων, αλλά και οι ψυχολογικές ακρότητες στην Νευρική

10 10 Ανορεξία. Σε γενικές γραμμές το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ισορροπημένη διατροφή, αλλά και στις διαταραχές που μπορεί να προκληθούν σωματικά και ψυχικά, από τις υπερβολές ή τις ελλειμματικές συμπεριφορές ως προς τους διατροφικούς κανόνες. Στο Κεφάλαιο 2 αναφερόμαστε στα χάσματα υγείας που παρατηρούνται μεταξύ διάφορων κοινωνικών ομάδων, λόγω κοινωνικοοικονομικών διαφορών. Η φτώχια και ο υποσιτισμός αποτελούν καταλυτικά στοιχεία στις ανωτέρω αναφορές. Επιπλέον στο Κεφάλαιο 2 αναφέρονται οι κοινωνιοψυχολογικές τάσεις που αναπτύσσονται κατά την εφηβεία, όπου οι νέοι αντιδρούν ακόμα και σε θέματα διατροφής, προκειμένου να αισθανθούν ανεξάρτητοι. Η Νεοφοβία είναι μία ακόμα τάση, άξια παρατήρησης, που αποτρέπει τους ανθρώπους από την υιοθέτηση και τη δοκιμή νέων τροφίμων πέρα από αυτά που συνήθως καταναλώνουν. Στο Κεφάλαιο 3 αρχικά γίνεται η τοποθέτηση ότι δεν είναι εύκολο να αλλάξει κανείς υιοθετημένες γνώμες και συμπεριφορές. Αναφέρονται μοντέλα που κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί σε διάφορες κρατικές καμπάνιες, με στόχο την επιρροή των ανθρώπων, την αλλαγή συμπεριφοράς και την υιοθέτηση υγιεινών διατροφικών συνηθειών, που αποτελούν έναν ισχυρό παράγοντα στην Πρόληψη της Ασθένειας και τη διατήρηση της Υγείας. Γενική παρατήρηση είναι ότι η πληροφόρηση δεν επαρκεί. Τα μηνύματα πρόκλησης φόβου (fear appeal models) από μόνα τους είναι αναποτελεσματικά. Η παράδοση του λειτουργικού μοντέλου Επιρροής της Κοινωνικής Ψυχολογίας, σε συνδυασμό με το Μειονοτικό ή Αναπαραστασιακό ή Γενετικό Μοντέλο, δίνει ελπίδες για επιτυχημένες εφαρμογές στην Αγωγή Υγείας. Η δημιουργία Ερωτηματολογίων Γνώμης, ως ερευνητικών εργαλείων θα βοηθήσει τους ανωτέρω στόχους. Με δεδομένο το γεγονός, βάσει της έρευνας, ότι η επιρροή επιτυγχάνεται καλλίτερα όταν αναδύονται διάφορες κοινωνικές παράμετροι που πλαισιώνουν το αντικείμενο της επιρροής, αναπτύσσονται τα επόμενα κεφάλαια του Μέρους Α. Συγκεκριμένα η Αγωγή Διατροφής δεν πρέπει να αγνοεί θέματα που δημιουργούν αντιθέσεις μεταξύ καταναλωτών και

11 11 παραγωγών μεγάλης κλίμακας, προκειμένου να προσδιοριστεί η ατομική ευθύνη των καταναλωτών και η συλλογική ευθύνη των παραγωγών. Η συγκρουσιακή θεματολογία που επιλέξαμε, με υπέρ και εναντίον επιχειρήματα, αφορά τη Μεσογειακή Διατροφή, τα Μεταλλαγμένα Τρόφιμα, την Τοπική Παραγωγή, τη Νεοφοβία και τα Βιολογικά Προϊόντα. Το Κεφάλαιο 4 αναφέρεται στη Μεσογειακή Διατροφή, με όλους τους κανόνες που την διέπουν και τη συμβολή της στη μακροβιότητα και την ποιότητα ζωής. Αναφέρονται ακόμα, με θέσεις υπέρ και εναντίον, τόσο για τους καταναλωτές, όσο και για τους παραγωγούς. Το Κεφάλαιο 5 αναφέρεται στα Μεταλλαγμένα ή Γενετικά Τροποποιημένα Τρόφιμα. Στα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα που διέπουν την παραγωγή τους, με όλους τους κανόνες της Βιοηθικής που αναδύονται. Το Κεφάλαιο 6 αναφέρεται στα Βιολογικά Προϊόντα, με όλες τις υπέρ και εναντίον τους τοποθετήσεις, που δημιουργούν συγκρούσεις, αποδοχές, αλλά και αμφισβητήσεις, μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών. Το Κεφάλαιο 7 αναφέρεται στα Τρόφιμα από Τοπική Παραγωγή, τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα που υπάρχουν σε σύγκριση με την παραγωγή μεγάλης κλίμακας. Στη συνέχεια περνάμε στο Εδικό Μέρος Β, το οποίο στηρίχτηκε στην προαναφερόμενη θεωρία και αποτελείται από τα κεφάλαια Στο Κεφάλαιο 8 αναπτύσσεται ο στόχος, ο σχεδιασμός και η μεθοδολογία της έρευνας, καθώς και το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε. Στο Κεφάλαιο 9 περιγράφεται η δημιουργία του Ερωτηματολόγιου Γνώμης ΕΡΩ.ΔΙ.Υ των 19 ερωτημάτων, γύρω από τη θεματολογία που δημιουργεί την αντιπαράθεση μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών για τα τρόφιμα. Στο Κεφάλαιο 10 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας, τόσο για τα δημογραφικά στοιχεία που ρωτήσαμε, όσο και για την κατανάλωση τοπικών προϊόντων της Κεφαλονιάς. Στο ίδιο Κεφάλαιο σταθμίζεται η αξιοπιστία του Ε.Γ και προσδιορίζονται οι Μέσες Τιμές των 19 ερωτήσεων.

12 12 Στο Κεφάλαιο 11 παρουσιάζεται η ανάλυση της εγκυρότητας του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ και περιγράφονται οι παράγοντες γύρω από τους οποίους οργανώνονται οι ερωτήσεις του Ε.Γ. Στο Κεφάλαιο 12 τέλος, αναφέρονται τα σύνθετα αποτελέσματα για τις επιμέρους ενότητες του ΕΡΩ.ΔΙ.Υ. Αναλυτικότερα, για τα Μεταλλαγμένα Τρόφιμα, τα Βιολογικά, τη Νεοφοβία, την Τοπική Παραγωγή και τη Μεσογειακή Διατροφή, με προσδιορισμό της ατομικής ευθύνης των καταναλωτών και της συλλογικής ευθύνης των παραγωγών. Η εργασία τελειώνει με τα Γενικά Συμπεράσματα που βγαίνουν από τη στατιστική επεξεργασία, με την αναφορά της Βιβλιογραφίας και τέλος με το Παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει όλα τα εργαλεία της έρευνας: το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήσαμε, καθώς και τους αναλυτικούς στατιστικούς πίνακες που προέκυψαν με το πρόγραμμα SPSS-10.

13 13 Κεφάλαιο 1 - Η Διατροφή και η Δίαιτα καταλυτικές έννοιες στη διατήρηση της Σωματικής και Ψυχικής Υγείας 1.1 Αγωγή Διατροφής Διαιτητικές Οδηγίες. Η διατροφή είναι ένας από τους παράγοντες κλειδιά που επηρεάζουν την υγεία. Η σχέση διατροφής και υγείας είναι γνωστή από την αρχαιότητα και ιδιαίτερα μεταξύ των Ελλήνων, των Κινέζων και των Αιγυπτίων (Παπαδάτου & Αναγνωστόπουλος, 1997). Οι συσχετίσεις όμως συγκεκριμένων διατροφικών συνηθειών με την εμφάνιση ασθενειών, έγιναν κυρίως τον 20 ο αιώνα 1. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO, World Health Organization, 1998), οι μισοί από τους πρόωρους θανάτους κάτω από τα 65 οφείλονται σε ασθένειες που συνδέονται με τον τρόπο διατροφής του ατόμου. Τα αποτελέσματα ερευνών που άρχισαν από τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο έδειξαν ότι ένας σημαντικός αριθμός προβλημάτων υγείας συνδέεται αφενός με υπερβολική κατανάλωση κορεσμένων λιπαρών, σακχάρων και χλωριούχου νατρίου (αλάτι), και αφετέρου με ελλείψεις σε βιταμίνες, ιχνοστοιχεία, όπως ιώδιο και σίδηρος, φυτικές ίνες και αντιοξειδωτικά. Στα προβλήματα υγείας περιλαμβάνονται καρδιαγγειακά νοσήματα, καρκίνοι, εγκεφαλικά επεισόδια, αναιμίες, χολολιθιάσεις, παχυσαρκία, υπέρταση, τερηδόνα κ.α ( WHO, 1999). Συγκεκριμένα στην Ευρώπη, αποδίδονται στη διατροφή σε συνδυασμό με τον καθιστικό τρόπο ζωής: Το % των καρκίνων Τουλάχιστον το 1/3 των πρόωρων θανάτων από καρδιαγγειακά νοσήματα.

14 14 Η «επιδημία» παχυσαρκίας και υπέρβασης βάρους, επίσης συνδέεται με: τον μη ινσουλινοεξαρτώμενο διαβήτη (διαβήτης τύπου ιι), αυξημένο κίνδυνο των καρδιαγγειακών νοσημάτων, ορισμένους τύπους καρκίνου και πρόωρη θνησιμότητα. Η οστεοπόρωση και οι συνέπειές της, συμπεριλαμβανομένων των καταγμάτων ισχίου στους ηλικιωμένους. Η τερηδόνα και οι συνέπειες τής έλλειψης ασβεστίου και φθορίου (Eurodiet, 2000) 1.2 Διαφορές Διατροφής-Δίαιτας Διατροφή Με τον όρο διατροφή εννοούμε το σύνολο των μεταβολικών διαδικασιών που γίνονται στο σώμα μας, προκειμένου να αφομοιωθούν ή να αποθηκευτούν οι προσλαμβανόμενες θρεπτικές ουσίες (Δημόπουλος & Ανδρικόπουλος, 1996) Οι σωστές διαιτητικές συνήθειες παρεμβαίνουν στη μεταβολική διαδικασία που αφορά τη διατροφή και μειώνουν: το σωματικό βάρος, το συνολικό σωματικό λίπος και το κοιλιακό λίπος, το λίπος στο συκώτι, το σάκχαρο του αίματος, την ολική και την «κακή» χοληστερίνη, τα τριγλυκερίδια, την αρτηριακή πίεση, τις ελεύθερες ρίζες που παράγονται στο σώμα, τον κίνδυνο προσβολής από καρκίνο του μαστού, Αυξάνουν: την ευαισθησία του οργανισμού στην ινσουλίνη (δηλαδή η γλυκόζη χρησιμοποιείται καλύτερα), ενώ επίσης αυξάνουν την «καλή» χοληστερίνη, Δυναμώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα, Ρυθμίζουν τις ανωμαλίες του αναπαραγωγικού κύκλου και βοηθούν στο σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών (καθώς μειώνουν το σωματικό λίπος και βάρος).

15 15 Επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι πληθυσμοί που, μακροχρόνια, τρέφονταν με λιγότερες θερμίδες σε σχέση με άλλους, είχαν λιγότερες εισαγωγές σε νοσοκομεία και εμφάνιζαν μειωμένο σχετικό κίνδυνο θανάτου. ( Δίαιτα Με τον όρο δίαιτα εννοούμε τους συνδυασμούς και τις ποσότητες τροφίμων που πρέπει να προσλαμβάνει ο άνθρωπος ημερήσια, ώστε να καλύπτει τις ενεργειακές του ανάγκες και να διατηρείται υγιής, σωματικά και ψυχικά. Περίοδοι σκληρής απισχναντικής δίαιτας, δεν μπορούν και δεν πρέπει να διατηρούνται για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Μειώνουν τη μυϊκή μάζα, άρα μειώνουν την αντοχή, τη μυϊκή μας δύναμη και το βασικό μεταβολισμό (τις θερμίδες που «καίμε»), αλλά και τις θερμίδες που καταναλώνουμε όταν ασκούμαστε (ο οργανισμός κάνει οικονομία «καυσίμων»). Μάς κάνουν πιο ευαίσθητους στο κρύο, φέρνουν κούραση, ζαλάδες, ευερεθιστότητα, συναισθηματική ψυχρότητα, κυκλοθυμία, άγχος. Μειώνουν την έκκριση των ορμονών του φύλου, με αποτέλεσμα μείωση της λίμπιντο και της αναπαραγωγικής ικανότητας ή ανωμαλίες του κύκλου. Κάποια άτομα μπορεί να εμφανίσουν υπόταση Αυξάνουν τέλος, τον κίνδυνο για οστεοπόρωση ( 1.3 Πρόληψη: η έννοια κλειδί Από την εποχή του Ιπποκράτη η Πρόληψη εθεωρείτο ανώτερη της Θεραπείας. Στην Κίνα οι γιατροί αμείβονταν όταν οι ασθενείς τους ήταν υγιείς και δεν πληρώνονταν όταν αρρώσταιναν. Τους καταλόγιζαν ότι δεν έδιναν τις

16 16 απαραίτητες προληπτικές οδηγίες ώστε να προλάβουν την ασθένεια των ανθρώπων που φρόντιζαν (Αράβου, 2001). Όταν υιοθετούμε σωστές διαιτητικές συνήθειες, εκτός από τα ουσιαστικά οφέλη που αποκομίζουμε αναφορικά με την Ποιότητα Ζωής και την Μακροβιότητα, πρέπει να συνυπολογίσουμε και την οικονομική ωφέλεια, σε κρατικό επίπεδο. Τα χρηματικά ποσά που διατίθενται για την θεραπεία των συσχετιζόμενων με την διατροφή ασθενειών δεσμεύουν ένα μεγάλο μέρος του εθνικού προϋπολογισμού για υγειονομική περίθαλψη, ώστε η πρόληψη έναντι της θεραπείας να θεωρείται πλέον μονόδρομος για την κατηγορία αυτή των ασθενειών (Σημειώνεται ότι στην Ευρώπη μόλις το 1% των δαπανών για την υγεία γενικώς διατίθεται για την Πρόληψη και την Προαγωγή της Υγείας (Eurodiet, 2000). Απαραίτητη προϋπόθεση για το σκοπό αυτό είναι μία συνεπής διατροφική πολιτική (σε εθνικό ή σε ευρύτερο επίπεδο) και η εκπαίδευση του κοινού σε θέματα διατροφής. Μια συνεπής διατροφική πολιτική είναι απαραίτητη για την υγιεινή παραγωγή, επεξεργασία, διακίνηση, διαφήμιση και διανομή των τροφίμων και έχει τεράστια επίδραση στην υγεία, στην ποιότητα της ζωής και την ευημερία κάθε ατόμου. Η υπερβολική παραγωγή (και κατανάλωση) σήμερα ζωικών τροφίμων και η μειωμένη αντίστοιχα κατανάλωση φρούτων και λαχανικών αυξάνει τον κίνδυνο των διατροφοεξαρτώμενων παθήσεων. Η ανάγκη διατροφικής πολιτικής που στοχεύει στην ενίσχυση των διατροφικών προτύπων με τρόφιμα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά που προλαμβάνουν τις διατροφοεξαρτώμενες παθήσεις (κυρίως λαχανικά και φρούτα) αναγνωρίζεται ευρέως. Ο τομέας της υγείας μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο σε μια τέτοια κατεύθυνση, φωτίζοντας τη σχέση διατροφής-υγείας και ενδυναμώνοντας τις ομάδες των καταναλωτών. 1.4 Πλημμελής διατροφή και όροι που περιγράφουν το διατροφικό αποτέλεσμα Ο όρος «πλημμελής διατροφή» αναφέρεται σε λανθασμένη διατροφή και μπορεί να είναι αποτέλεσμα ανεπαρκούς λήψης τροφής, ανωμαλιών στην

17 17 πέψη ή στην απορρόφηση, ή ακόμα, αποτέλεσμα υπερβολικής κατανάλωσης τροφής. Όλα αποτελούν ισότιμες κατηγορίες πλημμελούς διατροφής. (Courtney Moore, 2000) Πλημμελής πρωτεϊνική-θερμιδική διατροφή και ελλείψεις βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων Πλημμελής πρωτεϊνική-θερμιδική διατροφή (Protein-Calorie Maluntrition, PCM) είναι ένα είδος έλλειψης τροφής που οφείλεται σε ανεπαρκή λήψη, πέψη ή απορρόφηση πρωτεϊνών ή γενικά θερμίδων. Υπάρχουν δύο τύποι PCM, ο kwashiorkor και ο marasmus που μπορεί να παρατηρηθούν σε νεογνά, σε παιδιά ή σε ενήλικες. Ο τύπος marasmus είναι συνήθως το αποτέλεσμα πτωχής σε θερμίδες διατροφής, που διαρκεί μήνες ή χρόνια (π.χ ασθενείς με κάποια είδη καρκίνου, άτομα από περιοχές με πολύ χαμηλή παραγωγικότητα τροφής). Τα άτομα αυτά παρουσιάζουν απώλεια βάρους, έλλειψη υποδόριου λίπους και μυικής μάζας, είναι αδύνατα και εξαντλημένα. Τα επίπεδα των πρωτεινών του ορού, της λευκωματίνης, της τρανσφερίνης ή της προ-λευκωματίνης είναι φυσιολογικά. Ο τύπος kwashiorkor, αντιθέτως, μπορεί να εμφανιστεί απότομα σε ασθενείς με τραύματα, μολύνσεις ή μετά από χειρουργικές επεμβάσεις, οι οποίοι λαμβάνουν ανεπαρκείς ποσότητες πρωτεϊνών ή θερμίδων. Παρουσιάζεται οίδημα, λόγω της μείωσης των επιπέδων των πρωτεϊνών του ορού, που προκαλεί πτώση της ωσμωτικής πίεσης στον αγγειακό χώρο. Το οίδημα μπορεί να επικαλύπτει οποιαδήποτε αλλαγή της μάζας του σώματος και να αναστέλλει την απώλεια βάρους, δημιουργώντας την εντύπωση ότι το άτομο βρίσκεται σε καλή διατροφική κατάσταση. Όμως, η ικανότητα επούλωσης των τραυμάτων, καθώς και η λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος είναι ελαττωμένες και η πιθανότητα επιπλοκών και θανάτου ιδιαίτερα αυξημένες. Συχνά, οι τύποι marasmus και kwashiorkor απαντώνται ταυτόχρονα στους ίδιους ασθενείς (Courtney Moore, 2000).

18 18 Ελλείψεις μεταλλικών στοιχείων και βιταμινών, με εξαίρεση τη σιδηροπενική αναιμία, συμβαίνουν πολύ σπάνια από μόνες τους. Συνήθως εμφανίζονται σε ομάδες ή σε συνδυασμό με PCM. Για παράδειγμα, τα άτομα που δεν καταναλώνουν ζωικά προϊόντα κινδυνεύουν να εμφανίσουν έλλειψη βιταμίνης Β12, ασβεστίου, σιδήρου και ψευδαργύρου (Courtney Moore, 2000, Δημόπουλος & Ανδρικόπουλος, 1996) Διαταραχές Υδατανθράκων- Λιπών Οι υδατάνθρακες, γνωστοί και ως σάκχαρα λόγω της γλυκιάς γεύσης ορισμένων απλών σακχάρων, είναι ενώσεις ευρύτατα διαδεδομένες στη φύση με σημαντικό δομικό και μεταβολικό ρόλο. Αυτοί βρίσκονται κατά κύριο λόγο στα φυτά και λιγότερο στα ζώα. Στον άνθρωπο γλυκόζη μπορεί να συντεθεί από πρωτεΐνες και λίπη, όμως η κύρια πηγή πρόσληψης υδατανθράκων είναι τα φυτά. Οι υδατάνθρακες διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα απλά σάκχαρα ή μονοσακχαρίτες και σε διασπώμενα σάκχαρα ή πολυσακχαρίτες. Το άμυλο είναι ο κυριότερος πολυσακχαρίτης για τη διατροφή του ανθρώπου, βρίσκεται σε όλα τα δημητριακά, τις πατάτες, τα λαχανικά και σε όλα τα φυτά. Βασικός στόχος τη διατροφής είναι η κάλυψη των αναγκών του οργανισμού σε θερμότητα και σε άλλες μορφές ενέργειας. Για να μην καταναλίσκονται, όμως, για το σκοπό αυτό πρωτεΐνες που έχουν κύριο ρόλο τη δόμηση και διατήρηση των ιστών, είναι απαραίτητο να υπάρχουν στη διατροφή επαρκείς ποσότητες υδατανθράκων. Η κατανάλωση αυτή των υδατανθράκων προϋποθέτει τη σύγχρονη μεταβολική διάσπαση πρωτεϊνών των τροφών, γιατί διαφορετικά η επίδρασή τους επάνω στην εξοικονόμηση πρωτεϊνών μειώνεται (Πλέσσας,1998). Τα λίπη είναι η τρίτη κατηγορία απαραίτητων συστατικών για τη λειτουργία του οργανισμού, μαζί με τις πρωτεΐνες και τους υδατάνθρακες. Η απουσίας τους και γενικά οι διαταραχές στην πρόσληψη και τον μεταβολισμό τους,

19 19 συνεπάγονται παχυσαρκία, καρδιαγγειακά νοσήματα κ.α (Δημόπουλος& Ανρικόπουλος,1996) Διαδικασίες Εκτίμησης Διατροφής Οι διαδικασίες εκτίμησης της διατροφικής κατάστασης διακρίνονται σε: α. Ανθρωπομετρικούς υπολογισμούς β. Βιοχημικές ή εργαστηριακές αναλύσεις γ. Κλινική (φυσική) αξιολόγηση δ. Διαιτητικό ή διατροφικό ιστορικό(courtney Moore, 2000) 1.5 Εγκυμοσύνη και Διατροφικές Ανάγκες Η ιδέα ότι η έγκυος <<τρώει για δύο>> έχει αποδεχθεί ψευδής, τουλάχιστον όσον αφορά την ποσότητα. Η ποιότητα της διατροφής, όμως, αξίζει ιδιαίτερης προσοχής, για να επιτευχθεί η επιθυμητή κατάσταση υγείας τόσο για τη μητέρα όσο και για το παιδί. (Mary Courtney Moore, 2000) Διατροφικές ελλείψεις κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να έχουν ανεπιθύμητες επιδράσεις τόσο για τη μητέρα όσο και για το βρέφος της. Η μητρική διατροφή είναι συνήθως ελλιπής σε σίδηρο, ψευδάργυρο, φυλλικό οξύ και βιταμίνη D. Η σωστή αύξηση του βάρους δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά και σωστή κατάσταση διατροφής.

20 Ισορροπημένες δίαιτες χαμηλών θερμίδων Οι ισορροπημένες δίαιτες χαμηλών θερμίδων (>800 kcal/ημέρα) είναι η καλύτερη επιλογή για άτομα που είναι λιγότερο από 30% υπέρβαρα. Αυτές οι δίαιτες όταν αποτελούνται από κοινά τρόφιμα επιλεγμένα από όλες τις ομάδες τροφών είναι συνήθως επαρκείς σε όλα (ή σχεδόν σε όλα) τα θρεπτικά συστατικά. Οι δίαιτες που είναι χαμηλές σε λιπαρά και πλούσιες σε υδατάνθρακες είναι συνήθως οι πλέον αποτελεσματικές. Οι υδατάνθρακες διαθέτουν λιγότερες από τις μισές θερμίδες σε σχέση με τα λίπη και ο μεταβολισμός τους προκαλεί μεγαλύτερο <<θερμικό φαινόμενο>> ή απώλεια θερμότητας (και άρα απώλεια θερμίδων) σε σχέση με τα λίπη. Επίσης, οι σύνθετοι υδατάνθρακες (άμυλο και φυτικές ίνες) είναι ογκώδεις και βοηθούν ώστε να νιώθει κανείς χορτάτος και πλήρης, σε σχέση με λιγότερο ογκώδεις τροφές 1.7 Δίαιτες πολύ χαμηλών θερμίδων Πολύ χαμηλών θερμίδων δίαιτες είναι εκείνες που παρέχουν kcal/ημέρα και πρέπει να ακολουθούνται μόνο κάτω από ιατρική παρακολούθηση. Υπάρχουν ειδικά διαιτητικά σκευάσματα, τα οποία προσφέρουν τις θερμίδες κυρίως υπό μορφή πρωτεϊνών υψηλής ποιότητας. Αυτό ονομάζεται συνήθως τροποποιημένη, υψηλής περιεκτικότητας σε πρωτεΐνες, παρατεταμένη δίαιτα. Αυτού του είδους οι δίαιτες συνήθως εφαρμόζονται σε άτομα που είναι τουλάχιστον κατά 30% υπέρβαρα. Οι συμβουλές από ειδικούς και η αλλαγή της συμπεριφοράς είναι απαραίτητα στοιχεία, διότι το 1/2-2/3 του χαμένου βάρους επαναπροστίθεται γρήγορα

21 21 χωρίς αυτά. Η αλλαγή του τρόπου ζωής μπορεί να μειώσει την ποσότητα του επαναπροστιθέμενου βάρους σε περίπου 1/3 του χαμένου. 1.8 Τα μειονεκτήματα της χημικής δίαιτας Οι δίαιτες που υπόσχονται γρήγορη μείωση βάρους είναι δημοφιλής. Δυστυχώς, αυτές οι δίαιτες είναι συνήθως ακατάλληλες για έναν ή περισσότερους από τους εξής λόγους: Είναι ανεπαρκείς σε θρεπτικές ουσίες Απαιτούν ακριβά φαγητά ή χρονοβόρες προετοιμασίες φαγητών Είναι ιατρικά επισφαλής Δεν βοηθούν το άτομο να αλλάξει διατροφικές συνήθειες και έτσι το χαμένο βάρος συνήθως επαναποκτάται Πολύ από το χαμένο βάρος είναι κυρίως υγρά παρά λίπος. 1.9 Βασικές αρχές της δίαιτας Ωμέγα Τα λιπαρά οξέα αποτελούν συστατικά των λιπών και των λαδιών. Διαφέρουν το ένα από το άλλο όσον αφορά τον αριθμό των ατόμων άνθρακα που περιέχουν, καθώς και τη διάταξη και τη φύση των μοριακών του δεσμών. Υπάρχουν τρεις κατηγορίες λιπαρών οξέων: τα κορεσμένα, τα μονοακόρεστα και τα πολυακόρεστα. Τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα υποδιαιρούνται σε ωμέγα-3 και ωμέγα- 6. Αυτά ονομάζονται << απαραίτητα λιπαρά οξέα>>, επειδή είναι απαραίτητα για τη φυσιολογική ανάπτυξη του ανθρώπου και δεν μπορούν να παρασκευαστούν από τον ίδιο τον οργανισμό του. Η οικογένεια των ωμέγα-3 λιπαρών οξέων περιλαμβάνει το α- λινολενικό οξύ (LNA), το εικοσιπεντανοϊκό οξύ (EPA) και το δοκοσαεξανοϊκό οξύ (DHA). Η οικογένεια των ωμέγα-6 λιπαρών οξέων περιλαμβάνει το λινολεικό οξύ (LA), το γ-λινολενικό οξύ (GLA) και το αραχιδονικό οξύ (AA).

22 22 Τόσο τα ωμέγα-3 όσο και τα ωμέγα-6 λιπαρά οξέα μετασχηματίζονται σ εκείνες τις ορμονικές ουσίες που ονομάζονται <<εικοσανοειδή>> και οι οποίες μπορούν να ασκήσουν σημαντική επίδραση στην υγεία. Πολλές χρόνιες ασθένειες προκαλούνται από τη υπερπαραγωγή στον οργανισμό «εικοσανοειδών» που προέρχονται από τα ωμέγα-6 λιπαρά οξέα. Αν εξισορροπήσει κανείς τη λήψη ωμέγα-6 και ωμέγα-3 λιπαρών οξέων στον οργανισμό, τότε ο κίνδυνος προσβολής από φλεγμονώδεις και άλλες ασθένειες μειώνεται κατά πολύ. Τα κύρια λίπη και λάδια της δίαιτας Ωμέγα προσφέρουν άφθονες ποσότητες μονοακόρεστων λιπαρών οξέων, σχετικά λίγο κορεσμένο λίπος και ένα λόγο λιπαρών οξέων ωμέγα-6 προς ωμέγα-3 μικρότερο του 4. Πρόκειται για ένα συνδυασμό λιπών που έχει αποδειχτεί ότι προωθεί και εξασφαλίζει άριστη υγεία. (Σιμοπούλου, και Ρόμπινσον,2003) Παχυσαρκία και Έλεγχος Σωματικού Βάρους Ως υπερβολικό βάρος αναφέρεται εκείνο που υπερβαίνει το επιθυμητό βάρος σώματος. Η παχυσαρκία αποτελεί την περίσσεια λίπους στο σώμα. Για λόγους απλούστευσης, ως παχυσαρκία συνήθως ορίζεται η κατάσταση στην οποία υπάρχει 120% ή περισσότερο από το ιδανικό βάρος σώματος. Η παχυσαρκία κάποιες φορές διακρίνεται σε τρεις βαθμούς: Αιτιολογία Ελαφριά, % Μέτρια, % Σοβαρή ή θανατηφόρος, περισσότερο από 200% Οι περισσότερες περιπτώσεις παχυσαρκίας είναι πολλαπλής αιτιολογίας. Κάποιοι από τους παράγοντες είναι:

23 23 Κληρονομικότητα: παιδιά παχύσαρκων γονιών είναι τρεις έως οκτώ φορές πιο πιθανό να είναι παχύσαρκα, απ ότι τα παιδιά γονιών με φυσιολογικό βάρος, ακόμη και σε περιπτώσεις που δεν ανατρέφονται από τους φυσικούς τους γονείς. Μερικά άτομα μπορεί να διαθέτουν ένα τέτοιο μεταβολισμό, που τους επιτρέπει να αποθηκεύουν λίπος απ ότι άλλα άτομα. Περιβάλλον: περιβαλλοντικές επιδράσεις (π.χ η χρήση φαγητού ως βραβείου, η στέρηση του γλυκού εάν δεν αδειάσει το πιάτο) βοηθούν στην απόκτηση συνηθειών που οδηγούν στη παχυσαρκία. Ψυχολογία: πολυφαγία μπορεί να εκδηλωθεί ως αντίδραση στη μοναξιά, στο πένθος ή στην κατάθλιψη. Μπορεί να είναι αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα όπως οι διαφημίσεις τροφών ή στο γεγονός ότι είναι ώρα φαγητού. Φυσιολογία: η κατανάλωση ενέργειας ελαττώνεται με την ηλικία και ως αποτέλεσμα το βάρος του σώματος αυξάνεται κατά τη μέση ηλικία. Σε μερικές περιπτώσεις ενδοκρινικές ανωμαλίες, όπως ο υποθυρεοειδισμός, είναι υπεύθυνες για την παχυσαρκία. (Courtney Moore, 2000). Κίνδυνοι Υγείας που Σχετίζονται με την Παχυσαρκία Οι κίνδυνοι στην υγεία αυξάνονται με την έκταση της παχυσαρκίας. Μέχρι πρόσφατα, μια μέτρια αύξηση του βάρους με την πάροδο της ηλικίας θεωρείται ότι σχετίζεται με μικρό κίνδυνο στην υγεία. Όμως νέα δεδομένα δείχνουν ότι ο κίνδυνος θανάτου από καρδιοπάθειες και καρκίνο αυξάνεται σε γυναίκες που παίρνουν περισσότερα από 10 kg μετά τα 18 τους χρόνια. Ο χαμηλότερος κίνδυνος εμφανίζεται στους μη καπνιστές, που βρίσκονται τουλάχιστον 15% κάτω από τη μέση τιμή βάρους. Κυκλική απώλεια βάρους ή δίαιτα <<γιο-γιο>>, συμβαίνει όταν τα άτομα επαναλαμβανόμενα χάνουν και ξανακερδίζουν βάρος. Υπάρχει κάποια ανησυχία ότι αυτό μπορεί να επιταχύνει την εμφάνιση αρτηριοσκλήρωσης ή

24 24 να επιδεινώσει άλλα προβλήματα υγείας. Εντούτοις, δεν υπάρχουν ολοκληρωμένα συμπεράσματα. Οι κίνδυνοι όμως της υγείας από την παχυσαρκία είναι τόσο σοβαροί, που οι παχύσαρκοι δεν θα πρέπει να αποφεύγουν την προσπάθεια απώλειας βάρους από φόβο μήπως περιπέσουν σε κυκλική απώλεια βάρους Ψυχογενής Ανορεξία-Βουλιμία-Περιστασιακή Υπερφαγία Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής είναι ψυχικά νοσήματα που περιλαμβάνουν κυρίως την ψυχογενή ανορεξία, την ψυχογενή βουλιμία και την επεισοδιακή υπερφαγία. Η παρατήρηση αυτών των διαταραχών αυξάνεται σε συχνότητα με την πάροδο του χρόνου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό (Κωστοπούλου και συν., 2008). Οι διαταραχές αυτές συνήθως εμφανίζονται νωρίς στη ζωή του ατόμου και αρχίζουν κατά την εφηβεία, αλλά μπορούν να αρχίσουν και κατά την πρώιμη ενήλικη ζωή. Σε πολλές περιπτώσεις απασχολούν το άτομο για όλη του τη ζωή, με διαστήματα ύφεσης και επανεμφάνισης. Παρατηρούνται συχνότερα σε κορίτσια εφηβικής ηλικίας και σε νεαρές γυναίκες, αλλά μπορεί να παρουσιασθούν και στους άνδρες. Κοινό χαρακτηριστικό και των τριών μορφών διαταραχής πρόσληψης τροφής είναι η έντονη ανησυχία του ατόμου για το βάρος του και η έμμονη ενασχόληση του με την εικόνα του σώματος του (Αρώνη και συν., 2009). Τα άτομα που πάσχουν από διατροφικές διαταραχές σε μεγάλο βαθμό αξιολογούν την προσωπική τους αξία, με κριτήριο το σχήμα του σώματος τους και το σωματικό τους βάρος. Η Ψυχογενής Ανορεξία είναι μια σοβαρή και επικίνδυνη για τη ζωή ασθένεια. Έχει από τα υψηλότερα ποσοστά θνησιμότητας (6%-20%) των ψυχικών νόσων που οφείλεται κυρίως στην ασιτία και στις ηλεκτρολυτικές διαταραχές

25 25 που μπορούν να προκαλέσουν καρδιακή αρρυθμία. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η μείωση της προσλαμβανόμενης τροφής και η υπερβολική ενασχόληση του ατόμου με την τροφή τους, τη μέτρηση θερμίδων και το σωματικό του βάρος. Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από σκόπιμη απώλεια βάρους, που συμβαίνει με τη θέληση του ασθενούς. Το άτομο αρνείται να διατηρήσει το σωματικό του βάρος στο κατώτερο ή πάνω από το κατώτερο όριο που αντιστοιχεί στην ηλικία και στο ύψος του. Συνήθως παρατηρείται υποθρεψία και διαταραχές της λειτουργίας του οργανισμού (Κωστοπούλου και συν., 2008). Ο φόβος του πάχους και της καταστροφής της σιλουέτας προβάλλει ως μια έμμονη ιδέα. Στις γυναίκες, παρατηρείται αμηνόρροια και πιο συγκεκριμένα απουσία τουλάχιστον 3 διαδοχικών κύκλων. Στους άντρες παρατηρείται μείωση της σεξουαλικής τους επιθυμίας. Ψυχογενής Βουλιμία- Κύριο χαρακτηριστικό της ψυχογενούς βουλιμίας είναι η κατανάλωση, σε σύντομο χρονικό διάστημα, μεγάλης ποσότητας φαγητού. Το άτομο, στη συνέχεια, βιώνει αισθήματα ενοχής και δυσφορίας και λαμβάνει μέτρα αντιστάθμισης (πχ: προκλητός έμετος- χρήση καθαρτικών και διουρητικών χαπιών ή και εντατική γυμναστική), που αποσκοπούν στην αποφυγή της αύξησης του βάρους. Ο χρόνος που μεσολαβεί συνήθως από την έναρξη του προβλήματος μέχρι την παρουσίαση στον ειδικό είναι 4-5 χρόνια. Συχνά, η κρυφή τάση για βουλιμία απομονώνει τα άτομα αυτά δημιουργώντας τους αισθήματα εκνευρισμού και άγχους τα οποία συμβάλουν στην πραγματοποίηση του επόμενου βουλιμικού επεισοδίου, εντείνοντας το αίσθημα ενοχής και ανικανότητας στο βουλιμικό άτομο και δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο ένα φαύλο κύκλο που οδηγεί στο επόμενο βουλιμικό επεισόδιο.

26 26 Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από λήψη τροφής, σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο (πχ. μέσα σε 2 ώρες), σαφώς μεγαλύτερης από αυτή που θα μπορούσαν να καταναλώσουν οι περισσότεροι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της ίδιας χρονικής περιόδου και υπό παρόμοιες συνθήκες. Παρατηρείται αίσθημα έλλειψης ελέγχου στην κατανάλωση τροφής κατά τη διάρκεια του επεισοδίου (δηλαδή, αίσθημα του ατόμου ότι δεν μπορεί να σταματήσει να τρώει ή να ελέγξει τι και πόσο τρώει). Παρατηρείται επανειλημμένη χρήση μεθόδων αντιστάθμισης, όπως αυτοπροκαλούμενοι έμετοι, κατάχρηση καθαρτικών, διουρητικών ή άλλων φαρμάκων ή υπερβολική σωματική άσκηση. Παρατηρείται μυστικοπαθής συμπεριφορά και απομάκρυνση από τον περίγυρο. Συχνή εξαφάνιση στην τουαλέτα μετά απο τα γεύματα με σκοπό την αποβολή των προσληφθέντων τροφών. Επεισοδιακή υπερφαγία- Η επεισοδιακή υπερφαγία χαρακτηρίζεται από επεισόδια ανεξέλεγκτης υπερφαγίας, πλούσιας συνήθως σε θερμιδικό περιεχόμενο, τα οποία συνοδεύονται από αισθήματα ενοχής και δυσαρέσκειας. Την επεισοδιακή υπερφαγία συχνά ακολουθούν περίοδοι επαναλαμβανόμενης δίαιτας, χωρίς όμως να ακολουθούνται από άλλες συμπεριφορές αντιστάθμισης όπως στη βουλιμία (πχ. έμετοι). Συναντάται συνήθως σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας από ό,τι η ανορεξία και η βουλιμία και είναι εξίσου συχνή και σε άντρες (σε αντίθεση με τη ψυχογενή ανορεξία και τη ψυχογενή βουλιμία που συναντάται κυρίως σε κορίτσια και νεαρές γυναίκες). Χαρακτηρίζεται από τη γρήγορη και ανεξέλεγκτη κατανάλωση μεγάλης ποσότητας φαγητού, σε μικρό χρονικό διάστημα, μέχρι το άτομο να νιώσει άβολα. Υπάρχει αίσθηση αηδίας και κατάθλιψης του ατόμου για τον εαυτό του και ενοχές για την υπερφαγία του. Η υπερκατανάλωση αυτή συνήθως γίνεται όταν το άτομο είναι μόνο του ή στα κρυφά λόγω της ντροπής που αισθάνεται σε σχέση με την ποσότητα του φαγητού που κατανάλωσε.

27 27 ( Αντιμετώπιση των διαταραχών πρόσληψης τροφής Οι διατροφικές διαταραχές μπορούν να υπερνικηθούν και είναι σημαντικό για το άτομο να αναζητήσει θεραπεία όσο το δυνατό συντομότερα, διότι μπορούν να έχουν σοβαρές σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις. Η έγκαιρη διάγνωση της νόσου βοηθάει στην καλύτερη εξέλιξη και θεραπεία του ατόμου. Αν οι διατροφικές διαταραχές αντιμετωπισθούν από νωρίς, αυτό θα βελτιώσει την έκβαση της ανάρρωσης. Η ανάρρωση μπορεί να πάρει μήνες ή χρόνια, αλλά η πλειοψηφία των ατόμων αναρρώνουν. Η θεραπευτική αγωγή μπορεί να περιλαμβάνει: Ψυχολογικές θεραπείες που μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να αλλάξει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές που σχετίζονται με τον διαταραγμένο τρόπο διατροφής. Διατροφική επιμόρφωση ώστε το άτομο να επανεκπαιδευθεί στο να αποκτήσει υγιεινές και σωστές διατροφικές συνήθειες. Μπορεί να χρειασθεί νοσηλεία για τα άτομα που πάσχουν από σοβαρό υποσιτισμό λόγω της έλλειψης τροφής. Μπορεί να γίνει χρήση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων για τη μείωση των αισθημάτων της κατάθλιψης και του άγχους. Η οικογένεια και οι φίλοι των ατόμων που πάσχουν από κάποια διατροφική διαταραχή συχνά μπορεί να αισθάνονται σύγχυση και ψυχική ένταση. Η υποστήριξη καθώς και η επιμόρφωση και η καλύτερη κατανόηση των διατροφικών διαταραχών από τους οικείους του ασθενή, αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της θεραπευτικής αγωγής. (

28 28 Κεφάλαιο 2 : Η γεφύρωση του χάσματος Υγείας και οι κοινωνιοψυχολογικές στάσεις απέναντι στη διατροφή Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε λεπτομερώς στους διάφορους τομείς που καθορίζουν τη σωστή διατροφική αγωγή. Αναφερθήκαμε στη σοβαρότητα των διαταραχών που μπορεί να προκύψουν από τις υπερβολές και τις ελλείψεις.των διατροφικών μας συμπεριφορών, τόσο σε σωματικό, όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο. Είναι όμως γνωστό και δεδομένο ότι εκτός από την ατομική συμπεριφορά, υπάρχει πάντα και ο κοινωνιοψυχολογικός παράγων που καθορίζει τις διάφορες συμπεριφορές, με τις κοινωνικές ομάδες και τις κοινωνικές ανισότητες να λειτουργούν καθοριστικά. Με αυτήν την έννοια, στη συνέχεια, στο κεφάλαιο 2 θα αναλυθεί η γεφύρωση του χάσματος Υγείας, καθώς και οι κοινωνιοψυχολογικές στάσεις και συνθήκες απέναντι στη διατροφή, όπως η φτώχια, ο υποσιτισμός, η νεωτερικότητα ως προς τη διατροφή. Επίσης θα αναφερθεί και η ηλικιακή περίοδος της εφηβείας που περνάει ο άνθρωπος, με όλα τα χαρακτηριστικά της. Ακόμη και στις πλουσιότερες χώρες της Περιφέρειας οι άνθρωποι, που βρίσκονται σε καλύτερη οικονομική κατάσταση, ζουν περισσότερα χρόνια και αντιμετωπίζουν λιγότερες ασθένειες και αναπηρίες από τους φτωχούς. Η φτώχεια αποτελεί τον μεγαλύτερο παράγοντα κινδύνου για την υγεία, όπως και οι ανισότητες στην αντιμετώπιση της υγείας, λόγω του διαφορετικού εισοδήματος. Οι ανισότητες παρουσιάζουν διακυμάνσεις σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ιεραρχίας. Αποτελούν σοβαρή αδικία και αντανακλούν ορισμένες από τις ισχυρότερες επιπτώσεις στην υγεία. Η οικονομική υστέρηση οδηγεί επίσης στην προκατάληψη και τον κοινωνικό αποκλεισμό καταγράφοντας υψηλά ποσοστά βίας και εγκλήματος. Εξάλλου, μεγάλες διαφορές υπάρχουν και στο επίπεδο υγείας μεταξύ ανδρών και γυναικών στην Περιφέρεια.

29 29 Επιπλέον, το επίπεδο εκπαίδευσης δημιουργεί μια διακύμανση των κινδύνων για την υγεία, παρόμοια με αυτή που δημιουργεί και η κοινωνική τάξη. Από τη στιγμή που το επίπεδο εκπαιδευτικής στάθμης σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη στέρηση, μια ευκαιρία στρατηγική θα ήταν να εξαλειφθούν οι οικονομικοί, πολιτιστικοί και άλλοι φραγμοί που εμποδίζουν την ίση πρόσβαση στην εκπαίδευση. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις γυναίκες, τα φτωχά παιδιά και άλλες μη προνομιούχες ομάδες. Επίσης, μεγάλη σημασία έχει και η εισαγωγή ειδικών προγραμμάτων, τα οποία βοηθούν τα φτωχά παιδιά να ξεπερνούν τα αρχικά μειονεκτήματα που αντιμετωπίζουν.(world Health Organization, 1998 σελ 12, υγεια 21) 2.1 Φτώχια και Υποσιτισμός Η φτώχια, η πείνα και ο υποσιτισμός χαρακτηρίζουν τη ζωή κυρίως στην υποσαχάρια Αφρική. Αρκετές χώρες βρίσκονται σε άθλια επίπεδα φτώχιας, καθώς ελάχιστο μέρος του πληθυσμού έχει πρόσβαση σε πόσιμο νερό, εγκαταστάσεις και συνθήκες υγιεινής, καθώς και ιατρικής περίθαλψης. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, στη Μαύρη Αφρική, σε κάθε δέκα άτομα τα τέσσερα επιβιώνουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα. Τα πιο ευπρόσβλητα και ευπαθή άτομα που αντιμετωπίζουν χρόνια πείνα και υποσιτισμό ζουν στις αγροτικές περιοχές. Ο υποσιτισμός «η συνέπεια αλλά και η αιτία ταυτόχρονα της φτώχιας» κατά τη διευθύντρια της U.N.I.C.E.F C. Bellamy αποτελεί επίμονη απειλή και τεράστιο κίνδυνο για την υγεία. Λόγω της κακής και εξασθενημένης υγείας των γυναικών και η υγεία των παιδιών πάσχει σημαντικά. Οι υποσιτισμένες γυναίκες που μένουν έγκυες, έχουν αυξημένες πιθανότητες να πεθάνουν στη γέννα, αλλά, αν γεννήσουν, τα παιδιά τους είναι ήδη υποσιτισμένα με σοβαρά προβλήματα για την υγεία τους.

30 30 Στατιστικά στοιχεία για την υγεία εμφανίζουν τις χώρες της Μαύρης Αφρικής να έχουν τους πιο υψηλούς δείκτες παγκοσμίως, σε σχέση με το πιο χαμηλό προσδόκιμο ζωής, με μέση υπολογιζόμενη προσδοκώμενη διάρκεια ζωής για τις γυναίκες τα 51 χρόνια. Πολύ υψηλά εμφανίζονται, επίσης, τα ποσοστά νοσηρότητας και θνησιμότητας των γυναικών καθώς και τα ποσοστά μητρικής θνησιμότητας γενικότερα και θνησιμότητας των γυναικών στη γέννα. Εδώ, όμως, πρέπει να αναφερθεί, και αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ότι τα στατιστικά στοιχεία για την υγεία γενικότερα, δεν είναι πάντοτε εύκολο να μετρηθούν ως μεγέθη και να αναλυθούν στη βάση του φύλου, της ηλικίας, του κοινωνικού καθεστώτος και της δημογραφικής ανάπτυξης. Η κακή και εξασθενημένη υγεία οφείλεται κυρίως στη φτώχια, στην κακή διατροφή και στις κακές υπηρεσίες υγείας και ιατρικής περίθαλψης. (Τσάλτας, 2003) 2.2 Νεωτερικότητα και αντιδράσεις σε παγιωμένες συνήθειες ως προς τη διατροφή Εφηβεία: η διατροφή ως πρόσθετη απόδειξη αμφισβήτησης Τα χαρακτηριστικά της εφηβείας είναι, η αμηχανία, η αυτοεπίγνωση και ο εγωκεντρισμός. Συγχρόνως, διεξάγεται μια εσωτερική σύγκρουση που φαίνεται ότι αποτελεί προϋπόθεση για τη διαδικασία της ενηλικιώσεως, μια πεισματική αποφασιστικότητα στη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας, που συνοδεύεται από μια συνεχιζόμενη ανάγκη υποστηρίξεως από τους ενηλίκους. Έτσι χαρακτηριστικά οι έφηβοι απαιτούν το δικαίωμα ν αμφισβητούν και να ασκούν κριτική στη συμπεριφορά και στις αρχές των γονέων τους, αλλά αντιδρούν στις δικές τους προσπάθειες να διαμορφώσουν και να ελέγξουν τη δική τους συμπεριφορά. Οι έφηβοι έχουν τη τάση να τα βλέπουν όλα από μια οπτική γωνία, δηλαδή τη δική τους. Ωστόσο και αυτή είναι μία από τις αιτίες έλλειψης αυτοπεποίθησης π.χ έχουν την τάση να δίνουν υπερβολικά μεγάλη σημασία στην εξωτερική εμφάνιση και επίσης να