Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ανδρουλάκη Ειρήνη Καθηγήτρια εικαστικός, MA art in education

Transcript

1 Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία Ανδρουλάκη Ειρήνη Καθηγήτρια εικαστικός, MA art in education

2 «Εξελληνισμός» της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Η νέα πρωτεύουσα του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η Κωνσταντινούπολη εγκαινιάστηκε το 330 μ.χ. από το Μέγα Κωνσταντίνο. Χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής πόλης που είχε ιδρύσει ο Βύζας τον 7ο αιώνα π.χ.. η αριστερή κεφαλή (που είναι στραμμένη προς την δύση) συμβολίζει τη Ρώμη Ο Δικέφαλος αετός της βυζαντινής αυτοκρατορίας η δεξιά (ανατολή) συμβολίζει την Κωνσταντινούπολη. Καθιερώθηκε ως γλώσσα του κράτους η ελληνική το 379 μ.χ. ο Χριστιανισμός καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους. Σταυρός πνευματική εξουσία Σφαίρα κοσμική εξουσία δάφνινο στεφάνι Ανάγλυφο στο οικουμενικό πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. C111/62/475,1814/

3 Η τέχνη ως ενδιάμεσο μεταξύ ουρανού και γης Ο υλικός φορέας του πνευματικού κόσμου Δεν ενδιαφέρει η υλική απόδοση αλλά η πνευματική, η τέχνη είναι ιδεαλιστική μ.χ. Παλαιοχριστιανική περίοδος, από τον 3ο έως τον 7ο αιώνα. (7 ος αι. εμφάνιση Αράβων) Βυζαντινή - μεσαιωνική 8ο αι πρωτοβυζαντινή (έως το τέλος της Εικονομαχίας, 843) κυρίως βυζαντινή περίοδο (έως την πτώση της Κωνσταντινούπολης στα χέρια των Βενετών, 1204). Υστεροβυζαντινή (άλωση της Κωνσταντινούπολης). Μεταβυζαντινή, 15ος 19οςαι. μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους. Βυζαντινή τέχνη Αρχιτεκτονική Ζωγραφική Μνημειακή ζωγραφική (Ψηφιδωτά Τοιχογραφίες) Φορητές εικόνες Μικρογραφίες χειρογράφων Μικροτεχνία. Σμάλτα / Χρυσά ή επιχρυσωμένα αντικείμενα / Ελεφαντοστά και Στεατίτες / Υφάσματα / Κεραμική / Νομίσματα Γλυπτική

4 Παλαιοχριστιανική περίοδος, από τον 3ο έως τον 7ο αιώνα οι κατακόμβες είναι υπόγεια νεκροταφεία των χριστιανών. Ιχθύς κατακόμβες του Αγίου Καλλίστου, Ρώμη, έχουν θαφτεί πιστοί σε 20 χιλιόμετρα υπόγειων διαδρόμων. Βάθος μέχρι 20 μέτρα σε «πολλαπλά επίπεδα» Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ Θέματα : - Σύμβολα: η ελιά (ειρήνη), το αμπέλι (ο Χριστός, εγώ ειμί η άμπελος), το πτηνό φοίνικας (νίκη κατά του θανάτου), το ελάφι (ο πόθος της ψυχής προς τον Χριστό), ο φάρος (σωτηρία από το ναυάγιο της ζωής), το πλοίο (η Εκκλησία), η άγκυρα (σύμβολο ελπίδας), ο σταυρός, ο αμνός ή ο ποιμένας, ο Ιχθύς, σύμβολο από τη Συρία όπου και ιχθυολατρεία (Είναι σύμβολο ευχαριστίας και του Βαπτίσματος) - Από την Αγία Γραφή: Αμάρτημα και πτώση των πρωτοπλάστων, ο Νώε στην Κιβωτό, η θυσία του Αβραάμ, η ιστορία του Ιωνά, η Προσκύνηση των Μάγων, τη Βάπτιση του Ιησού, το Θαύμα της Κανά, η Ανάσταση του Λαζάρου, ο Χριστός και οι Απόστολοι κλπ. Οι κατακόμβες της Μήλου θεωρούνται από τις αρχαιότερες νεκροπόλεις της Μεσογείου. Σώζονται 291 τάφοι κυρίως μεταξύ του 2ου και 5ου αιώνα μ.χ.

5 Βυζαντινή και Υστεροβυζαντινή περίοδος, από τον 8ο αι.έως το 1453 Οι καταβολές της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής οι ανάγκες της πίστης τύποι ναών H Βυζαντινή Αρχιτεκτονική αναπτύσσεται : Ως εξέλιξη της Παλαιοχριστιανικής, η οποία έχει καθαρά ελληνικές καταβολές Σε συνδυασμό με τη Ρωμαϊκή οικοδομική παράδοση Με ανατολικές επιρροές Και σε σχέση με τις ανάγκες της «λειτουργίας» της χριστιανικής πίστης Αρχικά υπήρξαν μικροί μονόχωροι ναοί στον τύπο που συναντούμε συχνά στην ελληνική ύπαιθρο, αλλά στη συνέχεια, όταν καθιερώθηκε η χριστιανική πίστη, άρχισε η ανοικοδόμηση μεγάλων ναών. Οι αρχικοί τύποι των ναών ήταν οι βασιλικές και οι περίκεντροι ναοί που «κληρονομήθηκαν» από τη μεγάλη κατασκευαστική παράδοση των Ρωμαίων. Στην βυζαντινή εποχή επινοήθηκαν κατασκευαστικές λύσεις όπως το σφαιρικό τρίγωνο και αναπτύχθηκαν δυο νέοι ρυθμοί όπως η Τρουλλαία Βασιλική (Αγιά Σοφιά) και ο εγγεγραμμένος σταυροειδής μετά τρούλλου (Καπνικαρέα)

6 Βασιλικές: ορθογώνια οικοδομήματα με ξύλινη στέγη. Μέσα χωρίζονταν με σειρές από κολώνες σε τρεις ή περισσότερους ευρύχωρους διαδρόμους, που λέγονταν κλίτη. Ανάλογα με τον αριθμό τους λέγεται τρίκλιτη ή πεντάκλιτη βασιλική. Από την αρχή του 4 ου αι. κτίζονται κτίρια για τις νέες λατρευτικές ανάγκες και κατάλληλα για τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού πιστών συνήθως ξυλόστεγη δίρριχτη Ιερό Ιερό βήμα υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος για δημιουργία φωταγωγών κλίτος κλίτος κλίτος Κυρίως ναός Ιερό ορθογώνια αίθουσα κλίτη Το μεσαίο κλίτος φαρδύτερο κλίτη νάρθηκας νάρθηκας κιονοστοιχίες Άγιος Απολλινάριος, Ραβέννα

7 Περίκεντροι ναοί, Ροτόντες (κυκλικοί, οκταγωνικοί, εξαγωνικοί, τρίκογχοι και τετράκογχοι) Κυρίως στα παλαιοχριστιανικά χρόνια Πρωτοεμφανίστηκε ως αίθουσα στις ρωμαϊκές θέρμες. Τον 2ο μ.χ. αιώνα, με το Πάνθεον της Ρώμης, έλαβε μια ιδιαίτερη σημασία. Στον 3ο αι. χρησιμοποιήθηκε ως μαυσωλείο - λόγω και του συμβολισμού του - που δηλώνει τον ουράνιο θόλο. τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα) Αρχικά υπήρξε μαυσωλείο του Γαλερίου. Θεσσαλονίκη ( 304 μ.χ.)

8 Μέχρι την εποχή των Βυζαντινών δεν είχε δοθεί ικανοποιητική λύση στη έδραση τρούλλου σε τετράγωνη κάτοψη Κυκλικός τρούλλος σε κυκλική κάτοψη - περιορισμός ανοιγμάτων Γεφύρωση ανοιγμάτων με πλάκες, σκαλοπάτια κλπ. Κυκλικός τρούλλος σε τετράγωνη κάτοψη - παραμένει το πρόβλημα γεφύρωσης τριγωνικών ανοιγμάτων Λύση στην έδραση στρογγυλού τρούλλου σε τετράγωνη κάτοψη έδωσαν οι Βυζαντινοί με την σημαντική επινόηση του σφαιρικού τριγώνου Κυκλικός τρούλλος σε τετράγωνη κάτοψη - γεφύρωση τριγωνικών ανοιγμάτων. τρούλλος σφαιρικά τρίγωνατεταρτοσφαίριαλοφία Πηγή: Furnaux-Jordan, 1980 Οι ωθήσεις του τρούλλου οδηγούνται στο έδαφος

9 περίκεντρος + βασιλική + λοφία = Βασιλική με τρούλο ή τρουλαία Βασιλική 6ο μ.χ. αι Πρόκειται για μια επινόηση του Ανθέμιου και του Ισίδωρου. Ο κυκλικός τρούλλος εδράζεται σε τετράγωνη βάση με τα σφαιρικά τρίγωνα που ήταν επίσης επινόηση τους. Με αυτό τον ρυθμό χτίστηκε η Αγιά Σοφιά. Ιερό Κυκλικός τρούλλος σε τετράγωνη κάτοψη - σφαιρικά τρίγωναλοφία τρούλλος νάρθηκας Ο τρούλλος μπορεί να είναι χαμηλός, υπερυψωμένος ή ανασηκωμένος πάνω σε κυλινδρικό τύμπανο

10 Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολη Ιουστινιανός, 537 μ.χ., Αρχιτέκτονες : Ανθέμιος και Ισίδωρος Τρουλλαία Βασιλική Χρησιμοποιήθηκαν πράσινα μάρμαρα από τη Μάνη και την Κάρυστο, κόκκινα από την Αίγυπτο και τριανταφυλλιά από τη Φρυγία, ενώ στη διακόσμηση του εσωτερικού χώρου συναντάμε πολύτιμα πετράδια, χρυσό, ασήμι και ελεφαντόδοντο. Για την κατασκευή του ναού εργάστηκαν νυχθημερόν τεχνίτες και εργάτες για 5 χρόνια, 10 μήνες και 4 ημέρες, ενώ υπολογίζεται ότι δαπανήθηκαν τουλάχιστον τριακόσια εκατομμύρια χρυσών δραχμών. Την εποχή του Ιουστινιανού, ο ναός είχε χίλιους κληρικούς. Ο Ιουστινιανός, για να γιορτάσει όλος ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης τα εγκαίνια του ναού της Αγίας Σοφίας, διέταξε και σφάξανε χίλια βοοειδή, δέκα χιλιάδες αρνιά, εξακόσιες αίγες, χίλια χοιρίδια και είκοσι χιλιάδες όρνιθες και όλα αυτά, παρασκευάστηκαν και μοιράστηκαν στον κόσμο που πανηγύριζε. τρούλλος κλίτη ιερό διάμετρος 31 μ. ύψος 62 μ νάρθηκας 71 x 77 μ. ημιθόλια κλίτη τύμπανο λοφίο λοφίο ημιθόλιο 40 νευρώσεις 40 παράθυρα τρούλλος λοφίο λοφίο τύμπανο ημιθόλιο

11 ψηφιδωτά στα καμπυλωτά μέρη (τρούλλος ημιθόλια καμάρες) 40 νευρώσεις και 40 μικρά παράθυρα στη βάση του τρούλου Ο ναός έχει υπερβολικά περίπλοκη δομή που εύκολα θα μπορούσε να μετατραπεί σε χάος αν δεν χωριζόταν σε ξεκάθαρες ζώνες. Όλα τα βασικά τόξα ξεκινούν από ένα οριζόντιο επίπεδο. Πάνω από αυτό, όλες οι επιφάνειες καλύπτονται από ψηφιδωτά (τα καμπύλα μέρη) και κάτω από αυτό με ορθομαρμάρωση, δίνοντας ενότητα στο σύνολο. Επίσης μεγαλοφυής είναι και ο φωτισμός. Τα 100 παράθυρα και τα καντήλια κάνουν τα χρυσά ψηφιδωτά να σπινθηροβολούν μέσα στο υποβλητικό ημίφως. Πηγή: Furnaux-Jordan, 1980 Ορθομαρμάρωση στα επίπεδα μέρη του ναού Όλα τα βασικά τόξα ξεκινούν από ένα οριζόντιο επίπεδο.

12 Σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο Ο «βυζαντινός ρυθμός» στην κάτοψη σχηματίζεται σταυρός που εγγράφεται σε ορθογώνιο. Συμβολίζει: Σταυρός : σταυρική θυσία - γη Τρούλλος : Ανάταση Ουρανός Το Κτιστός και το Άκτιστο Η Ανθρώπινη και Θεία φύση του Χριστού Η Καπνικαρέα Φορτία θόλων (κατά Νικόλαο Μουτσόπουλο)

13 Ψηφιδωτό - Ζωγραφική Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός βρίσκεται στο κέντρο της εικόνας σε αξονική συμμετρία και σε παρατακτική ισοκεφαλία με τους ακολούθους του Οι μορφές είναι η μία δίπλα στην άλλη, σε μετωπική στάση χωρίς έκφραση στο πρόσωπο Τα πόδια τους φαίνεται σαν να μην πατούν στη γη, σαν να αιωρούνται Χρυσός κάμπος (συμβολίζει το φως της αποκάλυψης και αποδίδει το άπειρο) Σαφήνεια, απλότητα Ο Ιουστινιανός με τη συνοδεία του, ψηφιδωτό στον Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας, 547

14 Santa Maria dell Assunta. Τορτσέλο, Βενετία, 639

15 Χαρακτηριστικά βυζαντινής αγιογραφίας Η βυζαντινή εικόνα είναι ιδεαλιστική, απομακρυσμένη από τη φυσική αναπαράσταση. ο "κάμπος" (φόντο) της εικόνας καλύπτεται με λεπτά φύλλα χρυσού ή γίνεται μονόχρωμος χωρίς βάθος η ιερατική προοπτική (μια αυξομείωση των ανθρώπινων διαστάσεων ανάλογα με τη σπουδαιότητά τους). σαφήνεια και απλότητα στις μορφές (ήταν χρήσιμη στους πιστούς της εκκλησίας οι οποίοι δεν ήξεραν να διαβάζουν και έτσι η καθαρότητα των εικόνων τούς παρέπεμπε στα επεισόδια της Αγίας Γραφής) Εξαϋλωμένες μορφές Αντίστροφη προοπτική (τα πράγματα μοιάζουν σαν να τα βλέπουμε από μέσα προς τα έξω ή από αφύσικες οπτικές γωνίες) Ως προς τη σύνθεση οι εικόνες οργανώνονται: σε τριγωνική και απόλυτα συμμετρική διάταξη, εκατέρωθεν ενός κεντρικού άξονα, ή ασύμμετρα γύρω από ένα κέντρο βάρους. Και στις δύο περιπτώσεις ο άξονας και το κέντρο βάρους της σύνθεσης τονίζονται για να δοθεί έμφαση στο περιεχόμενο της παράστασης. Στα σημεία αυτά τοποθετείται μια μεγαλύτερη μορφή ή σκηνή που αναγνωρίζεται ως η σημαντικότερη στη σύνθεση.

16 Φορητές εικόνες Ζωγραφισμένες με αυγοτέμπερα ή εγκαυστική Αυγοτέμπερα [κρόκος αυγού + ξύδι + χρώματα σε σκόνη] Σε κάθε πινελιά λίγη ποσότητα χρωστικής σε σκόνη ενώνεται με μικρή ποσότητα από το μείγμα κρόκου και ξυδιού, που λειτουργεί ως συνδετικό και μετατρέπει τις σκόνες σε τέμπερες "Ο Χριστός Παντοκράτωρ" 6ος αι, φορητή εικόνα, εγκαυστική τεχνική, Μονή Σινά. Νέρεζι, Η Αποκαθήλωση (τοιχογραφία, αυγοτέμπερα) 12ος αι.

17 Μακεδονική σχολή Πανσέληνος Μανουήλ [13ος αιώνας]

18 Κρητική σχολή (αναγεννησιακές επιδράσεις λόγω των Βενετών που είχαν κατακτήσει την Κρήτη) Μιχαήλ Δαμασκηνός 16 ος αι. Στην Προσκύνηση των Μάγων φαίνεται η επίδραση της αναγεννησιακής τέχνης στον Μιχαήλ Δαμασκηνό. Η Παναγία και το Θείο Βρέφος βρίσκονται στην άκρη αριστερά αφήνοντας τον κεντρικό χώρο στους μάγους, τους ιπποκόμους και τα άλογα, σε αντίθεση με την ιεραρχική τοποθέτηση της αγιογραφικής παράδοσης. Στο κέντρο ο μάγος με το στέμμα, που σύμφωνα με την αναγεννησιακή συνήθεια κοιτάζει τον θεατή. Μ. Δαμασκηνός: «Η Προσκύνησις των Μάγων» Και η Αποτομή της κεφαλής του Αγ. Ιωάννη

19 Πρωτογράμματα Χειρόγραφα Γλυπτική Μετά τον 5 ο αι. επικράτησε η άποψη να μην υπάρχουν αγάλματα γιατί το γλυπτό έχει υλική υπόσταση, στοιχείο που το απομακρύνει από τα πνευματικά ιδεώδη της χριστιανικής πίστης. Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος π. 340 Σύμπλεγμα Τετραρχών (Πορφυρίτης λίθος) Τους επόμενους αιώνες η γλυπτική περιορίζεται σε σκαλιστές διακοσμήσεις και μικρογλυπτικά αντικείμενα Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία, Κιονόκρανα με τα μονογράμματα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας.

20 Μικροτεχνία - Υφάσματα Σταυροί, 16ος αι. Ξύλο, Βατοπαίδι Ελεφαντόγλυπτα στεατίτης

21

22 1. Οι καταβολές της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής οι ανάγκες της πίστης τύποι ναών στη βυζαντινή και υστεροβυζαντινή περίοδο 2. Περιγράψτε το ρυθμό Βασιλικής και αναφέρατε μια εκκλησία που έχει κτιστεί με αυτόν 3. Ποια ήταν η σημαντική βυζαντινή αρχιτεκτονική επινόηση και ποιο πρόβλημα έλυσε; 4. Περιγράψτε με λίγα λόγια τους δυο βασικούς νέους ρυθμούς που επινοήθηκαν από τους βυζαντινούς αρχιτέκτονες. Αναφέρατε μια εκκλησία που έχει κτιστεί με κάθε τύπο 5. Διακόσμηση και φωτισμός Αγιάς Σοφιάς 6. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής αγιογραφίας; 7. Αναφέρατε ονομαστικά δυο σημαντικές σχολές αγιογραφίας και τους βασικούς εκπροσώπους τους