Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων #1. Μάϊος Ομάδα Οικονομικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Σχόλια και παρατηρήσεις μπορούν να αποστέλλονται στο

Transcript

1

2 Μάϊος 2019 Ομάδα Οικονομικών και Κοινωνικών Αναλύσεων Σχόλια και παρατηρήσεις μπορούν να αποστέλλονται στο enainstitute.org

3 Το Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων είναι μια πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ. Στόχος του Δελτίου είναι η παροχή σφαιρικής, έγκυρης και συστηματικής ενημέρωσης και ανάλυσης για τις τάσεις στην ελληνική οικονομία και κοινωνία. Έχοντας ως σημείο αναφοράς την ιδρυτική Διακήρυξη του ΕΝΑ, το Δελτίο ιχνηλατεί το κοινωνικό αποτύπωμα των οικονομικών πολιτικών στην κοινωνική ευημερία και την ανάπτυξη, αξιοποιώντας επιλεκτικά δείκτες διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και ποικίλων θεωρητικών προσεγγίσεων. Όλα τα στοιχεία προέρχονται από επίσημες πηγές και η ανάλυση και ερμηνεία τους γίνεται από την Ομάδα Οικονομικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του ΕΝΑ. Το Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων αποβλέπει πρωτίστως στην ενσωμάτωση δεικτών που αποτυπώνουν τις εξελίξεις και τις επιδόσεις σε βασικούς κοινωνικούς τομείς όπως η απασχόληση, η κοινωνική ασφάλιση, η υγεία, η παιδεία και η κοινωνική πρόνοια. Στην κατεύθυνση αυτή αξιοποιεί τους δείκτες των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, τους δείκτες της στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη Ευρώπη 2020 αλλά και δείκτες κοινωνικής ευημερίας που προτείνονται σε έρευνες της Eurostat και της Παγκόσμιας Τράπεζας. i

4 Πίνακας περιεχομένων Ευρετήριο Πινάκων... 1 Ευρετήριο Διαγραμμάτων... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΥΓΕΙΑ ΠΑΙΔΕΙΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΜΙΣΘΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ Ευρετήριο Πινάκων Πίνακας 1: Συνολική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας... 3 Πίνακας 2: Δαπάνες για Εκπαίδευση (σε εκατ. ευρώ)... 6 Πίνακας 3: Συνολικές Δαπάνες για Ε&Α και Δείκτης Έντασης Ε&Α... 6 Πίνακας 4: Αποτελέσματα ελέγχων για αδήλωτη εργασία 10 Πίνακας 5: Μειώσεις κύριων συντάξεων την περίοδο Πίνακας 6: Μειώσεις Επικουρικών Συντάξεων περιόδου Πίνακας 7: Μειώσεις Κύριων Συντάξεων την περίοδο Πίνακας 8: Μειώσεις Επικουρικών Συντάξεων την περίοδο Πίνακας 9: Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) Πίνακας 10: Οικογενειακά Επιδόματα Πίνακας 11: Αξίες τοποθέτησης για βρεφονηπιακούς σταθμούς Πίνακας 12: Κίνδυνος φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (κατά ομάδες ηλικιών και φύλο) Πίνακας 13: Δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini) Διάγραμμα 11: α) Ποσοστό Ανεργίας (%), β) αριθμός ανέργων... 8 Διάγραμμα 12: Πλήρης και μερική απασχόληση (%) (α τρίμ γ τρίμ. 2018)... 8 Διάγραμμα 13: Άνεργοι ανά διάρκεια ανεργίας... 8 Διάγραμμα 14: Άνεργοι ανά φύλο και ηλικία... 8 Διάγραμμα 15: Κατώτατοι (μεικτοί) μηνιαίοι μισθοί... 9 Διάγραμμα 16: Κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας με τα υψηλότερα ποσοστά αδήλωτης εργασίας το Διάγραμμα 17: Μέσος όρος ποσοστών αδήλωτης εργασίας στοχευμένων ελέγχων σε επιχειρήσεις υψηλής παραβατικότητας ( ) Διάγραμμα 18: Συνολική Δημόσια Δαπάνη Ασφαλι-στικού Συστήματος ως ποσοστό του Α.Ε.Π Διάγραμμα 19: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Στέγαση και Κοινωνικός Αποκλεισμός (εκατ. ευρώ) Διάγραμμα 20: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Επιζώντες (χηρεία) σε εκατ. ευρώ Διάγραμμα 21: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Ασθένεια και Αναπηρία (εκατ. ευρώ) Διάγραμμα 23: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Ανεργία14 Διάγραμμα 24: Ποσοστιαία κατανομή πληθυσμού με υλικές υστερήσεις κατά ομάδες ηλικιών Ευρετήριο Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (% επί του συνόλου)... 3 Διάγραμμα 2: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (εκατ. ευρώ)... 3 Διάγραμμα 3: Δημόσια χρηματοδότηση δαπανών Υγείας ως % της συνολικής χρηματοδότησης (2016)... 3 Διάγραμμα 4: Δημόσιες Δαπάνες Υγείας ανά κάτοικο (USD PPP) και ποσοστιαία μεταβολή (%)... 4 Διάγραμμα 5: Δείκτης ανικανοποίητων ιατρικών αναγκών. 4 Διάγραμμα 6: Κατανομή χρηματοδότησης ΕΣΠΑ στις κύριες μεταρρυθμίσεις στην Υγεία... 5 Διάγραμμα 7: Κρατικές δαπάνες για Εκπαίδευση (% ΑΕΠ)... 6 Διάγραμμα 8: Δαπάνες Ε&Α ανά τομέα σε Ελλάδα και ευρωζώνη (% ΑΕΠ)... 6 Διάγραμμα 9: Δείκτης πρόωρης εγκατάλειψης εκπαίδευσης/ κατάρτισης ανά φύλο (18-24 ετών) Διάγραμμα 10: Νέοι ηλικίας που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης, κατάρτισης (NEET)

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έχει πλέον αναγνωριστεί ότι η εξέλιξη των μακροοικονομικών στατιστικών μεγεθών, όπως για παράδειγμα του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος, παρέχει μια ποσοτική διάσταση της πορείας μιας οικονομίας αναμφίβολα σημαντική, ωστόσο χωρίς επαρκώς λεπτομερείς ποιοτικές πληροφορίες για τις συνθήκες διαβίωσης των πολιτών. Η διαπίστωση αυτή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σε περιόδους οικονομικής κρίσης, κατά τη διάρκεια των οποίων συχνά παρατηρείται υποχώρηση των παροχών του Κράτους Πρόνοιας, με άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις, κυρίως στα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα, αλλά και συνέπειες στα ευρύτερα κοινωνικά και ανθρώπινα δικαιώματα. Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως του Νότου, η οικονομική κρίση κατανοήθηκε ως κρίση δημοσίου χρέους. Αυτό είχε ως συνέπεια, σε αντίθεση με προηγούμενες οικονομικές κρίσεις, τα μέτρα οικονομικής πολιτικής που εφαρμόστηκαν να αποσκοπούν στην κατά προτεραιότητα εξισορρόπηση των δημοσιονομικών ανισορροπιών μέσω δραστικών περικοπών στις δημόσιες δαπάνες. Επομένως, η ελληνική κοινωνία, σε συνθήκες έντονης οικονομικής κρίσης και μακρόχρονης ύφεσης, στερήθηκε των έτσι κι αλλιώς περιορισμένων λειτουργιών του νοτιο-ευρωπαϊκού τύπου Κράτους Πρόνοιας, καθώς οι περικοπές αφορούσαν στο σύνολο των κοινωνικών δαπανών, ακόμη και στον πλέον ευαίσθητο τομέα της υγείας. Στο πλαίσιο αυτό, προκύπτει ως επιστημονική αλλά και κοινωνική αναγκαιότητα η καταγραφή και παρακολούθηση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών, ώστε να αξιολογείται το κοινωνικό αποτύπωμα των εφαρμοζόμενων οικονομικών πολιτικών και να διασφαλίζονται τόσο η αποτελεσματικότητα όσο και η δημοκρατικότητά τους. Υγείας ( ) και στον τομέα της Έρευνας και Ανάπτυξης ( ). Μέρος της θετικής επίδρασης των παραπάνω παρεμβάσεων έχει αποτυπωθεί στους πιο πρόσφατους κοινωνικούς δείκτες. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα αποτελέσματα της Έρευνας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU-SILC) το 2017 το ποσοστό του πληθυσμού που αντιμετωπίζει υλικές στερήσεις μειώθηκε για πρώτη φορά από την έναρξη της κρίσης, ο συντελεστής εισοδηματικής ανισότητας Gini κατέγραψε τη μεγαλύτερη μείωση από την έναρξη της κρίσης και το ποσοστό του πληθυσμού της χώρας που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις διαμορφώθηκε στο χαμηλότερο ποσοστό από την έναρξη της κρίσης. Ιδιαίτερα ο κίνδυνος παιδικής φτώχειας σημείωσε τη μεγαλύτερη υποχώρηση πλησιάζοντας τα προ κρίσης επίπεδα. Στο πλαίσιο αυτό, μέτρα πολιτικής μόνιμου χαρακτήρα και όχι εφάπαξ παροχών, όπως η δέσμη που ανακοινώθηκε την 7η Μαΐου από τον Πρωθυπουργό και το οικονομικό επιτελείο της Κυβέρνησης που περιλαμβάνει την καταβολή επιπρόσθετης συντάξιμης αποδοχής σε ετήσια βάση, τη μετάταξη πληθώρας καταναλωτικών αγαθών από το μεσαίο στο χαμηλό συντελεστή κ.ά., όπως και την αντίστοιχη μείωση στους λογαριασμούς κατανάλωσης ενέργειας από τα νοικοκυριά, εντάσσονται σε έναν κύκλο προοδευτικής αναδιανομής και ενίσχυσης κοινωνικής συνοχής. Τα παραπάνω, μαζί με άλλα, τα οποία και σε αναπτυξιακούς όρους δύνανται να μεταφραστούν σε αύξηση διαθέσιμου εισοδήματος και καταναλωτικής ζήτησης, αναμένεται σε ένα βραχυμεσοπρόθεσμο χρόνο να αποτυπωθούν σε επίπεδο κοινωνικών δεικτών. Το παρόν Δελτίο Κοινωνικών Εξελίξεων συντάσσεται σε μια περίοδο όπου η ελληνική οικονομία βρίσκεται σε πορεία ανάκαμψης. Έπειτα από πέντε έτη βαθιάς ύφεσης, η οικονομία σταθεροποιήθηκε ( ) και πλέον καταγράφει για τρίτο συνεχή χρόνο θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης ( ). Η ύφεση που προηγήθηκε άφησε το αποτύπωμά της σε όλους τους κοινωνικούς τομείς της πολιτείας που έχουν ως στόχο τη διασφάλιση ενός υψηλού επιπέδου κοινωνικών παροχών και υπηρεσιών σε όλο το φάσμα των μεσαίων και κατώτερων. Το πέρασμα της οικονομίας στη φάση της ανάκαμψης αλλά και συγκεκριμένες παρεμβάσεις κοινωνικής πολιτικής έχουν ήδη αρχίσει να καταγράφονται και στους κοινωνικούς δείκτες όπως φαίνεται από τα διαθέσιμα στοιχεία για τα έτη Τέτοιες παρεμβάσεις με θετικό πρόσημο για την κοινωνία αποτελούν το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) που θεσμοθετήθηκε το 2017 αντικαθιστώντας τις αρχικές ρυθμίσεις για τη λήψη άμεσων μέτρων για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης το 2015, την αποκατάσταση της αξιοπιστίας και της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας του ασφαλιστικού συστήματος, την αύξηση των οικογενειακών επιδομάτων, την αύξηση του κατώτατου μισθού και την κατάργηση του υπο-κατώτατου, τη μείωση της αδήλωτης εργασίας, αλλά και οι σαφείς αυξήσεις στη χρηματοδότηση στον τομέα της 2

6 1. ΥΓΕΙΑ H συνολική χρηματοδότηση για τις δαπάνες Υγείας, όπως και οι υπόλοιπες κοινωνικές δαπάνες, μειώθηκαν σημαντικά κατά την περίοδο (σωρευτική μείωση 7,4 δισεκ. ευρώ) ως αποτέλεσμα των οριζόντιων περικοπών που επιβλήθηκαν κατά τα δυο πρώτα Προγράμματα Οικονομικής Προσαρμογής. Το 2015 η πτωτική αυτή πορεία διακόπτεται οπότε και καταγράφεται αύξηση κατά 1,7% και το 2016 κατά 1,9%. Έτσι, οι συνολικές δαπάνες για την Υγεία ως ποσοστό του ΑΕΠ για το έτος 2015 διαμορφώθηκαν στο 8,19% και το 2016 στο 8,45%. Πίνακας 1: Συνολική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας εκατ. ευρώ % ΑΕΠ 9,56% 9,1% 8,88% 8,41% 7,95% 8,19% 8,45% Δ% -12.8% -9,8% -10,5% -6,6% 1,7% 1,9% Η μείωση των συνολικών δαπανών για την Υγεία κατά τη διάρκεια της κρίσης οδήγησε στη μεταβολή των ποσοστών συμμετοχής του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα στις δαπάνες. Η συνολική συμμετοχή του Δημοσίου στη χρηματοδότηση της Υγείας είναι σημαντικά μειωμένη σε σχέση με τα προ κρίσης επίπεδα. Το 2014 καταγράφεται η χαμηλότερη δημόσια χρηματοδότηση για την Υγεία τόσο σε σχετικούς όσο και απόλυτους όρους (8.267,0 εκατ. ευρώ ή 58,2% του συνόλου των δαπανών για την Υγεία) ενώ από το 2015 αρχίζει να αναστρέφεται η αρνητική πορεία. Το 2016 η δημόσια χρηματοδότηση ανήλθε σε 9.034,7 εκατ. ευρώ και το μερίδιό της στο σύνολο των δαπανών για την Υγεία διαμορφώθηκε σε 61,35% καταγράφοντας αύξηση κατά 3,0 ποσοστιαίες μονάδες. Διάγραμμα 1: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (% επί του συνόλου) 100% 80% 60% 40% 20% 0% Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 0,3% 0,9% 1,4% 1,8% 0,5% 30,1% 33,7% 36,6% 36,2% 34,3% 3,1% 3,3% 3,8% 3,7% 3,9% 66,5% 62,1% 58,2% 58,3% 61,3% Συνολική Δημόσια Χρηματοδότηση Ιδιωτική Ασφάλιση Ιδιωτικές Πληρωμές (νοικοκυριά) Λοιπές Δαπάνες Διάγραμμα 2: Δημόσια & ιδιωτική χρηματοδότηση δαπανών Υγείας (εκατ. ευρώ) , , ,1 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην Ελλάδα η δημόσια χρηματοδότηση των δαπανών για την Υγεία ως ποσοστό επί της συνολικής δαπάνης ήταν διαχρονικά από τις χαμηλότερες στην ΕΕ-28, ακόμα και πριν από την έναρξη της κρίσης. Η περαιτέρω μείωση της δημόσιας δαπάνης είχε σαν αποτέλεσμα την μετακύληση του κόστους στα νοικοκυριά και την αύξηση των ιδιωτικών πληρωμών, που ως ποσοστό της συνολικής δαπάνης (34.3%) για την Υγεία είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη. Διάγραμμα 3: Δημόσια χρηματοδότηση δαπανών Υγείας ως % της συνολικής χρηματοδότησης (2016) , , , , , , , , , , , , Συνολική Δημόσια Χρημ/ση Συνολική Ιδιωτική Χρημ/ση Συνολική Χρηματοδότηση Υγείας Γερμανία Σουηδία Τσεχία Λουξαμβούργο Η.Β. Κροατία Εσθονία Ιταλία Σλοβενία Ισπανία Λιθουανία Ουγγαρία Λετονία Κύπρος ,6 84,1 83,5 82,9 82,0 81,0 80,9 80,7 79,5 78,8 78,5 78,3 75,7 74,7 74,5 74,1 72,7 72,1 71,2 69,9 66,9 66,4 66,2 61,4 54,6 50,8 42,2 3

7 Η κατά κεφαλήν δαπάνη για την Υγεία τα έτη 2003 με 2009 είχε μεγαλύτερη άνοδο από το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ. Παρ όλα αυτά, για τα έτη 2009 με 2016 η κρίση μείωσε κατά 5,0% την ανά κάτοικο δαπάνη για την Υγεία, τη στιγμή που στο μέσο όρο των χωρών αυξανόταν. Έτσι, το 2016 η Ελλάδα βρίσκεται χαμηλότερα από το μισό του μέσου όρου του ΟΟΣΑ στις ανά κάτοικο δαπάνες Υγείας, προσαρμοσμένες στην αγοραστική δύναμη του πληθυσμού. Διάγραμμα 4: Δημόσιες Δαπάνες Υγείας ανά κάτοικο (USD PPP) και ποσοστιαία μεταβολή (%) ,0% 4,0% 2,0% % -2,0% -4,0% -6,0% Πηγή: OECD 5,35% Ελλάδα Ελλάδα -5,04% 3,61% OECD35 OECD35 1,38% Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία της έρευνας για το Εισόδημα και τις Συνθήκες Διαβίωσης των Νοικοκυριών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EU-SILC) το 2017 στην Ελλάδα, ο δείκτης ανικανοποίητων ιατρικών αναγκών κατέγραψε μείωση κατά 3,1 ποσοστιαίες μονάδες (από 13,1% το 2016 σε 1% το 2017). Πρόκειται για την πρώτη και ιδιαίτερα έντονη υποχώρηση του δείκτη από την έναρξη της κρίσης (το 2010 ανερχόταν στο 5,5%) και αποδίδεται στα μέτρα για την ιατροφαρμακευτική κάλυψη όλων των α- νασφάλιστων πολιτών 1. Διάγραμμα 5: Δείκτης ανικανοποίητων ιατρικών αναγκών 14,0 12,0 1 8,0 6,0 4,0 2,0 5,4 5,5 5,5 7,5 8,0 3,1 3,4 3,4 3,6 3,6 2,4 2,5 2,4 2,7 2,7 3,1 3,2 2,6 2,3 1, EE-28 EZ-19 Ελλάδα Διαχρονικά, το Σύστημα Υγείας στην Ελλάδα επικεντρώνεται στα νοσοκομεία συνέπεια της ατελούς α- νάπτυξης της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μη έγκαιρη πρόληψη ενός μεγάλου ποσοστού νοσημάτων και την επιβάρυνση των νοσοκομείων με περιστατικά εν δυνάμει αντιμετωπίσιμα σε πρωτοβάθμιο επίπεδο. Επιπλέον, υπάρχει κατακερματισμός υπηρεσιών υγείας και έλλειψη συντονισμού μεταξύ τους, είτε στο ίδιο επίπεδο ή μεταξύ επιπέδων, δεν υπάρχει συνέχεια στη φροντίδα και η πρόσβαση σε αυτές, ιδίως για τους κατοίκους απομακρυσμένων και αραιοκατοικημένων περιοχών γίνεται δυσκολότερη. Η δημιουργία των Τοπικών Μονάδων Υγείας (ΤΟΜΥ) 2 και η λειτουργία τους σε επίπεδο κοινότητας, αποσκοπεί στην καλύτερη πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες φροντίδας υγείας, στη μείωση των ανικανοποίητων αναγκών υγείας, στην αντιμετώπιση σοβαρών παραγόντων κινδύνου για την υγεία, στη βελτίωση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού και αύξηση του χρόνου διαβίωσης σε καλή κατάσταση υγείας και τέλος, στην πιο ορθολογική και α- ποδοτική χρήση των υφιστάμενων υπηρεσιών και πόρων, με τη μείωση των μη αναγκαίων εισαγωγών στα νοσοκομεία. Η αρχική ανάπτυξη των ΤΟΜΥ ανά περιφέρεια, έχει καθοριστεί σύμφωνα με τις προτεραιότητες και τις ανάγκες που καθορίζουν κάθε πληθυσμό. Στην τρέχουσα περίοδο ΕΣΠΑ , η χρηματοδότηση στον τομέα της Υγείας κατευθύνεται σε τρεις βασικές προτεραιότητες με έμφαση στην ανάπτυξη του δικτύου των Τοπικών Μονάδων Υγείας (ΤΟΜΥ), την 9,0 10,9 12,3 3,2 13,1 2,5 1 1,7 1 N. 4368/16: Υποκεφάλαιο Ε1 «Μέτρα ανακούφισης από την ανθρωπιστική κρίση και διασφάλιση της καθολικής υγειονομικής κάλυψης του πληθυσμού». 2 Ν. 4486/17: «Μεταρρύθμιση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, επείγουσες ρυθμίσεις αρμοδιότητας Υπουργείου Υγείας και άλλες διατάξεις». 4

8 μεταρρύθμιση στην Ψυχική Υγεία και την Καταπολέμηση των Εξαρτήσεων. Η ανάπτυξη του δικτύου Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας αποτελεί το κύριο πεδίο χρηματοδότησης από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (EKT) και απορροφά σχεδόν το 30% της χρηματοδότησης των ευρωπαϊκών διαρθρωτικών ταμείων 3. Με το πέρας της περιόδου έναρξης του δικτύου, οι ΤΟΜΥ θα χρηματοδοτούνται εξ ολοκλήρου από τον κρατικό προϋπολογισμό. Διάγραμμα 6: Κατανομή χρηματοδότησης ΕΣΠΑ στις κύριες μεταρρυθμίσεις στην Υγεία 29% 53% 19% Ψυχική Υγεία Απεξάρτηση Πρωτοβάθμια περίθαλψη Πηγή: Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Υπουργείο Υγείας, μη δημοσιευμένα στοιχεία, Ιούνιος Συγκεκριμένα, το 2017 δεσμευτήκαν 126 εκατ. ευρώ για την υποστήριξη της λειτουργίας των Τοπικών Μονάδων Υγείας σε ολόκληρη τη χώρα (ΠΟΥ, 2018). 5

9 ΠΑΙΔΕΙΑ Οι συνολικές δημόσιες δαπάνες για την Εκπαίδευση αφορούν τόσο στις δαπάνες για όλα τα επίπεδα Εκπαίδευσης (Πρωτοβάθμια, Δευτεροβάθμια, Μεταδευτεροβάθμια και Τριτοβάθμια) όσο και στις δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη. Κατά τη διάρκεια των Προγραμμάτων Οικονομικής Προσαρμογής οι δαπάνες για την Παιδεία υπέστησαν σημαντικές μειώσεις. Την περίοδο σημειώθηκαν οι μεγαλύτερες περικοπές που σωρευτικά ανήλθαν σε 16,4%, ενώ τη διετία οι μειώσεις άρχισαν να περιορίζονται συνέπεια της σταθεροποίησης της ελληνικής οικονομίας. Πίνακας 2: Δαπάνες για Εκπαίδευση (σε εκατ. ευρώ) Δαπάνες για Εκπαίδευση (εκατ. ευρώ) % Μεταβολή -5,4% -1,1% -5,7% -4,4% -6,2% -1,8% -1,7% Παρά το γεγονός ότι ως ποσοστό του ΑΕΠ οι δαπάνες για την Εκπαίδευση φαίνεται πως συγκλίνουν προς τον μέσο όρο της ευρωζώνης, η εικόνα αυτή είναι πλασματική, καθώς η αύξηση του ποσοστού οφείλεται στο γεγονός ότι η μείωση των δαπανών ήταν μικρότερη από την αντίστοιχη μείωση του ΑΕΠ. Σε κάθε περίπτωση, η στήριξη της Εκπαίδευσης είναι καίριας σημασίας για την επίτευξη βιώσιμων ρυθμών μεγέθυνσης και την αποκλιμάκωση της α- νεργίας. Διάγραμμα 7: Κρατικές δαπάνες για Εκπαίδευση (% ΑΕΠ) 4,7 4,7 4,8 4,8 4,7 4,7 4,6 4,6 4,6 5,0 4,9 4,8 4,8 4,8 4,7 4,6 4,6 Οι δαπάνες για Ε&Α στην Ελλάδα το 2017 ανήλθαν σε 2.033,0 εκατ. ευρώ, αυξημένες κατά 278,8 εκατ. ευρώ σε σχέση με το Ο Δείκτης Έντασης Δαπανών Ε&Α (δαπάνες Ε&Α ως % ΑΕΠ) αυξήθηκε περαιτέρω από 1,01% το 2016 σε 1,14% το Πίνακας 3: Συνολικές Δαπάνες για Ε&Α και Δείκτης Έντασης Ε&Α Δαπάνες E&A , , ,0 (εκατ. ευρώ) Δείκτης Έντασης Ε&Α 0,67% 0,70% 0,81% 0,84% 0,97% 1,01% 1,14% Πηγή: Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης Η αυξητική πορεία των δαπανών για Ε&Α, τόσο από το δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό τομέα, κατά την τελευταία τριετία , δείχνουν ότι η Ελλάδα θα επιτύχει τον εθνικό στόχο της στρατηγικής Ευρώπη 2020 για Δείκτη Έντασης Ε&Α ίσο με 1,2% το Διάγραμμα 8: Δαπάνες Ε&Α ανά τομέα σε Ελλάδα και ευρωζώνη (% ΑΕΠ) 0,67 0,63 0,60 0,22 0,24 0,25 0,67 0,70 0,24 0,25 Ελλάδα 0,81 0,83 0,28 0,29 0,96 1,00 0,33 0,43 1,13 0,56 0,45 0,39 0,35 0,43 0,45 0,53 0,54 0,63 0,57 0,57 Δημόσιος Τομέας Ιδιωτικός Τομέας Σύνολο Ευρωζώνη (19) 1,89 1,99 1,99 2,04 2,10 2,10 2,13 2,14 2,14 2,15 1,21 1,24 1,26 1,31 1,36 1,35 1,38 1,39 1,40 1,41 3,9 3,9 3,7 4,3 4,1 4,2 3,8 3,6 3,6 Ελλάδα 4,1 4,1 Δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη 4,4 4,5 4,6 4,3 4,3 4,3 Ζώνη Ευρώ 0,68 0,75 0,73 0,73 0,74 0,75 0,75 0,75 0,74 0,74 Δημόσιος Τομέας Ιδιωτικός Τομέας Σύνολο Οι δαπάνες για Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ στην Ελλάδα διαχρονικά βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο από ότι στην ευρωζώνη. Το διάστημα κατά μέσο όρο οι δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ στην ευρωζώνη ήταν τριπλάσιες αυτών της Ελλάδας ενώ το διάστημα η αναλογία περιορίστηκε στο διπλάσιο. 6

10 Στην Ελλάδα οι δημόσιες δαπάνες αποτελούν διαχρονικά την κύρια πηγή χρηματοδότησης της Ε&Α. Κατά μέσο όρο το διάστημα οι ιδιωτικές δαπάνες ήταν οι μισές των δημοσίων, ενώ το διάστημα ανήλθαν περίπου στο 75% των δημοσίων λόγω της αύξησης του ιδιωτικού σκέλους. Ειδικότερα το 2017, οι δαπάνες δημόσιου και ιδιωτικού τομέα για Ε&Α ήταν σχεδόν ισάξιες. Αντίθετα, στις χώρες της ευρωζώνης κατά μέσο όρο οι ιδιωτικές δαπάνες για Ε&Α είναι κάτι λιγότερο από διπλάσιες των δημοσίων. Πρόωρη εγκατάλειψη εκπαίδευσης/ κατάρτισης και δείκτες NEET. Καθώς οι απαιτήσεις των σύγχρονων οικονομιών/κοινωνιών για ένα όλο και περισσότερο τεχνικά και θεωρητικά εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό αυξάνονται, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον η παρακολούθηση των τάσεων που διαμορφώνονται κατά την κρίσιμη μετα-λυκειακή περίοδο. Η πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης/ κατάρτισης όπως και η απόσυρση νέων ανθρώπων τόσο από την εκπαίδευση όσο και από την απασχόληση αποτελούν φαινόμενα που τείνουν να εντείνονται σε περιόδους οικονομικής κρίσης με δυσμενείς επιπτώσεις που μετατίθενται στο μέλλον τόσο σε προσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο. Η πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης/ κατάρτισης στους νέους ηλικίας ετών παρουσιάζει εντονότερη πτωτική τάση στην Ελλάδα σε σχέση με την ΕΕ-28. Το 2018 ο μέσος όρος στην ΕΕ-28 ανέρχεται στο 10,6%, ενώ, στην Ελλάδα βρίσκεται στο 4,9%. Το ποσοστό για τους άνδρες διαμορφώνεται στο 7,1% και για τις γυναίκες στο 4,9%. Διάγραμμα 9: Δείκτης πρόωρης εγκατάλειψης εκπαίδευσης/ κατάρτισης ανά φύλο (18-24 ετών). 3 25,0 2 15,0 1 5,0 10,6 10,5 10,6 1 8,9 14,4 14,2 13,5 12,9 11,3 Ελλάδα 7,5 10,1 6,6 9,0 18,0 17,9 16,4 15,9 13,7 12,7 11,5 6,4 7,9 9,4 5,3 4,9 6,2 6,0 3,8 4,9 7,1 7,1 5, Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 3 25,0 2 15,0 1 5,0 12,7 12,3 11,9 11,5 10,9 10,2 14,7 9,6 9,5 9,2 8,9 8,9 14,2 13,9 13,4 12,7 11,9 11,2 11,0 10,7 10,6 10,6 Πριν την έναρξη της κρίσης, το ποσοστό των νέων ηλικίας που βρίσκεται εκτός απασχόλησης, κατάρτισης και εκπαίδευσης στην Ελλάδα βρισκόταν στα ίδια περίπου επίπεδα με αυτά του μέσου όρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2009: 12,4%). Ωστόσο, με το ξέσπασμα της κρίσης το ποσοστό αυτό εκτινάχθηκε στην Ελλάδα για να φτάσει στο μέγιστο σημείο το 2013 (20,4%). Το 2017 ο συγκεκριμένος δείκτης NEET υποχώρησε στο 15,3%, ενώ ο αντίστοιχος δείκτης της ΕΕ-28 εμφανίζεται και αυτός μειωμένος στο 10,9%. Διάγραμμα 10: Νέοι ηλικίας που βρίσκονται εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης, κατάρτισης (NEET) 25,0 2 15,0 1 5,0 ΕΕ-28 16,7 16,1 15,8 15,3 14,5 13,6 12,7 12,4 12,2 12,1 12, Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 11,4 10,9 12,4 14,8 17,4 20,2 20,4 19,1 17,2 15,8 15,3 12,4 12,8 12,9 13,2 13,0 12,4 12,0 11,5 10, Ελλάδα ΕΕ-28 7

11 2012Q1 2012Q3 2013Q1 2013Q3 2014Q1 2014Q3 2015Q1 2015Q3 2016Q1 2016Q3 2017Q1 2017Q3 2018Q1 2018Q3 1q2009 3q2009 1q2010 3q2010 1q2011 3q2011 1q2012 3q2012 1q2013 3q2013 1q2014 3q2014 1q2015 3q2015 1q2016 3q2016 1q2017 3q2017 1q2018 3q2018 1q2009 3q2009 1q2010 3q2010 1q2011 3q2011 1q2012 3q2012 1q2013 3q2013 1q2014 3q2014 1q2015 3q2015 1q2016 3q2016 1q2017 3q2017 1q2018 3q ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΚΑΙ ΜΙΣΘΟΙ Το 2013 το ποσοστό ανεργίας στην Ελλάδα έφτασε στο ιστορικά υψηλό 27,5%. Έκτοτε, η ανεργία έχει καταγράψει σημαντική υποχώρηση με το ποσοστό ανεργίας να έχει μειωθεί κατά 8,3 ποσοστιαίες μονάδες, ενώ κατά την τελευταία τετραετία ο αριθμός των ανέργων μειώθηκε κατά άτομα. Διάγραμμα 11: α) Ποσοστό Ανεργίας (%), β) αριθμός ανέργων 35,0 3 25,0 2 15,0 1 5, Ποσοστό Ανεργίας (%) Αριθμός Ανέργων σε χιλ. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (τριμηνιαία στοιχεία) Η μερική απασχόληση ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης παρουσιάζει πτωτική τάση από το α τρίμηνο του Το γ τρίμηνο του 2018 διαμορφώθηκε στο 8,5% από 9,3% το β τρίμηνο. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικά χαμηλότερο από το μέσο όρο των χωρών της ευρωζώνης (21,1%). Κατά αναλογία το μερίδιο της πλήρους απασχόλησης αυξήθηκε σε 91,5% από 90,7%. Οι μακροχρόνια άνεργοι (διάρκεια ανεργίας άνω των 12 μηνών) παρουσίασαν τη μεγαλύτερη αύξηση κατά τη διάρκεια της κρίσης και αποτελούν την πλειονότητα των ανέργων. Παρουσιάζουν ωστόσο και τη μεγαλύτερη μείωση της μάζας τους από το 2015 και μετά (-61,6 χιλ. το 2015, -61,4 χιλ. το 2016, -66,7 χιλ. το 2017). Μειώσεις παρουσιάζουν και οι υπόλοιπες κατηγορίες με βάση τη διάρκεια ανέργων 0-5 μήνες και 6-11 μήνες. Διάγραμμα 13: Άνεργοι ανά διάρκεια ανεργίας Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Ως προς το φύλο και την ηλικία το 2017, ο αριθμός των ανδρών όλων των ηλικιακών κατηγοριών παρουσιάζει υποχώρηση. Αντίθετα, στις γυναίκες η ανεργία είναι πιο επίμονη ιδιαίτερα για την ηλικιακή κατηγορία των άνω των 45 και των ετών, ενώ στις υπόλοιπες κατηγορίες καταγράφεται συνεχής μείωση. Διάγραμμα 14: Άνεργοι ανά φύλο και ηλικία ,1 892,7 936,8 875,3 813,9 747,2 706,2 285,2 182,7 195,7 290,9 303,3 255,3 206,3 240,1 191,1 191,2170,3 201,7 143,4 61,8 87,4 114,1 155,9 185,6 182,3 131,3 130,6 125,9109, >12 μήνες (μακροχρόνια άνεργοι) 6-11 μήνες 0-5 μήνες Άνδρες Διάγραμμα 12: Πλήρης και μερική απασχόληση (%) (α τρίμ γ τρίμ. 2018) 94,0% 93,0% 92,0% 91,0% 12,0% 1% 8,0% 6,0% Γυναίκες 9% 89,0% 4,0% 2,0% 10 88,0% % Πλήρης Απασχόληση Μερική Απασχόληση Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ 8

12 Την 1η Φεβρουαρίου αυξάνεται ο κατώτατος μηνιαίος μισθός κατά 10,9% και καταργείται ο υποκατώτατος μισθός των νέων εργαζόμενων κάτω των 25 ετών για τους οποίους αντιστοιχεί σε αύξηση 27,4%. Πρόκειται για την πρώτη αύξηση μισθών από το 2012 όπου στα πλαίσια του δεύτερου Προγράμματος Οικονομικής Προσαρμογής (Νόμος 4046/2012) ο κατώτατος μηνιαίος μισθός μειώθηκε από τα 877 ευρώ (σε 12μηνη βάση) στα 684 ευρώ, ενώ εισήχθηκε για πρώτη φορά η ύπαρξη υποκατώτατου μισθού για τους νέους κάτω των 25 ε- τών, στα 595 ευρώ. Η αύξηση αυτή εκτιμάται ότι θα δώσει ώθηση στην κατανάλωση και την εσωτερική ζήτηση ενώ αναμένεται να μειώσει την υποδηλωμένη εργασία. Σε ό,τι αφορά την επίδραση της αύξησης του κατώτατου μισθού στη διεθνή ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων αναμένεται ότι θα είναι πολύ περιορισμένη καθώς στους κλάδους εμπορεύσιμων αγαθών που παρουσιάζουν εξαγωγική δραστηριότητα το ποσοστό των απασχολούμενων που αμείβεται με τον κατώτατο μισθό είναι εξαιρετικά χαμηλό. Αξίζει να αναφερθεί, ότι τον πρώτο μήνα ισχύος του νέου, αυξημένου κατώτατου μισθού, τον Φεβρουάριο του 2019, καταγράφηκε ρεκόρ νέων θέσεων εργασίας από το 2001 (σε σύγκριση με τον Φεβρουάριο των προηγούμενων ετών) καθώς και αύξηση της πλήρους απασχόλησης (συγκριτικά με τον Φεβρουάριο του 2018). Διάγραμμα 15: Κατώτατοι (μεικτοί) μηνιαίοι μισθοί 4 Δ (%) Λουξεμβούργο ,9% Ιρλανδία ,4% Ολλανδία ,2% Βέλγιο ,2% Γαλλία ,2% Γερμανία Η. Β ,8% Ισπανία ,7% Σλοβενία ,4% Μάλτα ,1% Ελλάδα ,9% ,0% 684 Πορτογαλία ,6% Εσθονία ,4% Πολωνία ,7% Σλοβακία ,8% Τσεχία ,1% Κροατία ,7% Λετονία ,4% 2019 α' εξάμηνο Ουγγαρία α εξάμηνο 41,6% Ρουμανία β εξάμηνο 151,7% Λιθουανία Δ (%) ,6% Βουλγαρία ,9% Σύμφωνα με τα στοιχεία του επιχειρησιακού σχεδίου δράσης για την Καταπολέμηση της Ανασφάλιστης και Αδήλωτης Εργασίας «Άρτεμις» το 2018 διενεργήθηκαν δειγματοληπτικοί έλεγχοι σε επιχειρήσεις εκ των οποίων ποσοστό 10,38% (ή επιχειρήσεις) εντοπίστηκε να απασχολεί αδήλωτους εργαζόμενους. Το σύνολο των ελεγμένων επιχειρή- 4 Εθνικός κατώτατος μισθός υπάρχει σε 22 από τα 28 κράτη-μέλη της ΕΕ. Στη Γερμανία θεσμοθετήθηκε το

13 σεων απασχολεί εργαζόμενους εκ των ο- ποίων οι αδήλωτοι εργαζόμενοι ανέρχονται σε ή το 5,08% του συνόλου των εργαζομένων. Πίνακας 4: Αποτελέσματα ελέγχων για αδήλωτη εργασία Ελεγμένες Επιχειρήσεις % Παραβατικών Επιχειρήσεων 13,85% 16,33% 16,29% 14,60% 10,38% Εργαζόμενοι Αδήλωτοι Εργαζόμενοι % συνόλου 4,56% 7,00% 7,10% 6,00% 5,08% εργαζ. Πρόστιμα (σε εκατ. ευρώ) 64,6 105,0 97,9 88,1 58,9 Πηγή: ΣΕΠΕ Ο κλάδος οικονομικής δραστηριότητας με την υψηλότερη παραβατικότητα ως προς την αδήλωτη εργασία είναι της Παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών υλών (20,5%), το Χονδρικό-Λιανικό εμπόριο και Ε- πισκευής οχημάτων και μοτοσυκλετών (16,4%) και Κατασκευής μεταλλικών προϊόντων (14,6%). Ακολουθούν οι Άλλες δραστηριότητες παροχής προσωπικών υπηρεσιών (9,7%), οι Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες (8,8%), οι Δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης (7,2%), η Βιομηχανία τροφίμων (6,7%) και οι Αθλητικές δραστηριότητες και δραστηριότητες ψυχαγωγίας και διασκέδασης (5,2%). Διάγραμμα 16: Κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας με τα υψηλότερα ποσοστά αδήλωτης εργασίας (2018). Αθλητικές, ψυχαγωγικές δραστηριότητες Βιομηχανία τροφίμων Δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες Άλλες δραστηριότητες παροχής προσωπ. υπηρεσ. Χονδρικό εμπόριο 5,2% 6,7% 7,2% 8,8% 9,7% 10,3% για την καταπολέμηση της αδήλωτης εργασίας με τη συμβολή πλέον των πληροφοριακών συστημάτων του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης αλλά και την αυστηροποίηση των προστίμων παράλληλα όμως με τη θέσπιση κινήτρων για νόμιμες προσλήψεις των παραβατικών επιχειρήσεων 5. Διάγραμμα 17: Μέσος όρος ποσοστών αδήλωτης εργασίας στοχευμένων ελέγχων σε επιχειρήσεις υ- ψηλής παραβατικότητας ( ) 35,0% 3% 25,0% 2% 15,0% 1% 5,0% % Πηγή: ΣΕΠΕ 31,6% 19,2% 16,5% 13,6% 12,4% 8,9% Αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ αρχικά η θέσπιση αυστηρών προστίμων στις παραβατικές επιχειρήσεις είχε σημαντική επίδραση στον περιορισμό της αδήλωτης εργασίας, σταδιακά η συγκεκριμένη παραβατικότητα ενώ φαίνεται να υποχωρεί στην πραγματικότητα άρχισε να υποκαθίσταται από την υποδηλωμένη εργασία 6. Ωστόσο, από το Σεπτέμβριο του 2018 έχει ενεργοποιηθεί ειδική ηλεκτρονική εφαρμογή στην οποία οι εργοδότες οφείλουν να δηλώνουν ηλεκτρονικά τις υπερωρίες και την υπερεργασία των εργαζομένων. Η συγκεκριμένη εφαρμογή διευκολύνει τη διενέργεια συστηματικών και στοχευμένων ελέγχων από το ΣΕΠΕ για τον εντοπισμό της υποδηλωμένης εργασίας. Ήδη την πρώτη χρονιά εφαρμογής του νέου τρόπου δήλωσης των υπερωριών, έχουν δηλώσει υπερωρίες διπλάσιος αριθμός επιχειρήσεων για υπερδιπλάσιο αριθμό εργαζομένων σε σύγκριση με πριν. Κατασκευή μεταλλικών προϊόντων 14,6% Χονδρικό, λιανικό εμπόριο κ.α. Παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών υλών Πηγή: ΣΕΠΕ 16,4% 20,5% % 5,0% 1% 15,0% 2% 25,0% Η αδήλωτη εργασία παρουσιάζει συνεχή υποχώρηση. Συγκεκριμένα, τα τελευταία τρία χρόνια έχει μειωθεί πάνω από 10 ποσοστιαίες μονάδες, από 19.17% που ήταν το 2014 σε 8.94% το Αυτό φαίνεται να οφείλεται στην ενίσχυση του προσωπικού του ΣΕΠΕ κατά 35%, την εντατικοποίηση των ελέγχων 5 Η παρ. 1 του άρθρου 6 του Ν. 4554/2018 προβλέπει έκπτωση επί του προστίμου των ευρώ εφόσον ο εργοδότης προσλάβει τον εργαζόμενο που διαπιστώθηκε αδήλωτος. Το πρόστιμο διαμορφώνεται σε ευρώ αν γίνει πρόσληψη με σύμβαση εργασίας διάρκειας τουλάχιστον 3 μηνών, σε ευρώ για πρόσληψη με σύμβαση εργασίας διάρκειας τουλάχιστον 6 μηνών και σε ευρώ σε περίπτωση πρόσληψης με σύμβαση εργασίας διάρκειας τουλάχιστον ενός έτους. 6 Κατάσταση κατά την οποία ο εργοδότης δηλώνει στο σύστημα Εργάνη ότι οι εργαζόμενοι στην επιχείρησή του απασχολούνται λιγότερες ώρες από τις πραγματικές. 10

14 4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ 7 Μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος Ο νόμος 4387/2016 έθεσε ως στόχο την αποκατάσταση της αξιοπιστίας και της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας του Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης. Για να επιτευχθεί αυτό επιδιώχθηκε ο εξορθολογισμός του Ασφαλιστικού Συστήματος καθώς δημιουργήθηκε ο Ενιαίος Φορέας Κοινωνικής Ασφάλισης (ΕΦΚΑ) και το Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης και Εφάπαξ Παροχών (ΕΤΕΑΕΠ) και για πρώτη φορά λειτουργεί ένας φορέας για την κύρια ασφάλιση και ένας για την επικουρική και τις εφάπαξ παροχές. 8 Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Έκθεση της Εθνικής Αναλογιστικής Αρχής του 2018, η συνταξιοδοτική δαπάνη περιορίζεται σε 12,5% του ΑΕΠ το 2050 και σε 10,6% του ΑΕΠ το 2070, συγκλίνοντας έτσι με τον μέσο όρο της Ε.Ε. Το διάγραμμα δείχνει πως η βιωσιμότητα του συστήματος επιτυγχάνεται χωρίς την εφαρμογή του ν. 4472/17, ο οποίος προέβλεπε από 01/01/2019 τη μείωση της επικουρικής σύνταξης στην περίπτωση που το σύνολο της κύριας και επικουρικής είναι χαμηλότερο από ευρώ, καθώς και την κατάργηση της προσωπικής διαφοράς των κύριων συντάξεων όσων συνταξιούχων έλαβαν σύνταξη πριν το 2016 στα επίπεδα που ορίζει ο νέος τρόπος υπολογισμού. Επιπλέον, η εξέλιξη του ελλείμματος-πλεονάσματος των φορέων κύριας ασφάλισης την περίοδο των ετών αποδεικνύει ότι υπάρχει σημαντική βελτίωση στην οικονομική ισορροπία του συστήματος. Συγκεκριμένα από τα δεδομένα για το πλεόνασμα-έλλειμμα των φορέων κύριας ασφάλισης, προκύπτει ότι το 2014 με 170 χιλιάδες εκκρεμείς συντάξεις με κόστος 1,15 δισεκ. ευρώ το έλλειμμα διαμορφώθηκε σε -742 εκατ. ευρώ ενώ το 2018 με 89 χιλ εκκρεμείς συντάξεις (52,3% των εκκρεμών του 2014) και κόστος 363 εκατ. ευρώ (32% του κόστους των εκκρεμών συντάξεων του 2014) το πλεόνασμα ξεπέ- 7 Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα τον Μενέλαο Θεοδωρουλάκη, Δρ. Κοινωνικής Πολιτικής, Ειδικό Επιστημονικό Συνεργάτη του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Εθνικό Εμπειρογνώμονα για τις Συντάξεις στο European Social Policy Network για τα πολύτιμα σχόλια και παρατηρήσεις του. 8 Περαιτέρω λόγοι αποτελούν η περικοπή της επικουρικής ασφάλισης, της κύριας ασφάλισης πάνω από ευρώ και η σταδιακή κατάργηση του ΕΚΑΣ. ρασε το 1,0 δισεκ. ευρώ, καταγράφοντας αποτέλεσμα +1,76 δισεκ. ευρώ σε σχέση με το Διάγραμμα 18: Συνολική Δημόσια Δαπάνη Ασφαλιστικού Συστήματος ως ποσοστό του Α.Ε.Π. 18,0% 16,0% 14,0% 12,0% 1% 17,3% 13,4% 14,6% 12,3% 12,9% 12,0% Πηγή: Έκθεση Αναλογιστικής Αρχής, 2018 (μη δημοσιευμένα στοιχεία υπ. Εργασίας). Συντάξεις (Περίοδος ) Οι διαδοχικές μειώσεις στις κύριες συντάξεις την περίοδο φτάνουν το 45% και το 2013 που καταργήθηκε η 13η και 14η σύνταξη φτάνουν το 52% σε επίπεδο ετήσιου εισοδήματος από κύριες συντάξεις. Πίνακας 5: Μειώσεις κύριων συντάξεων την περίοδο Έτος Νόμος Ποσοστά Μείωσης 12,5% 11,5% Εφαρμογή ν. 4472/17 10,6% Χωρίς την εφαρμογή ν.4472/ / % για ποσά συντάξεων από ευρώ / % για ποσά συντάξεων από ευρώ / % για ποσά συντάξεων από ευρώ για όσους δεν έχουν συμπληρώσει το 60ο έτος ηλικίας / % για ηλικίες έως 55 ετών για ποσό σύνταξης πέραν των ευρώ και 20% για άνω των 55 και για ποσό πέραν των ευρώ /2012 Μηνιαία Σύνταξη>1.300 ευρώ υπόκειται σε μείωση κατά 12% /2012 Από 5-20% που αφορά το άθροισμα κύριων και επικουρικών συντάξεων /2012 Κατάργηση 13ης και 14ης σύνταξης. Πηγή: Υπουργείο Εργασίας (μη δημοσιευμένα στοιχεία) Την περίοδο οι μειώσεις στις επικουρικές συντάξεις στο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης Δημοσίων Υπαλλήλων (ΤΕΑΔΥ) διαμορφώθηκαν μεταξύ 15,35% και 73,42%, ενώ στο Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης Μισθωτών (ΕΤΕΑΜ) οι μειώσεις κυμαίνονται μεταξύ 27,44% και 77,2% ανάλογα με το ύψος της επικουρικής σύνταξης, λόγω της κα- 11

15 τάργησης της 13ης και 14ης σύνταξης. Τέλος, το δεύτερο μνημόνιο προέβλεψε το κούρεμα των απόθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων μέσω του PSI και οδήγησε σε απώλεια 11 δισεκ. ευρώ. Πίνακας 6: Μειώσεις Επικουρικών Συντάξεων περιόδου Έτος Νόμος Ποσοστά Μείωσης / % για ποσά συντάξεων από ευρώ / % στο ΕΤΕΑΜ στο ποσό που υπερβαίνει τα 150 ευρώ / % για ποσά ευρώ / % που αφορά στο άθροισμα κύριων και επικουρικών συντάξεων /2012 Κατάργηση 13ης και 14ης σύνταξης /2014 5,2% βάσει συντελεστή βιωσιμότητας. Πηγή: Υπουργείο Εργασίας (μη δημοσιευμένα στοιχεία) Περίοδος Στις κύριες συντάξεις οι μειώσεις έφτασαν τις 2,0 ποσοστιαίες μονάδες λόγω της παρακράτησης της εισφοράς υγείας από 4% σε 6%, στο καταβαλλόμενο ποσό της σύνταξης, και όχι στο αρχικό ποσό της. Πίνακας 7: Μειώσεις Κύριων Συντάξεων την περίοδο Έτος Νόμος Ποσοστό Μείωσης /2015 Αύξηση εισφοράς ασθένειας από 4% σε 6% /2016 Επιβολή πλαφόν ευρώ για μία σύνταξη και ευρώ καθαρά για πολλαπλές συντάξεις. Πηγή: Υπουργείο Εργασίας (μη δημοσιευμένα στοιχεία) κύριες συντάξεις να αυξάνονται από την 1/1/2019 μετά τον επανα-υπολογισμό με το ν. 4387/16. Επίσης, οι νυν συνταξιούχοι και όσοι έχουν αιτηθεί συνταξιοδότησης μέχρι 31/12/2018 δεν έχουν από 1/1/2019 καμία περαιτέρω περικοπή ή μείωση στη σύνταξή τους, κύρια και επικουρική. Την ίδια στιγμή, μειώθηκε σημαντικά ο αριθμός των εκκρεμών συντάξεων από το 2015 μέχρι σήμερα και νομοθετήθηκε μια σειρά από θετικά μέτρα όπως η απονομή προσωρινής σύνταξης στο 80% της οριστικής σε όσους υποβάλλουν ηλεκτρονικά την αίτηση συνταξιοδότησης, η θέσπιση κατώτατων ορίων για τις συντάξεις χηρείας που προβλέπει ελάχιστη σύνταξη 360 ευρώ για τη χήρα/το χήρο και 360 ευρώ για τα παιδιά, επαναφορά της σύνταξης χηρείας στο 70% της σύνταξης του θανόντα αντί στο 50% που είχε θεσμοθετηθεί με τον Ν. 4387/16. Επίσης, ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι θεσπίστηκε το δικαίωμα σύνταξης ανασφάλιστου υπερήλικα στους ηλικιωμένους μη μισθωτούς που οφείλουν ασφαλιστικές εισφορές αλλά πληρούν τα σχετικά εισοδηματικά κριτήρια. Βέβαια, η πλέον σημαντική παρέμβαση στον τομέα των συντάξεων την τελευταία τετραετία είναι η θεσμοθέτηση μόνιμης συνταξιοδοτικής παροχής («13η σύνταξη») η οποία συνιστά το πρώτο μέτρο πολιτικής που, από την εκδήλωση της κρίσης, αυξάνει καθολικά (δηλαδή αφορά σε όλους, έστω και με αναλογική κατανομή) τις αποδοχές των συνταξιούχων, αντιστρέφοντας την τάση από το Στις επικουρικές συντάξεις επιβλήθηκε εισφορά υπέρ ασθένειας 6%, ενώ έγιναν περικοπές με προστασία των χαμηλών και μεσαίων συντάξεων εφόσον επηρεάστηκαν τα ποσά που υπερέβαιναν αθροιστικά (κύρια και επικουρική) τα ευρώ μεικτά. Πίνακας 8: Μειώσεις Επικουρικών Συντάξεων την περίοδο Έτος Νόμος Ποσοστά Μείωσης /2015 Επιβολή Εισφοράς Ασθενείας 6% /2016 Επανα-υπολογισμός Επικουρικών και περικοπή του ποσού που αθροιστικά (κύρια και επικουρική) υπερβαίνει τα ευρώ μεικτά. Πηγή: Υπουργείο Εργασίας (μη δημοσιευμένα στοιχεία) Μετά τη λήξη του 3ου Προγράμματος Οικονομικής Προσαρμογής κατέστη δυνατή η αποφυγή της κατάργησης της προσωπικής διαφοράς από 01/01/2019, κάτι που συνεπάγεται οριστικό τέλος στις μειώσεις των συντάξεων και οδηγεί σε

16 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΝΟΙΑ Για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής αναπτύχθηκε σειρά παρεμβάσεων κοινωνικής πολιτικής ιδιαίτερα στον κρίσιμο τομέα αντιμετώπισης της παιδικής φτώχειας και των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Ειδικά για τα άτομα που διαβιούν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας ένα από τα πρώτα νομοθετήματα 9 παρείχε τη δυνατότητα δωρεάν επανασύνδεσης και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος καθώς και ρύθμισης των ληξιπρόθεσμων οφειλών των ωφελουμένων, χορηγήθηκε επίδομα ενοικίου σε άτομα και νοικοκυριά που δεν έχουν τη δυνατότητα στέγασης σε ιδιόκτητο ακίνητο και επιδότηση σίτισης μέσω προπληρωμένης τραπεζικής κάρτας. Οι παρεμβάσεις αυτές ενισχύθηκαν από τη θέσπιση του Κοινωνικού Εισοδήματος Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) το 2017 και τη σταδιακή ενίσχυση των οικογενειακών επιδομάτων. Το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης 10 (ΚΕΑ) θεσπίστηκε τον Ιούλιο του 2016 και αποτελεί τη ναυαρχίδα των προνοιακών πολιτικών για την καταπολέμηση της ακραίας φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Το ΚΕΑ τέθηκε σε πλήρη εθνική εφαρμογή το Μάρτιο του 2017 και ανήλθε σε 550 εκατ. ευρώ, το 2018 αυξήθηκε σε 791 εκατ. ευρώ και για την περίοδο έχει προγραμματιστεί δαπάνη ύψους 850 εκατ. ευρώ ανά έτος. Πίνακας 9: Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) 2017* εκατ. ευρώ Πηγή: ΓΛΚ * Εθνική εφαρμογή από το Μάρτιο του Τα οικογενειακά επιδόματα σταδιακά ενισχύθηκαν και το 2018 ανήλθαν σε 1,1 δισεκ. ευρώ. Για το διάστημα έχουν προγραμματιστεί δαπάνες ύψους 960 εκατ. ευρώ ανά έτος. Πίνακας 10: Οικογενειακά Επιδόματα εκατ. ευρώ Πηγή: ΓΛΚ 9 Νόμος Αρ. 4320/2015: Ρυθμίσεις για τη λήψη άμεσων μέτρων για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης, την οργάνωση της Κυβέρνησης και των Κυβερνητικών οργάνων και λοιπές διατάξεις. 10 Κοινή Υπουργική Απόφαση Δ23/οικ.30299/2377 ΦΕΚ 2089/ «Καθορισμός των όρων και των προϋποθέσεων εφαρμογής της πρώτης φάσης του προγράμματος Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης». Οι αξίες τοποθέτησης (vouchers) για βρεφονηπιακούς σταθμούς παρουσιάζουν συνεχή αύξηση κατά την τελευταία τετραετία με στόχο τα επόμενα χρόνια οι βρεφονηπιακοί σταθμοί να καλύπτουν παιδιά. Το σχολικό έτος ανήλθαν σε ενώ το σε Πίνακας 11: Αξίες τοποθέτησης για βρεφονηπιακούς σταθμούς Πηγή: Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Η πλειονότητα των δαπανών για την κοινωνική προστασία παρουσιάζει αύξηση το 2017, ενώ αρκετές επιμέρους κατηγορίες δαπανών αυξάνονται για πρώτη φορά από την έναρξη της κρίσης. Ειδικότερα, οι κοινωνικές δαπάνες για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού παρουσίασαν τη μεγαλύτερη αύξηση κατά 1.03 εκατ. ευρώ το διάστημα Ακολουθούν οι δαπάνες για Επιζώντες (χηρεία) με αύξηση κατά 737,0 εκατ. ευρώ κατά το ίδιο διάστημα, οι δαπάνες για Ασθένεια/Αναπηρία με αύξηση 148,0 εκατ. ευρώ, οι δαπάνες για κατοικία με αύξηση 3 εκατ. ευρώ και για την Ανεργία αύξηση κατά 19,0 εκατ. ευρώ. Διάγραμμα 19: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Στέγαση και Κοινωνικός Αποκλεισμός (εκατ. ευρώ) Διάγραμμα 20: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Επιζώντες (χηρεία) σε εκατ. ευρώ

17 Διάγραμμα 21: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Ασθένεια και Αναπηρία (εκατ. ευρώ) Διάγραμμα 22: Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας: Ανεργία πρώτη φορά από την έναρξη της κρίσης υποχωρώντας κατά 1,3 ποσοστιαίες μονάδες από 22,4% το 2016 σε 21,1% το Πιο συγκεκριμένα, με βάση τις ηλικιακές κατηγορίες τη μεγαλύτερη υποχώρηση παρουσίασε το ποσοστό για τα παιδιά (0-17 ετών) κατά 2,9 ποσοστιαίες μονάδες, από 26,7% το 2016 σε 23,8% το 2017, και ακολουθεί το ποσοστό για την ηλικιακή ομάδα ετών το οποίο μειώθηκε κατά 1,6 ποσοστιαίες μονάδες από 23,7% το 2016 σε 22,1% το Διάγραμμα 23: Ποσοστιαία κατανομή πληθυσμού με υλικές υστερήσεις κατά ομάδες ηλικιών 3 25,0 2 15,0 1 5,0 25,7 26,7 23,8 22,2 23,3 23,8 21,5 22,4 21,1 20,3 15,2 16,4 22,9 23,523,7 21,6 22,1 15,4 Η θεσμοθέτηση του Κοινωνικού Εισοδήματος Άλληλεγγύης για την αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας σε συνδυασμό με τη δωρεάν νοσοκομειακή και φαρμακευτική πρόσβαση στις δημόσιες δομές υγείας και στους ανασφάλιστους πολίτες (Ν.4368/2016), τη δωρεάν μετακίνηση των ανέργων (Ν. 4331/2015), τα δωρεάν σχολικά γεύματα για όλους τους μαθητές Δημοτικών Σχολείων περιοχών που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση και την αύξηση των θέσεων στους βρεφονηπιακούς σταθμούς έχουν ήδη επιδράσει στο εισόδημα και την ποιότητα ζωής των πολιτών. Έτσι, το 2017 το ποσοστό του πληθυσμού που αντιμετωπίζει υλικές στερήσεις 11 μειώθηκε για 11 Πληθυσμός που αντιμετωπίζει οικονομική δυσκολία σε τουλάχιστον τέσσερις από τις εννέα διαστάσεις υλικής υστέρησης που συνθέτουν τον δείκτη (1) Δυσκολίες ανταπόκρισης στην πληρωμή πάγιων λογαριασμών όπως ενοίκιο ή δόση δανείου, πάγιοι λογαριασμοί (ηλεκτρικού ρεύματος, νερού, φυσικού αερίου κλπ.), δόσεις πιστωτικών καρτών ή δόσεις δανείου για οικοσκευή, διακοπές κ.ά., ή αγορές με δόσεις κύριας κατοικίας, 2) Οικονομική αδυναμία για πληρωμή μιας εβδομάδας διακοπών, 3) Οικονομική αδυναμία για διατροφή που να περιλαμβάνει κάθε δεύτερη ημέρα κοτόπουλο, κρέας, ψάρι ή λαχανικά ίσης θρεπτικής αξίας, 4) Οικονομική αδυναμία για αντιμετώπιση έκτακτων, αλλά αναγκαίων δαπανών αξίας περίπου 384 ευρώ, 5) Σύνολο Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (SILC, 2017) Το αποτέλεσμα των παραπάνω κοινωνικών παρεμβάσεων αποτυπώθηκε και στο ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις 12, το οποίο το 2017 (περίοδος αναφοράς εισοδήματος 2016) διαμορφώθηκε στο χαμηλότερο ποσοστό από την έναρξη της κρίσης 20,2% καταγράφοντας πτώση 1,0 ποσοστιαίας μονάδας σε σύγκριση με το 2016 (περίοδος αναφοράς εισοδήματος 2015). Ο κίνδυνος φτώχειας για παιδιά 0 17 ετών (παιδική φτώχεια) κατέγραψε τη μεγαλύτερη πτώση κατά 1,8 ποσοστιαίες μονάδες από 26,3% το 2016 σε 24,5% το 2017 πλησιάζοντας τα προ κρίσης επίπεδα. Για τα άτομα ηλικίας 65+ το ποσοστό παρέμεινε αμετάβλητο στο 12,4%. Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν τηλέφωνο (περιλαμβάνεται και το κινητό τηλέφωνο), 6) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν έγχρωμη τηλεόραση, 7) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν πλυντήριο ρούχων, 8) Οικονομική αδυναμία να διαθέτουν ΙΧ επιβατηγό αυτοκίνητο και 9) Οικονομική αδυναμία για ικανοποιητική θέρμανση. 12 Συμπεριλαμβάνονται δηλαδή τα κοινωνικά επιδόματα και οι συντάξεις στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών. 14

18 Πίνακας 12: Κίνδυνος φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (κατά ομάδες ηλικιών και φύλο) Ηλικία Σύνολο 21,4 23,1 23,1 22,1 21,4 21,2 20, ,8 24,1 23,5 22,5 22,7 21, ,6 17,2 15,1 14,9 13,7 12,4 12, ,7 26,9 28,8 25,5 26,6 26,3 24,5 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (SILC, 2017) Αντίστοιχα, και ο δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini 13 ) το 2017 κατέγραψε τη μεγαλύτερη μείωση από την έναρξη της κρίσης, κατά 0,9 της ποσοστιαίας μονάδας, από 34,3 το 2016 σε 33,4 το Σημειώνεται ότι από την έναρξη της κρίσης άρχισε να υποχωρεί για πρώτη φορά το 2015, ενώ εξαιτίας της μεγάλης μείωσης το 2017 διαμορφώθηκε στα προ κρίσης επίπεδα του Πίνακας 13: Δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini) % 33,4 33,1 32,9 33,5 34,3 34,4 34,5 34,2 34,3 33,4-0,9 π.μ. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών 13 Ο συντελεστής Gini ορίζεται ως ο λόγος των αθροιστικών μεριδίων του πληθυσμού, κατανεμημένου ανάλογα με το ύψος του εισοδήματος, προς το αθροιστικό μερίδιο του συνολικού εισοδήματος όλου του πληθυσμού. Η τιμή του κυμαίνεται μεταξύ 0 (πλήρης εισοδηματική ισότητα) και 1 (πλήρης εισοδηματική ανισότητα). 15

19 Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org