Αστικές παρεμβάσεις ανάπλασης αδιαμόρφωτων χώρων. Δημιουργία βιώσιμου αστικού περιβάλλοντος και σύνδεση τριών κομβικών σημείων στην πόλη της Δράμας

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΤΟΠΙΟΥ Αστικές παρεμβάσεις ανάπλασης αδιαμόρφωτων χώρων. Δημιουργία βιώσιμου αστικού περιβάλλοντος και σύνδεση τριών κομβικών σημείων στην πόλη της Δράμας φοιτήτρια: ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΙΚΗ υπεύθυνος : ΣΕΧΙΔΗΣ ΛΑΖΑΡΟΣ επιβλέπουσα: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ΕΛΠΙΝΙΚΗ ΔΡΑΜΑ ΜΑΙΟΣ 2012

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία στοχεύει στην ανάπλαση μικρών αδιαμόρφωτων αστικών χώρων σε βιώσιμο περιβάλλον και την σύνδεση αυτών. Αρχικά, μελετάται η εικόνα του αστικού χώρου και οι αστικοί υπαίθριοι χώροι στην ιστορία. Αναφέρεται η συμβολή των ελεύθερων χώρων στο αστικό περιβάλλον όπως και η ευεργετική επίδραση των χώρων πρασίνου σ αυτό. Γίνεται ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν το μικροκλίμα των ανοιχτών χώρων και προσδιορίζεται η σημασία της ενσωμάτωσής τους στα αστικά «κενά» μέσα από παραδείγματα «ενεργών» χώρων ανάπλασης από διάφορες πόλεις του εξωτερικού και της χώρας μας. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αφορά την μελέτη τριών μικρών κομβικών αδιαμόρφωτων χώρων και την ενοποίηση τους στην πόλη της Δράμας, παρουσιάζεται η υφιστάμενη κατάσταση της περιοχής, γίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά του Δ. Δράμας και τέλος αναφέρονται εν συντομία οι δυνατότητες και οι περιορισμοί όπως αυτοί έχουν προκύψει από την μελέτη της υφιστάμενης κατάστασης. Ακολουθεί η σχεδιαστική πρόταση βασισμένη στην προστασία του περιβάλλοντος, την ικανοποίηση των αναγκών του σύγχρονου ανθρώπου και στην καλύτερη ποιότητας ζωής τους σε ένα περιβαλλοντικά, λειτουργικά και πολιτισμικά αναβαθμισμένο περιβάλλον. Δημιουργείτε ένας χώρος με ταυτότητα, ενεργοποιεί και ενοποιεί τη γειτονιά με ήπιες χρήσεις, προσφέρει ηρεμία και ησυχία μακριά από την υπερβολική κίνηση των αυτοκινήτων, επιδρά θετικά στο μικροκλίμα της περιοχής με κατάλληλες φυτεύσεις και τη χρησιμοποίηση φιλικών προς το περιβάλλον υλικών. Ταυτόχρονα βελτιώνεται το δίκτυο πεζοδρόμων, ενισχύοντας την πεζή μετακίνηση και βελτιώνοντας την προσβασιμότητα των ΑΜΕΑ και ποδηλάτων. Τέλος οργανώνεται ο χώρος, μέσω των φυτεύσεων, των υπαίθριων καθιστικών και άλλων αστικών επίπλων, καθώς και ενός μοτίβου από υπερυψωμένες επιφάνειες υλικών (μάρμαρο, ξύλο και βλάστηση), ορατά κατά τόπους, εκπλήσσοντας ευχάριστα κατοίκους και περαστικούς, ωθώντας τους να τα χρησιμοποιήσουν. 1

3 SUMMARY This task aims at regenerating small unshaped urban areas into a viable environment and connecting them. Initially, there is a study of the image of the urban space and the open-air urban areas throughout history. The contribution of free areas to the urban environment as well as the beneficial effect of green places are also mentioned. In addition, the factors which affect the microclimate of open spaces are analyzed and what is determined is the importance of their integration in the urban gaps through examples of active areas of reformation from various cities of foreign countries and our country as well. The second part of the project refers to the study of three small nodal unshaped sites and their integration in the city of Drama. What is presented is the current situation of that region and there is a reference to the characteristics of the Municipality of Drama. At last,there is a brief report of the possibilities and the limitations resulting from the study of the current situation.after that, there is a design proposal based on the protection of the environment, meeting the needs of the modern man, who has a better quality of life, in an environmentally, operationally and culturally upgraded background. What is created is a place with identity which activates and unifies the neighborhood with mild uses,offering tranquility and peacefulness, away from the excessive movement of cars,acting positively on the microclimate of the region with appropriate plantings and the use of environmentallyfriendly materials. At the same time, the pedestrian network is being refined, supporting the foot movement and improving the accessibility of people with disabilities and bicycles. Last but not least, the environment is organized through plantings, outdoor seats and other sedentary urban furniture along with a pattern based on elevated surface materials such as marble, wood and vegetation, visible in places, surprising in a pleasant way both residents and passers-by and encouraging them to use them. 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ορολογία Μεθοδολογία... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο Εικόνα του Αστικού Χώρου Οι αστικοί υπαίθριοι χώροι στην ιστορία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο Αστικοί κοινόχρηστοι χώροι κατά την πολεοδομική νομοθεσία Επιτρεπόμενες επεμβάσεις εντός κοινόχρηστων χώρων (πρασίνου) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο Ελεύθεροι αστικοί χώροι Η συμβολή των ελεύθερων χώρων στο αστικό περιβάλλον Ελεύθεροι χώροι πρασίνου Γενικά στοιχεία που επηρεάζουν το μικροκλίμα των ανοιχτών χώρων Άνεμος Φύτευση Υδάτινες επιφάνειες

5 3.4.4 Ηλιασμός Ηλιοπροστασία - Προσανατολισμός Υλικά ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης Χαρακτηριστικά Δήμου Δράμας Δυνατότητες- Περιορισμοί ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο Ιδεόγραμμα Πρόταση Σχέδιο Γενικής Οργάνωσης Σχέδιο Φύτευσης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία που ακολουθεί, πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του εκπαιδευτικού προγράμματος του Τ.Ε.Ι. Καβάλας, Παράρτημα Δράμας, του τμήματος Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ως πτυχιακή διατριβή της σπουδάστριας. Το θέμα της πτυχιακής εργασίας είναι «Αστικές παρεμβάσεις ανάπλασης αδιαμόρφωτων χώρων. Δημιουργία βιώσιμου αστικού περιβάλλοντος και σύνδεση τριών κομβικών σημείων στην πόλη της Δράμας». Λόγω της έλλειψης υπαίθριων δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου γενικότερα, η έλλειψη παρόμοιων χώρων στον ευρύτερο πολεοδομικό χώρο της πόλης της Δράμας καθώς και η ανάγκη για αντίδραση στη συνεχή καταστροφή του περιβάλλοντος, φυσικού και αρχιτεκτονικού, γέννησε την ιδέα της δημιουργίας της παραπάνω εργασίας. Με κεντρικό άξονα τα παραπάνω και βασικό στόχο της εργασίας να επιτευχθεί όσο το δυνατό καλύτερο αποτέλεσμα ανάμεσα στη σχέση φύσης τέχνης ιστορίας- επιστήμης, έτσι ώστε να μπορέσει να επανέλθει η σύνδεση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με το φυσικό στοιχείο, ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης και η ποιότητα ζωής των κατοίκων της Δράμας. 5 Οι ελεύθεροι αδιαμόρφωτοι χώροι στο αστικό περιβάλλον αποτελούν μία από τις δυνατές περιπτώσεις ανάπλασης, μιας και οι χώροι αυτοί παραμένουν ακόμη ελεύθεροι, αλλά απολύτως υποβαθμισμένοι. Η κατάλληλη διαμόρφωση των χώρων αυτών και η μετατροπή τους σε ευχάριστους χώρους πρασίνου έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία ενός βιώσιμου, ποιοτικά αναβαθμισμένου χώρου με ποικιλία χρήσεων, ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνεται η εξοικονόμηση ενέργειας κατά 30% περίπου και μείωση των αέριων ρύπων, κυρίως του διοξειδίου του άνθρακα, σε ποσοστό 40%. 1 1 Ε. Ανδριαδάκη Χρονάκη, «Η βιωσιμότητα του δομημένου χώρου», Αρχιτέκτονες, Περιοδικό του Σ.Α.Δ.Α.Σ-Π.Ε.Α, Τεύχος 70 Περιοδικό Β, σελ=56-59, Ιούλιος Αύγουστος 2008

7 Τέλος στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που βοήθησαν στην καθοδήγηση και σύνταξη αυτής της εργασίας και είναι : ο υπεύθυνος καθηγητής μου Σεχίδης Λάζαρος, η καθηγήτρια μου Κωνσταντινίδου Ελπινίκη για την επίβλεψη της εργασίας μου και το ενδιαφέρον της για αυτή. Τις συναδέλφους μου Στογιάννη Αγγελική, Ζαφείρη Νικολέτα και την μητέρα μου Γκαρίλα Ουρανία για την βοήθεια και συμπαράσταση σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας. 6

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία αυτή επιδιώκεται η ανάπλασης αδιαμόρφωτων μικρών κομβικών χώρων σε κεντρικό σημείο της πόλης της Δράμας και η σύνδεση αυτών με την χρήση υλικών φύτευσης, πλακόστρωσης κ.ά. Σκοπός της εργασίας είναι μια σχεδιαστική πρόταση που αφορά τα αδιαμόρφωτα μικρά τμήματα του αστικού ιστού. Η ελληνική πόλη χαρακτηρίζεται από μικρά τέτοια τμήματα με πυκνό δίκτυο δρόμων, στενά πεζοδρόμια και κατακερματισμένους χώρους πρασίνου. Λαμβάνοντας υπόψη λοιπόν την έλλειψη χώρων πρασίνου και την διάσπαρτη χωροθέτησή τους στον αστικό ιστό της πόλης σε συνδυασμό με την έκταση που καταλαμβάνουν οι αδιαμόρφωτοι αστικοί χώροι, γίνεται αντιληπτή η ανάγκη αξιοποίησής τους και μετατροπή τους από κενούς άχρηστους χώρους σε μικρά αστικά πάρκα. Έτσι θα επιτευχθεί όχι μόνο η περιβαλλοντική αναβάθμιση της γύρω περιοχής, αλλά θα συμβάλλουν και στην κοινωνική της ανάπτυξη. 7 Στόχος είναι η δημιουργία χώρων που θα επηρεάσουν θετικά το μικροκλίμα της περιοχής και την καλύτερη ποιότητα ζωής σε ένα περιβαλλοντικά, λειτουργικά και πολιτιστικά αναβαθμισμένο χώρο. Ειδικότερα, πέραν της αισθητικής αναβάθμισης και βελτίωσης, η πρόταση πρέπει να στοχεύει στην κυκλοφοριακή εξυπηρέτηση των κατοίκων, στην κατά το δυνατόν απομάκρυνση του αυτοκινήτου και στην βελτίωση της ποιότητας ζωής (μείωση ρύπων, θορύβων, εξασφάλιση της προσβασιμότητας για ειδικές ομάδες και ΑΜΕΑ, βιοκλιματική προσέγγιση κ.λπ), καθώς και την εισχώρηση του πρασίνου στην πόλη, επιδιώκοντας τη συστηματική ενοποίηση υπαρχόντων χώρων πρασίνου στον αστικό ιστό.

9 1. Ορολογία Επειδή το θέμα που διαπραγματεύεται η παρούσα εργασία είναι σύνθετο, πριν από κάθε άλλη αναφορά, σκόπιμη θα ήταν η αποσαφήνιση ορισμένων τουλάχιστον εκ των βασικών όρων που χρησιμοποιούνται στη συνέχεια. Αστικός δημόσιος χώρος: είναι οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα που με τη μορφή τους, τις αναλογίες τους και σε συνδυασμό με τα κτίρια που τα περιβάλλουν, συνθέτουν την εικόνα της πόλης και φυσικά όλοι έχουν δυνατότητα προσπέλασης σε αυτούς. 2 Ενοποίηση σημαίνει τη δημιουργία ενός ενιαίου δικτύου το οποίο θα περιλαμβάνει ως προεξάρχοντα στοιχεία τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, θα ενσωματώνει όμως παράλληλα χώρους πρασίνου, ελεύθερους και κοινόχρηστους χώρους, χώρους πολιτιστικών δραστηριοτήτων και αναψυχής καθώς και κοινωφελείς εγκαταστάσεις. 8 Βιωσιμότητα: αφορά τη μακροπρόθεσμη παράταση μιας διαδικασίας στο μέλλον. Δεν είναι συγκεκριμένη, παγιωμένη ιδέα, αλλά μια εξελικτική πορεία. Βασικό της στοιχείο είναι η ισορροπία μεταξύ παραγωγής αγαθών και φυσικών πόρων. Σε ότι έχει να κάνει με τον αστικό σχεδιασμό και την ενέργεια, βιωσιμότητα σημαίνει ευελιξία, προσαρμοστικότητα έτσι ώστε να επιτρέπονται μελλοντικές μεταβολές χωρίς να επηρεάζουν τη δομική ακεραιότητα των κτιρίων. 3 2 Α. Κολιγιάννη, Ε.Παπασταματάκη «Το γλυπτό στην πλατεία»,

10 Βιοκλιματικός σχεδιασμός: ο σχεδιασμός που αποσκοπεί στην προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Αφορά τον έλεγχο των περιβαλλοντικών παραμέτρων με σκοπό το σχεδιασμό χώρων που να εξασφαλίζουν συνθήκες άνεσης. Αστικός σχεδιασμός: χαρακτηρίζει μια κοινωνικά και ιδεολογικά προσδιορισμένη πρακτική που εντάσσεται στα πλαίσια μιας ευρύτερης διαδικασίας διευθέτησης του δομημένου περιβάλλοντος. 4 Αειφόρος Αστική Ανάπτυξη: θεωρείται η ανάπτυξη των δραστηριοτήτων και των επεμβάσεων στις πόλεις με βάση κυρίως τέσσερις προτεραιότητες και κατευθύνσεις: 1. οικονομική ευρωστία των πόλεων, 2. προώθηση της ισότητας και της κοινωνικής ένταξης, 3. προστασία και βελτίωση αστικού περιβάλλοντος, 4. καλή διακυβέρνηση των πόλεων. 9 Αστική Ανάπτυξη: νοείται το σύνολο των δραστηριοτήτων και επεμβάσεων που επηρεάζουν την ατομική και κοινωνική ευημερία μέσω αλλαγών στη φύση ή την ένταση της χρήσης γης, της δόμησης, και των ροών (πληροφοριών, ανθρώπων, οχημάτων, εμπορευμάτων κ.ά.), σε αστικές περιοχές και τη ρύθμιση αυτών των αλλαγών. 2. Μεθοδολογία Η μεθοδολογική προσέγγιση έγινε μέσα από δευτερογενείς πηγές και πρωτογενή έρευνα. Την δευτερογενή έρευνα αποτελούν οι βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με θέματα αστικού χώρου, ελεύθερων υπαίθριων χώρων, αστικού σχεδιασμού, 4 Κοσμόπουλος Πάνος Ι., Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός. University Studio Press. Θεσσαλονίκη, Σελ , 15 28,

11 βιώσιμων αστικών χώρων. Επίσης, σημαντικές πηγές πληροφοριών αποτέλεσαν άρθρα επιστημονικών περιοδικών, επιστημονικές σημειώσεις αντίστοιχων μαθημάτων, το διαδίκτυο καθώς φωτογραφίες και χάρτες. Για την ολοκλήρωση της εργασίας απαραίτητη ήταν και η πρωτογενής έρευνα. Καθοριστική ήταν η ανάλυση του τοπίου, γνωστή ως κοινωνικό-οικολογικής και αντιληπτικής κατεύθυνσης, ανάγνωση του χώρου. 5 Η ανάλυση αποτελεί μέρος της διαδικασίας του σχεδιασμού και είναι άμεσα συσχετισμένη με το στόχο της εν λόγω εργασίας. Μέσα από τη συλλογή πληροφοριών και τη λεπτομερή καταγραφή των συνθηκών και παραγόντων που διαμορφώνουν το τοπίο, συγκεκριμενοποιείται το κρυμμένο δυναμικό του και μορφοποιούνται οι δυνατότητες εξέλιξής του. Τέλος, ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στην σχεδίαση, τόσο σε δυσδιάστατη μορφή όσο και τρισδιάστατη, μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή και την χρήση των προγραμμάτων Google Earth, AutoCAD και Photoshop για το πρώτο και Sketch Up για το δεύτερο. Καθώς και PowerPoint για την παρουσίαση της εργασίας Ανανιάδου - Τζημοπούλου, Μ., Η Ανάλυση του Τοπίου στο Σχεδιασμό, Συμβολή στην έρευνα της Αρχιτεκτονικής Τοπίου, /ιδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη, 1982

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο 1.1 Εικόνα του Αστικού Χώρου Τοπίο της πόλης Το αστικό τοπίο είναι χώρος οικειοποιημένος, κωδικοποιημένος, που έχει υποστεί χρήσεις, συνήθειες, ρυθμίσεις, που δεν είναι προπαντός ελεύθερος και σε καμία περίπτωση κενός. Είναι αποτέλεσμα σχέσεων ανάμεσα σε οικονομικές δραστηριότητες, κοινωνικές δομές, πολιτιστικές αξίες καθώς και το φυσικό τους υπόβαθρο που μεταβάλλεται στον χρόνο. Είναι χώρος δυναμικός με τον άνθρωπο δράστη και επηρεαζόμενο, όχι θεατή, παράγοντα δημιουργίας, κοινωνικά και λιγότερο άμεσα ατομικά. Το αστικό τοπίο είναι με την έννοια αυτή, καθρέφτης της εξέλιξης της πόλης, της μορφής και της μεταμόρφωσης του χώρου της. 11 Συχνά οι διαφορετικές θεωρήσεις για την πόλη την συνέλαβαν ως συνδυασμό κτισμένων και ελεύθερων χώρων. Αυτή η διάκριση, εν πολλοίς αυθαίρετη, έχει χάσει το ενδιαφέρων της. Σήμερα οι περισσότεροι από τους απασχολούμενους με το σχεδιασμό του χώρου συμφωνούν και ορίζουν τους αστικούς υπαίθριους ως θετικούς χώρους και όχι ως το αρνητικό των κτισμένων. Επίσης τους χαρακτηρίζουν ως χώρους με λειτουργίες, το ίδιο σπουδαίες, που είναι ακόμη και καθοριστικοί μερικές φορές για τους κτισμένους, μέσα από το σχήμα, τη μορφή, το ανάγλυφο ή άλλες ιδιαιτερότητές τους. Τους θεωρούν βασικά στοιχεία του αστικού τοπίου, χώρους ζωής και αντίληψης της πόλης. Στη σύγχρονη προσέγγιση που ο ελεύθερος χώρος δε θεωρείται κενός αλλά ένας χώρος γεμάτος μνήμες, δραστηριότητες, εμπειρίες και βιώματα ένας χώρος πλασμένος μέσα από κοινωνικό-οικονομικές αξίες και οικολογικές συνθήκες,

13 από τη ζωή και τον πολιτισμό, διατυπώσεις όπως οι προηγούμενες επιτρέπουν μόνο μερικές απαντήσεις. Με την απλή εναλλαγή των ρόλων ως προς το θετικό-αρνητικό ή το κενό και το πλήρες από τον κτισμένο προς τον ελεύθερο χώρο, διαιωνίζεται η ίδια αντίληψη του κατακερματισμού του χώρου. Σε ανάλογες διακρίσεις ή στον ορισμό μέσα από την αντίθεση, στηρίχτηκαν και όλοι οι γνωστοί χαρακτηρισμοί για τους αστικούς υπαίθριους χώρους: Ελεύθεροι ( κτισμένοι), υπαίθριοι ( στεγασμένοι), ανοικτοί ( κλειστοί), πράσινοι ( οικοδομημένοι). Αστικοί - Υπαίθριοι χώροι Πράσινοι χώροι, καθιερωμένος όρος στη γαλλική ορολογία, espaces verts, και ως λογοπαίγνιο ou-verts, της δεκαετίας του καθώς και ανοιχτοί χώροι, πολυχρησιμοποιημένη έκφραση στις αγγλοσαξονικές χώρες, open space, χαρακτηρίζονται οι χώροι που είναι πρόσφοροι για μικρότερες ή μεγαλύτερες υπαίθριες εγκαταστάσεις στη διάθεση του αστικό πληθυσμού, μέσα ή σε άμεση επαφή με την πόλη. 12 Ταξινομήθηκαν κατά κατηγορίες ανάλογα με το ρόλο που προορίζονταν να παίξουν, τη συχνότητα στη χρήση τους, τη χωρητικότητα, την επιφάνεια ή το μέγεθός τους, την περιοχή εξυπηρέτησης (κατοικία, γειτονιά, συνοικία, πόλη) και την ακτίνα επιρροής τους. Ονομάστηκαν χώροι παιχνιδιού ή περιπέτειας, πλατείες μνημειακές και μη, χώροι αναψυχής και ελεύθερου χώρου, κήποι και πάρκα, παραλίες και πεζόδρομοι ή ακόμη χώροι ειδικής χρήσης, όπως π.χ. γήπεδα αθλοπαιδιών, βοτανικοί και ζωολογικοί κήποι, νεκροταφεία.

14 Διακρίθηκαν ως χώροι αστικοί και περαστικοί, όπως δάση, περιοχές αγροτικές ή γραφικές σε γειτνίαση με τις πόλεις και ελεγμένης ανάπτυξης ή αξιοποίησης. Στους χώρους αυτούς αποδόθηκαν διάφοροι ορισμοί, όπως προστασία, αναψυχή, ανάπαυση, επαφή με τη φύση, κοινωνικές σχέσεις, ψυχική υγεία. Γενικότερα ο ορισμός των χώρων αυτών μέσα από μια ταξινομική διάθεση επηρεάστηκε από τις σύγχρονές πολεοδομικές κατευθύνσεις, με κυριότερες ανάμεσά τους τις διακρίσεις με βάση την πρακτική της συντήρησης, της ιδιοκτησίας ευθύνης απέναντί τους ή με βάση τις λειτουργίες της πόλης και το διαχωρισμό σε περιοχές κατοικίας, εργασίας και δραστηριοτήτων, αναψυχής ή κυκλοφορίας. Η αντιμετώπιση που ακολούθησε είναι σαφώς διαφορετική με έμφαση στην έννοια του ανοιχτού χώρου και τη συμπεριφορά στο χώρο. Ελεύθεροι χώροι είναι σύμφωνα με αυτή, σε μια αστική περιοχή, οι υπαίθριοι χώροι που ανοίγονται στις ελεύθερα διαλεγμένες και αυθόρμητες δραστηριότητες, στις μετακινήσεις ή ακόμη στην οπτική εξερεύνηση για ένα σημαντικό αριθμό ατόμων της πόλης. Οι χώροι αυτοί ονομάζονται και συλλογικοί χώροι. 13 Στην έννοια του αστικού τοπίου και της τοποθεσίας κάτω από μια τέτοια αντιμετώπιση, συμπεριλαμβάνονται χώροι πράσινοι και μη, χώροι που δεν συνδέονται εύκολα με την ιδιοκτησία, τη χρήση, το σχήμα, τη μορφή ή την τυπολογία, αλλά χώροι που έχουν ιδιαίτερη αξία για την πόλη, όταν φυσικά υπάρχουν και εφόσον είναι κατάλληλα διαμορφωμένοι 6 για κατοίκους από τους παρακάτω λόγους. Αποτελούν χώρους συλλογικούς, δημόσιας δραστηριότητας και χώρους επικοινωνίας. Προσφέρουν ευκαιρίες για να πραγματοποιηθούν κοινωνικές επαφές, συναντήσεις, γνωριμίες. Φιλοξενούν μια ή περισσότερες δραστηριότητες στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χρόνους. Δίνουν τη δυνατότητα στα άτομα να συμμετέχουν ενεργητικά, με ένα τρόπο που συχνά τους 6 Ανανιάδου-Τζημοπούλου, Μ., «Αρχιτεκτονική Τοπίου, Σχεδιασμός Αστικών Υπαίθριων Χώρων», Διδακτικές σημειώσεις, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Πολυτεχνική Σχολή, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκης, 1983

15 απαγορεύεται στους κλειστούς και ελεγχόμενους χώρους. Επιτρέπουν στα άτομα να επιλέξουν και να ακολουθήσουν τις προτιμήσεις τους με ένα ελάχιστο κοινωνικό ή οικονομικό καταναγκασμό. Μπορεί να αποτελούν χώρους ξεκουράσεις και με διαφορετικά ερεθίσματα από εκείνα που χαρακτηρίζουν συνήθως την πολυθόρυβη και αυτοκινητοκρατούμενη πόλη. Βοηθούν στην κατανόηση του περιβάλλοντος και στον προσανατολισμό μέσα στην πόλη. Επιτρέπουν την αίσθηση του ευρύτερου φυσικού περιβάλλοντος και προσφέρουν την δυνατότητα επαφής με τα στοιχεία της φύσης. Τέλος σε επίπεδο καθαρής φυσιολογίας, συμβάλλουν στην εξυγίανση του αστικού περιβάλλοντος. Ανάμεσα στης δύο τάσεις με τις οποίες η καθιερωμένη ορολογία ταυτίστηκε, υπάρχει σαφής διαφορά. Η πρώτη τάση κλασική στην πολεοδομία του διαχωρισμού κατά ζώνες, αναφέρεται σε πράσινους χώρους ακόμα και όταν αυτή δεν είναι, και σε ανοιχτούς χώρους, υιοθετώντας κριτήρια, όπως η ηλικία των χρηστών, ο διαχωρισμός των αναγκών τους, ο διαχωρισμός χώρων με διαφορετικό προορισμό, η διάκριση με βάση τις διαφορετικές λειτουργίες της πόλης. Η τάση παράγει σταθερές, προδιαγραφές και αρχές, που λειτουργούν ποσοτικά, μετρούν επιφάνειες, υπολογίζουν αποστάσεις και δημιουργούν πρότυπα αναγκών. 14 Η δεύτερη τάση που αναφέρεται σε ελεύθερους, συλλογικούς και ανοιχτούς χώρους επικοινωνίας και κοινωνικής δραστηριότητας, στηρίζει τις αρχές της κάθε φορά, στη χρήση, τη δραστηριότητα, τη συμπεριφορά, την αντίληψη και τις ανταλλαγές στον αστικό υπαίθριο χώρο. Η υπόθεση είναι παλιά. Ήδη ο Eugene Henard συνέβαλε, ανάμεσα στους πρώτους, την πόλη ως διαδικασία επικοινωνίας. Η διαδικασία αυτή προσδιόρισε τον σχεδιασμό της πόλης μόνο στο τέλος του δεύτερου

16 παγκοσμίου πολέμου, σε σχέση με τις ανάγκες της μοντέρνας κοινωνία. Στην προβιομηχανική κοινωνία οι δύο ανάγκες, για απομόνωση από και επικοινωνία στην κοινότητα σαφώς ικανοποιούνταν. 7 Οι δύο κατευθύνσεις που χαρακτηριστικά παρουσιάστηκαν, γιατί συνδέονται με την καθιερωμένη ορολογία, δεν είναι οι μόνες που συνδέθηκαν με τις θεωρίες σχεδιασμού του αστικού υπαίθριους χώρους. Θέλοντας να αποφύγουμε τους γλωσσικούς και εννοιολογικούς συνειρμούς για τους ελεύθερους χώρους που, αν και ονομάζονται έτσι, δεν είναι, καθώς για τους ανοικτούς χώρους που συχνά ταυτίζονται με το κενό, αναφερόμαστε στους αστικούς υπαίθριους χώρους μέσα στο πνεύμα που πρωτοδιατυπώθηκε: Συνολική εικόνα, φυσιογνωμία, τοπίο ή τοποθεσίες της πόλης. Θεωρούμε τους χώρους αυτούς αστικούς χώρους και χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό, προσημαίνοντας ήδη την άποψη. Είναι δόκιμος όρος και καθιερωμένος με την έκδοση AIFEL 1968, Les Espaces Urbains. Εκφράζει καλύτερα τις σύγχρονες τάσεις στο σχεδιασμό τους και διευκολύνει τις σχέσεις με τον παράλληλα αναπτυσσόμενο μετά το 1970 αστικό σχεδιασμό Οι αστικοί υπαίθριοι χώροι στην ιστορία Καταβολές Ιδεών του Σχεδιασμένου Χώρου Οι σύγχρονες ιδέες σχεδιασμού του υπαίθριου χώρου μοιάζει να έχουν βαθιές καταβολές στο χρόνο, με ανάλογη ή διαφορετική ερμηνεία. 7 Ανανιάδου - Τζημοπούλου, Μ., Αρχιτεκτονική Τοπίου Σχεδιασμός Αστικών Χώρων, Κριτική και Θεωρία, Σύγχρονες Τάσεις Σχεδιασμού Τοπίου, 1997

17 Τοπία απόλαυσης Η ιδέα του τοπίου ως χώρος απόλαυσης είναι τόσο νέα, ώστε να αποτελεί θέμα παγκοσμίου συνεδρίου της IFLA, International Federation of Landscape Architects, στο Παρίσι το 1987 και συγχρόνως τόσο παλιά όσο η μυθολογία και η μεταφυσική έκφραση του παράδεισου ως τόπου απόλαυσης ή του κήπου της Εδέμ. Ο κήπος αυτός νότια της Βαβυλώνας με το ποτάμι που τον αρδεύει να χωρίζεται στα τέσσερα και το τέταρτο ποτάμι να είναι ο Ευφράτης, έχει συμβολική διάσταση όταν το τετράγωνο σημαίνει το ουράνιο επί της γης, αλλά και πραγματική οργάνωση που προέρχεται από αρχαίους τρόπους και πρακτικές καλλιέργειας και άρδευσης, όπως πρωτοεφαρμόστηκαν στις κοιλάδες του Τίγρη και του Ευφράτη. Το πάρκο παράδεισος ή πάρκο κυνηγιού που πρωτοεμφανίστηκε με την εξημέρωση του αλόγου από τους Ασσύριους, αλλά και ο κήπος παράδεισος, ο παραδοσιακός περσικός κήπος είναι οι πρώτες εικόνες αυτής της ιδέας. Πολιτισμικά τοπία 16 Τα πολιτισμικά τοπία, θέμα του προγενέστερου παγκόσμιου συνεδρίου αρχιτεκτονικής τοπίου, στην Ιαπωνία το 1958, έχουν επίσης τις καταβολές τους στα τοπία των δέλτα των ποταμών και τις κοιλάδες τους. Η Βαβυλώνα του π.χ. σε μια εκτροπή του Ευφράτη περιγράφηκε ως μητέρα πόλη του κατασκευασμένου τοπίου αλλά και των κήπων. Η Βαγδάτη του 762 π.χ. στον Τίγρη, δε χαρακτηρίστηκε τόσο ως κυκλική πόλη, δεν είναι άλλωστε η πρώτη, αλλά όσο για την αντίθεση ανάμεσα στον καθοριστικού σχήματος αστικό κύκλο ή χώρο του δημοσίου και τον παραμορφωμένο χαλαρά χώρο από την εγγραφή των καναλιών στη γύρω κατοικημένη περιοχή. Το desing του περσικού κήπου παραδείσου, σε χαλί του 17 ου αιώνα είναι τυπικό. Αποτελείται όπως οι κήποι γενικότερα, εξιδανίκευση της πράσινης όασης και του συστήματος άρδευσης με το οποίο εκείνη ξεπήδησε στην έρημο. Βασικά κανάλια, οι

18 τέσσερεις ποταμοί της ζωής διαιρούν το χώρο στη γνωστή μας διάταξη chahar-bagh τέσσερεις κήποι, με ένα περίπτερο ή μια μεγάλη στέρνα νερού στη διασταύρωσή τους. Γύρω από κάθε διασταύρωση μικρότερων καναλιών, οκταγωνική ή κυκλική στην περίπτωση, υπάρχουν chenars, πλάτανοι ανατολής. Τα κυπαρίσσια που στοιχίζουν τα κυρίως κανάλια συμβολίζουν το θάνατο, ενώ τα οπωροφόρα αναπαριστούν τη ζωή και τη γονιμότητα. Στον παραδοσιακό περσικό κήπο στηρίζεται η έμπνευση ολόκληρου του σχεδίου της πόλης Ισπαχάν, κάθετα στον ποταμό Zayandeh, πρωτεύουσας των Σαφαφιδών από το 1598, όπου θεωρείται ότι πρωτοεμφανίζεται η αίσθηση του «αστικού πράσινου τοπίου». Το σχέδιο της πόλης Ισπαχάν βασίζεται στο πρότυπο της επανάληψης μιας περιόδου περσικού κήπου. Τετράγωνα και παραλληλόγραμμα μπορεί να προστίθενται έως το άπειρο, χωρίς όμως συμμετρία και τελειότητα, χαρακτηριστικό ισλαμικό. Η πρώτη μορφή κήπου ή πάρκου γνωστή στους περσικούς χρόνους ανάγεται στον 6 ο αιώνα π.χ. Η λέξη bagh, στα περσικά κήπος, από το 10 ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει ένα ζεύγος εννοιών, ανάκτορο ή περίπτερο και κήπο, ακριβώς όπως καλύπτει και τις δυο έννοιες η λέξη villa στα αναγεννησιακά ιταλικά σχήματα. Μας είναι περισσότερο γνωστά τα παραδείγματα της ισλαμικής Ισπανίας, από τα παλιότερα της παράδοσης αυτής που υπάρχουν σήμερα. Στη Γρανάδα, η Alhambra (al-qalah, al-hamra, κόκκινη ακρόπολη) φρούριο και ανάκτορο, θεωρείται ως κορυφαίο παράδειγμα φαντασίας και κομψότητας των Μαυριτανών στο σχεδιασμό έγκλειστου τοπίου. 17 Είναι σύνθεση χώρων, με μία πολυπλοκότητα που αρθρώνεται στα δύο αντίθετα μεταξύ τους σχήματα, της «αυλής με της μυρτιές» και της «αυλής των λεόντων» Οι ίδιοι οι χώροι έχουν μαθηματικές αναλογίες, ανθρώπινη κλίμακα και είναι φανταστικά απεριόριστοι, ενώ το σύνολο δε συντίθεται σε φανερά ενοποιημένο σχέδιο, κλασική διαφορά από

19 τη ρωμαϊκή σύνθεση, και για τους γνωστούς λόγους αποφεύγεται η συμμετρία και η ολοκλήρωση που στην μεγάλη κλίμακα θεωρούνταν πρόκληση προς τον Αλλάχ. Το εσωτερικό προβάλλεται μέσω επάλξεων, όπου αυτό είναι δυνατό, για να συναντήσει τη θέα της γύρω εξοχής, ιδέα που αργότερα εξελίσσεται από τους Μογγόλους στο Δελχί και την Άγρα. Οι κήποι και περίπτερα Generalife (Jinnah al-arif, ο ευγενέστερος των κήπων ή ο κήπος του αρχιτέκτονα), θέρετρο κάτω από τα τείχη, βρίσκονται σε πλήρη με το εσωτερικό και εσωστρεφές σχέδιο της Αλάμπρα. Οι κήποι είναι επέκταση του κτηρίου, ισχυρά συνδεδεμένοι με το κατακρημνιζόμενο τοπίο. Η σύνθεση στηρίζεται σε μια ρομαντική θέαση που εποπτεύει τη Γρανάδα και η εξωστρεφής φύση του design είναι πρόδρομος της villa σε λοφοπλαγιά στην ιταλική αναγέννηση. Για τους περσικούς κήπους του 11ου και 12ου αιώνα διασώζονται περιγραφές και μεταγενέστερες μινιατούρες με τους Μογγόλους κατακτητές, τον Jenghiz Khan 1220, τον Timur Lenk (Timur the Lame) ή Ταμερλάνδη 1394 και την πρωτεύουσα κατά τη διάρκεια της δυναστείας του Σαμαρκάνδη, οι οποίες μιλούν για τους περίφημους κήπους της, τις τεχνητές υδάτινες διαδρομές και τα κανάλια, που δημιουργήθηκαν από τον ίδιο και τον εγγονό του Ulugh Beg. Αλλά και για την Μπουχάρα και τη Χήβα. 18 Ο δημόσιος χώρος της Σαμαρκάνδης ή Registan Square σε σημερινή του εικόνα οριοθετημένος από τις Madrassa 1. Ulugh Beg (14ος αιώνας), 2. Shir-Dom, 3. Tillya-Kari που είναι και Mosque (17ος αιώνας) και την αγορά Chor-Su, σε υποθετικό αξονομετρικό της κατά την εποχή του Ταμερλάνδου. Ο χώρος είναι ανάλογος με την πλατεία ή το δημόσιο χώρο του maydan, στο μεταγενέστερο σχέδιο του Ισπαχάν. Οριοθετημένος και εκείνος από τα κυριότερα κτίρια και χρησιμοποιούμενος για αγορά, θεάματα και παιχνίδια επικεντρώνεται επάνω του το ανάπτυγμα του επαναλαμβανόμενου μοντέλου κήπου.

20 Με την εξάπλωση του Ισλάμ στην Ανατολή, Μογγολία, Ινδία, ενώ η γεωμετρία των κήπων παρέμεινε αυτούσια παραδοσιακή, σε βαθμό μονοτονίας, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ευρύτερη σύλληψη του τοπίου, η αυθεντικότητα και η κλίμακά του. Χαρακτηριστικά στην κατεύθυνση αυτή τα γνωστά ως έργα της κοιλάδας του Kashmir, στη λίμνη Dal, και οι διαμορφωμένοι στις πλαγιές της κήποι Salamar Bagh και Achabal. Επίσης το διαμορφωμένο τοπίο του ποταμού Jumna με το μαυσωλείο Taj Mahal , τους διαδοχικούς κήπους, τους τάφους, Mosque και το φρούριο Agra, σε ένα συνεχόμενο τοπίο, riverscape. Αν τα προηγούμενα περιγράφουν την ιδέα του σχεδιασμένου χώρου στους λεγόμενους κεντρικούς πολιτισμούς, εξ ίσου τυπικές είναι οι εικόνες που ανάγονται νε την ίδια διάκριση στους ανατολικούς πολιτισμούς. Για το πολιτισμό της Ινδίας, που στηρίχθηκαν στη θρησκεία, βουνά και ζούγκλα αποτέλεσαν μαζί ένα τεράστιο τοπίο απ όπου αναδύθηκαν μεγάλα μνημεία του ανθρώπινου πνεύματος και έργα τοπίου, όχι τεχνητής σύνδεσης με το περιβάλλον της ζούγκλας, αλλά ως έργα αποξηραντικά, αρδευτικά ή αντιπλημμυρικά. 19 Μια ακόμα σύγχρονη έννοια σχεδιασμού, το spirit of the place, πνεύμα του τοπίου, για την αρχιτεκτονική τοπίου στο XXV συνέδριό της στη Βοστώνη το 1988, αλλά και το genius loci κατά τον N. Schulz και την αρχιτεκτονική του 1988, βρίσκεται επίσης, με άλλο νόημα, στο παρελθόν: Στον πολιτισμό της Κίνας, που στηρίχτηκε στην ηθολογία, η μεταφυσική έννοια της γεωμαντείας εφαρμόζονταν για την επιλογή της τοποθεσίας και τη διάταξη του χώρου. Τα βασικά στοιχεία για ένα νέο τοπίο, ήταν ο βράχος, ο λόφος ή το βουνό και το νερό, το yang και yin, προκλητική ανδρική και εφησυχάζουσα θηλυκή δύναμη αντίστοιχα, συνδυασμοί σχημάτων ως κοσμικές μορφές, κάποτε προικισμένες με ειδικό πνεύμα ανθρώπου ή ζώου, όπως χελώνα, φίδι και δράκοντας. Ο κήπος σχεδιάζονταν για κάθε διάθεση και ευκαιρία, για το φώς της ημέρας και της νύχτας, για κάθε εποχή και για τους διαφορετικούς καιρούς. Τα όρια ήταν υποταγμένα, χαμηλά ή εξαφανισμένα για να στεγάζεται η

21 φαντασία σε χώρο φυσικό, γήινο, κοσμικό αλλά και πνευματικό. Η ησυχία ήταν βασικό συστατικό του χώρου που προορίζονταν για περισυλλογή, συζήτηση και ανάγνωση ποίησης. Ο διαισθητικός κόσμος του «πνεύματος» φτάνει το climax του στην Hangchow, πρωτεύουσα της Κίνας , κατά τη δυναστεία των Sung, στις εκβολές-δέλτα του ποταμού Chien-T ang και εκφράζει το αποκορύφωμα του σχεδιασμού τοπίου. Στην εξέλιξη της πόλης του Πεκίνου, από την παλιότερη συμβολική τετράγωνη πόλη, στην έκτασή της και το μεγάλο πάρκο κυνηγιού ανάμεσά τους, με τις τεχνικές λίμνες και βουνά, έως τη νέα πόλη Kubla Khan κτισμένη στο πάρκο αυτό, με τα ανάκτορα στα τεχνητά υψώματα και τις λίμνες ενσωματωμένες στο σχέδιο, διαβάζουμε τη φιλοσοφική ιστορία της Κίνας: την κομφουκιανή γεωμετρία και την ταοϊστική, ασυνεπή διείσδυση φυσικών σχημάτων, σε αρμονία. Η Ιαπωνία παρουσίασε διάφορες φάσεις ενδιαφέρουσες για τον σχεδιασμό του τοπίου: Στην αρχή η απλόχωρη χαλικοστρωμένη αυλή για ιεροτελεστίες, παραδοσιακά μεταμορφώνεται με την εισαγωγή πρωταρχικών στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος, νερό, βράχους και δέντρα, για να ακολουθήσουν μικροί λόφοι, νησιά και γέφυρες, ενώ η κινεζική επιρροή γίνεται φανερή με την χρήση φυσικών υλικών και τη συμμετρία σε μνημειακά συγκροτήματα και το σχεδιασμό πόλεων. Από τους βουδιστικούς κήπους ζεν της περισυλλογής ή στατικούς κήπους, με το περίπτερο της μελέτης του τσαγιού χώρια, εξελίσσεται ο stroll περιπατητικός κήπος σε κήπο κίνησης, χρησιμοποιώντας τις χαρακτηριστικές πέτρες-βήματα του tea pavillon, σε μια μυστικιστική εξερεύνηση της διαδρομής, που διαδόθηκε σαν κοσμικός κήπος. Τυπικό παράδειγμα της πρώτης περίπτωσης είναι ο ζεν κήπος περισυλλογής Ryoan-ji, στο Kyoto, και της δεύτερης το Katsura Imperial, Kyoto, Ανανιάδου - Τζημοπούλου, Μ., Αρχιτεκτονική Τοπίου Σχεδιασμός Αστικών Χώρων, Κριτική και Θεωρία, Σύγχρονες Τάσεις Σχεδιασμού Τοπίου, 1997

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο 2.1 Αστικοί κοινόχρηστοι χώροι κατά την πολεοδομική νομοθεσία Εντός των πόλεων και των οικισμών, τους κοινόχρηστους χώρους καθορίζει το εγκεκριμένο ρυμοτομικό ή πολεοδομικό σχέδιο, σύμφωνα με τα άρθρα 153 ΚΒΠΝ, που κωδικοποιεί το άρθρο 2 του ν.δ. 17.7/ , και 242 παρ. 1 ΚΒΠΝ, που κωδικοποιεί το άρθρο 2 παρ. 1 ν. 1577/1985, ΓΟΚ/1985). Σύμφωνα, ειδικότερα, με το άρθρο 153 ΚΒΠΝ, τα σχέδια πόλεων καθορίζουν αφενός τις οδούς, τις πλατείες, τους κοινόχρηστους κήπους, τις πρασιές και άλση και γενικά τους κοινόχρηστους χώρους που είναι αναγκαίοι για κοινωφελείς σκοπούς, αφετέρου τα οικόπεδα για την ανέγερση κτιρίων κοινής ωφελείας καθώς και τους οικοδομήσιμους χώρους. 21 Σύμφωνα με το άρθρο 242 ΚΒΠΝ (με την οποία κωδικοποιείται το άρθρο 2 του ν. 1577/85, ΓΟΚ/1985), στο πλαίσιο εφαρμογής των διατάξεων του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού, ως «κοινόχρηστοι χώροι» νοούνται οι κάθε είδους δρόμοι, πλατείες, άλση και γενικά οι προοριζόμενοι για κοινή χρήση ελεύθεροι χώροι, που καθορίζονται από το εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο του οικισμού ή έχουν τεθεί σε κοινή χρήση με οποιοδήποτε άλλο νόμιμο τρόπο. Οφείλει να σημειωθεί ότι, στις κατ ιδίαν χρήσεις (ειδικές πολεοδομικές λειτουργίες) που καταγράφονται ως περιεχόμενο της κατηγορίας (γενικής πολεοδομικής λειτουργίας) των «Ελευθέρων χώρων αστικού πρασίνου» του άρθρου 9 π.δ / , δεν περιλαμβάνεται ρητώς και η χρήση των «ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων». Μάλιστα, παρατηρείται ότι η χρήση αυτή, παρόλο που καταγράφεται μεταξύ των ειδικών πολεοδομικών λειτουργιών που μπορούν να αποτελέσουν περιεχόμενο της κάθε μίας κατηγορίας χρήσεων, ωστόσο δεν περιλαμβάνεται σε καμία από τις κατηγορίες αυτές. Ωστόσο, κατά

23 την ορθότερη άποψη, θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η χρήση των «ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων» αποτελεί εγγενές συστατικό στοιχείο της κατηγορίας (γενικής πολεοδομικής λειτουργίας) των «ελευθέρων χώρων αστικού πρασίνου» του άρθρου 9 π.δ / , κι επομένως προφανώς θεωρείται επιτρεπτή και συμπεριλαμβανόμενη στην κατηγορία αυτή. Τέλος, στο άρθρο 5 της Υ.Α / «Έγκριση πολεοδομικών σταθεροτύπων (standards) και ανώτατα όρια πυκνοτήτων που εφαρμόζονται κατά την εκπόνηση των γενικών πολεοδομικών σχεδίων, των σχεδίων χωρικής και οικιστικής οργάνωσης «ανοικτής πόλης» και των πολεοδομικών μελετών» (ΦΕΚ 285 Δ ), προβλέπονται τα ακόλουθα: Το σύστημα ελεύθερων χώρων πρέπει να καλύπτει μια ποικιλία δραστηριοτήτων, οι οποίες αναπτύσσονται σε χώρους που σχεδιάζονται σε διάφορες αποστάσεις από τον τόπο κατοικίας και σε διάφορα μεγέθη, ανάλογα με τον προορισμό τους. Ειδικότερα οι αστικοί χώροι πρασίνου διακρίνονται σε: - Ελεύθεροι Χώροι Πολεοδομικής Ενότητας Στην κατηγορία αυτή ανήκουν: - νησίδες πρασίνου (green pockets) 0,01-01 Ηα χωρίς άλλη χρήση. Παίζουν ρόλο κυρίως στην ορθολογική οριστικοποίηση του σχεδιασμού και στη δημιουργία «ανοιγμάτων» στον δομημένο ιστό 22 - Πλατείες 0,1-0,5 Ηα, με ή χωρίς εξοπλισμό. Το πράσινο δεν είναι το κύριο χαρακτηριστικό τους. Χρησιμοποιούνται κυρίως σαν χώροι κοινωνικής επαφής και αναψυχής (η χρήση αναψυκτηρίων είναι συμβατή) - Παιδικές χαρές - γωνιές (μικρής κλίμακας) μπορεί να αφορούν σε τμήματα πεζοδρόμων (woonerf)

24 - Πάρκο Πολεοδομικής Ενότητας - Γειτονιάς 0,5-1,5 Ηα εκτός του πρασίνου που είναι το κύριο χαρακτηριστικό του μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες ενεργητικής αναψυχής, όπως μικρές αθλητικές εγκαταστάσεις, παιδικές χαρές, χώρους παιχνιδιού (το πάρκο είναι δυνατόν να καλύπτει τις ανάγκες και πέραν της μιας πολεοδομικής ενότητας - γειτονιάς) - Ελεύθεροι Χώροι Πόλης / Οικισμού - Πάρκο Πόλης / Οικισμού Οι χώροι της κατηγορίας αυτής κατά κανόνα τοποθετούνται σε φυσικές περιοχές που προσφέρονται για τον σκοπό αυτό και πρέπει να διαμορφωθούν έτσι ώστε να προστατευθεί και να αναδειχθεί ο φυσικός χαρακτήρας του τοπίου. Αποτελούν τις «φυγές» από το αστικό περιβάλλον και για αυτό είναι σκόπιμο να αποφεύγεται η χωροθέτηση σε αυτές λειτουργιών με έντονη όχληση Επιτρεπόμενες επεμβάσεις εντός κοινόχρηστων χώρων (πρασίνου) Στο άρθρο 246 ΚΒΠΝ (άρθρο 19 ΓΟΚ/1985, άρθρα 23, 53 και 83 ν.δ. 17.7/ ) αναφέρονται αναλυτικώς οι κατασκευές που επιτρέπονται στους κοινόχρηστους χώρους για την εξυπηρέτηση του προορισμού τους (π.χ. έργα για την διαμόρφωση του εδάφους, όπως κλίμακες και διάδρομοι, έργα για τον εξοπλισμό των χώρων αυτών, όπως στέγαστρα, πάγκοι, παιδότοποι, για τον εξωραϊσμό τους, όπως δενδροφυτείες). Σύμφωνα δε με τη νομολογία «...οι ρυθμίσεις που θεσπίζονται με τις διατάξεις αυτές έχουν εφαρμογή στους χώρους, οι οποίοι έχουν προσλάβει την ιδιότητα του κοινοχρήστου, όπως αυτή προσδιορίζεται από την πολεοδομική νομοθεσία και τα άρθρα 967 επ. του Αστικού Κώδικα, δηλαδή αφενός σε χώρους που

25 χαρακτηρίζονται από το οικείο πολεοδομικό σχέδιο ως κοινόχρηστοι και έχουν αποκτήσει την ιδιότητα αυτή με τη συντέλεση της σχετικής αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κηρύχθηκε με την πράξη, με την οποία εγκρίθηκε το σχέδιο - εκτός αν πρόκειται για έκταση που ανήκε ήδη κατά κυριότητα στο Δημόσιο οπότε η παραπάνω ιδιότητα αποκτάται από την έγκριση και μόνο του σχεδίου - και αφετέρου στους χώρους εκείνους, στους οποίους έχει δημιουργηθεί στο παρελθόν κοινοχρησία κατά τους κανόνες του αστικού δικαίου και οι οποίοι αναγνωρίζονται ως κοινόχρηστοι και από την πολεοδομική νομοθεσία. Αντιθέτως, οι προαναφερόμενες διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού δεν εφαρμόζονται σε χώρους, οι οποίοι με ιδιωτική βούληση έχουν αφεθεί στη χρήση του κοινού, αν δεν αναγνωρίζονται ως κοινόχρηστοι κατά την πολεοδομική νομοθεσία, ούτε βεβαίως σε χώρους που έχουν αφεθεί στη χρήση ορισμένων μόνο προσώπων, όπως εκείνοι, για τους οποίους έχει παραχωρηθεί δικαίωμα χρήσης στους ιδιοκτήτες γειτονικών ακινήτων προς εξυπηρέτηση των τελευταίων». Πέραν της ρύθμισης του άρθρου 246 ΚΒΠΝ (άρθρο 19 ΓΟΚ/1985, άρθρα 23, 53 και 83 ν.δ. 17.7/ ) που αφορά συγκεκριμένα στις επιτρεπόμενες εντός κοινόχρηστων χώρων κατασκευές, οι εν γένει επιτρεπόμενες επεμβάσεις εντός των κοινόχρηστων χώρων πρασίνου οριοθετούνται από τη ρύθμιση του άρθρου 9 του π.δ. της σχετικά με τις χρήσεις γης. 24 Το ζήτημα έχει απασχολήσει εκτενώς το Συμβούλιο της Επικρατείας στο πλαίσιο της προβληματικής της απαγόρευσης «επί τα χείρω» τροποποίησης της ισχύουσας σε ορισμένη περιοχή χρήσης γης, προς την οποία ισοδυναμεί και η νόθευση ή υποβάθμιση της, με την προσθήκη άλλων χρήσεων, οι οποίες ανήκουν κατά περιεχόμενο σε άλλη κατηγορία χρήσεων γης, που αποτελεί πρόδηλη επιδείνωση των υφιστάμενων και συνταγματικώς προστατευόμενων όρων διαβίωσης. Νόθευση των χρήσεων, και, επομένως, επιδείνωση του οικιστικού περιβάλλοντος συνιστά, κατά τη νομολογία, η περίπτωση προσθήκης των υπολοίπων, συνοδευτικών χρήσεων μιας κατηγορίας σε τέτοια αναλογία, που να υπερκαλύπτουν και, εν τέλει, να ανατρέπουν την κύρια χρήση. Ειδικότερα η ΣτΕ 288/2003, έκρινε παράνομη την πρόβλεψη του καθορισμού πολιτιστικών εγκαταστάσεων και

26 χώρων αθλητισμού σε χώρο χαρακτηριζόμενο στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο ως ελεύθερο χώρο αστικό πράσινο, διότι είναι ανεπίτρεπτη η de facto αναίρεση της λειτουργίας των χώρων πρασίνου με την πρόβλεψη εντός αυτών άλλων χρήσεων και λειτουργιών, ενώ και οι αναφερόμενες στο άρθρο 9 του π.δ. της χρήσεις επιτρέπονται μόνο στο βαθμό και την έκταση που δεν αναιρούν τη βασική πολεοδομική λειτουργία του πρασίνου. Πρόκειται για ένα ποσοτικό περιορισμό των ειδικών χρήσεων σε σχέση με την ειδική κατηγορία, στην οποία υπάγονται, ο περιορισμός δε αυτός συνδέεται στενά με την απαγόρευση της μη επιδείνωσης των όρων διαβίωσης μιας πόλης. Σύμφωνα με την ΣτΕ 3144/2004, η κατηγορία «ελεύθεροι χώροι - αστικό πράσινο» του άρθρου 9, είναι η αντίστοιχη της κατηγορίας «περιοχές κοινόχρηστων χώρων, κήπων, αλσών» του άρθρου 13 του προϊσχύσαντος π.δ/τος 81/ 1980 «περί ειδικών χρήσεων γης και ανωτάτων μεγεθών επιτρεπομένης εκμεταλλεύσεως οικοδομήσιμων χώρων» (ΦΕΚ 27Α'), εντός των οποίων επίσης προβλεπόταν από το αυτό άρθρο η ύπαρξη αθλητικών εγκαταστάσεων. Από τις διατάξεις αυτές, σε συνδυασμό με τη συνταγματική απαγόρευση της επιδεινώσεως των συνθηκών διαβιώσεως, συνάγεται ότι τα άλση ή τα πάρκα, που βρίσκονται σε κοινόχρηστο χώρο εντός εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, αποτελούν βασικό στοιχείο της βιώσιμης πόλεως, και συνεπώς δεν επιτρέπεται η μείωση ή η αλλαγή του κύριου προορισμού τους καθώς και η de facto αναίρεση της λειτουργίας τους με την πρόβλεψη εντός αυτών άλλων χρήσεων και λειτουργιών, επιτρεπομένων μόνον χρήσεων και κτηρίων τέτοιου χαρακτήρα που να υποβοηθούν την απόλαυση του πρασίνου από το κοινό. Τέτοιες χρήσεις είναι οι αναφερόμενες στο ανωτέρω άρθρο 9 του π.δ. της , οι οποίες όμως επιτρέπονται μόνον στο βαθμό και στην έκταση, που δεν αναιρούν τη βασική πολεοδομική λειτουργία, δηλαδή του πρασίνου. 25

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο9 3.1 Ελεύθεροι αστικοί χώροι Με τον όρο «ελεύθεροι αστικοί χώροι», εννοούμε τις χωροθετήσεις του πολεοδομικού σχεδίου στις οποίες δεν προβλέπεται κατασκευή κτιρίων, είναι οι χώροι που δίνονται στους χρήστες και είναι ανοικτοί στις ελεύθερα διαλεγμένες και αυθόρμητες δραστηριότητες, τις μετακινήσεις ή ακόμα και την οπτική εξερεύνηση. Έτσι, στους ελεύθερους χώρους μιας πόλης ανήκουν τόσο οι αδόμητες δημόσιες εκτάσεις όπως δρόμοι, πεζοδρόμια, πλατείες, πάρκα κ.λ., όσο και τα αδόμητα οικόπεδα, οι ιδιωτικοί κήποι, ακάλυπτοι χώροι κ.λ. Σύμφωνα με τα παραπάνω γίνεται αντιληπτή η μεγάλη έκταση που καταλαμβάνουν στον αστικό ιστό. Οι δημόσιοι ελεύθεροι χώροι της πόλης εκπληρώνουν δύο διαφορετικούς αλλά και συμπληρωματικούς μεταξύ τους ρόλους. Πρώτον είναι χώροι ανοικτοί προς τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος. Επιτρέπουν δηλαδή την παρουσία και ως ένα βαθμό τη λειτουργία της φύσης στο δομημένο περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο έχουν ρυθμιστικό ρόλο όσον αφορά το μικροκλίμα και τη ποιότητα του περιβάλλοντος της πόλης και ταυτόχρονα παρέχουν τη δυνατότητα στους ανθρώπους που ζουν και κινούνται σε αυτή να έρχονται σε άμεση επαφή με τα στοιχεία της φύσης. Ταυτόχρονα είναι δημόσιοι αστικοί χώροι και με αυτή την έννοια κοινωνικοί χώροι. Φέρουν δηλαδή ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής ζωής στην πόλη, ως τόποι επιμέρους 26 9 Κοκολάκη Χρυσούλα, «Η συμβολή των ιδιωτικών χώρων στην βελτίωση του μικροκλίματος. Μελέτη περίπτωσης: Παλιά Πόλη Ηρακλείου Κρήτης», Διπλωματική, Δεκέμβριος 2008

28 κοινωνικών δραστηριοτήτων ή ως χώροι κίνησης-στάσης μέσα στο πλέγμα κελυφών, δραστηριοτήτων και ροών του δομημένου περιβάλλοντος. 10 Ωστόσο, το ποσοστό των φυτεμένων ελεύθερων χώρων είναι περιορισμένο. Στην κατηγορία των ελεύθερων χώρων αστικού πράσινου ανήκουν τα πάρκα και οι κήποι που διαχειρίζεται η πολιτεία, οι μικροί χώροι πρασίνου που δημιουργούνται ως υπολειμματικοί μη αδόμητοι χώροι αλλά και οι μη διαμορφωμένοι χώροι, που έχουν αποικιστεί από χλωρίδα και πανίδα, τα δημόσια και ιδιωτικά πάρκα και κήποι, τα αλσύλλια, οι αστικοί χώροι γύρω από τα κτίρια, οι πλατείες, τα κοιμητήρια, οι παιδικές χαρές και χώροι παιχνιδιού και αθλοπαιδιών, οι διαδρομές πρασίνου που ακολουθούν δίκτυα κυκλοφορίας, οι περιβάλλον χώροι δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων, οι περιβάλλον χώροι νοσοκομείων και εκκλησιών, τα ρέματα, τα κανάλια αποστράγγισης και ποτίσματος, οι προκυμαίες, οι ελεύθεροι χώροι στρατοπέδων, οι εγκαταλελειμμένοι χώροι που έχουν εποικιστεί από ενδημική βλάστηση, οι ιδιωτικοί χώροι πρασίνου κατοικιών και κτιρίων πολλαπλών χρήσεων, οι ακάλυπτοι χώροι πολυκατοικιών, οι δενδροστοιχίες, οι χώροι του αστικού ιστού μη δομημένοι που πρόκειται να αναπτυχθούν ή ανήκουν σε ζώνες ανάπλασης, οι φυτεύσεις σε ορόφους και όψεις κτηρίων. 11 Τους χώρους αυτούς τους διακρίνουμε σε ιδιωτικούς, οι οποίοι μεγαλύτερη έκταση και αποτελούν τόπους συναθροίσεων των πολιτών. 27 Σήμερα στην πλειοψηφία των ελεύθερων χώρων αποτελούν πεζοδρόμια ελάχιστων διαστάσεων, πρασιές πεζοδρόμια και πλατείες που μετατρέπονται σε χώρους στάθμευσης και καθιστούν ανύπαρκτη ή υποτυπώδης τη βλάστηση, με αποτέλεσμα την πάσης φύσεως ρύπανση, ατμοσφαιρική, ηχητική, αισθητική. 10 Δ. Λουκόπουλος, «Περιβαλλοντικές και κοινωνικές παράμετροι σχεδιασμού αστικών δημόσιων υπαίθριων χώρων ανάλυση εφαρμογών», Συνέδριο Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεσσαλονίκη 2005, Τόμος IV, Εκδόσεις Ζήση, σελ Μ. Λιονάτου - Φιλινδρή, «Ζώνες πρασίνου στα αστικά κέντρα σύνδεση χώρων πρασίνου με τον αστικό ιστό», Συνέδριο Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεσσαλονίκη Μάιος 2005, Τόμος III, Εκδόσεις Ζήση, σελ

29 Ο σχεδιασμός των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων της πόλης οφείλει να έχει ως στόχο την ανάδειξή τους σε ενεργητικό, πολυλειτουργικό χώρο, με τη δημιουργία ευχάριστων χώρων κίνησης, συνάντησης, πληροφόρησης και αναψυχής. Προϋπόθεση αποτελεί η μελέτη της μορφής, της λειτουργίας και της σημασίας του δημόσιου χώρου (δρόμος, πλατεία, πάρκο) αλλά κι η σύνδεση των δημοσίων ελεύθερων χώρων με ιδιωτικούς ακάλυπτους. 3.2 Η συμβολή των ελεύθερων χώρων στο αστικό περιβάλλον Οι ελεύθεροι χώροι αποτελούν καθοριστικό παράγοντα για την ποιότητα του αστικού τοπίου και του περιβάλλοντος. Όπως όμως είναι φυσικό οι αντιλήψεις για τον επιθυμητό ρόλο, διάρθρωση και μορφή τους, αναπροσαρμόζονται συνεχώς καθώς ακολουθούν τις εξελισσόμενες απόψεις για το αστικό φαινόμενο και το φυσικό περιβάλλον και έρχονται αντιμέτωπες με τα συνεχώς μεταλλασσόμενα προβλήματα αλλά και τις δυνατότητες των πόλεων Στις μέρες μας, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τους υπαίθριους χώρους στο αστικό περιβάλλον, καθώς έχει γίνει κατανοητό ότι συνεισφέρουν στην ποιότητα ζωής των πόλεων. Δυστυχώς, οικονομικές δυνάμεις και η έλλειψη συντονισμού διαφόρων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων που ελέγχουν την ανάπτυξη των δημοσίων υπαίθριων χώρων δημιουργούν τοπία από άδειες πλατείες, χώρους στάθμευσης και κίνησης αυτοκινήτων. 12 Π. Κοσμάκη Δ. Λουκόπουλος, Ε. Στρουσόππουλος, «Περιβαλλοντικός Σχεδιασμός Πόλεων και Ανοικτών Χώρων» Τόμος Β, Αρχές Οικολογικού Σχεδιασμού, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

30 Οι υφιστάμενοι ελεύθεροι χώροι μιας περιοχής αποτελούν δείκτη της ποιότητας του περιβάλλοντός της. Συχνά είναι άνισα κατανεμημένοι στα σύγχρονα πολεοδομικά συγκροτήματα, ενώ η ποσότητα και η ποιότητας τους δεν είναι σταθερή αλλά επηρεάζεται από τις αλλαγές που υφίστανται ο αστικός ιστός στο πέρασμα των χρόνων. Βασικός ρόλος των ελεύθερων χώρων αποτελεί η ρύθμιση του φυσικού περιβάλλοντος. Επιτρέπουν την κίνηση του ανέμου, ελέγχουν τον ηλιασμό, συμβάλλουν στον δροσισμό, αποτελούν χώρους για ανάπτυξη φυσικών στοιχείων, βλάστησης, νερού κ.ά. Ταυτόχρονα διαμορφώνουν τους όρους και τις προϋποθέσεις για τη χρήση του από τις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες της πόλης. Αποτελούν χώρους συνάντησης, διασκέδασης και δημιουργούν ποικίλα συναισθήματα όπως ευχαρίστηση, δυσαρέσκεια, ευαισθησία κ.λ. Τόσο οι δημόσιοι όσο και οι ελεύθεροι χώροι πρασίνου μιας περιοχής μπορούν μεμονωμένα ή σε συνδυασμό μεταξύ τους να αποτελέσουν διακεκριμένες περιβαλλοντικές ενότητες που να αναφέρονται σε διαφορετικές κλίμακες του αστικού χώρου. Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του στόχου αποτελεί η ύπαρξη φυσικών στοιχείων όπως βλάστηση, νερό, φυσικό έδαφος, απορροφητικά υλικά να αποτελούν βασικά στοιχεία τη διαμόρφωσής τους. 29 Ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζουμε, οι στόχοι και οι στρατηγικές που επιλέγουμε για να οικοδομήσουμε τις πόλεις και τα κτίρια μας έχει καθοριστική σημασία τον τρόπο που οργανώνονται και λειτουργούν. Ο «ορθός» ή ορθολογικός μετασχηματισμός εμπεριέχει δυνάμεις, ικανές να προκαλέσουν ριζικές αλλαγές. Η δύναμή τους είναι ικανή να ανατρέψει πολλά από τα σοβαρά

31 περιβαλλοντικά προβλήματα και να δημιουργήσει ευνοϊκό έδαφος για δομικές και λειτουργικές αλλαγές, που θα συμβάλλουν σε ουσιαστική βελτίωση της ποιότητας ζωής στις πόλεις και στα κτίρια Ελεύθεροι χώροι πρασίνου Για την ευεργετική επίδραση των χώρων πρασίνου δεν είναι η μεμονωμένη χωροθέτηση χώρων πρασίνου σε ένα αστικό ιστό. Απαραίτητη είναι η δημιουργία ενός ενιαίου δικτύου που θα ενώνει τους μεγάλους δημόσιους χώρους πρασίνου (αστικά πάρκα, πλατείες κ.λ.) με μικρότερες φυτεμένες επιφάνειες δημόσιες και ιδιωτικές. Απαραίτητα δομικά στοιχεία για την σύνθεση ενός ενιαίου δικτύου πρασίνου αποτελούν: 1. οι διαδρομές πρασίνου: επιμήκεις ανοικτοί χώροι οι οποίοι εξυπηρετούν οικολογικές, κοινωνικές, και πολιτισμικές λειτουργίες, συνδέοντας χώρους πρασίνου, οργανωμένα τμήματα του αστικού ιστού ή φυσικούς χώρους βλάστησης όπως φυτεύσεις δρόμων, δεντροστοιχίες κ.λ., και 2. τμήματα πρασίνου: μεγάλα τμήματα αστικού πράσινου σφηνοειδούς μορφής τα οποία εισέρχονται στο πολεοδομικό συγκρότημα και συνδέονται με το περιαστικό πράσινο όπως αστικά πάρκα, ρέματα ποτάμια κ. λ. 14 Ο ρόλος τους είναι πολύ σημαντικός γιατί αποτελούν τα εργαλεία και τις συνδετήριες αρτηρίες για την σύνδεση των χώρων πρασίνων που στοχεύουν στην ολοκληρωμένη σύνδεση των ελεύθερων χώρων και στην βελτίωση του μικροκλίματος του αστικού ιστού Καραβασίλη Μαργαρίτα «Κτίρια για έναν Πράσινο Κόσμο», Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη, π-systems International A.E., Αθήνα Μ. Λιονάτου - Φιλινδρή, «Ζώνες πρασίνου στα αστικά κέντρα σύνδεση χώρων πρασίνου με τον αστικό ιστό», Συνέδριο Αρχιτεκτονική Τοπίου, Θεσσαλονίκη Μάιος 2005, Τόμος III, Εκδόσεις Ζήση, σελ

32 Τα δίκτυα των αστικών υπαίθριων χώρων (δρόμοι, πλατείες, κήποι, πάρκα), η πλοκή τους μέσα στον δομημένο ιστό της πόλης και η ένταξή τους στο φυσικό περιβάλλον εκφράζουν και προσδιορίζουν την ταυτόχρονα της πόλης. Σε ορισμένα μάλιστα παραδείγματα τα κυρίαρχα στοιχεία του δικτύου τελικά ανάγονται σε διαχρονικά σύμβολα της πόλης. 15 Στις μέρες μας, η συνεχιζόμενη αύξηση της πυκνότητας του πληθυσμού σε σχετικά περιορισμένο χώρο (αστικά κέντρα), ο σταθερά αυξανόμενος οικοδομικός όγκος, η έξαρση των αυθαίρετων κτισμάτων στο εσωτερικό του ακάλυπτου (παράσπιτα, στεγασμένες θέσεις στάθμευσης κ.λ) και η γενικότερη κάλυψη με άσφαλτο και άλλα δομικά υλικά της επιφάνειας του εδάφους, συνέβαλλαν στην αυξανόμενη μείωση των ελεύθερων φυτεμένων χώρων πρασίνου, που κάθε άλλο παρά συμβάλει στην βελτίωση των συνθηκών άνεσης της πόλης και στην σωστή χρήση τους από τους κατοίκους. Εκτιμάται, ότι για να επηρεαστεί αποτελεσματικά το μικροκλίμα και προπαντός το θερμικό ισοζύγιο ενός αστικού κέντρου, το πράσινο πρέπει να αντιπροσωπεύει το 50% της δομημένης επιφάνειας. Η ύπαρξη πρασίνου αποτρέπει τον συνωστισμό και συμβάλλει στην επίτευξη κανονικής πυκνότητας του πληθυσμού. Σε πόλη μεσαίου μεγέθους ενδείκνυται σε κάθε κάτοικο να αντιστοιχεί μια επιφάνεια 100 τ.μ. ελεύθερων χώρων και αυτό το 50% να είναι πράσινο. Αυτό το ποσοστό κυμαίνεται ανάλογα με το κλίμα, τα χαρακτηριστικά του εδάφους, το μέγεθος της πόλης, την πυκνότητα των κτιρίων και του πληθυσμού Α. Αραβαντινός Π. Κοσμάκη, «Υπαίθριοι χώροι στην πόλη», Ε.Μ.Π., Αθήνα Χ. Θεοχάρη, «Η επίδραση των χώρων πρασίνου στο μικροκλίμα και στον οργανισμό», ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ, HELECO 2003, TECHNICAL CHAMBER OF GREECE, 4 η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, 30 Ιανουαρίου 2 Φεβρουαρίου 2003, Αθήνα, Πρακτικά Συνεδρίου, Τόμος Γ, σελ

33 Πίνακας 3.3.1: Ποσοστό εμβαδού χώρων πρασίνου σε σχέση με το εμβαδό του αστικού ιστού σε διάφορες Ευρωπαϊκές πόλεις. (πηγή: D.N. Asimakopoulos, V.D Assimakopoulos, N. Chrisomallidou, N. Klitsikas, D. Mangold, P. Michel, M. Santamouris (Editor), A. Tsangrassoulis, Energy and climate in the urban built environment, James & James, 2001, σελ 148). Γενικά έχει κριθεί σκόπιμο να συσχετίζεται η αναγκαία επιφάνεια ελεύθερων χώρων, όχι τόσο με τις λοιπές επιφάνειες, τις χρήσεις της πόλης ή τη γεωγραφική της θέση, αλλά με το πληθυσμιακό της μέγεθος. Σε κάθε περίπτωση μία ενδεδειγμένη τιμή υπαίθριων δημόσιων χώρων δεν απέχει πολύ από τα 20 τ.μ. ανά κάτοικο. 32 Πίνακας 3.3.2: Επιφάνεια κοινόχρηστου πρασίνου ανά κάτοικο, σε συνάρτηση με τον πληθυσμό της πόλης. Ενώ η αναλογία θα έπρεπε να επαυξάνεται με την αύξηση του πληθυσμιακού μεγέθους (μονή γραμμή), δυστυχώς στις ελληνικές πόλεις διαπιστώνεται το αντίθετο (διπλή γραμμή).(πηγή: Αθ. Αραβαντινός Π. Κοσμάκη 1988, υπαίθριοι χώροι στην πόλη, σελ. 140).

34 Είναι γεγονός ότι προβλήματα ανεπάρκεια δημοσίων υπαίθριων χώρων εντοπίζονται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε πολλές πόλεις του εξωτερικού. Τα προβλήματα στις μεγάλες πόλεις είναι περιορισμένα, εμφανίζονται ύπαιθροι δημόσιου χώροι πρασίνου που δεν πληρούν την επιτρεπόμενη αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο, ενώ συχνά είναι αναγκαία η αναζωογόνηση των χώρων αυτών προκειμένου να προσφέρουν το δυνατόν περισσότερα. Η κατάσταση είναι κρίσιμη στις τριτοκοσμικές περιοχές όπου ο έντονος υπερπληθυσμός των μεγάλων αστικών κέντρων εκτοπίζει κάθε ελεύθερο χώρο που τυχόν προϋπήρχε. 33

35 34 Πίνακας 3.3.3: Αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο σε διάφορες πόλεις. Παρατηρείται ότι μεγάλος αριθμός πόλεων δεν τηρούν την επιτρεπόμενη αναλογία 20 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο, ελάχιστες είναι αυτές που βρίσκονται πάνω από το όριο, ενώ οι ελληνικές πόλεις έχουν την μικρότερη αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο. (πηγή: Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, οι ελληνικές πόλεις κατέχουν μικρό ποσοστό πρασίνου ανά κάτοικο και κρίνεται δύσκολη η επαύξησή του, ειδικά για την Αθήνα, αναλογούν 2,25 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο σε σχέση με τα 7,00 τ.μ. που αποτελούν τα διεθνή πρότυπα. Οι λόγοι είναι ότι οι συνεχείς εντάξεις περιοχών στο Σχέδιο πόλης όχι μόνο δεν συμβάλλουν στην μείωση του ελλείμματος, αλλά και οι ίδιες οι εντασσόμενες περιοχές δεν καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες. Ωστόσο, στις μικρότερες πόλεις συνήθως το ποσοστό είναι από αυτό της πρωτεύουσας.

36 Ωστόσο, είναι ανάγκη να γίνει αντιληπτή η σημασία των μικρών χώρων πρασίνου (pocket parks) που εντοπίζονται μέσα στον πυκνοδομημένο αστικό ιστό και αποτελούν μια νέα κατηγορία αστικού πρασίνου. Οι χώροι αυτοί έχουν καθοριστικό ρόλο στην βελτίωση του μικροκλίματος της γύρω περιοχής ενώ η σύνδεσή τους και με μεγαλύτερες εκτάσεις πρασίνου συμβάλλει στην βελτίωση της ευρύτερης περιοχής. 3.4 Γενικά στοιχεία που επηρεάζουν το μικροκλίμα των ανοιχτών χώρων Με τον όρο κλίμα προσδιορίζονται οι κλιματικές συνθήκες που γίνονται αντιληπτές από την καθημερινή διαβίωση μέσα στην πόλη. Αν και οι περιβαλλοντικές συνθήκες ενός τόπου, εξαρτώνται από μια σειρά φυσικών φαινομένων και παραμέτρων, η παρέμβαση του ανθρώπου είναι δυνατόν να επιφέρει σημαντική τροποποίηση αλλοίωση στο αστικό κλίμα. 35 Το μικροκλίμα μιας περιοχής επηρεάζεται κατ αρχάς από τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες: θερμοκρασία, ηλιοφάνεια, ταχύτητα διεύθυνση ανέμου και υγρασίας, οι οποίες παρουσιάζουν τόσο εποχιακές όσο και ημερήσιες διαφοροποιήσεις. Το δομημένο περιβάλλον, ο προσανατολισμός και η γεωμετρία των κτιρίων, η τοπογραφία, η κάλυψη του εδάφους με βλάστηση διαφόρων ειδών, τα υλικά, ακόμη και το χρώματα που περιβάλλουν το χώρο διαμορφώνουν το μικροκλίμα της περιοχής, το οποίο μπορεί να διαφέρει σημαντικά μέσα στην ίδια περιοχή, καθορίζοντας και τις συνθήκες άνεσης του χρήστη στο χώρο. Η βελτίωση των μικροκλιματικών συνθηκών μειώνει την ενεργειακή κατανάλωση των γύρω κτιρίων, ενώ μεθοδικά βελτιώνοντας το μικροκλίμα των εξωτερικών χώρων, βελτιώνεται και το κλίμα της ίδιας της πόλης.

37 Το δομημένο περιβάλλον επηρεάζει το κλίμα των πόλεων. Η ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος έχει υποβαθμιστεί από την πυκνή δόμηση, τη βιομηχανοποίηση των υλικών την έλλειψη περιβαλλοντικού πλαισίου για τις κατασκευές και τον περιορισμό των χώρων πρασίνου. Ως αποτέλεσμα επηρεάζονται οι κλιματικές παράμετροι, όπως η θερμοκρασία του αέρα, η ταχύτητα και η διεύθυνση του ανέμου, η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας, η νέφωση και η πιθανόν και το ύψος των βροχοπτώσεων. Η εκμετάλλευση του ήλιου, σαν βασική πηγή θερμότητας, των ευνοϊκών δροσερών ανέμων και άλλων παραμέτρων του κλίματος, αλλά και η διαμόρφωση αυλών και κήπων με την κατάλληλη φύτευση, ώστε να συμμετέχει λειτουργικά στη θερμική προστασία κτιρίων και οικισμών, παράλληλα με τη χρήση των αρχιτεκτονικών στοιχείων και των κατάλληλων κατασκευαστικών υλικών, συντελούν στην δημιουργία άριστων συνθηκών διαβίωσης. 17 Δύο είναι τα φαινόμενα που συντελούν στην μεταβολή της θερμικής συμπεριφοράς των πόλεων: α. το φαινόμενο της θερμικής νησίδας που σχετίζεται με την ανάπτυξη υψηλότερων θερμοκρασιών στο κέντρο των πόλεων, β. το φαινόμενο της αστικής χαράδρας που αφορά την μείωση της ταχύτητας και την αλλαγή της διεύθυνσης του ανέμου καθώς και την θερμοκρασιακή στρωμάτωση του αέρα στους δρόμους των πόλεων Καραβασίλη Μαργαρίτα «Κτίρια για έναν Πράσινο Κόσμο», Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη, π-systems International A.E., Αθήνα 1999

38 Σχήμα 3.4.1: Μεταβολή της θερμοκρασίας σε μία πόλη και το φαινόμενο της Θερμικής Νησίδας. Η διακεκομμένη καμπύλη περιγράφει την χωρική μεταβολή της θερμοκρασίας κατά μήκος της πόλης. Διαπιστώνεται ότι η θερμοκρασία στο κέντρο είναι σημαντικά αυξημένη σε σχέση με την περιφέρεια. (πηγή: Σανταμούρης Μ., Κλειτσίκας Ν., Λαζαρίδη Κ., Ευγενίου Ε., Τσαγκρασούλης Α., Γραβριήλ Π., Τσαντίλης Δ., Μοδινός Μ., Οικολογική Δόμηση, Ελληνικά Γράμματα Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ), Αθήνα 2000, σελ. 21) 37 Η ανάπτυξη των θερμικών νησίδων εξαρτάται από τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή, τα χαρακτηριστικά επιφάνειας της πόλης όπως οι διαστάσεις των κτιρίων και οι ελεύθεροι χώροι, τις θερμικές ιδιότητες και το ποσό των πράσινων χώρων. Ο σχηματισμός θερμικών νησίδων ευνοείται από σχετικά πυκνά οικοδομικά υλικά που θερμαίνονται και δροσίζονται αργά και αποθηκεύουν πολλή ενέργεια.

39 Βασικός στόχος των σχεδιαστών είναι να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον το οποίο να είναι κατάλληλο για όλες τις πιθανές δραστηριότητες των ανθρώπων που μπορεί να λάβουν χώρα σε αυτό. Η άνεση μπορεί να οριστεί ως αίσθηση της απόλυτης φυσικής και πνευματικής ευημερίας. Ως θερμική άνεση ορίζεται η κατάσταση όπου ο άνθρωπος αισθάνεται άνετα και δεν επιθυμεί ούτε θερμότερο ούτε ψυχρότερο περιβάλλον. Ωστόσο, σημαντικό ρόλο παίζουν τα βιολογικά, ψυχολογικά και φυσικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων καθώς επίσης και κλιματικές συνθήκες. Έτσι, λοιπόν, αν μία ομάδα ανθρώπων βρίσκεται στον ίδιο χώρο υπό τις ίδιες κλιματικές συνθήκες είναι αδύνατον να ικανοποιηθούν ταυτόχρονα. Γι αυτό οι σχεδιαστές πρέπει να στοχεύουν στη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών έτσι ώστε ο μέγιστος δυνατός αριθμός ατόμων της ομάδας αυτής να αισθάνεται άνετα. 18 Προκειμένου να διασφαλιστεί η θερμική άνεση στους ελεύθερους αστικούς χώρους είναι αναγκαία η βελτίωση των μικροκλιμάτων συνθηκών που επηρεάζονται από τον άνεμο, την παρουσία βλάστησης και υδάτινων επιφανειών, από τον ηλιασμό και τον προσανατολισμό του χώρου αλλά και από τα υλικά που χρησιμοποιούνται. Η κατάλληλη χρήση των παραπάνω παραμέτρων έχει καθοριστική σημασία για την βελτίωση του μικροκλίματος των εξωτερικών χώρων, των παρακείμενων κτιρίων αλλά και ολόκληρης της πόλης Άνεμος Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν τις συνθήκες θερμικής άνεσης σε ανοικτούς χώρους είναι ο άνεμος. Ο άνεμος δημιουργείται από την μετακίνηση αέριων μαζών από περιοχές υψηλής πίεσης προς περιοχές χαμηλής 18 Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας, «Ενέργεια στην αρχιτεκτονική: Το ευρωπαϊκό εγχειρίδιο για τα παθητικά ηλιακά κτίρια», Μάλλιαρης Α. Παιδεία Α.Ε., 1996, σελ. 61

40 πίεσης. Οι συνθήκες ανέμου είναι δύσκολο να προβλεφτούν και να ελεγχθούν καθώς επηρεάζονται από μεγάλο αριθμό παγκόσμιων, περιφερειακών και τοπικών παραγόντων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να υπάρχουν μεγάλες διαφορές στις συνθήκες ανέμου από το ένα μέρος μιας πόλης σε ένα άλλο, ή ακόμα σε μικροκλίμακα από ένα μέρος σε ένα άλλο. Η μορφή του ανέμου επηρεάζεται σημαντικά από τα ιδιαίτερα τοπογραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Το υψόμετρο, η θέση και ο προσανατολισμός, η ύπαρξη ορεινών όγκων, αγροτικών εκτάσεων, αλλά και η θάλασσα, οι λίμνες και ποτάμια επιδρούν στην κατεύθυνση και στην ταχύτητα του αέρα μιας περιοχής. 39 Σχήμα : Σχηματική απεικόνιση των τοπικών παραγόντων που επηρεάζουν τον άνεμο. (πηγή: Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας, «Ενέργεια στην αρχιτεκτονική: Το ευρωπαϊκό εγχειρίδιο για τα παθητικά ηλιακά κτίρια», Μάλλιαρης Α. Παιδεία Α.Ε., 1996, σελ. 21).

41 Ο τρόπος κίνησης του αέρα μέσα σε ένα δομημένο αστικό περιβάλλον είναι συνάρτηση της γεωμετρίας του αστικού χώρου. Τα κτίρια του δομημένου ιστού λειτουργούν σαν ανεμορφάκτες για τους εξωτερικούς χώρους. Τα πολεοδομικά χαρακτηριστικά ενός δομημένου χώρου όπως: η πυκνότητα δόμησης, το ποσοστό και η θέση των χώρων πρασίνου και των ακάλυπτων, οι διαφορές στα ύψη των κτιρίων (πολύ ψηλά, ισόγεια κτίρια), οι δενδροφυτεύσεις, η χάραξη, η τοπογραφία, το πλάτος των δρόμων, αλλά και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής όπως το υψόμετρο, η ύπαρξη βουνού ή θάλασσας, αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες που καθορίζουν την κίνηση του ανέμου σε μία πόλη. 19 Η ύπαρξη θάλασσας δημιουργεί κίνηση του αέρα από την θαλάσσια περιοχή προς την ξηρά και το αντίθετο. Η φορά της κατεύθυνσης εξαρτάται από την διαφορά θερμοκρασίας του θαλασσινού νερού και του αστικού χώρου. Έτσι παρατηρείται το φαινόμενο της πρωινής και απογευματινής (απόγειας) αύρας. Βασική αιτία πρόκλησης των παραπάνω φαινομένων αποτελεί η μεγάλη θερμοχωρητικότητας του νερού σε σχέση με τα υλικά των δομημένων όγκων της πόλης, και η αντίστοιχη διαφορά θερμοκρασίας τους. Κατά τις πρωινές ώρες, η θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στον δομημένο ιστό, με αποτέλεσμα την κίνηση του ρεύματος αέρα από την θάλασσα προς την ξηρά (φαινόμενο πρωινής αύρας). Κατά τις βραδινές ώρες, η θερμοκρασία του υδάτινου όγκου, αυτή η θερμοκρασιακή διαφορά οδηγεί στην δημιουργία ρεύματος αέρα από την πόλη προς την θάλασσα (απογευματινή αύρα). 40 Ωστόσο, η κατεύθυνση του ανέμου δεν εξαρτάται μόνο από τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής, αλλά είναι συνάρτηση της γεωμετρίας του αστικού ιστού. Ο προσανατολισμός των δρόμων σε σχέση με την επικρατούσα διεύθυνση του /8/2008

42 ανέμου, η σχέση πλάτος δρόμου και ύψος παράπλευρων κτιρίων, καθώς και η ύπαρξη πρασίνου επιδρούν στην κατεύθυνση και την ταχύτητα του ανέμου σε ένα αστικό ιστό. Ο χαρακτηρισμός της ροής του ανέμου σε ένα δρόμο γίνεται με βάση τη γωνία πρόσπτωσης του ανέμου και από τα γεωμετρικά του δρόμου: το μέσο ύψος των κτιρίων (Η), το πλάτος του δρόμου (W), και το μήκος (L) του δρόμου. Σε σχέση με τη γωνία πρόσπτωσης του ανέμου, το είδος της ροής ταξινομείται σε τρείς μεγάλες κατηγορίες: Α. Η ροή του ανέμου να βρίσκεται πάνω από τα κτίρια με διεύθυνση παράλληλη με τον άξονα του δρόμου. Σε αυτήν την περίπτωση η κατεύθυνση του αέρα είναι παράλληλη προς τον άξονα του δρόμου εκτός από τις περιοχές κοντά στις κατακόρυφες επιφάνειες, όπου παρατηρείται ανοδική ροή, ενώ επιτυγχάνεται ικανοποιητικός αερισμός του δρόμου 41 Σχήμα : Ροή ανέμου παράλληλη στην διεύθυνση του δρόμου. B. H διεύθυνση του αέρα από τα κτίρια να είναι κάθετη προς τον άξονα του δρόμου. Σε αυτή την περίπτωση το είδος της ροής εντός του δρόμου εξαρτάται από τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του. Έτσι, ανάλογα με το ύψος των κτιρίων Η, το πλάτος W, και το μήκος του δρόμου L, η διεύθυνση του αέρα ταξινομείται σε τρείς κατηγορίες:

43 Όταν το πλάτος (W) του δρόμου είναι μεγάλο, και το ύψος των κτιρίων (Η) μικρό, (H/W < 0,3 0,4), ο άνεμος που πνέει πάνω από τα κτίρια διεισδύει στον δρόμο, τρέχει ένα μέρος του και στην συνέχεια εξέρχεται. Έτσι, επιτυγχάνεται ιδιαίτερα καλός αερισμός του χώρου και των κτιρίων που βρίσκονται γύρω από αυτόν. Σχήμα : Ροή ανέμου κάθετη στην διεύθυνση του δρόμου και H/W < 0,3 0,4. 42 Όταν το πηλίκο του ύψους των κτιρίων (H) ως προς το πλάτος του δρόμου (W) μειώνεται, αλλά παραμένει μικρότερο από 0.7, τότε ο αέρας εισέρχεται εν μέρει μόνο στον δρόμο, σαρώνει κατακόρυφα την επιφάνεια του υπήνεμου κτιρίου, και εξέρχεται στο μέσον του ύψους της κατακόρυφης διάστασης του δρόμου. Στην περίπτωση αυτή η επιφάνεια του προσήνεμου κτιρίου χαρακτηρίζεται από μικρές κατακόρυφες ταχύτητες του αέρα, και άρα το δυναμικό φυσικού αερισμού των κτιρίων αυτών είναι περιορισμένο.

44 Σχήμα : Ροή ανέμου κάθετη στην διεύθυνση του δρόμου και H/W < 0,7. Όταν το πηλίκο του ύψους των κτιρίων ως προς το πλάτος του δρόμου είναι μεγαλύτερο από 0.7, τότε ο αέρας που ρέει πάνω από τα κτίρια δεν εισέρχεται πρακτικά στο δρόμο. Η κίνηση αυτή δημιουργεί μια δευτερογενή σπειροειδή ροή χαμηλής ταχύτητας στον χώρο ανάμεσα στα κτίρια. Στην περίπτωση αυτή το δυναμικό φυσικού αερισμού των κτιρίων είναι σχετικά περιορισμένο. 43 Σχήμα : Ροή ανέμου κάθετη στην διεύθυνση του δρόμου και H/W > 0,7.

45 Γ. H ροή του ανέμου να είναι παράλληλη των κτιρίων με διεύθυνση η οποία σχηματίζει γωνία προς τον άξονα του δρόμου. Στην περίπτωση αυτή ο αέρας κινείται με ελικοειδή τροχεία κατά το πλάτος του δρόμου και διαδίδεται ταυτόχρονα κατά το μήκος του. Η ταχύτητα του ανέμου καθ ύψος του υπήνεμου κτιρίου είναι μεγαλύτερη από την ταχύτητα του προσήνεμου κτιρίου. Όταν η σχέση ύψους κτιρίων προς πλάτος του δρόμου είναι μεγαλύτερη από 0,7 το δυναμικό φυσικό αερισμό των κτιρίων είναι σχετικά μικρό. 44 Σχήμα : Ροή ανέμου παράλληλη των κτιρίων και με διεύθυνση που να σχηματίζει γωνία με τον άξονα του δρόμου. Έτσι, διαπιστώνεται ότι είναι παράλληλοι προς την κατεύθυνση του αέρα είναι ελεύθερη. Όσο φαρδύτεροι είναι οι δρόμοι τόσο λιγότερη είναι η αντίσταση στην κίνηση του αέρα. Οι ακάλυπτοι χώροι των οικοδομικών τετραγώνων παραμένουν συνήθως έξω από την πνοή του ανέμου. Τα ψηλά κτίρια και η διοχέτευση του αέρα μέσα από τα στενά φαράγγια των δρόμων προκαλούν πολύπλοκες κινήσεις με δίνες και στροβίλους δημιουργώντας μια σειρά από προβλήματα για τους γύρω χώρους, τα κτίρια και τους διαβάτες. Με δόμηση εν σειρά η ευθυγράμμιση των δρόμων με την κατεύθυνση ανέμου επιτυγχάνει τον

46 αποτελεσματικότερο αερισμό. Με πανταχόθεν ελεύθερα κτίρια καλύτερο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται όταν ο άνεμος πνέει με κλίση 45 μοιρών προς την κατεύθυνση του δρόμου. 20 Τέλος, σημαντικό ρόλο για την κίνηση του ανέμου στην πόλη έχουν τα υψηλά κτίρια. Τα πολυώροφα κτίρια δημιουργούν συχνά έντονο κατακόρυφο ρεύμα αέρα κατά μήκος των όψεων με δυνατή ροή προς τα κάτω και υψηλή ταχύτητα αέρα γύρω από τις γωνίες του κτιρίου. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την δημιουργία έντονου ρεύματος ανέμου γύρω από τη βάση και τις γωνίες του κτιρίου που επηρεάζει αρνητικά την άνεση στη γύρω από αυτά περιοχή (φαινόμενα στροβιλισμό, corner, effect, wake effect). Έτσι, τα υψηλά κτίρια μπορούν να προκαλέσουν αναταραχή στον αέρα που κινείται γύρω από αυτά στο επίπεδο του δρόμου, ο οποίος μπορεί να είναι είτε ωφέλιμος είτε βλαβερός ανάλογα με το τοπικό κλίμα της περιοχής. Το κατά ποσό είναι επιθυμητή η μεταβολή της ταχύτητας ή η ευθυγράμμιση της κατεύθυνσης του ανέμου με τις αρτηρίες της πόλης εξαρτάται και από άλλους κλιματικούς παράγοντες. Ένα γενικό κριτήριο είναι η ταχύτητα του ανέμου να μην υπερβαίνει τα 5m/s. Πάνω από το όριο ο άνεμος προκαλεί ενόχληση και πάνω από 10m/s γίνεται δυσάρεστος. 45 Η σωστή κίνηση του αέρα σε μια αστική περιοχή προϋποθέτει την περιμετρική εγκατάσταση χαμηλής βλάστησης καθώς και την ύπαρξη πλατιών δρόμων που επιτρέπουν την εύκολη κίνηση του αέρα από περιοχές χαμηλής πυκνότητας σε περιοχές μεγάλης πυκνότητας σε περιοχές μεγάλης πυκνότητας. Επιπλέον, καλύτερος αερισμός επιτυγχάνεται με τον σωστό προσανατολισμό των δρόμων. Έτσι, επιδιώκεται ο προσανατολισμός κεντρικών αρτηριών παράλληλα με την διεύθυνση των επικρατούντων ανέμων ή περιοχών με μεγάλη ένταση ανέμου (θάλασσα, βουνό, περιαστικές περιοχές κ.λ.) προκειμένου να επιτευχθεί η μεταφορά αέρα στο πυκνοδομημένο τμήμα του αστικού ιστού. 20 Κοκολάκη Χρυσούλα, «Η συμβολή των ιδιωτικών χώρων στην βελτίωση του μικροκλίματος. Μελέτη περίπτωσης: Παλιά Πόλη Ηρακλείου Κρήτης», Διπλωματική, Δεκέμβριος 2008

47 Σύμφωνα με τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι ανάλογα με την κατεύθυνση του ανέμου, τον προσανατολισμό και το ύψος τους, τα κτίρια μπορούν να λειτουργήσουν τόσο, σαν εμπόδια στον άνεμο όσο και σαν συντελεστές που ενισχύουν την ταχύτητά του δημιουργώντας δυσάρεστα αποτελέσματα. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, η κίνηση του αέρα στο εσωτερικό του αστικού ιστού συμβάλλει στον αερισμό, στην μείωση της θερμοκρασίας με αποτέλεσμα τον δροσισμό της και την βελτίωση της ποιότητας του αέρα Φύτευση Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία που συμβάλει στην επίτευξη του αισθήματος της θερμικής άνεσης σε ένα υπαίθριο αστικό περιβάλλον αποτελεί η φύτευση. Η παρουσία βλάστησης τόσο σε δημόσιους ανοιχτούς χώρους όσο και ιδιωτικούς, επιφέρει βελτίωση του μικροκλίματος της περιοχής και κατά συνέπεια αποδεκτά ποσοστά άνεσης στην ευρύτερη περιοχή. Η φύτευση επηρεάζει την θερμοκρασία, την υγρασία, την ακτινοβολία, την ταχύτητα και την θερμοκρασία του ανέμου που επικρατούν στην γύρω περιοχή, ενώ έχει επιδράσεις στην σύνθεση του αέρα και συμβάλει στην βελτίωση του αστικού τοπίου και στην ποιότητα ζωής. 46 Η χαμηλή θερμοχωρητικότητα (heat capacity) και η θερμική αγωγιμότητα (thermal conductivity) των φυτών και των δέντρων σε σχέση με αυτά των δομικών υλικών των κτιρίων και των υπαίθριων χώρων, αλλά και η δυνατότητα απορρόφησης της ηλιακής ακτινοβολίας με την ταυτόχρονη εξάτμιση σταγονιδίων νερού αποτελούν τις βασικότερες αρχές που έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση του ποσοστού άνεσης στους χώρους πρασίνου.

48 Τα φυτά και τα δέντρα αποτελούν βασικούς παράγοντες που επιδρούν στις κλιματολογικές συνθήκες της γύρω απ αυτά δομημένες περιοχές. Η επίδραση αυτή εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τη δυνατότητα δημιουργίας αέριων μαζών μειωμένης θερμοκρασίας στους χώρους αυτούς, από το είδος της δόμησης των γειτονικών περιοχών και από την ύπαρξη των οδών ανταλλαγής, το δίκτυο των πρασίνων χώρων ενός ευρύτερου αστικού τοπίου. 47 Σχήμα : Ωφέλειες από την ύπαρξη δέντρων στον αστικό ιστό.

49 α. Ηλιοπροστασία Η φύτευση αποτελεί ένα φυσικό ηλιακό έλεγχο που εμποδίζει την είσοδο της ηλιακής ακτινοβολίας αλλά και της ανακλώμενης από τις γύρω επιφάνειες ακτινοβολίας σε ένα χώρο. Επιπλέον, εξαιτίας του σκούρου χρώματος των φύλλων και του υψηλού δείκτη απορροφητικότητας, δεν προκαλούν ανεπιθύμητη ανάκλαση αυτής της ακτινοβολίας, ενώ μέσω της εξατμισοδιαπνοής συμβάλλουν στην μείωση της θερμοκρασίας του αέρα και στην αύξηση του ποσοστού άνεσης. Η θέση, η πυκνότητα, το μέγεθος του φυλλώματος και το σχήμα του δέντρου αποτελούν τους κύριους παράγοντες που διαμορφώνουν το είδος της σκιάς. Επίσης, σημαντικό ρόλο έχει και το είδος της βλάστησης, η επιλογή φυλλοβόλων ή αειθαλών δέντρων, το ύψος αλλά και η τοποθέτηση των φυτεύσεων σε σχέση με την κίνηση του ηλίου στην διάρκεια του έτους. Τέλος, η σκίαση μιας περιοχές από την βλάστηση εξαρτάται και από τον αριθμό των δέντρων τις περιοχής. Μεμονωμένα δέντρα εξασφαλίζουν μέγιστη ηλιακή πρόσβαση, σε αντίθεση με δέντρα σε δέντρα σε συστάδες. 48 Η χρήση των φυλλοβόλων δέντρων επιτρέπει τη χρήση της ωφέλιμης χειμερινής ηλιακής ακτινοβολίας, ενώ εμποδίζει την ανεπιθύμητη καλοκαιρινή ηλιακή ακτινοβολία. Εξαιτίας της φύσης των φύλλων τους, αυξάνουν την σκίαση τους κατά τις απαιτούμενες χρονικές περιόδους (καλοκαίρι), ενώ κατά την διάρκεια του χειμώνα η πυκνότητα των φύλλων τους είναι αισθητά μειωμένη με αποτέλεσμα την εκμετάλλευση της χειμερινής ηλιακής ακτινοβολίας για θέρμανση και φωτισμό. Η σκίαση από βλάστηση εξαρτάται και από το είδος της βλάστησης. Τα φυτά με μεγαλύτερη πυκνότητα φυλλωμάτων προσφέρουν καλύτερη σκίαση σε σχέση με άλλα φυτά με αραιά φυλλώματα. Ακριβής μετρήσεις για την ποσότητα του φωτός που περνάει μέσα από τα φυτά δεν είναι ακόμη γνωστές.

50 ΕΙΔΗ ΔΕΝΤΡΩΝ Σφενδάμι 76-85% Σφενδάμι Ιαπωνίας 90-93% Σφενδάμι Νορβηγίας 90-96% Σφενδάμι ερυθρό 78-84% ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ Οξιά ευρωπαϊκή 85-93% Φλαμουριά κόκκινη, λευκή 87-89% Πολυτρίχι 74-82% Ψευδακακία, Χαρουπιά 49-50% Δρύς λευκή 81-84% Δρύς κολλιτσίδα 87% Δρύς πευκοειδής 64% Δρύς ποδισκοφόρα 72-88% Δρύς ερυθρά 76-80% Δρύς μαύρη 74-88% Πίνακας : Τυπικές πυκνότητες δέντρων σκίασης (πηγή: Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας, «Ενέργεια στην αρχιτεκτονική: Το ευρωπαϊκό εγχειρίδιο για τα παθητικά ηλιακά κτλιρια», Μάλλιαρης Α. Παιδεία Α.Ε., 1996, σελ. 101). 49 Το μέγεθος της σκιάς που δίνει ένα δέντρο εξαρτάται και από το είδος και από το σχήμα του φυλλώματος του καθώς και από τις διαφοροποιήσεις στην πυκνότητα των κλαδιών του. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, η χειμερινή ηλιοπερατότητα μπορεί να ποικίλει από 20% έως 85% στα φυλλοβόλα δέντρα και πάνω από 20% σε οποιοδήποτε άλλο είδος.

51 Εικόνα : Περιορισμένη διείσδυση των ακτίνων του ήλιου μέσα από δέντρα χωρίς φύλλα. Έτσι, τα δέντρα με ευρύ και σφαιρικό τμήμα σκιάζουν μεγαλύτερη επιφάνεια σε σχέση με αυτά που έχουν κατακόρυφο, κωνικό ή πυραμιδοειδές καθ όλη την διάρκεια της ημέρας και του έτους. 50 Χ = Ευεργετική Θερινή Σκιά Υ = Ανεπιθύμητη Χειμερινή Σκιά Εικόνα : Σύγκριση μορφών δέντρων: Υ2<Υ1 και Χ2>Χ1, συνεπώς τα κοντά και πλατιά δέντρα παρέχουν προσφορότερο σχήμα σκιάς τόσο θέρος όσο και το χειμώνα.

52 Ακόμη, σημαντικός παράγοντας για την κατάλληλη σκίαση μίας περιοχής μέσω της φύτευσης αποτελεί ο προσανατολισμός των φυτών. Η φύτευση των δέντρων πρέπει να γίνεται με βάση τον προσανατολισμό και τα ιδιαίτερα κλιματικά χαρακτηριστικά της περιοχής καθώς και τις θέσεις του ήλιου κατά την διάρκεια του έτους. Η βλάστηση πρέπει να τοποθετείται εκτός ενός τόξου 45 ο έως 50 ο στα νότια των ηλιακών συλλεκτών, ενώ σε κλίματα όπου οι χειμερινοί άνεμοι είναι πολύ δυνατοί η τοποθέτηση των δέντρων με αειθαλές φύλλωμα πρέπει να βρίσκονται στην βόρεια πλευρά. Γενικότερα, τα φυτά θα πρέπει να είναι παραταγμένα σύμφωνα με τις ανάγκες ψύξης και θερμοκρασίας της περιοχής. Τέλος, η σκίαση μιας περιοχής από την βλάστηση εξαρτάται και από το ύψος αλλά και τον αριθμό των δέντρων της περιοχής. Μεμονωμένα δέντρα εξασφαλίζουν μέγιστη ηλιακή πρόσβαση, σε αντίθεση με δέντρα σε συστάδες, ενώ η φύτευση ψηλών δεντροστοιχιών είναι απαραίτητη στην νοτιοανατολική πλευρά της περιοχής όπου ο ήλιος βρίσκεται στην υψηλότερη θέση, ενώ χαμηλότερα δέντρα και θάμνοι τοποθετούνται στην βόρεια πλευρά β. Εξισορρόπηση θερμοκρασίας - υγρασίας Η ύπαρξη χώρων πρασίνου μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στον έλεγχο της θερμοκρασίας των αστικών χώρων, τόσο το χειμώνα όσο και το καλοκαίρι. Τα δέντρα απορροφούν νερό το οποίο μέσω της φωτοσύνθεσης (εξατμισοδιαπνοή), εξατμίζεται με κατανάλωση σχετικής ενέργειας που τελικά ψύχει το περιβάλλον. Κατά τον Κ. Κάσσιο (1983) ένα δέντρο μεσαίου μεγέθους κατά τη διάρκεια μιας καλοκαιρινής ημέρας διοχετεύει στην ατμόσφαιρα μέχρι 400 λίτρα νερό την ημέρα, καταναλώνει kcal/ημέρα ενέργειας, θερμοκρασία που αντιστοιχεί σε 5 κλιματικά μηχανήματα συνεχούς λειτουργίας. Σύμφωνα με 21 R. Colombo, A. Landabaso, A. Sevilla Εγχειρίδιο σχεδιασμού Παθητική ηλιακή αρχιτεκτονική για την περιοχή της Μεσογείου, Κοινό Κέντρο Ερευνών, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ινστιτούτο Μηχανικής Συστημάτων και Πληροφορικής, 1995

53 άλλη έρευνα η λανθάνουσα θερμότητα που μεταφέρεται από το βρεγμένο γρασίδι μπορεί να μεταφέρει πάνω από 50 GJ κατά την διάρκεια μιας ηλιόλουστης μέρας. 22 Επίσης, διαφορά θερμοκρασίας που καταγράφεται ανάμεσα στους χώρους πρασίνου και σε εκείνους όπου υπάρχουν μόνο κτήρια οδηγεί στην δημιουργία ρευμάτων αέρα που μπορεί να φτάσουν και το 1m/sec. Αυτά τα ρεύματα επιδρούν θετικά στο μικροκλίμα της πόλης και το μεν καλοκαίρι κατεβάζοντας την θερμοκρασία και αυξάνοντας την σχετική υγρασία, τον δε χειμώνα, ελαττώνοντας την ένταση του ψύχους και σε κάποιο ποσοστό την σχετική υγρασία Πίνακας : Μέσες τιμές θερμοκρασίας, σχετικής υργασίας και ταχύτητας του αέρα σε διάφορα σημεία της πόλης. Η βλάστηση μπορεί να συνεισφέρουν σημαντικά στον έλεγχο της θερμοκρασίας των αστικών χώρων και των κτιρίων, τόσο το χειμώνα όσο και το καλοκαίρι. Ο κύριος μηχανισμός, μέσω του οποίου τα φυτά συνεισφέρουν στον έλεγχο της 22 D.N. Asimakopoulos, V.D. Assimakopoulos, N. Chrisomallidou, N. Klitsikas, D. Mangold, P. Michel, M. Santamouris (Editor), A. Tsangrassoulis, Energy and climate in the urban built environment, James & James, Χ. Θεοχάρη, «Η επίδραση των χώρων πρασίνου στο μικροκλίμα και στον οργανισμό», ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ, HELECO 2003, TECHNICAL CHAMBER OF GREECE, 4 η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, 30 Ιανουαρίου 2 Φεβρουαρίου 2003, Αθήνα, Πρακτικά Συνεδρίου, Τόμος Γ, σελ

54 θερμοκρασίας ενός τύπου πρασίνου, αποτελεί η εξατμισοδιαπνοή φωτοσύνθεση, δηλαδή η απορρόφηση ακτινοβολίας και η αποβολή νερού από τα φύλλα με τη μορφή υδρατμών. Τα φύλλα των φυτών απορροφούν το μεγαλύτερο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας αλλά και της ανακλώμενης ακτινοβολίας από τους τοίχους και το δάπεδο του γύρω χώρου, που προσκρούει σε αυτά. Μέσω της φωτοσύνθεσης, ένα μικρό μέρος της ακτινοβολούμενης ενέργειας μετατρέπεται σε χημική ενέργεια με αποτέλεσμα την ποσοστιαία μείωση της θερμοκρασίας του αστικού χώρου. Τα μέγιστα επιθυμητά αποτελέσματα προκύπτουν όταν η οργάνωση των φυτεύσεων είναι μελετημένη, έτσι ώστε η δημιουργία του ρεύματος που δημιουργείται μέσω αυτής της ζώνης να απομακρύνει τον θερμό αέρα και να εξισορροπεί την ταχύτητα του. Από πειράματα που έχουν γίνει έχει διαπιστωθεί ότι η παρουσία βλάστησης κατά την διάρκεια μιας ημέρας με καθαρό ουρανό επιτυγχάνει πτώση της θερμοκρασίας έως και 6 ο C, ενώ η ταχύτητα του αέρα μειώθηκε από 2 m/sec σε ήπιες συνθήκες μέχρι και 6,7 m/sec σε περίπτωση όπου η ταχύτητα του αέρα ξεπερνούσε τα 8 m/sec γ. Προστασία από τον άνεμο Επίσης σημαντική είναι η παρουσία βλάστησης για την μείωση της ταχύτητας του αέρα και τις διακυμάνσεις του αέρα κοντά στο έδαφος. Διαφορετικοί τύποι βλάστησης και κατάλληλος τρόπος φύτευσης συμβάλουν στην πτώση της ταχύτητας και της θερμοκρασίας του αέρα με αποτέλεσμα την αύξηση του ποσοστού άνεσης της περιοχής. Ο αέρας κινείται από περιοχές σε /09/2008

55 περιοχές χαμηλής πίεσης, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την κίνηση του αέρα προς τις περιοχές πρασίνου με συνέπεια την μείωση της θερμοκρασίας του. Στα δεντροφυτεμένα πάρκα, η ταχύτητα του ανέμου είναι κατά 62% μικρότερη από ότι έξω από αυτά, διότι το ρεύμα του αέρα φιλτράρεται διαπερνώντας το πράσινο και μειώνεται η ταχύτητά του λόγω τριβών με τους κορμούς, τα κλαδιά και τα φύλλα των δέντρων. Διαφορετικοί τύποι βλάστησης και κατάλληλος τρόπος φύτευσης συμβάλουν στην πτώση της ταχύτητας και της θερμοκρασίας του αέρα με αποτέλεσμα την αύξηση του ποσοστού άνεσης της περιοχής. Περιοχές με χαμηλή βλάστηση προκαλούν την μέγιστη κατάσταση αερισμού, ενώ οι θαμνώδης περιοχές εμποδίζουν την ροή του αέρα από αυτούς αλλά και κοντά στην επιφάνεια του εδάφους. Τα δέντρα και ειδικότερα τα ψηλά δέντρα με μεγάλο άνοιγμα των κλαδιών τους μειώνουν σημαντικά την ταχύτητα του αέρα στην περιοχή γύρω και κάτω από αυτά. Ένα δέντρο με υψηλό κορμό και ευρύ άνοιγμα κλαδιών του μπορεί να συμπυκνώσει τον αέρα κοντά στο έδαφος με αποτέλεσμα να αυξηθεί η ταχύτητα του αέρα. 54 Σχήμα : Γραφική παράσταση δροσισμού σε συνάρτηση με το ποσοστό της φυτεμένης περιοχής (πηγή: G. Z. Brown, M. DeKey, Sun, Wind & Light : Architectural Design Strategies, John Wiley & Sons, σελ ).

56 Επίσης, οι δενδροφυτεύσεις, μπορούν να μειώσουν την ταχύτητα του ανέμου μέχρι το 10% της ταχύτητας του ελεύθερου αέρα που πνέει χωρίς εμπόδια. Με την κατάλληλη χρήση του ανάγλυφου του εδάφους καθώς και της βλάστησης επιτυγχάνουν την προστασία μιας περιοχής από τους ισχυρούς ανέμους τόσο κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού όσο και κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η πτώση της ταχύτητας του ανέμου από τα δέντρα είναι πολύ σημαντική, αφού μπορεί να προκαλέσει σημαντικά ενεργειακά κέρδη. Σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγε ο Heisler, διαπίστωσε ότι αύξηση 10% της επιφάνειας των δέντρων σε μια κατοικημένη περιοχή μπορεί να μειώσει την ταχύτητα του ανέμου της περιοχής κατά 10 20%, ενώ αύξηση της φυτεμένης περιοχής κατά 30% μπορεί να προκαλέσει μείωση της ταχύτητας του ανέμου κατά 15 35%. 55

57 δ. Καθαρισμός του αέρα παραγωγή οξυγόνου 56 Σχήμα : Φιλτράρισμα αέρα από τη φύτευση. Η σημασία του πρασίνου είναι σημαντική και στην μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Τα δέντρα απορροφούν μεγάλη ποσότητα αερίων ρύπων μέσω των φύλλων τους, την οποία υγροποιούν και εμφανίζουν πάνω στα φύλλα τους. Επίσης, τα δέντρα μειώνουν την συγκέντρωση όζοντος στον αέρα του περιβάλλοντος, απορροφώντας άμεσα το όζον (και άλλους αέριους ρύπους όπως το ΝΟ2), ή μειώνοντας την θερμοκρασία του αέρα που μειώνει την εκπομπή υδρογονανθράκων και την αναλογία όζοντος. Από έρευνες που έχουν γίνει έχει αποδειχθεί ότι σε ένα δρόμο με υγιή ψηλά δέντρα μπορεί να μειωθεί η συγκέντρωση

58 σωματιδίων σκόνης έως και 7000 σωματίδια ανά λίτρο αέρα. Επίσης, τα δέντρα απομακρύνουν το CO2 και το αποθηκεύουν στην βιομάζα τους. Το νερό και οι θερμικές επιπτώσεις που συνδυάζονται με την έλλειψη φύτευσης μπορούν να οδηγήσουν σε αρνητικούς παράγοντες όπως είναι η ρύπανση. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν πολλά είδη φυτών που απορροφούν ρυπογόνες ουσίες και μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την μείωση των ρυπογόνων ουσιών στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, απαιτείται η σωστή χρήση και οργάνωση αυτών των φυτών στον αστικό χώρο. Τα αποτελεσματικότερα είδη αυτών των φυτών είναι αυτά που αντέχουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση και μπορούν να φωτοσυνθέσουν μέσα στον αστικό χώρο. Αυτή η μείωση του ποσοστού των ρυπογόνων ουσιών συμβαίνει στην επιφάνεια των φύλλων και στους φυτικούς ιστούς του φυτού, με την απορρόφηση των τοξικών ουσιών και την αποβολή αέρα. Επίσης, ο ιονισμός του αέρα είναι ένα άλλο στοιχείο του μικροκλίματος που επηρεάζεται από την παρουσία ζωνών πρασίνου. Τα φυτά είναι φορτισμένα αρνητικά και κατά συνέπεια συγκρατούν τα θετικά ιόντα ενώ απωθούν τα αρνητικά. Στις περιοχές πρασίνου παράγονται αρνητικά ιόντα που μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις και έχουν ευεργετική επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό. Επιπλέον τα πράσινα μέρη των φυτών υπό την επίδραση του φωτός ενός ορισμένου μήκους κύματος ακτινοβολίας, εκπέμπουν ηλεκτρόνια που ιονίζουν τον αέρα κατά ένα επιπλέον ποσοστό. Ακόμη τα φυτά με λογχοειδή φύλλα δρουν ως ακίδες διαρροής των ηλεκτρικών φορτίων του εδάφους, πράγμα που συντελεί στην αύξηση του ιοντικού φορτίου στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας. Επιπλέον, ο αέρας πάνω από τους χώρους πρασίνου εμπλουτίζεται με όζον που σχηματίζεται από την επίδραση των εξατμιζόμενων ρητινωδών ουσιών πάνω στις μικρές σταγόνες νερού που αιωρούνται στον αέρα. 57

59 Μερικά είδη φυτών λειτουργούν ευεργετικά για τον ανθρώπινο οργανισμό, ενώ άλλα αντίθετα. Τα πεύκα για παράδειγμα έχουν διεγερτική επίδραση, επειδή ο αέρας γύρω από αυτά είναι πλούσιος σε όζον και αιθέρικές ενώσεις, οι οποίες επιδρούν ευνοϊκά στο καρδιοαγγειακό σύστημα καθώς και στο αναπνευστικό, τονώνουν την κυκλοφορία βελτιώνοντας τον γενικό μεταβολισμό και την αποβολή από τον οργανισμό διαφόρων τοξικών ουσιών. Ανάλογα αποτελέσματα έχουν το κυπαρίσσι, η φλαμουριά κ.ά., αντίθετα ηρεμιστική επίδραση ασκούν ο σφένδαμος, η δρύς, η λεπτοκαρυά, το γιασεμί. Η ορθολογική χρήση αυτών των φυτών γύρω από τα νοσοκομεία, σανατόρια κ.λ. βοηθούν στην ψυχοσωματική βελτίωση και στην ανάκτηση δυνάμεων Πίνακας : Θερμοκρασία δέρματος στο μέτωπο και στο σώμα σε σχέση με την ύπαρξη πρασίνου σε διάφορα σημεία της πόλης. 25 Χ. Θεοχάρη, «Η επίδραση των χώρων πρασίνου στο μικροκλίμα και στον οργανισμό», ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ, HELECO 2003, TECHNICAL CHAMBER OF GREECE, 4 η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΚΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, 30 Ιανουαρίου 2 Φεβρουαρίου 2003, Αθήνα, Πρακτικά Συνεδρίου, Τόμος Γ, σελ

60 ε. Μείωση θορύβου Παράλληλα, τα δέντρα συνεισφέρουν στην μείωση και στον φιλτραρισμό του αστικού θορύβου. Η δενδροφύτευση κατά μήκος των οδών μειώνει την ένταση του θορύβου από την κυκλοφορία Dβ. Η μείωση αυτή είναι ανάλογη της πυκνότητας της βλάστησης. Αξίζει να αναφερθεί η συμβολή της βλάστησης στην συγκράτηση των εδαφών, σε χώρους με έντονη κλίση του εδάφους. Επίσης μέσω των δέντρων ενισχύεται ο υδροφόρος ορίζοντας. Όταν δεν υπάρχει βλάστηση στις ακάλυπτες επιφάνειες της πόλης και ειδικότερα όταν αυτές είναι επιστρωμένες από μη απορροφητικά υλικά, τότε τα όμβρια ύδατα ρέουν ταχύτατα επιφανειακά ή με τους αποχετευτικούς αγωγούς και δεν ενισχύουν τον υδροφόρο ορίζοντα. Αποτέλεσμα είναι ότι ακόμη και οι υδάτινες επιφάνειες ξεραίνονται και γίνονται λιγότερο υδατοπερατές, που συχνά οδηγεί σε πλημμύρες. Αντίθετα, η ύπαρξη απορροφητικών υλικών όπως το χώμα σε συνδυασμό με την φύτευση συγκρατούν μεγάλες μάζες νερού και εξασφαλίζουν την σύνδεση με τον ορίζοντα Τέλος, σημαντική είναι η συμβολή του αστικού πρασίνου για τον εξωραϊσμό της πόλης, μέσω των φυσικών αλλαγών από τα διάφορα είδη φύτευσης (δέντρα, θάμνοι, γκαζόν, καλλωπιστικά φυτά κ.λ.), οι κάτοικοι έρχονται σε επαφή με τη φύση. Επίσης εισάγει την ποικιλία και την γραφικότητα στην γεωμετρική μονοτονία των κτηρίων και των δρόμων, δίνει την δυνατότητα για πλαστική διαμόρφωση του χώρου σε σχήμα, φώς και νερό με συνέχεια την συνειδητοποίηση της αλλαγής των εποχών. Τέλος, οι χώροι πρασίνου ασκούν θετική δράση την ψυχοσωματική κατάσταση του ανθρώπου. Τοπία πλούσια σε βλάστηση 26 Α. Αραβαντινός Π. Κοσμάκη, «Υπαίθριοι χώροι στην πόλη», Ε.Μ.Π., Αθήνα 1988

61 προκαλούν ευφορία. Η δροσιά, η ήσυχη ατμόσφαιρα, το χρώμα της βλάστησης, μειώνουν τις εντάσεις και ηρεμούν το νευρικό σύστημα. Σύμφωνα με όσα περιγράφηκαν παραπάνω, ο ρόλος του πρασίνου είναι καθοριστικός για την βελτίωση του αστικού μικροκλίματος και την επικράτηση της θερμικής άνεσης των χρηστών. Για το λόγο αυτό κρίνεται επιτακτική ανάγκη η θέσπιση μέτρων που θα παγιώσουν την φύτευση τόσο στους ελεύθερους δημόσιους χώρους όσο και στους ιδιωτικούς ακάλυπτους χώρους, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ενιαίο δίκτυο πρασίνου που να περιπλέκεται στον αστικό ιστό και να επιτευχθεί η βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών του Υδάτινες επιφάνειες 60 Η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του κτιρίου παίζει σημαντικό ρόλο στη βελτίωση του μικροκλίματος. Η βλάστηση παρέχει ηλιοπροστασία και πολύ περισσότερο φυσικό δροσισμό από εξάτμιση. Αλλά μέτρα που προκαλούν, εξάτμιση είναι η χρήση δεξαμενών και τεχνητών λιμνών, πιδάκων σιντριβανιών ή μικρών καταρρακτών. Οι υδάτινες επιφάνειες συναντώνται συχνά σε ανοικτούς υπαίθριους χώρους και έχουν σημαντικές επιδράσεις στην μεταβολή του μικροκλίματος τοπικά καθώς και σε μια ευρύτερη περιοχή. 27 Το νερό διαθέτει πολύ μεγαλύτερη θερμοχωρητικότητα από τα άλλα δομικά στοιχεία του αστικού ιστού, δυο με τρείς φορές μεγαλύτερη ακόμη και από τα δομικά υλικά με τη μεγαλύτερη θερμοχωρητικότητα (πέτρα, μπέτον, τούβλο, Πίνακα 3.4.1). 27 Κ & Θ Τσίπηρας, «Οικολογική Αρχιτεκτονική», Εκδόσεις Κέδρος, 2005

62 η θερμοχωρητικότητα που διαθέτουν όλες αυτές οι επιφάνειες λειτουργεί σαν ημερήσια αποθήκη θερμότητας με αποτέλεσμα την εξισορρόπηση της θερμοκρασίας στους υπαίθριους χώρους της πόλης. ΥΛΙΚΟ ΝΕΡΟ ΛΙΘΟΔΟΜΗ ΜΠΕΤΟΝ (ΨΗΛΗΣ ΠΥΚΝΟΤΗΤΑΣ) ΕΠΙΧΡΙΣΜΑ ΣΥΜΠΑΓΕΣ ΤΟΥΒΛΟ ΟΓΚΟΜΕΤΡΙΚΗ ΘΕΡΜΟΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑ (Wh / m 3 K) 1158 Wh / m 3 K 650 Wh / m 3 K 483 Wh / m 3 K 440 Wh / m 3 K 374 Wh / m 3 K Πίνακας : Ογκομετρική θερμοχωρητικότητα υλικών (πηγή: Ενέργεια στην αρχιτεκτονική, ευρωπαϊκό εγχειρίδιο για τα παθητικά συστήματα, εκδόσεις Μαλλιάρης - Παίδεία). 61 Μια από τις σημαντικότερες ιδιότητες του νερού αποτελεί η απορρόφηση ηλιακής ακτινοβολίας. Οι υδάτινες επιφάνειες απορροφούν μεγάλο ποσοστό της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας και λειτουργούν σαν ηλιοπροστατευτικά στοιχεία της περιοχής. Έτσι, η ενέργεια που απαιτείται για την εξάτμιση του νερού απορροφάται από το περιβάλλον με συνέπεια την μείωση και την εξισορρόπηση της θερμοκρασίας του αέρα. Μία μεγάλη μάζα νερού (θάλασσα, ποταμός, λίμνη) λειτουργεί σαν σταθεροποιητικό στοιχείο της θερμοκρασίας του αέρα σε μια πόλη. Επίσης, η ακτινοβολία μεγάλου μήκους κύματος απορροφάται σχεδόν πλήρως από το νερό. Τα βράδυ η διάχυση της αποθηκευμένης ενέργειας αντισταθμίζει την απώλεια θερμότητας μέσω ακτινοβολίας αλλά και υποβοηθάει την εξάτμιση που μπορεί να συνεχιστεί όλη τη νύχτα. Έτσι σε αντίθεση με

63 τα κοινά δομικά υλικά, τα οποία όταν απορροφούν ηλιακή ακτινοβολία θερμαίνονται και εκπέμπουν με τη σειρά τους θερμότητα λειτουργώντας σαν θερμάστρες, το νερό (όπως και το πράσινο) λειτουργεί σαν στοιχείο δροσισμού. Παρόλο που το νερό απορροφάει μεγάλο ποσοστό θερμότητας εξαιτίας της μεγάλης θερμοχωρητικότητας και της μικρής ανακλαστικότητας, ωστόσο δε πρόκειται μεγάλη αύξηση της θερμοκρασίας του λόγω της θερμικής αδράνειας και της εξάτμισης του. Η αδράνεια της υδάτινης επιφάνειας εξαρτάται από την μάζα του νερού και το βάρος του. Με καθαρό ουρανό και ύψος ήλιου πάνω από 30 μοίρες η ανακλαστικότητα του νερού είναι μόλις 0,03 με 0,10. Επίσης, η απορρόφηση ακτινοβολίας από την υδάτινη πηγή εξαρτάται και από την γωνία αποθήκευσης θερμότητας του θερμού σώματος. Κάθετες και κεκλιμένες επιφάνειες νερού απορροφούν μεγαλύτερη ποσότητα ακτινοβολίας και προκαλούν μεγαλύτερο ποσοστό δροσισμού σε σχέση με τις οριζόντιες επιφάνειες νερού. Αυξάνοντας την μάζα και το βάρος του νερού σε μια υδάτινη επιφάνεια, η θερμοκρασιακή διακύμανση του νερού (διαφορά μεταξύ μέγιστης και ελάχιστης θερμοκρασίας του νερού) κατά την διάρκεια όλης της ημέρας μειώνεται. Ακόμη, η απορρόφηση ηλιακής ακτινοβολίας εξαρτάται και από το ποσοστό της προσπίπτουσας ακτινοβολίας. Έτσι, μια σκιασμένη επιφάνεια νερού θα έχει μειωμένη απορρόφηση ακτινοβολίας σε σχέση με μια υδάτινη επιφάνεια ανάμεσα εκτεθειμένη στον ήλιο. 62 Η επίδραση των θερμικών αποτελεσμάτων μιας λίμνης σε ένα αστικό χώρο μελετήθηκε από έρευνα που έγινε σε σχετική περιοχή από τον Ishii G. Z. Brown, M. DeKey, Sun, Wind & Light: Architectural Design Strategies, John Wiley & Sons, Κατά την μελάτη μετρήθηκε η θερμοκρασία του αέρα της πόλης σε διάφορες ώρες όταν η λίμνη ήταν γεμάτη νερό και μετά που η λίμνη αποξηράνθηκε. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των μετρήσεων, όταν η λίμνη ήταν γεμάτη νερό, παρατηρήθηκε μείωση

64 της θερμοκρασίας του αέρα σε μια ευρύτερη περιοχή. Για την ίδια περίπτωση, η μέγιστη διαφορά θερμοκρασίας σε περιοχή κοντά στην λίμνη ήταν 3 ο C,νωρίς το απόγευμα. Εκτός από τις υδάτινες επιφάνειες νερού όπως είναι οι λίμνες και τα ποτάμια, καθοριστικό ρόλο για την βελτίωση της θερμικής άνεσης ενός υπαίθριου χώρου έχουν και οι επιφάνειες νερού στις οποίες ενσωματώνονται πηγές ή ψεκαστήρες που εκτοξεύουν νερό. Με την ύπαρξη αυτών των στοιχείων αυξάνεται η επιφάνεια νερού και επομένως και το ποσοστό εξάτμισης. Κατά την διάρκεια της πτώσης του νερού από τις πηγές ή τις ψεκαστήρες, μεταφέρεται θερμότητα από τον αέρα του περιβάλλοντος στο νερό με αποτέλεσμα την εξάτμιση. Το ποσοστό εξάτμισης είναι ανάλογο της θερμοκρασίας της υδάτινης επιφάνειας και του αέρα. Η θερμοκρασία της υδάτινης επιφάνειας εξαρτάται από τον αριθμό και το είδος των ψεκαστήρων όταν λειτουργούν, τη σκίαση και το βαθμό της επιφάνειας Ηλιασμός Ηλιοπροστασία - Προσανατολισμός Για το Μεσογειακό κλίμα ο ηλιασμός και η ηλιοπροστασία είναι οι βασικότεροι και ουσιαστικότεροι στόχοι του βιοκλιματικού σχεδιασμού υπαίθριων χωρών. Με τον όρο ηλιασμό εννοούμε την επιλεκτική έκθεση χώρων στην ηλιακή ακτινοβολία. Ηλιοπροστασία είναι η ηθελημένη αποφυγή της ηλιακής ακτινοβολίας. Το πότε, και κατά πόσο, σε ένα χώρο προτιμάται ηλιασμός ή ηλιοπροστασία είναι συνάρτηση τόσο της χρήσης του χώρου όσο και των κλιματικών συνθηκών που επικρατούν. Σε υπαίθριους χώρους η έκθεση ενός ατόμου στον ήλιο ισοδυναμεί με ανύψωση της θερμοκρασίας του αέρα.

65 Οι παραδοχές αυτές δείχνουν ότι σε υπαίθριους χώρους που είναι σε θέση να προσφέρουν είτε ηλιασμό είτε ηλιοπροστασία, μπορούμε να διευρύνουμε τη χρήση τους έτσι ώστε και με παράλληλη εφαρμογή και άλλων μέτρων βιοκλιματικού σχεδιασμού να καλύπτει σχεδόν όλο το χρόνο. Στα ελληνικά κλίματα επιδίωξη τόσο του ηλιασμού όσο και της ηλιοπροστασίας υπαίθριων χώρων είναι εποχιακοί στόχοι. Στα ψυχρότερα και πιο νεφοσκεπή κλίματα της Βόρειας Ευρώπης οι μέρες με ηλιοφάνεια είναι ευπρόσδεκτες ανεξάρτητα από την θερμοκρασία του αέρα και ο κόσμος βγαίνει έξω και καταλαμβάνει όλους τους διαθέσιμους υπαίθριους χώρους είτε χειμώνα είτε καλοκαίρι. Στο άλλο άκρο, σε τροπικά κλίματα όπου η θερμοκρασία του αέρα είναι υψηλή όλο το χρόνο, η απρόσκοπτη έκθεση στον ήλιο είναι σχεδόν πάντα ανεπιθύμητη. Με δεδομένο γεωγραφικό πλάτος και ατμοσφαιρικές συνθήκες, ο προσανατολισμός των δρόμων της πόλης, και η διατομή τους, είναι οι κύριοι ρυθμιστικοί παράγοντες του ηλιασμού. Για παράδειγμα, ένας ακάλυπτος χώρος με κατεύθυνση βορά νότου, έχει συμμετρική πρόσβαση στον ήλιο, ενώ σε δρόμο με κατεύθυνση ανατολής δύσης ο ηλιασμός είναι ασύμετρος διότι ο ήλιος «βλέπει» μόνο το νότιο τμήμα του δρόμου. Και στις δύο περιπτώσεις η θέα του ήλιου που έχει ένας διαβάτης από το δρόμο είναι συνάρτηση της σχέσης ύψους και πλάτους του δρόμου (λόγος υ / π). 64 Εικόνα : Διαφορές στην πρόσβαση του ήλιου σε χώρους με διαφορετικό προσανατολισμό (πηγή: G. Z. Brown, M. DeKey, Sun, Wind & Light : Architectural Design Strategies, John Wiley & Sons, 2001)

66 Ο προσανατολισμός και η διάταξη των δρόμων επηρεάζουν σημαντικά το μικροκλίμα γύρω από τα κτίρια αλλά και την πρόσβαση του ήλιου σε αυτά. Ευρύτεροι χώροι με κατεύθυνση ανατολής δύσης εξασφαλίζουν καλύτερη πρόσβαση του ήλιου κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη στο βόρειο ημισφαίριο ο ήλιος είναι περισσότερο νότιο επικρατέστερος (βόρειο επικρατέστερος στο νότιο ημισφαίριο), ενώ σε εύκρατα πλάτη επιτρέπεται μεγαλύτερη ευελιξία στον προσανατολισμό, για ηλιακή θέρμανση χωρίς σοβαρές επιπτώσεις στην ακτινοβολία που συλλέγετε. Σε στενότερους χώρους με προσανατολισμό βορρά νότο συχνά δημιουργείτε σκίαση από τα παρακείμενα κτίρια, με συνέπεια η διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας να είναι περιορισμένη. 65

67 66 Εικόνα : Προτεινόμενα αστικά σχέδια σε διαφορετικά κλίματα. Στο σχήμα παρουσιάζονται οι διαφορετικοί προσανατολισμοί 6 οικοδομικών τετραγώνων και γίνεται αντιληπτή η κίνηση του ήλιου και τα αποτελέσματα της (σκίαση ηλιασμό δρόμου - ακαλύπτου) (πηγή: G. Z. Brown, M. DeKey, Sun, Wind & Light : Architectural Design Strategies, John Wiley & Sons, 2001)

68 3.4.5 Υλικά Τα υλικά που χρησιμοποιούνται στους ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους, συμπεριλαμβανομένων και των υλικών των κτιρίων παίζουν σημαντικό ρόλο, τροποποιώντας το κλίμα, καθώς καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ενεργειακή κατανάλωση, την θερμική και οπτική άνεση. Μέρος της ακτινοβολίας που δέχονται απορροφάται ενώ το υπόλοιπο ανακλάται. Τα τεχνικά χαρακτηριστικά των υλικών που χρησιμοποιούνται καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ενεργειακή κατανάλωση καθώς και την θερμική και οπτική άνεση τόσο στα κτίρια όσο και στους ανοικτούς χώρους. ιδιαίτερα η ανακλαστικότητα των υλικών στην ηλιακή ακτινοβολία καθώς και ο συντελεστής εκπομπής τους στην μεγάλου μήκους κύματος ακτινοβολία παίζουν καθοριστικό ρόλο στο ενεργειακό ισοζύγιο των αστικών περιοχών. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται σε εξωτερικές επιφάνειες δέχονται την προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία. Μέρος αυτής της ακτινοβολίας απορροφάται, ενώ το υπόλοιπο ανακλάται. Είναι προφανές ότι η χρήση υλικών μεγάλης ανακλαστικότητας, τόσο στα κτίρια όσο και στις λοιπές καλυμμένε επιφάνειες των πόλεων μειώνει την απορροφούμενη ηλιακή ακτινοβολία και διατηρεί τις επιφάνειες πιο δροσερές. Υλικά υψηλής ανακλαστικότητας θεωρούνται τα υλικά με συντελεστή ανακλαστικότητας πάνω από Τα υλικά αυτά ονομάζονται «ψυχρά υλικά». 67

69 68 Πίνακας : Ανακλαστικότητα διαφόρων υλικών και επιφανειών (πηγή: Σανταμούρης Μ. Κλειτσίκας Ν., Λαζαρίδης Κ., Ευγενίου Ε., Τσαγκρασούλης Α., Γραβριήλ Π., Τσαντίλης Δ., Μοδινός Μ., Οικολογική Δόμηση, Ελληνικά Γράμματα Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών (ΔΙΠΕ), Αθήνα 2000, σελ.29) Η χρήση κατάλληλων υλικών στις πόλεις και τα κτίρια θεωρείται από τις πλέον σημαντικές τεχνικές για τη βελτίωση του κλίματος των αστικών χώρων. Μελέτη στις Η.Π.Α. απέδειξε ότι μόνο η χρήση ανοιχτόχρωμων επιφανειών συνδυασμένη με

70 έντονη χρήση αστικού πρασίνου μπορεί να μειώσει κατά 18% (ή κατά 1,04 δισεκατομμύριο KWH) το κλιματιστικό φορτίο στην πόλη Λος Αντζελες, με ετήσιο οικοδομικό κέρδος περί τα 100 εκατομμύρια δολάρια. Ο ρόλος των υλικών στην αύξηση της ανακλαστικότητας των πόλεων και στην μείωση της θερμοκρασίας τους είναι ασφαλώς καθορισμός. Είναι πλέον πλήρως αποδεκτό ότι η χρήση κατάλληλων υλικών είναι ίσως η πλέον ενδεδειγμένη μέθοδος για την βελτίωση των θερμοκρασιών που επικρατούν στις πόλεις κατά τη θερινή περίοδο. Συντελεστής εκπομπής Υπέρυθρη εκπομπή Άνοδος θερμοκρασίας o C Προϊόν άσπρο επίστρωμα (1 στρώμα, mm) 0,80 0,91-10,00 άσπρο επίστρωμα (2 στρώματα, mm) 0,85 0,91-12,78 επίστρωμα χωρίς χρωστική ουσία (1 στρώμα, mm) 0,36 0,91 12,77 επίστρωμα χωρίς χρωστική ουσία (2 στρώματα, mm) 0,54 0,91 3,33 ακατέργαστο βαμβάκι (1 στρώμα, mm) 0,74 0,91-6,67 ακατέργαστο βαμβάκι (2 στρώματα, mm) 0,79 0,91-9,45 Gray Goods (1 στρώμα, mm) 0,40 0,91 10,55 Gray Goods (2 στρώματα, mm) 0,40 0,91 10,55 Desert Ridge (1 στρώμα, mm) 0,36 0,91 12,77 69

71 Desert Ridge (2 στρώματα, mm) 0,36 0,91 12,77 Red Pot (1 στρώμα, mm) 0,16 0,91 22,22 Red Pot (2 στρώματα, mm) 0,17 0,91 21,66 Green Gate (1 στρώμα, mm) 0,15 0,91 22,77 Green Gate (2 στρώματα, mm) 0,16 0,91 22,22 Charcoal Blue (1 στρώμα, mm) 0,12 0,91 24,44 Charcoal Blue (2 στρώματα, mm) 0,12 0,91 24,44 White Stucco (1 στρώμα, mm) 0,60 0,91 0,55 70 White Stucco (2 στρώματα, mm) 0,57 0,91-3,33 Πίνακας : Χαρακτηριστικά ηλιακής ανάκλασης των χρωματισμένων επικαλύψεων. Όπως παρατηρείται από τον πίνακα οι ανοιχτόχρωμες επικαλύψεις παρουσιάζουν μικρό συντελεστή εκπομπής ενώ παράλληλα παρατηρείται μικρή άνοδος της θερμοκρασίας της επιφάνειάς τους σε σχέση με αντίστοιχα υλικά μεγαλύτερου πάχους. (πηγή: 25/10/2008)

72 Προϊόν Συντελεστής εκπομπής Υπέρυθρη εκπομπή Άνοδος θερμοκρασίας C αλουμίνιο 0,61 0,25 9,90 Lomit σε βότασαλα 0,54 0,42 7,78 πρόσθετο επίστρωμα αλουμινίου χωρίς ίνες σε μαύρη επιφάνεια 0,56 0,41 8,87 πρόσθετο επίστρωμα αλουμινίου χωρίς ίνες σε τραχιά επιφάνεια 0,55 0,42 8,33 επίστρωμα αλουμινίου χωρίς ίνες σε μαύρη επιφάνεια 0,52 0,44 6,10 επίστρωμα αλουμινίου με ίνες σε μαύρη επιφάνεια 0,40 0,56-1,11 πρόσθετο επίστρωμα αλουμινίου με ίνες σε τραχιά επιφάνεια 0,37 0,58-3,33 γαλάκτωμα σε τραχιά επιφάνεια 0,30 0,67-6,11 Πίνακας : Χαρακτηριστικά ηλιακής ανάκλασης των επικαλύψεων αλουμινίου. (πηγή: 25/10/2008) 71 Λαμβάνοντας υπ όψη τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι η βελτίωση του μικροκλίματος σε ένα αστικό χώρο είναι συνάντηση της μεταβολής του θερμικού ισοζυγίου. Η μείωση των θερμοκρασιών του περιβάλλοντας εξαρτάται από δύο παράγοντες : α. την μείωση των θερμικών κερδών (απορροφούμενη ηλιακή θερμότητα, ανθρωπογενή θερμότητα) και β. την

73 αύξηση των θερμικών απωλειών. Για την επίτευξη αυτού του στόχου είναι απαραίτητος ο σκιασμός της επιφάνειας. Η μείωση της απορροφητικότητας, η χρήση τεχνητών σκιάστρων, η χρήση φυτών και δέντρων, ο αλληλοσκιασμός των επιφανειών, η μείωση της απορροφητικότητας των επιφανειών, η χρήση βαφών ανοιχτού χρώματος, χρήση ψυχρών υλικών, αποφυγή υλικών υψηλής απορροφητικότητας και απορροφητικότητας και αποφυγή της ανακλώμενης ακτινοβολίας. 72

74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Παραδείγματα από τον Ελλαδικό και Εξωτερικό χώρο 1. Lake Shore East Park στο Σικάγο. 28 Εικόνα 4.1: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή: Ένα καλό παράδειγμα μικρού αστικού πάρκου ''small urban park'', είναι το Lakeshore East Park στο Chicago, το οποίο έχει έκταση 20 στρέμματα. Αποτελεί ένα πάρκο πρότυπο τόσο από άποψη αισθητικής αλλά και λειτουργικότητας. Παρόμοια παρέμβαση μπορεί να γίνει σε πολλές αναξιοποίητες περιοχές σε πόλεις της χώρας μας. Το πάρκο κατασκευάστηκε μέσα σε ένα χρόνο, ενώ 6 μήνες ήταν ο χρόνος του σχεδιασμού του, το κόστος του συμπεριλαμβανομένων όλων των εγκαταστάσεων έφτασε τα $ ενώ $ κόστισε η γέφυρα με την ράμπα, δηλαδή συνολικά $, σχετικά μικρό ποσό για την ποιότητα υλικών του πάρκου αλλά και μικρός χρόνος κατασκευής, σε σύγκριση με ανάλογα έργα στην Ελλάδα όπου θα κόστιζαν πολύ παραπάνω

75 Εικόνα 4.2: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή: Εικόνα 4.5: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή: 74 Εικόνα 4.3: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή: Εικόνα 4.6: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή: Εικόνα 4.4: Lakeshore East Park στο Chicago Πηγή:

76 2. Central Plaza Wharf στη Βοστώνη. 29 Αυτή η μικροσκοπική πλατεία στο πολυσύχναστο κέντρο της πόλης, έχει δημιουργήσει ένα ευχάριστο κλίμα τόσο για τους εργαζόμενους της γύρω περιοχής, όσο και για τις ομάδες φοιτητών και μαθητών που επισκέπτονται το Ενυδρείο της Νέας Αγγλίας, καθώς και τους τουρίστες του χρησιμοποιούν το λιμάνι και τα κοντινά δρομολόγια των πλοίων για να μετακινηθούν. 75 Εικόνα 4.7: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή: Είναι ένα παράδειγμα προς μίμηση του πώς να δημιουργηθεί ένα χώρος αναψυχής και ξεκούρασης στο κέντρο μιας σύγχρονης πόλης. Η σκίαση που προσφέρεται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες θεωρήθηκε το κύριο χαρακτηριστικό του χώρου, ανακουφίζοντας από τον καύσωνα τους περαστικούς, τους γείτονες, τις σχολικές ομάδες που επισκέπτονται το ενυδρείο κ.ά. 29

77 Εικόνα 4.8: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή: 0_11.jpg Εικόνα 4.9: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή: Εικόνα 4.10: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή: 0_11.jpg 76 Εικόνα 4.11: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή: Εικόνα 4.12: Central Plaza Wharf στη Βοστώνη Πηγή:

78 3. Αστικός σχεδιασμός Frij'hof της πόλης του Nijmegen. 30 Ο κήπος που περιβάλλει τις συγκεκριμένες κατοικίες, επιδιώκει να γίνει ένα με το αστικό πάρκο του Goffert Park. Αυτό που επιτυγχάνει είναι να δημιουργήσει ένα ευχάριστο και οικείο περιβάλλον για τους κατοίκους, πρώτα, και για τους επισκέπτες, στη συνέχεια. Είναι ένας πράσινος χώρος που προκαλεί τους κατοίκους να τον χρησιμοποιήσουν αυθόρμητα και να τον κάνουν μέρος της καθημερινής τους ζωής και των δραστηριοτήτων τους. Τα διαφορετικά επίπεδα (με μικρές υψομετρικές διαφορές μεταξύ τους), τα ψηλά δέντρα, η κεντρική διαμορφωμένη διαδρομή, οι μεγάλοι χώροι πρασίνου, ο αστικός εξοπλισμός δημιουργούν ένα περιβάλλον που ο καθένας θα ήθελε να έχει έξω από την πόρτα του σπιτιού του. 77 Εικόνα 4.13: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: Ο σχεδιασμός του δημόσιου χώρου στηρίζεται στο σχεδιασμό ενός αστικού κήπου ανοιχτού σε όλους. Η κεντρική πράσινη περιοχή με μεγάλα δέντρα έχει άφθονο χώρο για τις αθλητικές δραστηριότητες της γειτονιάς και για το παιχνίδι των παιδιών. 30

79 Εικόνα 4.14: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: Εικόνα 4.18: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: 78 Εικόνα 4.15: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: Εικόνα 4.16: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: Εικόνα 4.17: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή: Εικόνα 4.19: Frij'hof της πόλης του Nijmegen Πηγή:

80 4. Myriad Botanical Gardens στην Οκλαχόμα. 31 Το Myrial Botanical Gardens είναι ένας χώρος 15 στρεμμάτων και αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι στο κέντρο της πόλης Οκλαχόμα. Εικόνα 4.20: Myriad Botanical Gardens στην Οκλαχόμα Πηγή: Αποτελείτε από μια γέφυρα τροπικού θερμοκηπίου, σχεδόν στο κέντρο του αστικού πάρκου, κατασκευασμένη από κρύσταλλο. Μια ποικιλία από βοτανικούς κήπους, καφετέριες, εστιατόρια ακόμη και κινηματογράφο. Τέλος φιλόξενη και το ετήσιο πρόγραμμα της Οκλαχόμα City s annual Festival of the Arts. Πρόκειται για μια έκαστη με κατάλληλους χώρους για παιδιά, πάρκο σκύλων καθώς και καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις σε όλη την έκταση του πάρκου, εξασφαλίζοντας έτσι κάτι για τον καθένα

81 Εικόνα 4.21: Myriad Botanical Gardens στην Οκλαχόμα Πηγή: 80 Εικόνα 4.22: Myriad Botanical Gardens στην Οκλαχόμα Πηγή: Εικόνα 4.23: Myriad Botanical Gardens στην Οκλαχόμα Πηγή:

82 5. Woodall Rodgers Park στο Ντάλας του Τέξας. 32 Το πάρκο εκτίνεται κατά μήκος του αυτοκινητόδρομου Woodall Rodgers στο Ντάλας και έχει έκταση 5,2 στρέμματα. Ένας λόγος επιτυχίας αυτού του έργου είναι η προσεκτική διαχείριση της κυκλοφορίας των οχημάτων με τέτοιο τρόπο ώστε να διαχωριστούν, οπτικά και ακουστικά από το πάρκο. 81 Δηλαδή σκοπός αυτού του πάρκου είναι να θεραπεύσει μία γιγάντια «βαθειά πληγή» στο κέντρο του Ντάλας και να κρύψει το βουητό του αυτοκινητόδρομου από τους χρήστες του πάρκου. Εικόνα 4.24: Woodall Rodgers Park στο Ντάλας του Τέξας Πηγή:

83 Εικόνα 4.26: Woodall Rodgers Park στο Ντάλας του Τέξας Πηγή: 82 Εικόνα 4.25: Woodall Rodgers Park στο Ντάλας του Τέξας Πηγή: Εικόνα 4.27: Woodall Rodgers Park στο Ντάλας του Τέξας Πηγή:

84 6. Διαμόρφωση οδού Αθηνάς. 33 Η ανάπλαση της οδού Αθηνάς γίνεται σε δύο φάσεις: Διαμόρφωση τμήματος της οδού Αθηνάς από την πλατεία Ομονοίας μέχρι την οδό Λυκούργου. Το έργο περιλαμβάνει διαπλάτυνση και ανακατασκευή των πεζοδρομίων, μείωση του πλάτους του ασφαλτοτάπητα στα 8 μέτρα με 2 λωρίδες κυκλοφορίας, τοποθέτηση αστικού εξοπλισμού, φύτευση, δημιουργία οδηγού για τα άτομα με ειδικές ανάγκες όρασης και ράμπες διάβασης πεζών. Το τμήμα αυτό λειτουργεί ως πεζόδρομος και επιτρέπεται η κυκλοφορία μόνο των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς. 83 Εικόνα 4.28: Διαμόρφωση οδού Αθηνάς Πηγή:

85 Διαμόρφωση οδού Αθηνάς από την οδό Λυκούργου μέχρι την οδό Ερμού. Το έργο περιλαμβάνει διαπλάτυνση και ανακατασκευή πεζοδρομίων, μείωση του ασφαλτοτάπητα στα 8 μέτρα πλάτος και χάραξη 2 λωρίδων κυκλοφορίας, μεταφορά των στάσεων, φύτευση, μεταφορά φωτιστικών, τοποθέτηση αστικού εξοπλισμού, χάραξη όδευσης ατόμων με ειδικές ανάγκες όρασης και ράμπες διάβασης πεζών. 84

86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο 5.1 Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης Προσανατολισμός Ο Νομός Δράμας βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο του ελλαδικού χώρου, στα σύνορα με τη Βουλγαρία. Ανήκει στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης και υπάγεται στη διευρυμένη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ξάνθη Δράμας Καβάλας. Συνορεύει προς βορρά με τη Βουλγαρία, νότια νοτιοανατολικά με το Νομό Καβάλας, ανατολικά με το Νομό Ξάνθης και δυτικά νοτιοδυτικά με το Νομό Σερρών. 85 Χάρτης 6.1.1: Χάρτης Νομού Δράμας Πηγή: a&lang=gr Ο Νομός Δράμα καταλαμβάνει συνολικά έκταση 3.468,3km 2, αποτελώντας το 36,3% της έκτασης της Ανατολικής Μακεδονίας και το 2,36% της χώρας.

87 Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στην Νοτιοδυτική πλευρά του κέντρου της πόλης της Δράμας. Αποτελείται από τρία κομβικά σημεία, όπως φαίνονται και στον χάρτη 6.1.3, αριστερά. Το πρώτο τρίγωνο από ανατολικά, έχει έκταση m 2, το δεύτερο τμήμα δυτικά έχει m 2 και το τελευταίο τρίγωνο από την βόρεια πλευρά έχει έκταση m 2. Χάρτης 6.1.2: Δράμας Περιοχή Μελέτης Πηγή: Στην Νότια πλευρά της περιοχής βρίσκεται το γήπεδο της Δόξας, από την Ανατολική πλευρά τα Εκπαιδευτήρια της Δράμας (από το 1908) και το Μητροπολιτικό Μέγαρο. Καθώς επίσης βρίσκεται και ανάμεσα σε δύο κεντρικούς οδούς, την Δημητρίου Γούναρη από Νότια και την Ιουστινιανού από την Βόρεια πλευρά. 86 Χάρτης 6.1.3: Δράμας Περιοχή Μελέτης Πηγή:

88 Η προσέγγιση από το κέντρο της πόλης στην περιοχή μελέτης μπορεί να γίνει πολύ εύκολα, ακλουθώντας την οδό Ελευθέριου Βενιζέλου γιανά καταλήξει στην Δημητρίου Γούναρη και στην συνέχεια στρίβοντας αριστερά στην Μακεδονομάχων (χάρτης 6.1.4). Η συνολική απόσταση από το κέντρο στην περιοχή μελέτης είναι λιγότερο από ένα χιλιόμετρο (860 μέτρα). 87 Χάρτης 6.1.4: Προσέγγιση στην Περιοχή Μελέτης Πηγή:

89 Θέση Έκταση Ανάγλυφο Νομού Δράμας Ο Δήμος Δράμας καταλαμβάνει ένα τμήμα στα κεντρικά του Νομού. Η έκταση του Δήμου εντοπίζεται, στο μεγαλύτερό της μέρος, στη λεκάνη της Δράμας και μόλις ένα μικρό μέρος στη λεκάνη του Νέστου. Ο Δήμος Δράμας αναπτύσσεται από το κεντρικό νότιο τμήμα του Νομού Δράμας μέχρι το κέντρο του, με όρια που προσδιορίζονται από το όρος Φαλακρό και τον ποταμό Νέστο. Γεωγραφικά, λοιπόν, με φυσικά και λειτουργικά κριτήρια, ο Δήμος Δράμας βρίσκεται στο κέντρο του Νομού. Γειτνιάζει με όλους τους Δήμους και αποτελεί -μαζί με την Κοινότητα Σιδηρονέρου την ενδιάμεση <διέλευση> μεταξύ των δύο μεγαλύτερων σε έκταση Δήμων της χώρας (Νευροκοπίου και Παρανεστίου). Επίσης, ο Δήμος βρίσκεται σε μία ενδιάμεση θέση, στο <δυϊσμό> των ορεινών και παραθαλάσσιων περιοχών που παρουσιάζει η Περιφέρεια. Τη θέση αυτή κατέχει λόγω των ορεινών και των εσωτερικών πεδιάδων και λεκανών (ενώ κατέχει και την ενδιάμεση θέση μεταξύ των δύο ποταμών Στρυμώνα και Νέστου). Η συνολική έκταση του Δήμου Δράμας είναι km 2. Το ανάγλυφο του Δήμου κατατάσσεται στο πεδινό, με ελάχιστες ορεινές και ημιορεινές εκτάσεις. Στο σύνολο του Δήμου, το 40% περίπου αποτελείται από ορεινές εκτάσεις, το 31% από ημιορεινές και το 29% από πεδινές. Πάνω από 55% της έκτασής του καλύπτεται από δάση και ημιφυσικές εκτάσεις. Υπάρχει, πάντως, σαφής διαφοροποίηση μεταξύ του ορεινού και του πεδινού χώρου στο Δήμο Δράμας. Ο ποταμός Νέστος και οι τεχνικές λίμνες αποτελούν φυσικό όριο του Δήμου προς τον Βορρά. Όσον αφορά στην μορφολογία του εδάφους, παρατηρείται μία ποικιλομορφία με οκτώ πεδινά τοπικά διαμερίσματα, τρία ημιορεινά και δύο ορεινά, τα οποία καλύπτουν και τη μεγαλύτερη έκταση. 88

90 Προϊστορία και Ιστορία της πόλης της Δράμας Ο φυσικός πλούτος της πόλης σε άφθονα τρεχούμενα νερά δεν άφησε ασυγκίνητο κανέναν στο πέρασμα του από αυτήν την περιοχή. Τόσο ο προϊστορικός άνθρωπος όσο και εκείνος των ιστορικών χρόνων οργάνωσαν τη ζωή τους κοντά στο υγρό στοιχείο, καθιστώντας την περιοχή των νερών συνδετικό παράγοντα της μακραίωνης παρουσίας του ανθρώπου στη σημερινή πόλη. Η αρχαιότερη μόνιμη ανθρώπινη εγκατάσταση στη θέση της σημερινής πόλης της Δράμας εντοπίστηκε έπειτα από συστηματική ανασκαφική στον προϊστορικό οικισμό του "Αρκαδικού", νότια του πάρκου της Αγίας Βαρβάρας. 89 Ο νεολιθικός αυτός οικισμός αποτελεί τον πρώτο οικιστικό πυρήνα της σημερινής πόλης από 6ης χιλιετίας π.χ. Η ζωή στον οικισμό συνεχιζόταν στην πρώιμη εποχή του Χαλκού και σποραδικά στους ιστορικούς χρόνους. Ο πυρήνας όμως του αρχαίου οικισμού από τους υστροκλασικούς χρόνους, σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, βρισκόταν εσωτερικά του βυζαντινού περιβόλου των τειχών της Δράμας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η έκταση του αρχαίου οικισμού ταυτιζόταν με αυτήν του βυζαντινού φρουρίου. Η έκταση του αρχαίου οικισμού, με την πιθανή ονομασία "Δραβήσκος", θα μπορούσε να οριστεί στα ανατολικά από την περιοχή των δικαστηρίων, στα δυτικά από το συνοικισμό της Νέας Κρώμνης, στα βόρεια από την περιοχή "Αμπέλια" και στα νότια από τις πηγές της Αγίας Βαρβάρας. Πολύτιμες πληροφορίες για την τοπογραφία της περιοχής αντλούνται από τα κινητά

91 αρχαιολογικά ευρήματα που εντοπίσθηκαν σε τάφους, σπίτια και κτίρια στην πόλη της Δράμας. Η συνεχής κατοίκηση στην περιοχή αυτή κατά τους βυζαντινούς, μεταβυζαντινούς χρόνους και το πέρασμα διαφόρων κατακτητών κατέστρεψαν αξιόλογα στοιχεία της προηγούμενης ζωής του τόπου. Η σημερινή πόλη, κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, υπήρξε σημαντικός σταθμός οδικού δικτύου μέσα στην εκτεταμένη αποικία των Φιλίππων με το όνομα "Daravescos". Από το πλήθος των θεών του ελληνορωμαϊκού πανθέου και των τοπικών θεών που λατρεύονταν στην περιοχή ξεχωρίζει ο Διόνυσος. Η λατρεία του θεού της αμπέλου και του κρασιού συνεχίστηκε μέχρι τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους και ταυτίστηκε με την λατρεία του ρωμαϊκού θεού "Liber Pater". Σε αναθηματικές επιγραφές που εντοπίσθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Δράμας, αναφέρεται η ύπαρξη ιερού του Διονύσου ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους, χωρίς όμως να έχει βρεθεί η θέση του. Στην παλαιοχριστιανική εποχή (40ς-70ς μ.χ. αι.) η Δράμα είναι ένας μικρός οχυρωμένος οικισμός, που καταλαμβάνει την ίδια περιοχή με εκείνον από τα τέλη της κλασικής περιόδου. Αποτελώντας τον πιο σημαντικό οικισμό απ' όλους του εύφορου κάμπου των Φιλίππων, ανήκει διοικητικά στην εδαφική επικράτεια ("territorium") της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων, της λεγόμενης " Αυγούστας Ιουλίας Φιλιππικής". Η τελευταία ιδρύεται μετά την κοσμοϊστορική για την εξέλιξη του ρωμαϊκού κράτους μάχη των Φιλίππων, το έτος 42 μ.χ., και εκτείνεται σε ολόκληρο το σημερινό νομό Καβάλας, μαζί με μεγάλα τμήματα των νομών Σερρών και Δράμας. 90 Η αποικία έγινε οικουμενικά γνωστή με το πέρασμα του αποστόλου Παύλου και της συνοδείας του από τους Φιλίππους, το χειμώνα του έτους 49 μ.χ., και την ίδρυση της πρώτης χριστιανικής εκκλησίας. Η χριστιανική κοινότητα των Φιλίππων εξελίσσεται βαθμιαία σε λαμπρή μητρόπολη της νέας θρησκείας με πολλές επισκοπές. Στη μητρόπολη αυτήν υπάγεται το

92 οχυρωμένο "άστυ" της Δράμας, του οποίου η έκταση προσεγγίζει την προστατευόμενη περιοχή με το σωζόμενο βυζαντινό τείχος. Στη μεσοβυζαντινή εποχή (9ος αρχές 13ου μ.χ. αι.) η Δράμα αναπτύσσεται σε ισχυρό Κάστρο με στρατηγική σημασία και ζωηρό εμπορικό ενδιαφέρον, ενώ εξακολουθεί να υπάγεται στους Φιλίππους από διοικητική και εκκλησιαστική άποψη. Είναι περιτειχισμένη περιοχή σ' οχυρό υψίπεδο με έκταση γύρω στα σαράντα στρέμματα και πληθυσμό κατοίκους, όπου εδρεύει στρατιωτικός διοικητής για τον έλεγχο της γύρω περιοχής. Από το τέλος της περιόδου σώζονται σε γραπτές πηγές οι ονομασίες "Darma" (l172) και "Dramme" (1206) για το Κάστρο, που συνδέονται με την πιθανή αρχαία ονομασία αλλά και τη σημερινή. Σε όλη την υστεροβυζαντινή περίοδο ( αρχές 130υ μ.χ. αι ) η Δράμα αλλάζει συνεχώς κυρίαρχους, όπως όλες οι βυζαντινές επαρχίες. Το 1204 περνά στα χέρια των Λατίνων, το κατακτιέται από τον Θεόδωρο Α' Κομνηνό Δούκα, αυτοκράτορα της Θεσσαλονίκης, το 1230 καταλαμβάνεται από τον τσάρο της Βουλγαρίας Ιωάννη Ασέν Β', ενώ τα έτη και το 1246 επανήλθε στους Βυζαντινούς, όταν ο Ιωάννης Βατάτζης ανακατέλαβε την ανατολική Μακεδονία. Στο πρώτο μισό του 140υ αι. υφίσταται τις ταραχές και τις συγκρούσεις των βυζαντινών εμφυλίων πολέμων, μεταξύ των δύο Ανδρονίκων Β' και Γ' των Παλαιολόγων ( ) και κατόπιν μεταξύ του Ιωάννη Καντακουζηνού με μέλη της δυναστείας των Παλαιολόγων ( ). Στα χρόνια αυτά η Δράμα υπήρξε τόπος παραμονής και αναψυχής της αυτοκράτειρας Ειρήνης Μομφερρατικής, συζύγου του Ανδρόνικου Β', η οποία πέθανε και ενταφιάστηκε στο Κάστρο την πρώτη εικοσαετία του 140υ αι. Ως αρχιεπισκοπή, εξαρτημένη από τη μητρόπολη των Φιλίππων, η Δράμα εμφανίζεται για πρώτη φορά στη βασιλεία του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου ( ). Αυτήν την εποχή ακριβώς θεωρείται ότι αναπτύχθηκε σε σημαντικό εκκλησιαστικό και στρατιωτικό κέντρο. Κατά τα έτη κατακτήθηκε από τον Σέρβο κράλη Στέφανο Δουσάν. 91

93 Ανακαταλαμβάνεται το έτος 1371 από τον Μανουήλ Παλαιολόγο και παραμένει στη βυζαντινή αυτοκρατορία μέχρι την οθωμανική κατάκτηση το Μετά την κατάληψη της Δράμας από τους Οθωμανούς το 1383 η πόλη εξακολουθεί να αποτελεί ένα μικρό κάστρο στην επικράτεια του σουλτάνου, αποκομμένο τόσο από την Πόλη, μέχρι την Άλωση του 1453 όσο και από τη Θεσσαλονίκη, μέχρι την κατάληψή της το Σταδιακά, το χριστιανικό στοιχείο, που αποτελούσε το 80% του πληθυσμού της πόλης ακόμη και στα μέσα του 150υ αι., συρρικνώνεται εξαιτίας της φυγής στα ορεινά και ανέρχεται μόλις στο 40% στα μέσα του 160υ αι., ενώ αυξάνεται συνεχώς το μουσουλμανικό στοιχείο που καταλαμβάνει μεγάλη περιοχή μέσα στο άλλοτε χριστιανικό κάστρο. Η βαριά φορολογία, η κακοδιοίκηση των αγάδων και τα συχνά κρούσματα ληστείας προκαλούν αίσθημα ανασφάλειας στους κατοίκους και καθυστέρηση στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Ωστόσο, τα όρια της πόλης επεκτείνονται και έξω από τα παλαιά βυζαντινά τείχη, στο "Βαρόσι", για να δημιουργηθούν νέες μουσουλμανικές συνοικίες, όπως μαρτυρεί και ο Οθωμανός περιηγητής Τσελεμπή. Ανάμεσα στη χριστιανική και στη μουσουλμανική περιοχή, ήδη στα μέσα του 170υ αι., έχει διαμορφωθεί η αγορά γύρω από το χείμαρρο που διέσχιζε άλλοτε το κέντρο της. 92 Μέσα στον 18ο αι., όμως, η ενίσχυση της αγροτικής παραγωγής συνοδεύεται από τη λειτουργία μικρών βιοτεχνιών στην πόλη, δίνοντας νέα πνοή στην εμπορική κίνηση. Σύμφωνα με τα στοιχεία άλλων περιοχών της Μακεδονίας, μπορούμε να υποθέσουμε πως αυξάνεται ο πληθυσμός και στη Δράμα, κυρίως ανάμεσα στους μουσουλμάνους, ενώ μεγαλώνουν και οι μουσουλμανικές συνοικίες έξω από τα τείχη.

94 Ωστόσο, η κακοδιοίκηση και η φορολόγηση των κατοίκων από τους ισχυρούς γαιοκτήμονες δεν επιτρέπουν την οικονομική εξέλιξη της πόλης. Αν και η Δράμα αποτελεί, στα μέσα του 19ου αι., την πρωτεύουσα μεγάλης περιφέρειας στην οποία έχουν την έδρα τους οι διοικητικές αρχές, ο στρατός και τα δικαστήρια, δεν μπορεί να ανταγωνιστεί το λιμάνι της Καβάλας ως διαμετακομιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Σοβαρή αλλαγή σημειώνεται στην πόλη μετά το 1870, όταν η παραγωγή και το εμπόριο καπνού προκαλούν την αύξηση του πληθυσμού και την ενίσχυση της εμπορικής κίνησης. Η λειτουργία του σιδηρόδρομου από το 1895 και η βελτίωση του οδικού δικτύου προς το λιμάνι της Καβάλας συνδέουν τη Δράμα με τα μεγάλα κέντρα της αυτοκρατορίας και τους θαλάσσιους δρόμους του εμπορίου. Μεγάλοι καπνεμπορικοί οίκοι ιδρύουν παραρτήματα στη Δράμα, κτίζονται καπναποθήκες, λειτουργούν τραπεζικά γραφεία και η Αγγλία ανοίγει υποπροξενείο στην πόλη. Σύντομα δημιουργούνται νέες συνοικίες γύρω από τα νερά της Αγίας Βαρβάρας και δυτικά της τειχισμένης περιοχής, των κατοίκων. Οι νέοι κάτοικοι, μουσουλμάνοι, χριστιανοί και Εβραίοι, συγκροτούν ξεχωριστούς οικιστικούς πυρήνες σύμφωνα με τα πρότυπα της οθωμανικής περιόδου. Οι χριστιανοί, που ενισχύονται συνεχώς με οικογένειες από τη Δυτική Μακεδονία και ιδιαίτερα την 'Ήπειρο, αριθμούν τουλάχιστον 200 οικογένειες το 1880 και βρίσκονται μέσα στα παλαιά τείχη και νότια αυτής της περιοχής στην Αγία Βαρβάρα. Οι μουσουλμάνοι είναι συγκεντρωμένοι δυτικά της αγοράς και οι Εβραίοι εγκαθίστανται στην περιοχή των νερών της Αγίας Βαρβάρας. 93 Στα νέα δημόσια κτίρια της πόλης και στις ιδιωτικές κατοικίες αποτυπώνονται η οικονομική ευρωστία και οι επιδράσεις των ευρωπαϊκών προτύπων. Η ελληνική κοινότητα διακρίνεται, από το 1870 μέχρι την απελευθέρωση, για την οικονομική της ανάπτυξη, τη συγκρότηση φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, την ανοικοδόμηση εκπαιδευτηρίων και τα φιλανθρωπικά της σωματεία.

95 Στις αρχές του 20ού αι., όταν ο πληθυσμός ανέρχεται ήδη σε ανθρώπους και συνεχίζεται η οικονομική πρόοδος, σημειώνονται στην πόλη σποραδικά βίαια επεισόδια ενός ακήρυχτου πολέμου, του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος, οι δημογέροντες και ο λαός οργανώνουν την άμυνα της ελληνικής κοινότητας. Μετά την ταραχώδη εποχή του Μακεδονικού Αγώνα και της πρώτης βουλγαρικής κατοχής, η πόλη απελευθερώνεται από τον ελληνικό στρατό την 1η Ιουλίου 1913, ύστερα από 540 χρόνια ξένης κατοχής. Αφού μεσολάβησε η οδυνηρή εμπειρία της δεύτερης βουλγαρικής κατοχής, οι τρεις θρησκευτικές ομάδες της πόλης σταδιακά συγκροτούν πολυθρησκευτικές συνοικίες, κυρίως στο σημερινό εμπορικό κέντρο. Τελικά, η Δράμα αποκτά οριστικά ελληνικό χαρακτήρα με την ανταλλαγή των πληθυσμών σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάννης του Οι πρόσφυγες του Πόντου, των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας και της Θράκης θα αλλάξουν ριζικά την εικόνα της μετά την εγκατάστασή τους, δημιουργώντας πολλές προσφυγικές συνοικίες περιμετρικά του παλαιότερου πυρήνα της πόλης και τονώνοντας την κίνηση στην αγορά. 94 Η Δράμα έχει κατοίκους το 1928, έχοντας επιτύχει διπλασιασμό του αριθμού τους μόλις σε μια δεκαετία με σημαντική αρμενική και εβραϊκή κοινότητα. Το εμπορικό κέντρο μετατοπίζεται οριστικά δυτικότερα και βόρεια του παλαιού, ενώ σύμβολο της σύγχρονης ιστορίας της πόλης γίνονται οι καπναποθήκες της Αγίας Βαρβάρας, θυμίζοντας περιόδους ευημερίας των κατοίκων χάρη στο εμπόριο καπνού του μεσοπολέμου.

96 Η πόλη θα γνωρίσει για μια ακόμη φορά, το 1941, την εμπειρία της ξένης κατοχής, που σημαδεύεται από την έξοδο πολλών κατοίκων προς τη Θεσσαλονίκη και τη μαζική σφαγή εκατοντάδων πολιτών στις 29 Σεπτεμβρίου 1941 ύστερα από εξέγερση στην περιοχή. Την ίδια περίοδο, το Μάρτιο του 1943, όλοι οι Εβραίοι της Δράμας συγκεντρώνονται από τις αρχές σε καπναποθήκη της πόλης και οδηγούνται στο ναζιστικό στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα στην Πολωνία για μαζική εξόντωση. Μεταπολεμικά, η Δράμα αποτελεί το διοικητικό, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο του νομού. Η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων στην πόλη ευνοεί την ανάπτυξή της, καθώς ο πληθυσμός αυξάνεται από νέους ανθρώπους της περιφέρειας, 'Ελληνες της διασποράς και οικονομικούς μετανάστες. Εξάλλου, η σύνδεσή της με δίκτυα πόλεων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη και η επικείμενη διάνοιξη των συνόρων με τη Βουλγαρία θα δώσουν νέες προοπτικές στον τόπο

97 Παλιά Δράμα 96

98 Σημεία Ενδιαφέροντος 97 Χάρτης 6.1.5: Περιοχή Μελάτης Πηγή:

99 Εκπαιδευτήρια Δράμας Εικόνα 6.1.1: Εκπαιδευτήρια Δράμας Πηγή: 1 ο Γυμνάσιο Λύκειο Δράμας (ή Γυμνάσιο Αρρένων Δράμας) Τα Εκπαιδευτηρίων της Ορθοδόξου Κοινότητας Δράμας αποτελούν ιστορικό μνημείο της πόλης της Δράμας. Η ανέγερση τους άρχισε το 1907 με πρωτοβουλία του τότε Μητροπολίτη Χρυσόστομου Καλαφάτη, στο πλαίσιο της προσπάθειας του να προβάλλει την εκπαιδευτική υπεροχή του ελληνισμού στην πόλη της Δράμας. Είναι ένα διώροφο λιθόκτιστο κτίριο, σχήματος Π, όπως το υπαγόρευε η Ελληνική αρχιτεκτονική παράδοση, αλλά και η ανάγκη να ανταποκρίνεται το κτίριο στις απαιτήσεις για φως, ήλιο και αερισμό. Κατά μία άλλη άποψη, προς τιμή και ανάμνηση του Εθνομάρτυρα Παύλου Μελά. 98 Το 1 ο Γυμνάσιο Λύκειο Δράμας, πρώην Γυμνάσιο Αρρένων, είναι κτισμένο στο ΒΑ άκρο της πόλης. Άρχισε να κατασκευάζεται γύρω στα και είναι ένα από τα εκατοντάδες διδακτήρια που κατασκευάστηκαν επί Ελευθέριου Βενιζέλου. Είναι λιθόκτιστο, με δύο ορόφους και συνορεύει από τη βόρεια πλευρά με το Εθνικό Στάδιο. 35 Εικόνα 6.1.2: Γυμνάσιο Αρρένων Δράμας Πηγή:

100 Μουσείο Μητροπολιτικού Μεγάρου Το Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης την Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας ανεγέρθη από τον Μακαριστό Μητροπολίτη Δράμας κυρό Διονύσιο και εγκαινιάστηκε το Νοέμβριο του 1999 από τον Μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κυρό Χριστόδουλο. Επισκέπτες - προσκυνητές από την περιοχή μας αλλά και εκτός νομού, ακόμη και από το εξωτερικό, επισκέπτονται το Μουσείο για να θαυμάσουν από κοντά τα μνημεία. 36 Εικόνα 6.1.3: Μουσείο Μητροπολιτικού Μεγάρου Πηγή:

101 Διαδρομές Χάρτης 6.1.6: Περιοχή Μελέτης - Διαδρομές Πηγή: Οι δρόμοι είναι ως επί τω πλείστων ευθύγραμμα χαραγμένοι και κάθετοι μεταξύ τους. Αυτοί με την μεγαλύτερη κυκλοφορία είναι η οδός Δημητρίου Γούναρη, όπου αποτελεί έναν από τους βασικότερους εμπορικούς δρόμους της πόλης με καταστήματα, αθλητικά κέντρα, κέντρα ξένων γλωσσών, σχολεία κ.ά., με το ανατολικό της άκρο να καταλήγει στο κέντρο της πόλης, ενώ το δυτικό στον δρόμο προς το χωριό της Προσοτσάνης. Η οδός Ιουστινιανού είναι και αυτή μία από τις κεντρικές οδούς της πόλης, με λιγότερα εμπορικά καταστήματα βέβαια από την προηγούμενη και με το ανατολικό της άκρο να καταλήγει και αυτό σχεδόν στο κέντρο της πόλης. Οι κύριες πορείες πεζών και οχημάτων φαίνεται από τον χάρτη αριστερά και είναι αυτές με την κόκκινη διαγράμμιση, δηλαδή η οδός Δ. Γούναρη και Ιουστινιανού όπως αναφέρθηκαν και παραπάνω. Ενώ οι δευτερεύουσες και λιγότερο πολυσύχναστες είναι αυτές με την μπλε διαγράμμιση, σύμφωνα με τον χάρτη. Τέλος όλοι οι δρόμοι είναι διπλής κατεύθυνσης και πεζοδρομημένοι. 100

102 Βλάστηση 101 Χάρτης 6.1.7: Υφιστάμενη Βλάστηση

103 Η υφιστάμενη βλάστηση στην περιοχή μελέτης αποτελείται από πολλά και διαφορετικά είδη τόσο ξενικά όσο και ιθαγενή, όπου το καθένα από αυτά έχει διαφορετικές απαιτήσεις σε φροντίδα. Το είδος που κυριαρχεί είναι η Ελιά (Olea spp.), όπως φαίνεται και στον παραπάνω χάρτη. Οι χώροι προς διαμόρφωση είναι αρκετά ελλιπείς όσον αφορά την βλάστηση, με λίγα δέντρα και θάμνους διάσπαρτα, «ανίκανα» να ικανοποιήσουν τις λειτουργικές και αισθητικές ανάγκες τόσο των κατοίκων της περιοχής όσο και των περαστικών. Εξαίρεση αποτελεί το βόρειο τμήμα προς διαμόρφωση, όπου σε αντίθεση με τα άλλα δύο αποτελείται από υπερβολική βλάστηση σε σύγκριση με τον διαθέσιμο χώρο, άναρχα κατανεμημένη σε βαθμό τέτοιο ώστε να δυσκολεύει ακόμη και τη χρήση του από τους κατοίκους. Αξίζει να σημειωθεί πως τα περισσότερα φυτά που υπάρχουν στους πεζόδρομους και είναι ως επί το πλείστον Ελιές, βρίσκονται σε πολύ καλή κατάσταση, κι αυτό γιατί όπως (προσωπικά) παρατηρήθηκε φροντίζουν οι ιδιοκτήτες των οικοδομών για το κλάδεμά τους, το σκάλισμα κ.ά. 102

104 Εξοπλισμός Ο εξοπλισμός επίπλωση των χώρων προς διαμόρφωση είναι ο βασικός (όπως φαίνεται στις παρακάτω εικόνες), αυτόν δηλαδή που συναντάμε στους περισσότερους δημόσιους χώρους των πόλεών μας, όπως καθιστικούς χώρους (παγκάκια), φωτιστικά, κάδους απορριμμάτων, κολονάκια, διάφορες περιφράξεις και φρεάτια. Τα υλικά επικάλυψης που υπάρχουν τους χώρους μελέτης είναι γκαζόν και αγριόχορτο, στον δυτικό μόνο χώρο υπάρχουν δύο διάδρομοι από πλακάκια, όπως φαίνεται και στην εικίνα Εικόνα 6.1 4: Ο εξοπλισμός του ανατολικού τμήματος περιοχής μελέτης Εικόνα 6.1.6: Ο εξοπλισμός του βόρειου τμήματος περιοχής μελέτης Εικόνα 6.1.5: Ο εξοπλισμός του δυτικού τμήματος περιοχής μελέτης

105 Αναπτύγματα περιοχής μελέτης 104 Εικόνα 6.1.7: Ανάπτυγμα ανατολικού τμήματος περιοχής μελέτης Εικόνα 6.1.8: Ανάπτυγμα ανατολικού τμήματος περιοχής μελέτης

106 Εικόνα 6.1.9: Ανάπτυγμα βόρειου τμήματος περιοχής μελέτης 105 Εικόνα : Ανάπτυγμα βόρειου τμήματος περιοχής μελέτης

107 Εικόνα : Ανάπτυγμα δυτικού τμήματος περιοχής μελέτης Χαρακτηριστικά Δήμου Δράμας Γεωλογικά χαρακτηριστικά Από γεωλογική άποψη, η περιοχή ανήκει στην ευρύτερη κρυσταλλοπαγή μάζα της Ροδόπης, η οποία χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία όξινων πετρωμάτων.

108 Στην περιοχή της Δράμας επικρατούν οι σχιστόλιθοι, οι γνεύσιοι, οι αποσαθρούμενοι γρανίτες, οι ψαμμίτες και οι ασβεστολιθικοί σχηματισμοί. Τα παραπάνω πετρώματα, υπό την επίδραση των κλιματικών συνθηκών και της βλάστησης, αποσαθρώθηκα και έδωσαν αμμοαργιλώδη, βαθιά, δροσερά και γόνιμα εδάφη (Δήμος Δράμας). Υδρολογικά χαρακτηριστικά Ο Δήμος Δράμας ανήκει στην υδρολογική λεκάνη της πεδιάδας της Δράμας. Η υδροφορία των μαρμάρων της λεκάνης της Δράμας παρουσιάζει ιδιαίτερη σημασία. Ως πλεονεκτήματα της υδρογεωλογικής λεκάνης της πεδιάδας της Δράμας καταγράφονται η παρουσία του φαινομένου της υφαλμύρωσης του υπόγειου υδροφορέα, οι κανονικές τιμές νιτρικών αλάτων στο υδατικό δυναμικό (που προκύπτει λόγω της εντατικοποίησης της γεωργίας και της αλόγιστης χρήσης λιπασμάτων, κυρίως νιτρικών), ενώ μικρές θεωρούνται οι επιβαρύνσεις από τα αστικά και τα βιομηχανικά απόβλητα (συγκέντρωση βαρέων μετάλλων), καθώς επίσης και από τα κτηνοτροφικά απόβλητα. Όσον αφορά στο υδατικό δυναμικό, βασικό χαρακτηριστικό θεωρείται η συνεχής αύξηση των αναγκών ύδρευσης και άρδευσης. Οι ανάγκες για άρδευση αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία των υδατικών απαιτήσεων. Η χρήση των υδατικών πόρων στο Νομό Δράμας, αλλά και στο Δήμο Δράμας, με μία καλή προσέγγιση, κατανέμεται ως εξής: Γεωργία 87%, Ύδρευση 10% Βιομηχανία Ενέργεια κ.ά. χρήσεις 3%, όπου η απόδοση της χρήσης τους ιδιαίτερα για την γεωργία είναι απαράδεκτα χαμηλή (Δήμος Δράμας). 107 Διάρθρωση οικιστικού δικτύου Ο Δήμος Δράμας αποτελείται από δεκατρία (13) τοπικά διαμερίσματα και είκοσι δύο (22) οικισμούς, μαζί με την πόλη της Δράμας και το Τ.Δ. Νικοτσαρά της πρώην Κοινότητας Αργυρούπολης. Η πόλη της Δράμας αποτελεί την έδρας του Δήμου,

109 αλλά και του Νομού, ασκώντας κυρίαρχο ρόλο σε θέματα διοίκησης, καθώς και στις κοινωνικοοικονομικές, εμπορικές δραστηριότητες και αλληλεξαρτήσεις. Η Δράμα αποτελεί σημαντικό αστικό κέντρο και σε ενδοπεριφερειακό επίπεδο, καθώς σε συνδυασμό με την Καβάλα δημιουργού ένα ισχυρό δίπολο με ιδιαίτερα αναπτυξιακές προοπτικές. Στο περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας Μακεδονίας Θράκης, η Δράμα αναφέρεται ως μέρος ενός αναπτυξιακού τρίπτυχου αστικών κέντρων, μαζί με την Καβάλα και την Ξάνθη, οι οποίες δρουν αλληλοσυμπληρωματικά. Η Δράμα εμφανίζει στοιχεία δικτυώσεων και με την πόλη των Σερρών, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι αυτή υπερβαίνει τα όρια της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης. Το οικιστικό δίκτυο ακολουθεί κυρίως, ακτινική διάταξη γύρω από την έδρα του Δήμου, ενώ το οδικό δίκτυο, λόγω και της γεωμορφολογίας, περιπλέκεται περισσότερο στα νότια του Δήμου (πεδινά), εμφανίζοντας συνδέσεις και των μικρότερων οικισμών μεταξύ τους. Διαπιστώνεται, λοιπόν μια χωρική και αστική συγκέντρωση στην πόλη της Δράμας, με ένα ακτινωτό δίκτυο οικισμών, αλλά και ένα γραμμικό μεταξύ Δράμας Καβάλας Ξάνθης. Το Τ.Δ. Δράμας περιλαμβάνει, εκτός από την πόλη της Δράμας, τρείς ακόμη δορυφορικούς οικισμούς (Αμπελάκια, Ταξιάρχες, Νέα Σεβάστεια), που αποτελούν πιο ομοιογενείς πολεοδομικές ενότητες. Οι υπόλοιποι οικισμοί του Δήμου Δράμας μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Α. Στους οικισμούς που αναπτύσσονται πάνω από την Εθνική οδό Τελωνείο Εξοχής Κ. Νευροκόπι Προσοτσάνη Δράμα Νικηφόρος Παρανέστη Σταυρούπολη Ξάνθη και στο τμήμα που διαπερνά το Δήμο Δράμας. Αυτοί οι οικισμοί, με δευτερεύων πόλο ανάπτυξης τον Ξυροπόταμο (πρωτεύων Δράμα) είναι το Μοναστηράκι, η Καλλίφυτος, το Μακρυπλάγι, οι Ταξιάρχες, η Μεταμόρφωσις Σωτήρα, ο Βαθύλακος, ο Πολύκαρπος, τα Δεντράκια και το Λιβαδερό και χωροθετούνται στους πρόποδες του Φαλακρού όρους. 108

110 Οι οικισμοί αυτοί, τυπικοί αγροτικοί, αναπτύσσονται σε σταδιακά κλιμακούμενη υψομετρικά τοποθεσία, δημιουργώντας τόσο προβλήματα πρόσβασιμότητας, όσο και προσπελασιμότητας. Β. Στους οικισμούς που αναπτύσσονται στα πεδινά του Δήμου, όπου υπάρχει ιδιαίτερα ανεπτυγμένο και πυκνό οδικό δίκτυο, εκμεταλλευόμενοι και το εθνικό οδικό δίκτυο που περνάει από την περιοχή. Σε αυτήν την ομάδα ανήκουν όλοι οι υπόλοιποι οικισμοί, συμπεριλαμβανομένης και της πόλης της Δράμας. Στα όρια του Δήμου, μεγάλοι οικισμοί είναι ο Ξηροπόταμος και η Χωριστή. Ο μεν πρώτος βρίσκεται στους πρόποδες του Φαλακρού όρους, ενώ η Χωριστή στη συμβολή των Εθνικών Οδών προς Ξάνθη και Καβάλα (Δήμος Δράμας). Μέγεθος πληθυσμού Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ο μόνιμος πληθυσμός του Δήμου Δράμας ανέρχεται σε κατοίκους, ενώ ο πραγματικός σε κατοίκους. Έχει πληθυσμιακή πυκνότητα 114,9 κατοίκων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. 109 Μετεωρολογικά στοιχεία Τα μετεωρολογικά στοιχεία συγκεντρώθηκαν από τον Μετεωρολογικό Σταθμό της Δράμας (υψόμετρο 128μ), και συμπληρώθηκαν από τον μετεωρολογικό σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, που τοποθετήθηκε μεταξύ Μικροχωριού και Φτελιάς, από τις 4/9/2009 και αφορούν τα έτη 1997 έως Τα βροχομετρικά στοιχεία συλλέχθηκαν από

111 τον Βροχομετρικό Σταθμό Νικηφόρου (υψόμετρο 280μ) και αφορούν τα έτη 1977 έως Παρακάτω παρουσιάζονται αναλυτικά τα μετεωρολογικά στοιχεία. Άνεμοι Οι επικρατέστεροι άνεμοι στην περιοχή είναι οι Βορειοανατολικοί με ποσοστό 13,06% και ακολουθούν με μικρότερο ποσοστό οι Ανατολικοί και οι Νοτιοδυτικοί. Η συχνότερη ένταση των επικρατούντων ανέμων είναι 1-4 Beaufort. Άνεμοι μεγάλης εντάσεως δεν αποτελούν γνώρισμα της περιοχής μελέτης και σπάνια εμφανίζονται άνεμοι εντάσεως μεγαλύτερης των 6 Beaufort. Θερμοκρασία Θερμότερος μήνας στην περιοχή είναι ο Αύγουστος και ο ψυχρότερος ο Ιανουάριος. Η μέση μηνιαία θερμοκρασία κυμαίνεται από 4,42 C έως 25,4 C. Η μέση μέγιστη θερμοκρασία που έχει παρατηρηθεί είναι 27 C ενώ η μέση ελάχιστη είναι 3,26 C. 110 ΕΤΗ ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΔΕΚ ,26 5,04 8, , , ,1 8,8 4, ,59 5,81 9, , ,3 22,1 16, ,41 5,41 10, , ,1 20,6 17,9 12 5,8 M.O. 4,42 5,42 9, ,4 21,3 16,2 10 5,5 Πίνακας 6.2.1: Μέσος όρος τιμών θερμοκρασιών αέρος ( C ) σταθμού Δράμας.

112 Βροχοπτώσεις Το ετήσιο ύψος βροχής μιας περιοχής και η κατανομή της κατά τη διάρκεια του έτους αποτελούν σημαντικούς παράγοντες, που καθορίζουν το είδος και τη σύνθεση της βλάστησης που επικρατεί σε αυτή. Η πορεία της βροχής στη περιοχή μελέτης κατά τη διάρκεια του έτους παρουσιάζει ένα μέγιστο το χειμώνα και μάλιστα το μήνα Δεκέμβριο (81 mm), και ένα ελάχιστο το φθινόπωρο, το μήνα Αύγουστο (27,3 mm). Η βροχή αυξάνεται από το τέλος του φθινοπώρου προς το χειμώνα και ελαττώνεται καθώς προχωράμε προς την άνοιξη και το καλοκαίρι. Οι μήνες Αύγουστος και Σεπτέμβριος είναι οι ξηρότεροι του έτους και η βροχόπτωση τότε είναι πολύ χαμηλή. Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής είναι 615,86 mm, συνεπώς η Δράμα μπορεί να χαρακτηριστεί ως μέτρια βροχερή περιοχή. Η κατανομή της βροχής είναι λίγο-πολύ ομοιόμορφη σε όλες τις εποχές του έτους, χωρίς να παρουσιάζονται διακυμάνσεις 111 ΕΤΗ ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΔΕΚ ,59 61,3 41, , , , ,22 52,8 39, , ,5 32,2 39, ,42 46,3 60, , ,8 57,9 69, M.O. 51,41 53,5 47, , , , Πίνακας 6.2.2: Μέσος όρος τιμών βροχοπτώσεων (σε m.m ) σταθμού Νικηφόρου

113 Χιόνι Χαλάζι Παγετοί Ομίχλη Πτώση χιονιού παρατηρείται κυρίως τους χειμερινούς μήνες και τον Μάρτιο, ενώ λιγότερο τον Απρίλιο. Δεν παρατηρείται συχνότητα χαλαζιού στην περιοχή. Οι παγετοί εμφανίζονται κυρίως τους χειμερινούς μήνες, τον Μάρτιο και τον Νοέμβριο. Ομίχλη εμφανίζεται περισσότερο τον Ιανουάριο και τον Οκτώβριο ενώ ελάχιστα εμφανίζεται όλους τους μήνες του χρόνου εκτός τους καλοκαιρινούς. 5.3 Δυνατότητες- Περιορισμοί Η προσβασιμότητα στον χώρο μελέτης μπορεί να γίνει εύκολα, αφού βρίσκεται κοντά σε κεντρικούς δρόμους. Η τοπογραφία του εδάφους είναι επίπεδη και αυτό βοηθάει αρκετά στη σχεδίαση. 112 Ο ανατολικός χώρος μελέτης βρίσκεται απέναντι από δημοτικό σχολείο όπου μπορεί να χρησιμοποιείται από τους μαθητές για παιχνίδι καθώς και από γονής σαν χώρος αναμονής. Βρίσκεται σχετικά κοντά στο κέντρο της πόλης, οπότε θα το χρησιμοποιούν και περισσότερα άτομα. Υπάρχουν ιστορικοί χώροι της Δράμας κοντά στην περιοχή μελέτης (1 ο Μητροπολιτικό Μέγαρο - Μουσείο). Γυμνάσιο Λύκειο, Εκπαιδευτήρια,

114 Η υπάρχουσα βλάστηση αποτελεί περιορισμό στη σχεδίαση, αφού τα δέντρα είναι μεσαίας ηλικίας (5-10 χρόνων) και είναι δύσκολο να απομακρυνθούν. 113

115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο 6.1 Ιδεόγραμμα Σκοπός είναι η δημιουργία ενός νέου τοπίου, όπου μπορούν να συνυπάρξουν και να συνομιλήσουν το φυσικό στοιχείο με το αστικό τοπίο, η παλιά με τη νέα δομή, το δημόσιο με το ιδιωτικό, το πλήρες με το κενό. 114 Χάρτης 7.1.1: Ιδεόγραμμα

116 6.2 Πρόταση Η συμπαγής μορφή, η πυκνότητα του οικοδομικού όγκου, σε συνδυασμό με την σημαντική μείωση των ελευθέρων χώρων πρασίνου καθώς και την παράβλεψη δενδροφύτευσης στο δίκτυο πεζοδρόμων, ενισχύουν σημαντικά την αρνητική εικόνα μιας πόλης. Επίσης σημαντικής επίδρασης παράμετρος αποτέλεσε η σταδιακή, μαζική αντικατάσταση της χαμηλής βλάστησης και του εδάφους που καλύπτεται από υλικά όπως το beton, ή οι συμπαγής κυβόλιθοι και άσφαλτος, που συσσωρεύουν μεγάλα ποσά θερμότητας κατά την διάρκεια της ημέρας, τα οποία απελευθερώνουν την νύχτα προκαλώντας αύξηση της θερμοκρασίας του αστικού ιστού, ή στην αντίθετη περίπτωση μη απορροφώντας τα νερά των βροχών καταλήγοντας σε πλημμυρισμένες πόλεις. Η προστασία του περιβάλλοντος και η βελτίωση του μικροκλίματος σε κάθε αστική περιοχή αποτελούν τα άμεσα θέματα με τα οποία είναι ανάγκη να ασχοληθούν «οι επιστήμονες του χώρου», αρχιτέκτονες τοπίου, αρχιτέκτονες, κοινωνιολόγοι, περιβαλλοντολόγοι κ. λ. Η λήψη μέτρων που θα προωθούν την βελτίωση του κλίματος, αλλά και η επιβολή κυρώσεων για τους παραβάτες κρίνονται απαραίτητα. 115 Μέσα από αναπλάσεις πολεοδομικών μελετών είναι αναγκαία η κοινή διαμόρφωση των ελεύθερων μικρών αστικών χώρων. Δημιουργώντας έτσι μικρά πάρκα με άμεσα ωφέλιμα αποτελέσματα τόσο στον περιβάλλον όσο και στην αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της πόλης. Επίσης καθοριστικό ρόλο έχει και η δημιουργία λωρίδων πρασίνου που ενώνουν τα πάρκα αυτά.

117 Προτείνεται η χρήση μαλακών, απορροφητικών, μη ανακλαστικών υλικών χαμηλής θερμοχωρητικότητας και οι ανοιχτόχρωμες επιστρώσεις τους. Εφόσον οι σκληρές επιφάνειες είναι απαραίτητες επιλέγουμε υλικά από τα οποία επιτρέπεται η απορρόφηση των υδάτων από το υπέδαφος (χρήση διάτρητων κυβόλιθων ή αδρανών υλικών). Απαραίτητη είναι η αξιοποίηση κάθε δυνατότητας φύτευσης με στόχο τον σκιασμό, τον ηλιασμό, την ανεμοπροστασία και την αισθητική του χώρου. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στα είδη φύτευσης ώστε να επιτυγχάνεται η διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας το χειμώνα, αλλά και η ανάπτυξη των φυτών στις κλιματικές συνθήκες της περιοχής όπως: ατμοσφαιρική ρύπανση, υγρασία, περιορισμένος χώρος. Επιβάλλεται η εκπαίδευση και ενημέρωση των πολιτών τόσο για θέματα που αφορούν το μικροκλίμα του αστικού ιστού, όσο και για τις ωφέλειες που θα προκύψουν από την σωστή διαμόρφωση των κομβικών αστικών κενών. Τέλος, απαιτείται η σύσταση δημόσιου φορέα που θα επιβλέπει και θα προωθεί μέσω οικονομικών κινήτρων, την σωστή λειτουργία των χώρων αυτών. 116

118 6.3 Σχέδιο Γενικής Οργάνωσης 117 Χάρτης 7.3.1: Σχέδιο Γενικής Οργάνωσης

119 Με βάση την καινούρια σχεδίαση οι κάτοικοι μπορούν να αποκτήσουν μία πιο άμεση σχέση με τον δημόσιο χώρο μέσα από μικρά αστικά περιβάλλοντα, τα οποία θα επαναλαμβάνονται σ αυτόν. Ο δημόσιος χώρος γίνεται προέκταση του σπιτιού τους, αλλά και χώρος κοινωνικής δραστηριοποίησης. Δημιουργείτε ένας χώρος που δίνει ταυτότητα, ενεργοποιεί και ενοποιεί τη γειτονιά με ήπιες χρήσεις, προσφέρει ηρεμία και ησυχία μακριά από την υπερβολική κίνηση των αυτοκινήτων, επιδρά θετικά στο μικροκλίμα της περιοχής με κατάλληλες φυτεύσεις και τη χρησιμοποίηση φιλικών προς το περιβάλλον υλικών. Ταυτόχρονα βελτιώνεται το δίκτυο πεζοδρόμων ενισχύοντας την πεζή μετακίνηση, βελτιώνοντας την προσβασιμότητα των ΑΜΕΑ και των ποδηλάτων, συνδέοντας τον αστικό ιστό και επιτρέποντας κινήσεις άνετες, ευχάριστες, φυσικές. 118 Οργανώνεται ο χώρος, μέσω των φυτεύσεων, των υπαίθριων καθιστικών και άλλων αστικών επίπλων καθώς και ενός μοτίβου από υπερυψωμένες επιφάνειες υλικών (μάρμαρο, ξύλο και βλάστηση) ορατά κατά τόπους, εκπλήσσοντας ευχάριστα κατοίκους και περαστικούς ωθώντας τους να τα χρησιμοποιήσουν.

120 Κατασκευές Υλικά Εικόνα : Σιδερένιες πολυθρόνες σε διάφορα σημεία των πεζοδρομίων Εικόνα : Μαρμάρινα καθιστικά σε υπερυψωμένα μαρμάρινα σημεία Εικόνα : Σιδερένια τραπεζάκια με καρέκλες σε υπερυψωμένα ξύλινα σημεία Τα απλά καθιστικά είναι απαραίτητα για να μαζευτεί ο κόσμος και να παραμείνει. Η αυθόρμητη χρήση του δημόσιου χώρου εφόσον υπάρχει η ελάχιστη υποδομή θα αναδείξει διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, πχ κοινωνικές συνευρέσεις ανθρώπων τρίτης ηλικίας, εφήβων, ανθρώπων με κοινά πολιτιστικά ενδιαφέροντα, όπως παίχτες σκακιού, street dancers κλπ. 119 Απαραίτητο πλέον στοιχείο για όλες τις γειτονιές των πόλεων, είναι οι κάδοι απορριμμάτων μπορούν να εγκατασταθούν ολοκληρωμένα κέντρα ανακύκλωσης που θα έχουν και ενημερωτικό χαρακτήρα. Πέρα από τα οφέλη για το περιβάλλον, η ανακύκλωση θα μειώσει και τον όγκο των απορριμμάτων που συχνά ξεχειλίζουν στους δρόμους των πυκνοκατοικημένων γειτονιών. Εικόνα : Κάδος απορριμμάτων

121 Εικόνα : Επιδαπέδια φωτιστικά Ο φωτισμός ανάμεσα στα οικοδομικά τετράγωνα συνεισφέρει αίσθημα ασφάλειας κατά τις βραδινές ώρες. Συνδυασμός φωτιστικών πηγών, μερικών ψηλών αλλά και χαμηλών για να φωτίζεται αρκετά η διαδρομή του κάθε πεζού θεωρούνται ιδανικές. Εικόνα : Φωτιστικά με γλάστρες να κρέμονται από τις άκρες Η νέα πλακόστρωση, κατάλληλη για τους πεζούς και τα οχήματα κυκλοφορίας που θα υποδεχτεί, είναι ένα από τα ενωτικά στοιχεία των παρεμβάσεων, θα δίνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα, μια ενιαία ταυτότητα στο χώρο. Προτείνεται οικολογικό υλικό, διάτρητοι κυβόλιθοι ώστε να είναι σε θέσει να προσροφούν υγρασία και θερμότητα χωρίς να είναι απαραίτητα κάτι ακριβό. 120 Εικόνα : Πλακόστρωση Διάτρητοι κυβόλιθοι

122 Εικόνα : Δεντροστοιχίες Βασικό συστατικό των οικοδομικών τετραγώνων είναι το πράσινο. Εκεί που ήδη υπάρχουν δεντροστοιχίες είναι απαραίτητο να διατηρηθούν και να συμπληρωθούν αν χρειάζεται. Νέες δεντροστοιχίες φυτεύονται σε σταυρούς με νότιο προσανατολισμό για να προσφέρουν σκιά εκεί που χρειάζεται και βόρειο για τα προστατεύσουν από τα παγωμένα ρεύματα. Ποικιλίες που παραδοσιακά έχουν χρησιμοποιηθεί στον αστικό ιστό και έχουν αποδείξει την ανθεκτικότητά τους θα προτιμηθούν. 121 Θα πρέπει να εξασφαλιστούν ελεγχόμενοι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων στους κατοίκους του οικοδομικών τετραγώνων που δεν έχουν ιδιόκτητούς χώρους. Προτείνεται να επεκταθεί κατά μήκος των μεγαλύτερων πλευρών των δρόμων για το μέγιστο αριθμό θέσεων. Εικόνα : Χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων

123 Απαραίτητη γραμμική υποδομή, αποτελεί μέρος της σχεδίασης είναι ένα ευρύτερο δίκτυο ποδηλατοδρόμων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση ο ποδηλατοδρόμος «τρέχει» κατά μήκος των τετραγώνων, ανάμεσα σε δύο δεντροστοιχίες και καταλήγει σε κεντρικούς οδούς (Δημητρίου Γούναρη και Ιουστινιανού). Έτσι μία βόλτα με ποδήλατο αποκτά νέο ενδιαφέρον. Εικόνα : Ποδηλατοδρόμος 122 Παρέχεται η ελάχιστη υποδομή για χώρους στάθμευσης ποδηλάτων, διάσπαρτοι δίπλα στα οικοδομικά τετράγωνα, κοντά στις εισόδους των κατοικιών, θα εξυπηρετούν τους κατοίκους και θα βοηθήσουν στην καθιέρωση του μέσου αυτού στην συνείδηση των πολιτών. Εικόνα : Χώρος στάθμευσης ποδηλάτων

124 Εικόνα : Υπερυψωμένα επίπεδα με διαφορετικά υλικά 123 Το ανάγλυφο της περιοχής είναι επίπεδο χωρίς να παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον, έτσι δόθηκε η αφορμή για την χρήση κάποιων επιπέδων που θα προσδίδουν ενδιαφέρον στο χώρο δίνοντάς του έτσι και έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Τα επίπεδα αυτά έχουν διαφορετικά ύψη από 20 έως 60 εκατοστά, με διάφορα υλικά όπως μάρμαρο, ξύλο και βλάστηση, η ένωση μεταξύ των επιπέδων γίνεται με επιδαπέδιο φωτισμό, επισημαίνοντας την υψομετρική διαφορά κατά τις νυχτερινές ώρες και δίνοντας ταυτόχρονα μια άλλη αισθητική στον χώρο. Βρίσκονται διάσπαρτα σ αυτόν κατά μήκος των δρόμων και διαμορφωθήκαν κατάλληλα δημιουργώντας στιγμές έκπληξης μέσα στον αστικό ιστό.

125 124 Εικόνα : Ανατολικά τμήμα περιοχής μελέτης

126 125 Εικόνα : Δυτικό τμήμα περιοχής μελέτης

127 126 Εικόνα : Βόρειο τμήμα περιοχής μελέτης

128 7.4 Σχέδιο Φύτευσης 127 Χάρτης 7.4.1: Σχέδιο Φύτευσης