ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ Φωτεινή Η. Χαρίτου Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2007 Επιβλέπουσα: Καθηγήτρια Σ. Μητακίδου

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Αφετηρία και στόχος της έρευνας 1 Α ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων 1.1 Κοινωνικοποίηση Θεωρίες της κοινωνικοποίησης του ρόλου των φύλων Η ψυχαναλυτική θεωρία Οι βιολογικές θεωρίες Οι περιβαντολλογικές θεωρίες Άλλες περιβαντολλογικές θεωρίες: Η θεωρία της Bem και η θεωρία των Martin και Halverson Η θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης 16

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων 2.1 Στερεότυπα: Έννοια και ορισμός Τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων. Σεξισμός και σεξιστικά στερεότυπα Έμμεσες μορφές σεξισμού: Γλωσσικός σεξισμός 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Φορείς κοινωνικοποίησης ως προς το ρόλο των δυο φύλων 3.1 Η οικογένεια Το σχολείο Το σχολικό πρόγραμμα Το παραπρόγραμμα Τα στερεότυπα των φύλων στα σχολικά εγχειρίδια του Δημοτικού Αλληλεπίδραση εκπαιδευτικών και μαθητών/τριών Σχολική επίδοση και διαφορές των φύλων Επαγγελματικός προσανατολισμός Οι ομάδες συνομήλικων Μέσα μαζικής ενημέρωσης 43

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ρόλος της γυναίκας 4.1 Ο επαγγελματικός ρόλος των γυναικών 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Απεικόνιση του γυναικείου φύλου στην παιδική λογοτεχνία 5.1 Η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων μέσα από την παιδική λογοτεχνία Σεξισμός και παιδική λογοτεχνία Απεικόνιση του γυναικείου φύλου σε σύγχρονα παιδικά μυθιστορήματα 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Απεικόνιση του γυναικείου φύλου στα λαϊκά παραμύθια 6.1 Το παραμύθι και η αρχή του Η παιδαγωγική αξία των παραμυθιών Φεμινιστική κριτική των λαϊκών παραμυθιών Απεικόνιση του γυναικείου φύλου στα λαϊκά παραμύθια προηγούμενες έρευνες 67

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Μέθοδος ανάλυσης 7.1 Ανάλυση περιεχομένου Πηγές Μονάδες ανάλυσης επιλογή κατηγοριών 79 Β ΜΕΡΟΣ Η ΕΡΕΥΝΑ Η εικόνα της γυναίκας στα παραδοσιακά ελληνικά παραμύθια ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των γυναικών 8.1 Φυσικά χαρακτηριστικά των γυναικών Διανοητικά χαρακτηριστικά των γυναικών Κοινωνικά χαρακτηριστικά των γυναικών Ηθικά χαρακτηριστικά των γυναικών Θετικά χαρακτηριστικά Αρνητικά χαρακτηριστικά 96

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Δραστηριότητες των γυναικών 9.1 Οικιακές δραστηριότητες Επαγγελματικές δραστηριότητες Δραστηριότητες φροντίδας παιδιών Κοινωνικές δραστηριότητες Ψυχαγωγικές δραστηριότητες Άλλες δραστηριότητες 122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Η γυναίκα και το άλλο φύλο 10.1 Γυναίκα και γάμος Οι σχέσεις των δύο φύλων Σχέσεις εχθρικές - ανταγωνιστικές Σχέσεις φιλικές ισότιμες Οι επιθυμίες, οι φιλοδοξίες και ο λόγος των γυναικών Γλωσσικός σεξισμός 145

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Συμπερασματικές σκέψεις και προτάσεις 11.1 Συμπερασματικές σκέψεις Πρόταση για τη διδακτική αξιοποίηση των παραμυθιών στο σχολείο 154 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 164

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Αφετηρία και στόχος της έρευνας «Το παραμύθι δεν είναι ούτε απλό φαντασμαγορικό παιχνίδι, ούτε φαντασία χωρίς βαθύτερο νόημα, αλλά εξάγγελος αιώνιων αληθειών μέσα σε συμβολικές εικόνες». J.Grimm 1 Σύμφωνα με την Rockwell (1974) «Η λογοτεχνία αποτελεί βασικό μέρος του κοινωνικού μηχανισμού, ένα θεσμό όπως κάθε άλλος, και τέτοια υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια. Kι αυτό χάρη στη γλώσσα. Γιατί η γλώσσα επεκτείνει σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα της επικοινωνίας κι έτσι γίνεται δυνατό να μεταβιβάσει κανείς κάτι σε κάποιον άλλο, δίχως να χρειάζεται να προβεί σε αντίστοιχες ενέργειες. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό προκειμένου για την κοινωνικοποίηση των μικρών παιδιών, τα οποία στην ανθρώπινη κοινωνία, αντίθετα με ό, τι συμβαίνει στην κοινωνία των ζώων, κατηχούνται στη συμπεριφορά και τους κανόνες της κοινωνίας τους, όχι μόνο με την υποδειγματική συμπεριφορά των μεγαλυτέρων τους, αλλά και, σε μεγάλο μάλιστα βαθμό, με τη γλώσσα. Και όχι μόνο με τη γλώσσα της καθημερινής ομιλίας, αλλά, ιδιαίτερα με την αφηγηματική λογοτεχνία» (σ. 20). Ένα από τα πρώτα είδη της προφορικής αφηγηματικής λογοτεχνίας είναι τα παραμύθια. Το πανάρχαιο αυτό λογοτεχνικό είδος, που ξεκίνησε πριν χιλιάδες χρόνια και χάρη στους φημισμένους παραμυθάδες έφτασε μέχρι τις μέρες μας, καταξιώθηκε ως είδος λαϊκής τέχνης και αναγνωρίστηκε ως μέσο αγωγής καθώς προβάλλει στα παιδιά πρότυπα και αξίες. 1 Βλ. Βασιλειάδου, (1988). 1

9 Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πάμπολλες συζητήσεις γύρω από τα παραμύθια και τις ιδέες και αξίες που αυτά προβάλλουν αναφορικά με το γυναικείο φύλο. Οι συζητήσεις αυτές εντάσσονται στο ευρύτερο πλαίσιο των μελετών που ενδιαφέρονται να εξετάσουν τους τρόπους παρουσίασης του γυναικείου φύλου μέσα στα παιδικά λογοτεχνήματα. Εδώ και πάνω από 20 χρόνια οι φεμινίστριες (Bottigheimer 1897, Tatar 1992, Soriano 1977 κ.α.) έχουν επιτεθεί αμείλικτα στο παραμύθι, υποστηρίζοντας ότι τα στερεότυπα του φύλου που περιέχονται σε αυτό εξυπηρετούν την ενίσχυση των περιοριστικών εικόνων του κοριτσιού και της γυναίκας, οι οποίες είναι ήδη βαθιά ριζωμένες μες τον πολιτισμό μας (Κανατσούλη, 1999). Η γυναίκα είναι, άλλωστε, ένα θέμα που έρχεται και επανέρχεται στα λογοτεχνικά κείμενα όλων των εποχών, πολύ συχνά μάλιστα, με στερεότυπο τρόπο. Η παρουσία της, επομένως, στα παραμύθια αξίζει αναμφισβήτητα ιδιαίτερης μελέτης, μια και γίνεται πεδίο ταυτίσεων ή απωθήσεων, συμμετοχής ή αδιαφορίας εκ μέρους του/της αναγνώστη/τριαςμαθητή/τριας. Η δική μου εργασία έχει σκοπό να παρουσιάσει την εικόνα της γυναίκας που προβάλλεται μέσα από τα παραδοσιακά ελληνικά παραμύθια και να εξετάσει σε ποιο βαθμό αυτή η εικόνα αντανακλά τη σύγχρονη τους κοινωνική πραγματικότητα. Μέσω αυτής της παρουσίασης, θα ήθελα να επισημάνω πως η ανάγνωση παραμυθιών από τα παιδιά είναι ένας παράγοντας που - σε συνδυασμό με άλλους που θα παρακολουθήσουμε στο θεωρητικό πλαίσιο- παίζει κάποιο ρόλο αφ ενός στη διαμόρφωση προκαθορισμένων, θετικών ή αρνητικών τάσεων και στάσεων των παιδιών απέναντι στο γυναικείο φύλο και αφ ετέρου στη διαμόρφωση της ίδιας τους της προσωπικότητας. Ταυτόχρονα, επιδίωξη μου στη μελέτη αυτή είναι αφ ενός να μη μείνω μόνο στην αρνητική κριτική για την όποια στερεότυπη παρουσίαση του γυναικείου φύλου μέσα στα παραδοσιακά παραμύθια και αφ ετέρου να αποφύγω την απροβλημάτιστη αποδοχή των εξιδανικευμένων και ρομαντικών γυναικείων προτύπων. Δεν επιθυμώ να θρηνήσω για την καταπίεση των γυναικών ανά τους αιώνες αλλά ούτε και να εκθειάσω τη μοναδικότητα της γυναικείας σοφίας ή ευαισθησίας. Επιθυμώ όμως να δείξω πώς η όποια στερεότυπη παρουσίαση του γυναικείου φύλου στα παραδοσιακά παραμύθια μπορεί ύστερα από δημιουργική μελέτη, να οδηγήσει στην παραγωγή νέων συμπερασμάτων για τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. H προτίμηση μου στα παραδοσιακά ελληνικά παραμύθια οφείλεται- εκτός από την ιδιαίτερη αγάπη μου γι αυτά- στη σχετικά ελλιπή ελληνική βιβλιογραφία πάνω σε αυτό το 2

10 θέμα. Επιπλέον, πιστεύουμε πως τα οποιαδήποτε ιδεολογικά μηνύματα μεταδίδονται στα παιδιά εξίσου επίμονα, σταθερά και ανεξίτηλα και με μέσα που κυριαρχούν εκτός σχολείου. Τα παραμύθια είναι ένα από τα πρώτα είδη της λογοτεχνίας, με το οποίο τα παιδιά έρχονται σε επαφή. Και είναι κατά πάσα πιθανότητα και το πρώτο γραπτό κείμενο, μέσα από το οποίο τα παιδιά παίρνουν τις πρώτες πληροφορίες για το ρόλο των δύο φύλων. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το σημαντικό ρόλο των προτύπων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας των μελλοντικών ανδρών και γυναικών και των μεταξύ τους σχέσεων. Κατά τη διάρκεια της εργασίας μου συνάντησα αρκετούς ανθρώπους που θεώρησαν πως το ενδιαφέρον μου για τα παραμύθια δεν ήταν και τόσο επίκαιρο. Αρκετοί ισχυρίζονταν πως τα παιδιά στις μέρες μας δεν έρχονται σε επαφή με τις παραδοσιακές ιστορίες των παραμυθιών και άρα θεώρησαν την εργασία μου ανώφελη. Με παρότρυναν να ασχοληθώ με την ισχυρή επίδραση που ασκούν άλλα μέσα ενημέρωσης (κινούμενα σχέδια, ηλεκτρονικά παιχνίδια) επίδραση φυσικά αναμφισβήτητη- στη διαμόρφωση των αντιλήψεων των παιδιών για το ρόλο των δύο φύλων. Όλα αυτά που άκουσα μου φαίνεται πως υποτιμούν τη συνεχιζόμενη δύναμη του παραμυθιού. Διότι τα παιδιά που συνάντησα και συναντώ είναι όλα σχεδόν εξοικειωμένα με τις γνωστές παραδοσιακές ιστορίες των παραμυθιών και γνωρίζουν μάλιστα και αρκετές από τις λεπτομέρειες τους. Τα παραμύθια λοιπόν διαβάζονται ίσως όχι βέβαια με την ίδια συχνότητα που διαβάζονταν στο παρελθόν- και θα συνεχίζουν να διαβάζονται στα μικρά παιδιά αλλά και από τα ίδια τα παιδιά. Άρα η όποια αναφορά σε αυτά και η όποια μελέτη τους δεν θα πρέπει να θεωρείται άσκοπη, άτυχη και ανεπίκαιρη. Η ιδέα να εξερευνήσω τους τρόπους απεικόνισης της γυναίκας στο παραδοσιακό παραμύθι συνδυάζεται με το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το γενικότερο κοινωνικό πρόβλημα της ισότητας των δύο φύλων. Η εργασία διαιρέθηκε σε 2 μέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από 7 κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται στοιχεία από τις θεωρίες της κοινωνικοποίησης του ρόλου των φύλων. Στο δεύτερο αναλύεται η έννοια των στερεοτύπων και γίνεται λόγος για τα σεξιστικά στερεότυπα. Στο τρίτο κεφάλαιο επισημαίνονται οι φορείς κοινωνικοποίησης και στο τέταρτο εξετάζεται ο επαγγελματικός ρόλος των γυναικών. Στο πέμπτο και στο έκτο παρουσιάζεται η απεικόνιση του γυναικείου φύλου στην παιδική λογοτεχνία και στα λαϊκά παραμύθια. Τέλος, στο έβδομο περιγράφονται η μέθοδος της έρευνας και οι κατηγορίες ανάλυσης. Επίσης τίθενται τα ερωτήματα στα οποία βασίζεται η έρευνα και εκτίθενται τα στάδια διεξαγωγής της. 3

11 Στο δεύτερο μέρος, που αποτελείται από 4 κεφάλαια, καταγράφεται, περιγράφεται και σχολιάζεται η γυναικεία παρουσία στα παραμύθια και στο τέλος, εκτίθενται τα γενικά συμπεράσματα και διατυπώνονται κάποιες προτάσεις για τη διδακτική αξιοποίηση των παραδοσιακών παραμυθιών στο σχολείο. Η εργασία τελειώνει με την απαραίτητη βιβλιογραφία. 4

12 Α ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ 1.1 Κοινωνικοποίηση Μία βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη και τη λειτουργία κάθε κοινωνίας ή κοινωνικής ομάδας είναι η κοινωνικοποίηση των μελών της, δηλαδή η αφομοίωση των πολιτιστικών στοιχείων, των αξιών και των κανόνων, οι οποίες αποτελούν και εκφράζουν τη συγκεκριμένη κοινωνία ή ομάδα. Με άλλα λόγια «η κοινωνικοποίηση είναι μια συνεχιζόμενη μαθησιακή διαδικασία με την οποία το άτομο γίνεται μέλος μιας κοινωνίας, μιας ομάδας και ενός πολιτισμού. Με τη διαρκή αυτή διαδικασία το άτομο αποκτά και βρίσκει, μέσα σε ένα ορισμένο κοινωνικό σύστημα την ταυτότητα του. Στη διαδικασία αυτή το άτομο εσωτερικεύει, εναποθηκεύει και ιδιοποιεί αξίες, αρχές, κανόνες, πρότυπα συμπεριφοράς, διάφορους κοινωνικούς ρόλους ενός ορισμένου κοινωνικού συστήματος κλπ., με σκοπό την άμεση προσαρμογή και την ένταξη του σε αυτό, ως ένα συνειδητό και ενεργό πια μέλος» (Χατζηδήμου, 2002, σ. 142). Η κοινωνικοποίηση είναι μία πολύπλευρη, πολύπλοκη και δυναμική λειτουργία. Είναι επίσης συνεχής και ασταμάτητη, επειδή η εξέλιξη και η ανακατανομή των ρόλων κατά τη διάρκεια της ζωής είναι αδιάκοπη. Συγκεκριμένα, είναι μία πορεία που διαρκεί σε όλη τη ζωή του ατόμου αν και αναφέρεται κυρίως σε παιδιά. Απευθύνεται σε κάθε άτομο χωριστά, γιατί κάθε άνθρωπος έχει τις ιδιομορφίες του και δεν αντιδρούν όλοι με τον ίδιο τρόπο κατά την εκμάθηση των κοινωνικών κανόνων, δεν έχουν όλοι την ίδια δεκτικότητα και δε δείχνουν την ίδια διάθεση για προσαρμογή στο κοινωνικό περιβάλλον. Μέσω της κοινωνικοποίησης τα άτομα αποκτούν γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις, οι οποίες τα κάνουν ικανά να συμμετέχουν στη ζωή και στις δραστηριότητες των κοινωνικών ομάδων και ολόκληρης της κοινωνίας. Η κοινωνικοποίηση είναι μάθηση και πρέπει να διαχωριστεί από την ωρίμανση, η οποία έρχεται σχετικά αυτόματα, ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των δυνατοτήτων της ανθρώπινης φύσης. Βέβαια, η διαμόρφωση της ανθρώπινης φύσης είναι το 5

13 αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης πορείας και της δυναμικής αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης δύο βασικών παραγόντων: της κληρονομικής ιδιοσυστασίας, με όλες τις ιδιομορφίες που αυτή παρουσιάζει κατ άτομο και των κοινωνικοπολιτισμικών παραγόντων, που η ποικιλία των μορφών τους είναι άπειρη. Έτσι, επόμενο είναι κάθε προσωπικότητα να είναι μοναδική και ιδιαίτερη. Θεωρητικά κάθε άτομο έχει, σε μεγάλο βαθμό, τη δυνατότητα της διαμόρφωσης της εξέλιξης του. Η ελευθερία του όμως αυτή περιορίζεται από την πίεση που του ασκείται μέσα στην ομάδα στην οποία ανήκει και από τους θεσμούς της κοινωνίας του (Κανταρτζή, 2003). Η κοινωνικοποίηση είναι μία σύνθετη διαδικασία με πολυδιάστατο χαρακτήρα που πραγματοποιείται από πολλές κατευθύνσεις και διαθέτει πολλές πηγές. Το γεγονός ότι η λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών άλλαξε και αλλάζει συνεχώς ακόμη και σήμερα, έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνο να επηρεαστούν οι φορείς της κοινωνικοποίησης, αλλά να δημιουργηθούν και νέοι. Οι νεοσύστατοι φορείς κοινωνικοποίησης είναι πολλοί: π.χ. διάφοροι σύλλογοι, πολιτικά κόμματα, τύπος, τηλεόραση κ.α. Καθένας απ αυτούς προβάλλει τις αξίες του και τα συμφέροντα του, τα οποία δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρα, ούτε υπάρχει πάντα συνέπεια ανάμεσα στις αξίες και τα συμφέροντα αυτά. Σ αυτές τις περιπτώσεις, οι πολίτες και περισσότερο οι νέοι δυσκολεύονται να αφομοιώσουν τις αρχές των ομάδων, να ενταχθούν σ αυτές και να ταυτιστούν οριστικά με τα πρότυπα που τους υποδεικνύονται (Σαββίδου, 1996). Μέσα στο ευρύτερο πεδίο της κοινωνικοποίησης, τα αγόρια και τα κορίτσια συνειδητοποιούν ανάμεσα σε άλλα την κατηγοριοποίηση και το διαχωρισμό των ανθρώπων σε δύο φύλα, εντάσσουν τον εαυτό τους στη μία από τις δύο κατηγορίες και οικειοποιούνται, εσωτερικεύουν και ενθαρρύνονται να εκδηλώσουν τα κοινωνικά προσδιορισμένα και αποδεκτά για το φύλο τους χαρακτηριστικά προσωπικότητας, τρόπους συμπεριφοράς, ικανότητες, στάσεις. Η όλη διαδικασία που αρχίζει από τις πρώτες στιγμές της γέννησης και ίσως νωρίτερα, αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές πλευρές της ευρύτερης κοινωνικοποίησης, γνωστής με τον όρο «κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων» (Κανταρτζή 2003). Η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων περιλαμβάνει τις «διαφορετικές διαδικασίες και μέσα που χρησιμοποιούνται για ρόλους που η κοινωνία ορίζει ως κατάλληλους για το φύλο τους» (Σαββίδου, 1996, σ. 37). Σύμφωνα με άλλον ορισμό (Κογκίδου, 1990) «η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων ή αλλιώς η ανάπτυξη του ρόλου των φύλων είναι η 6

14 διαδικασία σύμφωνα με την οποία τα άτομα δέχονται και εκδηλώνουν τα χαρακτηριστικά που συμπεριλαμβάνονται στο ρόλο του φύλου» (σ. 3). Η διαδικασία αυτή είναι αρκετά σύνθετη και είναι αυτή που συνδέει τους ρόλους που η κοινωνία αποδίδει και την αποδοχή και εκτέλεση των ρόλων αυτών από τα άτομα-μέλη της. Έτσι λοιπόν με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, τα άτομα μαθαίνουν να επιλέγουν ρόλους και να εντάσσονται στις σχέσεις κοινωνικής ιεραρχίας. Ο ρόλος της οικογένειας, για παράδειγμα, καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τον προσανατολισμό των παιδιών στη ζωή, και ακολουθεί ο ρόλος του σχολείου. Τα παιδιά δηλαδή, ανάλογα με την κοινωνική τους προέλευση και το φύλο τους, έχουν και την ανάλογη κοινωνικοποίηση, τον επαγγελματικό προσανατολισμό, την καλλιέργεια των δυνατοτήτων τους (Σαββίδου, 1996). Η θεωρία του ρόλου των φύλων χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να αναλύσει τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ των κοινωνικών θέσεων ανδρών και γυναικών, να εξηγήσει πως διαπλάθονται τα άτομα για αυτούς τους ρόλους και τέλος για να περιγράψει τις αλλαγές και τις συγκρούσεις που έχουν συμβεί σε αυτές τις θέσεις. Η ζωή του κάθε ανθρώπου επηρεάζεται κατά πολύ από το φύλο με το οποίο γεννιέται. Τα αίτια που διαφοροποιούν τη συμπεριφορά των δύο φύλων έχουν αναζητηθεί τόσο σε βιολογικούς όσο και σε κοινωνικούς παράγοντες. Υπάρχουν κατά συνέπεια αντίστοιχες θεωρίες, που προσφέρουν διαφορετικές ερμηνείες. 1.2 Θεωρίες της κοινωνικοποίησης του ρόλου των φύλων Η θεωρία για τη διαμόρφωση του ρόλου των φύλων είναι σχετική με το πρόβλημα της επίδρασης της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Το πρόβλημα αυτό είναι γνωστό διεθνώς ως σχέσεις μεταξύ φύσης και ανατροφής. Ανέκαθεν προβλημάτιζαν τον σκεπτόμενο άνθρωπο οι διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους και τις απέδιδε σε έναν κυρίως από τους δύο αυτούς παράγοντες, δηλαδή στις κληρονομικές καταβολές από τη μία και στις επιδράσεις του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννήθηκαν και μεγάλωσαν από την άλλη. Σήμερα, οι περισσότεροι ψυχολόγοι δέχονται ότι η εξέλιξη γενικά είναι προϊόν αλληλεπίδρασης του οργανισμού και του περιβάλλοντος. 7

15 Η εξέλιξη καθορίζεται ως μία διαδικασία ανταλλαγής ενεργειών μεταξύ του οργανισμού και του περιβάλλοντος. Οι εσωτερικές δυνάμεις, οι οποίες υπάρχουν μέσα στη γενική κατάσταση, αποτελούν την κληρονομικότητα του οργανισμού, ενώ οι εξωτερικές δυνάμεις που επιδρούν πάνω στον οργανισμό από τη στιγμή της δημιουργίας του αποτελούν το περιβάλλον. Παρόλο που η διάκριση μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών δυνάμεων είναι εύκολο να κατανοηθεί, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς ποιες λειτουργίες οφείλουν την ανάπτυξη τους στο περιβάλλον και ποιες στον ιδιαίτερο συνδυασμό των γονέων στα χρωμοσώματα του νέου οργανισμού (Φράγκου, 1984). Οι έρευνες που έχουν γίνει στο χώρο των διαφυλικών διαφορών είναι πλούσιες, ποικίλες και εκτεταμένες. Αρκετές φορές έχουν καταλήξει σε αντικρουόμενα συμπεράσματα. Μέχρι σήμερα οι θεωρίες που έχουν διατυπωθεί είναι οι βιολογικές, οι περιβαντολλογικές και οι θεωρίες της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Η αρχαιότερη όλων όμως είναι η ψυχαναλυτική θεωρία, για την οποία η βιολογική διαφορά των φύλων υπήρξε ένας από τους θεμέλιους λίθους πάνω στους οποίους κτίστηκε ο επίσημος λόγος της Η ψυχαναλυτική θεωρία Μία από τις θεωρίες για την ανάπτυξη του ρόλου των φύλων- η αρχαιότερη όλων- είναι η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud (1976). Η θεωρία αυτή δίνει έμφαση στην πρώιμη παιδική ηλικία και θεωρεί ότι η θηλυκότητα όπως και ο ανδρισμός καθορίζονται από την ανατομική διαφορά των φύλων, τοποθετεί δε το χρονικό διάστημα ως τα 5-6 ως την πιο κρίσιμη περίοδο στην ανάπτυξη του ρόλου των φύλων. Η κεντρική θέση της θεωρίας αυτής είναι πως η ταύτιση είναι ο κύριος μηχανισμός με τον οποίο το παιδί αποκτά το ρόλο που αντιστοιχεί στο φύλο του. Η ταύτιση σύμφωνα με τη Μπαμπλέκου (1997) «είναι αποτέλεσμα του άγχους του ευνουχισμού που βιώνει το αγόρι, επειδή αναπτύσσει σεξουαλική επιθυμία για τη μητέρα του και φοβάται αντίποινα από τον πατέρα του. Το κορίτσι εκδηλώνει αρχικά σεξουαλική επιθυμία προς τη μητέρα για τους ίδιους ακριβώς λόγους. Από τη στιγμή όμως που αντιλαμβάνεται ότι δε διαθέτει αρσενικό όργανο θεωρεί ότι έχει ήδη «ακρωτηριαστεί», όπως και η μητέρα του, και ότι υπεύθυνη για αυτό το ψυχικό τραύμα είναι εκείνη. Συνειδητοποιεί την ιδιαιτερότητα της κατάστασης του και στρέφει την προσοχή του προς τον πατέρα, που είναι εξοπλισμένος με το επίζηλο όργανο. Έτσι αναπτύσσεται στα κορίτσια ο «φθόνος του 8

16 πέους», φθόνος δηλαδή για το όργανο που δε διαθέτουν» (σ. 89). Ο φθόνος αυτός καθοδηγεί τη συμπεριφορά τους και τα στρέφει αφ ενός στην υιοθέτηση της αντίληψης ότι είναι κατώτερα των αγοριών και αφ ετέρου στην ανάληψη ενός ρόλου παθητικού απέναντι στον ενεργητικό και δυναμικό άντρα και στην επιθυμία να γεννούν παιδιά (ιδίως αγόρια) ως υποκατάστατο του οργάνου που λείπει. Για το Freud ο αρσενικός ρόλος χαρακτηρίζεται από δυναμισμό, ενώ ο θηλυκός από παθητικότητα και είναι και οι δύο βιολογικά προσδιορισμένοι. Στη θεωρία λοιπόν του Freud κατέχει κυρίαρχη θέση ο μηχανισμός της ταύτισης. Το αγόρι μέσω της ταύτισης με τον πατέρα, και το κορίτσι, μέσω τελικά της ταύτισης με τη μητέρα, λύνουν τη σύγκρουση που προκαλείται και ταυτόχρονα υιοθετούν τους ρόλους του φύλου τους. Με τον ίδιο μηχανισμό υιοθετούν και τις ηθικές αξίες και αντιλήψεις του γονέα. Επειδή όμως η μητέρα είναι πρόσωπο κατώτερο και παθητικό, τα κορίτσια αναπτύσσονται αντιμετωπίζοντας προβλήματα με τη σεξουαλική τους ταυτότητα και την ηθική τους σκέψη. Είναι σαφές εδώ ότι ο κύριος μοχλός κοινωνικοποίησης είναι οι γονείς. Η ψυχαναλυτική θεωρία για τη γυναικεία σεξουαλικότητα δεν αποδείχτηκε ικανοποιητική. Η ερμηνεία του Freud είναι απίστευτα ανδροκεντρική και αντιμετωπίζει τη γυναίκα σαν ατελή άνδρα και όχι ως διαφορετική, αυτόνομη οντότητα. Κάποιες νέοφροϋδικές ερμηνείες (Ηοrney, 1933/1967) δέχονται τη λογική της σεξουαλικής ανάπτυξης όπως την προσδιόρισε ο Freud αλλά προσδίδουν στο φθόνο του πέους διάσταση πολιτισμική και όχι βιολογική. Τονίζουν δηλαδή ότι το γυναικείο φύλο ουσιαστικά ζηλεύει την εξουσία και τον κοινωνικό έλεγχο που ασκούν οι άνδρες. Οι πιο ριζικές αναθεωρήσεις της φροϋδικής προσέγγισης αμφισβητούν μεταξύ άλλων, ολόκληρη τη συλλογιστική του Freud πάνω στο θέμα της γυναικείας σεξουαλικότητας. Θεωρούν ότι η γυναίκα βιώνει μία διαφορετική αίσθηση ολοκλήρωσης και πληρότητας, που πηγάζει από τη μοναδική της ικανότητα να δημιουργεί ζωή. Οι άνδρες από την πλευρά τους βιώνουν αυτή τους την αδυναμία ως φθόνο της μήτρας και για να την υπερβούν κατευθύνονται προς επιτεύγματα που τους περιβάλλουν με δύναμη και εξουσία (Μπαμπλέκου, 1997). Η σύγχρονη αυτή θεώρηση απορρίπτει κατηγορηματικά το βιολογικό ντετερμινισμό που με κύριο εκφραστή τον Freud εδραιώνει ως φυσική την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών. Η κριτική στάση απέναντι στο έργο του Freud από γυναίκες θεωρητικούς δεν είναι καινούρια. Έχει την αφετηρία της στο επαναστατικό για την εποχή του έργο της Simone de Beauvoir, μοναδικό ως προς τη θεματολογία του, που συμπυκνώνεται στο γνωστό πλέον αφορισμό: «Δεν γεννιόμαστε γυναίκες, γινόμαστε». Η συγγραφέας υποστηρίζει πως η 9

17 γυναίκα δεν καθορίζεται ούτε από τις ορμόνες της ούτε από μυστηριώδη ένστικτα αλλά από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται μέσα από ξένες συνειδήσεις το σώμα της και τη σχέση της με τον κόσμο (Ιγγλέση, 1994) Οι βιολογικές θεωρίες Οι βιολογικές θεωρίες υποστηρίζουν πως η κληρονομικότητα είναι αυτή που παίζει τον αποκλειστικό ή τουλάχιστον τον κύριο ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Συγκεκριμένα, αποδίδουν τις διαφορές στη συμπεριφορά των δύο φύλων σε βιολογικούς παράγοντες, όπως είναι τα χρωματοσώματα και οι ορμόνες. Συγκεκριμένα, στη θεωρία του Wilson (στο Ριντ, 1981, σ ) για τη γενετική κληρονομικότητα και τους κοινωνικούς ρόλους, όλη η κοινωνική ζωή ερμηνεύεται μέσα από το γενετικό ντετερμινισμό. Οι ηθικές και πολιτικές πρακτικές, η σεξουαλική και επιθετική συμπεριφορά είναι κωδικοποιημένες γενετικά. Ως εκ τούτου και οι ρόλοι των δύο φύλων ορίζονται από τις βιολογικές διαφορές μεταξύ τους Οι περιβαντολλογικές θεωρίες Τα τελευταία χρόνια οι μελετητές που ασχολούνται με το θέμα των διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα, τείνουν να πιστεύουν ολοένα και περισσότερο ότι η παρατήρηση της βιολογικής διαφοράς τελικά λέει πολύ λίγα για τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε. Πέρα από τη διαπίστωση των διαφορών, δεν υπάρχουν ακόμη οι κατάλληλες απαντήσεις που θα εξηγήσουν γιατί μία κοινωνία υπερεκτιμά τόσο ένα αντρικό χαρακτηριστικό (π.χ. η σωματική δύναμη), ενώ μειώνει ένα γυναικείο (π.χ. η ευαισθησία). Ούτε λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους ότι ο άνθρωπος διαθέτει την εκπληκτική ικανότητα να αναπτύσσει νέες συμπεριφορές και να υιοθετεί νέες μορφές κοινωνικών σχέσεων, όταν βρεθεί σε διαφορετικό περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι τόσο βέβαιο, άλλωστε δεν έχει εξακριβωθεί επιστημονικά, ότι οι ορμόνες επιβάλλουν παντού μία προγραμματισμένη συμπεριφορά χωρίς τη μεσολάβηση άλλων παραγόντων. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος με την εξαιρετική του 10

18 προσαρμοστικότητα, είναι σε θέση να μεταβάλλει κάποιες βιολογικές συνιστώσες και η ανθρώπινη δραστηριότητα οργανώνεται από τη σύνθετη διαντίδραση ανάμεσα στις βιολογικές συνιστώσες και τους κοινωνικά προσδιορισμένους σχεδιασμούς, προσδοκίες και σύμβολα (Κανατσούλη, 1999). Έτσι, για τις θεωρίες που δέχονται το περιβάλλον ως καθοριστικό παράγοντα για τις διαφορές των φύλων αποκτά ουσιώδη σημασία να δείξουν ότι «η βιολογική διαφορετικότητα των φύλων που εξελίχθηκε σε συνθήκες κοινωνικής ανισότητας, ακόμη και εάν θεωρείται οικουμενικό φαινόμενο, αυτό δε σημαίνει ότι είναι νομοτελειακή. Τίποτε δεν επιβάλλει ώστε τα πράγματα να μείνουν όπως έχουν. Οι διαφορές στην προσωπικότητα και τη συμπεριφορά των δύο φύλων που, για τους υποστηρικτές του βιολογικού ντετερμινισμού, ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα βιολογικών προδιαγραφών, αποδίδονται τώρα στη διαφορετική αγωγή» (Κανατσούλη, 1999, σ. 22). Από τις θεωρίες αυτές λοιπόν - οι οποίες δέχονται το περιβάλλον ως καθοριστικό για τις διαφορές των φύλων- δύο είναι οι πιο σημαντικές. Οι θεωρίες της κοινωνικής μάθησης και οι θεωρίες της γνωστικής-εξελικτικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης κύριος υποστηρικτής της οποίας είναι ο Bandura (1960)- ένα πολύ μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς μας, το μεγαλύτερο ίσως, το μαθαίνουμε σίγουρα με τη μίμηση και ταύτιση. Με την κοινωνική μάθηση ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αποδέχεται και να οικειοποιείται τρόπους συμπεριφοράς και εμπειρίες των άλλων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Οι επιταγές και οι απαγορεύσεις που χαρακτηρίζουν τους φυλετικούς ρόλους μιας δεδομένης κοινωνίας και στους οποίους οδηγούνται πολλές φορές εξαναγκαστικά τα παιδιά, εξηγούν και τις διαφορές των φύλων. Γονείς, σχολείο, και ευρύτερο περιβάλλον βομβαρδίζουν με τα μέσα που διαθέτουν και με πολυεπίπεδους μηχανισμούς τα παιδιά για την επιβολή κανόνων συμπεριφοράς που συμμορφώνονται λίγο πολύ σε μία ήδη ισχύουσα, σύμφωνα με το φύλο, διαφορά δραστηριοτήτων, σκέψεων και συναισθημάτων. Έτσι το παιδί μιμείται τα μοντέλα ρόλων της κοινωνίας και κάτω από την επιρροή της οικογένειας, του σχολείου και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος συνειδητοποιεί το ρόλο που καθορίζει η κοινωνία για το κάθε φύλο και συμμορφώνεται προς αυτόν. Κύριοι μηχανισμοί διαμόρφωσης είναι η κοινωνική ενίσχυση, η παροχή οδηγιών, οι κοινωνικές προσδοκίες, η μίμηση και τα μοντέλα, τα οποία τα παιδιά χρησιμοποιούν ως πηγή πληροφοριών για την κατάλληλη ή μη συμπεριφορά (Keller & Novak, 1979). Σύμφωνα με την Κογκίδου (1990), η κοινωνική μάθηση ή αλλιώς μάθηση μέσω παρατήρησης συντελείται με τρεις διαδοχικές διαδικασίες: τη μάθηση, την αφαίρεση και την 11

19 εκτέλεση. Συγκεκριμένα, κατά τη φάση της μάθησης τα παιδιά παρατηρούν τη συμπεριφορά των ανδρών και των γυναικών. Αντιλαμβάνονται τις διαφορές των φύλων παρατηρώντας τη συχνότητα εμφάνισης των συμπεριφορών στους άνδρες, στις γυναίκες και στις διάφορες καταστάσεις. Τα αγόρια και τα κορίτσια μαθαίνουν το περιεχόμενο των ανδρικών και γυναικείων ρόλων του φύλου με αυτόν τον τρόπο. Κατά τη φάση της αφαίρεσης, τα παιδιά γενικεύουν και με βάση τις προηγούμενες παρατηρήσεις τους σχηματίζουν τους κανόνες του ρόλου του φύλου τους και σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες συμπεριφέρονται. Τέλος, κατά τη φάση της εκτέλεσης τα παιδιά υιοθετούν κάποιες συμπεριφορές που είναι σύμφωνες με τα στερεότυπα που υπάρχουν για το φύλο τους, προσδοκώντας κάποια αμοιβή και αποφεύγουν συμπεριφορές που δεν είναι κατάλληλες, γνωρίζοντας ότι θα υπάρξει τιμωρία. Μαθαίνουν τις προσδοκίες των μεγάλων με το να παρατηρούν τη διαφοροποιημένη, δηλαδή θετική ή αρνητική ενίσχυση, που δέχονται τα άλλα άτομα-μοντέλα, όταν εμφανίζουν κατάλληλη ή ακατάλληλη για το ρόλο του φύλου τους συμπεριφορά. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί οργανώνει τις συγκεκριμένες συμπεριφορές σε δομές που προσδιορίζονται από τις κοινωνικές προσδοκίες για το τι θεωρείται κατάλληλος ή αποδεκτός ρόλος για το κάθε φύλο. Αυτό σημαίνει ότι τα διάφορα κοινωνικά χαρακτηριστικά του ατόμου εμφανίζονται σε συνάρτηση με το εκάστοτε περιβάλλον και δεν εκφράζονται από το άτομο σε όλες τις καταστάσεις αδιακρίτως, ούτε ισχύουν διαχρονικά ή διαπολιτισμικά. Ωστόσο η θεωρία της κοινωνικής μάθησης δεν δίνει βαρύτητα στις αναπτυξιακές αλλαγές του παιδιού και στη σχέση που έχουν με την αλλαγή της συμπεριφοράς του. Ο συγκεκριμένος κάθε φορά τρόπος ταξινόμησης των συμπεριφορών του φύλου από το παιδί υπαγορεύεται από το περιβάλλον και όχι από το ίδιο (Κογκίδου, 1990). Όσον αφορά τις θεωρίες της γνωστικής-εξελικτικής ανάπτυξης, οι οποίες έπονται χρονικά από τις θεωρίες κοινωνικής μάθησης, σε αυτές δίνεται έμφαση στον τρόπο που σκέφτεται το παιδί. Η άποψη που επικρατεί είναι ότι ο ρόλος του παιδιού στη διαμόρφωση των εμπειριών του και στον καθορισμό των απόψεων του για τα δύο φύλα είναι ενεργητικός. Με άλλα λόγια, τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά στην ανάπτυξη και εξέλιξη τους. Κύριος εκφραστής αυτής της θεωρίας είναι ο Kohlberg (1966), ο οποίος υποστηρίζει ότι η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων έχει άμεση σχέση και είναι αποτέλεσμα της γνωστικής ανάπτυξης και των γνωστικών ικανοτήτων του παιδιού. Το μεγαλύτερο γνωστικό επίτευγμα του παιδιού κατά τον Kohlberg είναι το να κατανοήσει ότι το φύλο είναι αμετάβλητη ιδιότητα και δεν αλλάζει, όταν αλλάζουν τα εξωτερικά χαρακτηριστικά (ένδυση, χτένισμα, κ.ο.κ). Προκειμένου να κατακτηθεί αυτή η έννοια το παιδί διέρχεται τρία στάδια. 12

20 Στην αρχή δεν ταξινομεί καν τον εαυτό του ή τους άλλους με κριτήριο το φύλο. Στην ηλικία των 2 περίπου ετών το παιδί παρατηρώντας τα γύρω του πρόσωπα και, διαπιστώνοντας τις μεταξύ τους διαφορές, διαχωρίζει δύο διαφορετικές κατηγορίες, άντρες και γυναίκες, αντιλαμβάνεται δηλαδή ότι ένα άτομο είναι αρσενικό ή θηλυκό με βάση τα φυσικά μόνο χαρακτηριστικά του. Εφόσον αυτά αλλάξουν, νομίζει ότι αλλάζει και το φύλο. Στα 3-4 χρόνια κατακτά την έννοια της σταθερότητας. Κατανοεί ότι το φύλο δεν μεταβάλλεται σε διαφορετικές χρονικές περιόδους: το σημερινό κορίτσι ήταν κορίτσι και χθες και όταν μεγαλώσει θα γίνει γυναίκα. Μέχρι την ηλικία των 7 περίπου ετών, το παιδί αντιλαμβάνεται ότι το φύλο είναι αμετάβλητη ιδιότητα τόσο σε διαφορετικούς χρόνους, όσο και σε διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις: το αγόρι, για παράδειγμα, παραμένει αγόρι ανεξάρτητα από τα ρούχα που φοράει ή τις δραστηριότητες με τις οποίες ασχολείται. Στη συνέχεια, αφού κατατάσσει τον εαυτό του στη μία από τις δύο κατηγορίες, μιμείται τη συμπεριφορά και τις δραστηριότητες των ομόφυλων ατόμων και ταυτίζεται συναισθηματικά με το γονιό που ανήκει στο ίδιο φύλο και που θεωρεί για το λόγο αυτόν καλύτερο. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι πιθανότητες να μιμηθούν τα παιδιά τη συμπεριφορά του γονέα του ιδίου ή άλλου φύλου είναι περίπου ίσες. Οι Perry και Bussey (1979) υποστηρίζουν ότι τα παιδιά βλέπουν τη συμπεριφορά πολλών ανδρικών και γυναικείων μοντέλων και παρατηρούν ποια συμπεριφορά παρουσιάζει κάθε φύλο συχνότερα. Μετά, τα παιδιά μιμούνται τους ανθρώπους, τους οποίους θεωρούν ότι είναι καλά παραδείγματα του ρόλου του φύλου τους. Έτσι μιμούνται τους γονείς τους του ιδίου φύλου μόνο εφόσον θεωρούν ότι οι γονείς τους λειτουργούν όπως και οι άλλοι άνδρες και γυναίκες, που τα παιδιά έχουν παρατηρήσει. Ο μηχανισμός αυτός κατηγοριοποίησης αρχίζει να χρησιμοποιείται από το παιδί στην ηλικία των τεσσάρων χρόνων. Γύρω στα έξι ή επτά, όταν δηλαδή το παιδί συνειδητοποιήσει τις διαφορές των γεννητικών οργάνων η πορεία αυτού του μηχανισμού ολοκληρώνεται. Από κει και πέρα τα παιδιά αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να επιλέγουν δραστηριότητες σχετικές με το φύλο τους, τις οποίες και αξιολογούν πάντα θετικά (Μπαμπλέκου, 1997). Η ταύτιση δηλαδή, σύμφωνα με τον Kohlberg, είναι μεν διαδικασία σημαντικότατη, αποκτά όμως τη διαμορφωτική λειτουργία της μόνο αφού το παιδί αποκτήσει τη γνώση του αναλλοίωτου της φυλετικής ταυτότητας. Η κατηγορία του φύλου είναι η πρώτη ευκρινής, σταθερή, γενική κατηγορία στην οποία το παιδί αναγνωρίζεται και πάνω στην οποία οργανώνει τον ψυχισμό, την κοινωνική ηθική και τη δράση του. Για να ανακεφαλαιώσουμε, οι δύο παραπάνω θεωρίες υποστηρίζουν ότι οι διαφορές που παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο φύλα δε θα πρέπει να αποδοθούν σε βιολογικούς λόγους, 13

21 αλλά στη διαφορετική διαπαιδαγώγηση. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι για την γνωστικήαναπτυξιακή θεωρία η συνειδητοποίηση του φύλου προηγείται των στερεότυπων εκδηλώσεων της συμπεριφοράς και, ακριβώς επειδή προϋπάρχει, οδηγεί στη μίμηση των ομόφυλων προσώπων, ενώ για τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης η αντιγραφή της συμπεριφοράς των ομόφυλων προσώπων οδηγεί το παιδί στην κατανόηση του φύλου του Άλλες περιβαντολλογικές θεωρίες: Η θεωρία της Bem και η θεωρία των Martin και Halverson Οι αδυναμίες της θεωρίας του Kohlberg έχουν οδηγήσει τα τελευταία είκοσι χρόνια στη δημιουργία δύο νέων θεωριών, αυτή της Bem (1974) και αυτή των Martin & Halverson (1981). Και οι δύο θεωρίες ακολουθούν τη γνωστική-εξελικτική παράδοση και βασίζονται σε μοντέλα επεξεργασίας των πληροφοριών. Η βασική τους έννοια είναι η έννοια του σχήματος, δηλαδή μιας «γνωστικής δομής που συγκροτείται από ένα σύνολο προσδοκιών ή ένα δίκτυο διασυνδέσεων, που καθοδηγούν και οργανώνουν τις αντιλήψεις και αναπαραστάσεις του ατόμου για το φύλο. Το σχήμα λειτουργεί ως δομή με προβλεπτική ικανότητα και οδηγεί το άτομο να αναζητά συγκεκριμένες πληροφορίες ή να είναι έτοιμο να προσλάβει πληροφορίες συνεπείς με αυτό. Προσλαμβανόμενες πληροφορίες που έρχονται σε διάσταση με το περιεχόμενο του σχήματος είναι πιθανό να αγνοηθούν ή να μετασχηματισθούν» (Huston, 1983, σ. 399). Η Bem θεωρεί ότι τα σχήματα του φύλου αποτελούν άξονες οργάνωσης των πληροφοριών που δέχεται το παιδί από το περιβάλλον. Τα σχήματα διαφέρουν σε ισχύ και λειτουργικότητα από άτομο σε άτομο. Στους ανθρώπους με υψηλά επίπεδα στερεότυπης συμπεριφοράς το σχήμα του φύλου είναι ιδιαίτερης βαρύτητας και καθορίζει τη σκέψη και τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Αντίθετα, στους ανθρώπους με χαμηλά επίπεδα στερεότυπης συμπεριφοράς το σχήμα δεν αποτελεί τον κυρίαρχο οργανωτή των προσλαμβανόμενων πληροφοριών, παρόλο που έχει δημιουργηθεί και σε αυτά τα άτομα. Η Bem επίσης τονίζει τη σημασία των κοινωνικοπολιτισμικών επιρροών στη δημιουργία σχημάτων του φύλου και απορρίπτει τη θέση της γνωστικής-εξελικτικής ψυχολογίας ότι οι 14

22 ρόλοι των φύλων διαφοροποιούνται. Συμφωνεί μόνο με την ύπαρξη εγγενών διαφορών στα φυσικά χαρακτηριστικά των φύλων (Bem, 1981) 2. Η δεύτερη θεωρία, που βασίζεται επίσης στην επεξεργασία των πληροφοριών, είναι των Martin και Halverson (1981, 1987) και έχει γίνει γνωστή ως θεωρία του σχήματος φύλου. Σύμφωνα με αυτή, τα παιδιά από πολύ νωρίς είναι αποδέκτες στερεότυπων συμπεριφορών στο περιβάλλον που ζουν. Με την πάροδο του χρόνου και την απόκτηση εμπειρίας, και με τη βοήθεια της κοινωνικής μάθησης, συγκεντρώνουν έναν μεγάλο όγκο πληροφοριών σχετικά με τα φύλα και τους ρόλους τους. Κατά συνέπεια αρχίζουν να οργανώνουν αυτές τις πληροφορίες με όλο και πιο πολύπλοκους τρόπους. Τα στερεότυπα του φύλου λειτουργούν ως σχήματα οργάνωσης και ταξινόμησης των πληροφοριών που προσλαμβάνονται από το περιβάλλον, επειδή ακριβώς τέτοιες πληροφορίες κατέχουν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία μας. Αρχικά το παιδί δημιουργεί το «εντός/εκτός ομάδας» σχήμα, που περιέχει γενικές πληροφορίες για την ταξινόμηση των αντικειμένων, συμπεριφορών και ρόλων σε αρσενικούς και θηλυκούς. Κατόπιν δημιουργείται το σχήμα του φύλου, ένα για τα αγόρια και ένα για τα κορίτσια. Το σχήμα του φύλου είναι η αναλυτικότερη και ακριβέστερη εκδοχή του προηγούμενου σχήματος. Συγκροτείται από τις πληροφορίες που συγκεντρώνουν τα παιδιά για το ποια αντικείμενα, συμπεριφορές, ρόλοι και χαρακτηριστικά προσωπικότητας είναι κατάλληλα για το δικό τους φύλο (Μπαμπλέκου, 1997). Κατά την προσχολική ηλικία, τα παιδιά στηρίζονται στην ταυτότητα του φύλου σχεδόν αποκλειστικά προκειμένου να βγάλουν συμπεράσματα για τη συμπεριφορά ενός ατόμου, ακόμη κι αν έχουν άλλες πληροφορίες μη συμβατές με τα συμπεράσματα τους. Όσο μεγαλώνουν, οι προβλέψεις τους γίνονται πιο σύνθετες. Επεκτείνουν τις πληροφορίες που έχουν συγκεντρώσει για το φύλο από μία περιοχή στην άλλη και διαθέτουν περισσότερη και λεπτομερέστερη γνώση για τις αποδεκτές συμπεριφορές του φύλου τους απ όση για το άλλο φύλο. Αυτό μπορεί να συμβαίνει διότι τα παιδιά ασχολούνται περισσότερο με αντικείμενα και καταστάσεις συμβατές με το φύλο τους, αποσπώντας τελικά περισσότερες πληροφορίες γι αυτό. Ακόμη, η γνώση που αποκτά το παιδί για συμπεριφορές που κινούνται εκτός των κοινών προτύπων μετασχηματίζεται έτσι, ώστε να εντάσσεται στο προϋπάρχον σχήμα του φύλου. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την πιθανή διαστρέβλωση κάθε διαφορετικής πληροφορίας που διαταράσσει τη δομή και το περιεχόμενο του σχήματος. Για το λόγο αυτό, το 2 Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε στο Bem (1981, σσ ). 15

23 περιεχόμενο των παραδοσιακών ρόλων είναι πολύ ανθεκτικό σε οποιαδήποτε αλλαγή (Μπαμπλέκου, 1997) Η θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης Όπως αναφέρθηκε και πρωτύτερα, η θεωρία για τη διαμόρφωση του ρόλου των φύλων έχει άμεση σχέση με το γενικότερο πρόβλημα που έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές για δεκαετίες τώρα, το αν δηλαδή η ανθρώπινη συμπεριφορά και προσωπικότητα είναι αποτέλεσμα της επίδρασης της κληρονομικότητας ή του περιβάλλοντος. Οι σημερινοί επιστήμονες ισχυρίζονται πως οι δύο αυτοί παράγοντες είναι εξίσου σημαντικοί, καθώς αλληλεξαρτώνται και αλληλεπιδρούν δυναμικά κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην μπορεί κανείς να καθορίσει τον τρόπο επίδρασης και το βάρος του καθενός στη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ατόμου (Κανταρτζή, 1991). Η θεωρία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης υποστηρίζει ότι οι βιολογικές διαφορές στα φύλα δεν επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη του ρόλου των φύλων. Η επίδραση είναι έμμεση και είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών αντιδράσεων σ αυτές τις διαφορές. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό το φύλο είναι μία κοινωνική ετικέτα, μία κοινωνική κατηγοριοποίηση (Goffman, 1977). Τα βιολογικά κριτήρια είναι η βάση αυτής της κατηγοριοποίησης. Ο Goffman (1977) σημειώνει πως ενώ η βιολογία προσφέρει σαφή και ευδιάκριτα κριτήρια, η διαφοροποίηση της συμπεριφοράς των φύλων είναι αποτέλεσμα κοινωνικού καθορισμού. Είναι λοιπόν σημαντικό να γίνει διάκριση των κατηγοριών του φύλου αρσενικό θηλυκό, από τις προσδοκίες για συμπεριφορά που συνδέεται με το φύλο. (Κογκίδου, 1990). Το πρώτο στοιχείο της διαδικασίας ανάπτυξης του φύλου είναι ο καθορισμός του φύλου του βρέφους που γίνεται στα πρώτα λεπτά μετά τη γέννηση του. Έρευνες αποδεικνύουν (Rubin, Provenzano & luria, 1974) ότι αυτές οι ετικέτες επηρεάζουν την αντίληψη των γονιών για τα βρέφη και κατά συνέπεια και τη συμπεριφορά τους απέναντι στα νεογέννητα (Κογκίδου, 1990). Το μοντέλο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης αναφέρει ότι η επίδραση των αρχικών διαφοροποιήσεων της συμπεριφοράς σύμφωνα με το φύλο πρέπει να διερευνηθεί σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα της θεωρίας της κοινωνικής αλληλεπίδρασης για την ετικέτα του φύλου. Η συμπεριφορά, ανεξάρτητα από την προέλευση της, μπορεί να καταπιεστεί, να 16

24 ισχυροποιηθεί, να διαμορφωθεί από την κοινωνική αλληλεπίδραση. Για να καθοριστεί λοιπόν η σχετική επίδραση των αρχικών διαφοροποιήσεων της συμπεριφοράς σύμφωνα με το φύλο στη διαδικασία ανάπτυξης του φύλου, θα πρέπει να αναλυθεί η επίδραση που έχει η συμπεριφορά του παιδιού στους άλλους και η συμπεριφορά των άλλων στο παιδί. Έτσι, οποιαδήποτε επίδραση έχουν αυτές οι διαφορές στη διαδικασία ανάπτυξης του φύλου είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης με την κοινωνική σημασία του καθορισμού του φύλου (Κογκίδου, 1990). 17

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΑ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ 2.1 Στερεότυπα: Έννοια και Ορισμός Σε κάθε κοινωνία κάθε εποχής υπάρχουν ιδέες και αξίες. Αυτές που τελικά επικρατούν είναι όσες εκφράζουν ιδεολογικά τις κυρίαρχες οικονομικά και πολιτικά, κοινωνικές τάξεις, γιατί με αυτές εξυπηρετούν τα συμφέροντα τους και παρατείνουν την κυριαρχία τους. Ανάλογα, λοιπόν, με την ιδεολογία που είναι κυρίαρχη σε μία κοινωνία, είναι και τα στερεότυπα που παράγονται, επειδή αυτά εξασφαλίζουν ομοιογενή και επιθυμητή συμπεριφορά των μελών της και αναπαράγουν τις αξίες της. «Σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου, σε κάθε κοινωνία λειτουργούν ορισμένα στερεότυπα, όπως τα ονομάζουν οι κοινωνικοί επιστήμονες. Πρόκειται για απόψεις, στάσεις ζωής και κρίσεις, που τα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, ενός λαού, έχουν μάθει να αποδέχονται χωρίς συζήτηση, σαν κάτι το αυτονόητο. Με άλλα λόγια, είναι αυτό που εμφανίζεται πάντα με την ίδια μορφή, που γίνεται με τον ίδιο τρόπο, που διατυπώνεται με τα ίδια λόγια. Τα στερεότυπα είναι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές αντιλήψεις, που μαθαίνει ένας λαός να θεωρεί σαν αυτονόητες, χωρίς κριτική επεξεργασία, χωρίς συζήτηση ή αντίρρηση. Είναι προκατασκευασμένες ιδέες, που έχουν διαμορφωθεί στη συνείδηση μας από την κοινωνία και οι οποίες εμποδίζουν να σχηματίσουμε σωστή αντίληψη για τη νέα πραγματικότητα, γιατί την απλοποιούν, τη γενικεύουν, τη διαστρεβλώνουν» (Φίλιας, 1991, σ. 32 ). Το στερεότυπο διαχωρίζεται από την προκατάληψη επειδή το στερεότυπο είναι μια κατηγορία αντιλήψεων ενώ ο όρος «προκατάληψη» αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη θέση, η οποία ορίζεται και ελέγχεται από τα στερεότυπα. Τα στερεότυπα συχνά αντανακλούν τις κοινωνικές προκαταλήψεις. Τα στερεότυπα μεταφέρουν απόψεις μόνο σχετικά με τις διαφορές μεταξύ ομάδων και δεν συνοδεύονται απαραίτητα από θετικές ή αρνητικές κρίσεις. Η αρνητική αξιολόγηση των ατόμων ή των δραστηριοτήτων τους επειδή ανήκουν σε μία συγκεκριμένη ομάδα είναι γνωστή ως προκατάληψη. Τα στερεότυπα μπορούν να πάρουν τη μορφή στάσεων, συναισθημάτων, δραστηριοτήτων. Εξετάζοντας το περιεχόμενο τους, τα στερεότυπα μπορεί να αναφέρονται σε φυσικά χαρακτηριστικά μιας ομάδας, σε νοητικές ή 18

26 συναισθηματικές ποιότητες των μελών της ή συγκεκριμένες απόψεις για τη θέση τους στην κοινωνία. Οι αντιλήψεις, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα χρησιμοποιούνται σε σχέση με διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και επαγγελματικές ομάδες ή σε σχέση με το φύλο. Τα στερεότυπα ειδικότερα από αυτή την άποψη είναι συνδεδεμένα με ρόλους σύμφωνα με τις κοινωνικές προσδοκίες, στις οποίες τα άτομα είναι υποχρεωμένα να ανταποκριθούν. Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις αλλάζουν κάτω από διαφορετικά κοινωνικά συστήματα. Κατά τη μετάβαση από το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο η κυρίαρχη ιδεολογία καθορίζει και επιβάλλει νέους ρόλους και στερεότυπα (Κανταρτζή, 1991). Εν συντομία τα χαρακτηριστικά των στερεοτύπων είναι: 1. Απλοποιούν την πραγματικότητα και την παραμορφώνουν. 2. Γενικεύουν γνωρίσματα ή ιδιότητες των φαινομένων, καταστάσεων, προσώπων. Τους αποδίδουν τα ίδια γνωρίσματα, τα ισοπεδώνουν ως προς την έκταση και το περιεχόμενο. 3. Αφομοιώνονται εύκολα, γιατί υπερβάλλουν, απλουστεύουν, γενικεύουν. Οι κανόνες, οι αξίες, οι ιδέες, τα πρότυπα που επιβάλλουν, σχηματοποιούνται με απλό τρόπο, γι αυτό συγκροτούνται και εσωτερικεύονται εύκολα (Φίλιας, 1991). 2.2 Τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων. Σεξισμός και σεξιστικά στερεότυπα Μέσω του μηχανισμού της κοινωνικοποίησης μεταδίδονται από τη μια γενιά στην άλλη συμπεριφορές, ρόλοι, στάσεις και αξίες. Τα άτομα μαθαίνουν να προσαρμόζονται και να υιοθετούν αυτές τις συμπεριφορές που θεωρούνται κατάλληλες για το φύλο τους. Οι φορείς της κοινωνικοποίησης έχουν αντιλήψεις στερεότυπες όσον αφορά τα χαρακτηριστικά του κάθε φύλου και η κοινωνικοποίηση του ρόλου των φύλων αντανακλά τις προσδοκίες που βασίζονται σε αυτές τις απόψεις. Οι στερεότυποι μύθοι που υπάρχουν για τις διαφορές των δύο φύλων επιδρούν στη διαμόρφωση των απόψεων για το πώς θα έπρεπε να είναι τα δύο φύλα και επηρεάζουν τους φορείς, την πορεία και το περιεχόμενο της κοινωνικοποίησης (Κανταρτζή, 2003). Τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων ή αλλιώς σεξιστικά πρότυπα μπορούν να οριστούν ως «το σύνολο των προσχηματισμένων και υπεραπλουστευμένων κοινωνικών αντιλήψεων 19

27 αναφορικά με τους τρόπους συμπεριφοράς, τις ικανότητες, τους ρόλους, τα επαγγέλματα κτλ. των ατόμων, απλώς και μόνο με βάση το φύλο τους. Τα στερεότυπα που έχουν διαμορφωθεί και επικρατούν για τα δύο φύλα είναι διαμετρικά αντίθετα. Σε πολύ γενικές γραμμές, με βάση τις σχετικές μελέτες, τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συνθέτουν το αντρικό στερεότυπο αξιολογούνται ως θετικά συχνότερα από εκείνα του γυναικείου. Τα θετικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας, ικανότητα, ορθολογισμός, και επιβολή για τους άνδρες, αγάπη, στοργικότητα και εκφραστικότητα για τις γυναίκες, έχουν ενσωματωθεί στην αυτοαντίληψη και των δύο φύλων σχετικά με τα όρια και τις δυνατότητες του φύλου τους και εξακολουθούν ακόμη να επικρατούν, ανεξάρτητα από ηλικία, φύλο, οικογενειακή κατάσταση και μορφωτικό επίπεδο» (Κανατσούλη, 1999, σ. 20). Ο όρος «σεξισμός» που είναι σχετικός με τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων δημιουργήθηκε από Αμερικανίδες φεμινίστριες, κατ αναλογία με τον όρο «ρατσισμός». Με τον όρο αυτό θέλησαν να υποδηλώσουν το ιδεολογικό υπόβαθρο και την κοινωνική συμπεριφορά, τα οποία, με αφορμή βιολογικές διαφορές, οδηγούν σε διακρίσεις σε βάρος κοινωνικών ομάδων. Γενικότερα, ο σεξισμός οδηγεί σε μία διαίρεση της ανθρωπότητας σε δύο μεγάλες κατηγορίες, όπου η καθεμία είναι φορέας αντιτιθέμενων και εν μέρει συμπληρωματικών χαρακτηριστικών (Κανατσούλη, 1999). Οι Frazier και Sadker (1975) προχώρησαν ακόμη παραπέρα στον ορισμό του σεξισμού. «Είναι μία άποψη ότι τα ανθρώπινα φύλα έχουν τέτοια κατασκευή η οποία καθορίζει τις ζωές τους θεωρώντας έτσι ότι 1) το ένα φύλο είναι ανώτερο από το άλλο και έχει το δικαίωμα να επιβάλλεται στο άλλο 2) υπάρχει μία πολιτική να ενισχύονται τέτοιες απόψεις 3) η κοινωνία και οι κυβερνήσεις βασίζονται πάνω σε αυτές τις απόψεις» (σ. 2). Ένας άλλος μελετητής, ο Βem (1982) στη θεωρία του για τα φύλα υποστηρίζει ότι τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, έχουν εσωτερικοποιήσει τα δεδομένα της κατάλληλης συμπεριφοράς, που βασίζονται στην ταυτότητα του φύλου και ενεργούν σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα. Ακόμα υποστηρίζει ότι υπάρχουν τα ανδρόγυνα άτομα, άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι δεν είναι ούτε αρσενικά ούτε θηλυκά στην ταυτότητα του φύλου τους και των οποίων η συμπεριφορά και οι στάσεις δεν επηρεάζονται από τις επιταγές του φύλου (Κανταρτζή 2003). Τα στερεότυπα για τους άνδρες και τις γυναίκες δεν είναι άσχετα με την κοινωνία. Αυτό σημαίνει πως για να κατανοήσουμε τη δομή των στερεοτύπων πρέπει να γνωρίζουμε για τις κοινωνικές σχέσεις ανάμεσα στις ομάδες. Οι ρόλοι που εξασκούν τα άτομα που κατέχουν υψηλές θέσεις προϋποθέτουν και συνεπάγονται την κατοχή σημαντικής κοινωνικής, πολιτικής ή πολιτισμικής ισχύος. Αντίθετα, στα άτομα που βρίσκονται σε εξαρτημένες θέσεις 20

28 αντιστοιχούν ρόλοι μέσα από τους οποίους είναι περιορισμένη η δυνατότητα κατοχής και άσκησης κοινωνικής ισχύος. Είναι ευρέως γνωστό πως εδώ και πολλά χρόνια σε πολλές κοινωνίες, ανάμεσα στις οποίες είναι και η δική μας, υπάρχει μία ιεραρχική σχέση ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Συγκεκριμένα, οι άνδρες θεωρείται πως έχουν περισσότερες ικανότητες και ευφυΐα σε σχέση με τις γυναίκες, οι οποίες με τη σειρά τους θεωρούνται κατώτερες. Επίσης η γυναίκα θεωρείται εκφραστική και δοτική, υπερέχει στη χρήση της γλώσσας και επιθυμεί να είναι σύζυγος και μητέρα. Εάν εργάζεται, ασχολείται συνήθως σε παραδοσιακά γυναικείες εργασίες, όπως γραμματέας, δασκάλα, εργασίες που περιλαμβάνουν τη φροντίδα άλλων ατόμων ή πραγμάτων, όπως νοσηλευτικό προσωπικό, αεροσυνοδοί, οικιακή βοηθός. Συνήθως θεωρείται ότι δεν έχει φυσική δύναμή, είναι εξαρτημένη, συναισθηματική και έχει ανάγκη βοηθείας. Από την άλλη οι άνδρες θεωρούνται αποφασιστικοί, ενεργητικοί, δυνατοί, έξυπνοι, καλοί στα μαθηματικά και στις φυσικές επιστήμες. Κάνουν καριέρα και οικογένεια, κι έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν το επάγγελμα που τους ταιριάζει από μία μεγαλύτερη γκάμα επαγγελμάτων. Μία λειτουργία των στερεοτύπων λοιπόν είναι να ενδυναμώνουν και να εντείνουν την κατάσταση αυτή. Μπορεί ο κοινωνικός ρόλος του φύλου να διαφέρει στους διάφορους πολιτισμούς και από εποχή σε εποχή, αλλά είναι βέβαιο πως για κάθε πολιτισμό υπάρχουν αρκετά καθαρές αντιλήψεις για τους ρόλους που θεωρούνται αντρικοί και γι αυτούς που θεωρούνται γυναικείοι. Αξίζει να σημειωθεί πως εκτός από τα σαφή στερεότυπα για τους άνδρες και τις γυναίκες υπάρχουν και τα υπονοούμενα στερεότυπα. Για παράδειγμα είναι αποδεκτό το να επιδοκιμάζει κανείς ένα κορίτσι γιατί είναι όμορφο και ευγενικό και το αγόρι γιατί είναι καλός μαθητής. Γενικότερα, τα υπονοούμενα στερεότυπα αναφέρονται στις κοινωνικές στάσεις και στις μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες διαφέρουν ανάλογα με το φύλο του ατόμου. Όσον αφορά την απόκτηση των στερεοτύπων του ρόλου των φύλων, υπάρχουν δύο απόψεις που είναι αντίθετες μεταξύ τους. Η πρώτη υποστηρίζει πως τα παιδιά στην παιδική και εφηβική τους ηλικία υιοθετούν ως ένα καθήκον μία παραδοσιακή ταυτότητα του φύλου. Η δεύτερη άποψη υποστηρίζει πως η ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού περιορίζεται από τις παραδοσιακές απόψεις για την ταυτότητα του φύλου. Λέγεται πως τα στερεότυπα επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε τα πράγματα, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε σ αυτά. Επίσης πιέζουν τους ανθρώπους να συμμορφώνονται προς τα εκάστοτε στερεότυπα και να συμπεριφέρονται ως εκ τούτου με 21

29 έναν ορισμένο τρόπο, πράγμα που πιθανόν να είναι επιζήμιο για την εξέλιξη τους και περιοριστικό για τις προοπτικές της ζωής τους (Κανταρτζή 2003). 2.3 Έμμεσες μορφές σεξισμού : Γλωσσικός σεξισμός Σύμφωνα με τη σύγχρονη γλωσσολογία, η γλώσσα εκφράζει ιδέες, αλλά εκφράζοντας τες τις επηρεάζει και τις διαμορφώνει συγχρόνως. Είναι, επομένως, ενδιαφέρον να δει κανείς πώς η γλώσσα διαμορφώνει τις αντιλήψεις των παιδιών για τα δύο φύλα, εφόσον η γλώσσα όχι μόνο εκφράζει τις κυρίαρχες αντιλήψεις και διακρίσεις των φύλων, αλλά και διαπαιδαγωγεί και επιβάλλει αυτές τις αντιλήψεις, αναπαράγοντας έτσι τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα φύλα και διαιωνίζοντας την ιδεολογική υποτέλεια του ενός φύλου, του γυναικείου (Λούβρου, 1994). Όταν γίνεται λόγος για γλωσσικό σεξισμό, ο νους μας πάει σχεδόν αυτόματα σε κοινωνικές αξίες, στην ιδεολογία στην οποία μυούμαστε με τη βοήθεια της γλώσσας. Αρκεί μόνο να αναλογιστούμε το πρότυπο της γυναίκας που μας επιβάλλεται μέσα από τα κείμενα της διαφήμισης, σ όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή μέσα από τα κείμενα των βιβλίων που χρησιμοποιούνται ως αναγνωστικά στο δημοτικό. Η γλώσσα εδώ χρησιμοποιείται ως εργαλείο για να επηρεάσει ή να διαπαιδαγωγήσει σύμφωνα με συγκεκριμένα πρότυπα και αξίες (Λούβρου, 1994). Η Φραγκουδάκη (1987) σημειώνει ότι «η περιβόητη και πολυπόθητη ισότητα των δύο φύλων δεν έχει επηρεάσει τη γλώσσα. Δεν έχει αλλάξει το νόημα των λέξεων που περιέχουν έντονη την αξιολόγηση των φύλων. Δεν έχουν δημιουργηθεί καινούργιες λέξεις που να εκφράζουν και την αρνητική εκδοχή της αντρικής ιδιότητας και συμπεριφοράς, ούτε έχουν εφευρεθεί λέξεις που να εκφράζουν θετικά, ως αντίστοιχες των αρσενικών, θετικές αξίες, τη γυναικεία ιδιότητα και συμπεριφορά» (σ ). Οι λέξεις άνδρας και γυναίκα δεν σημαίνουν μόνο τα δύο βιολογικά φύλα. Σύμφωνα με το λεξικό του Παπανικολάου (1982) (στο Φραγκουδάκη, 1988) η λέξη άνδρας και γενικά η κοινωνική αρσενική ιδιότητα έχουν σημασία θετική. Οι λέξεις που αναφέρονται «στα των ανδρών» είναι σε όλα τα λεκτικά περιβάλλοντα σημασίες θετικές, κοινωνικές αξίες και αρετές. Για παράδειγμα τα επίθετα «ανδρικός» και «ανδροπρεπής» παραπέμπουν στο «γενναίος», η «ανδροπρέπεια» και ο «ανδρισμός» στη «γενναιότητα» και την «ειλικρίνεια», η «αρρενωπότητα» και ο «ανδρισμός» στη «λεβεντιά» κ.α. Στο αντιλεξικό του 22