Πολιτισµική πολυµορφία και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά στα νησιά Ρόδος - Κως:

Transcript

1 ΣΑΒΒΑΤΩ Σ. ΣΑΒΒΙ ΟΥ Πολιτισµική πολυµορφία και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά στα νησιά Ρόδος - Κως: Μορφές σύγκλισης και αναπαραγωγής πολιτισµικών διαφορών στην Α/θµια Εκπαίδευση -Θεωρητική και Εµπειρική Προσέγγιση- ιατριβή που υποβλήθηκε στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΝΟΜΗ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΟΥ ΙΠΛΩΜΑΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ:Καθηγητής Στέλιος Χιωτάκης ΜΕΛΗ: Καθηγήτρια Άννα Φραγκουδάκη Αν. Καθηγήτρια Χρυσή Βιτσιλάκη

3 Στην κόρη µου Νάγια που έζησε στα πιο τρυφερά της χρόνια τον αγώνα και την αγωνία αυτής της µελέτης

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 12 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ: ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΗΣ Ω ΕΚΑΝΗΣΟΥ Συνοπτική ιστορική αναδροµή της µουσουλµανικής κοινότητας στα νησιά Ρόδος και Κως Η εκπαίδευση των Μουσουλµάνων πριν από την ενσωµάτωση 25 - Ρόδος 25 - Κως Μουσουλµανικές κοινότητες στη Ρόδο και την Κω µετά την ενσωµάτωση 29 - Κοινωνική σύνθεση 29 - Θρησκευτική ζωή Εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά των Μουσουλµάνων µετά την ενσωµάτωση 35 - Ρόδος 35 - Κως 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ B 2. ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ Μετανάστες και άλλες µειονοτικές οµάδες στην Ελλάδα 46

5 - Ελληνοπόντιοι από την πρώην Σοβιετική Ένωση 48 - Έλληνες από τη Βόρεια Ήπειρο 50 - Αλλοδαποί 51 - Μεικτοί γάµοι 52 - Τσιγγάνοι Μειονότητες Γενικά Το φαινόµενο της πολιτισµικής πολυµορφίας Ορισµοί Πολιτισµικός πλουραλισµός στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία H πολιτισµική πολυµορφία στα ωδεκάνησα 61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ 3. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΟΜΑ ΩΝ Η Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση σήµερα Γενικά Η εξέλιξη της εκπαιδευτικής πολιτικής για τις οµάδες διαφορετικής πολιτισµικής προέλευσης Πολιτισµικές οµάδες και νέες εκπαιδευτικές συνθήκες Προσεγγίσεις της πολιτισµικής πολυµορφίας Εννοιολογικές διασαφηνίσεις ιαπολιτισµική διάσταση στο ελληνικό σχολείο Νοµικό πλαίσιο Μοντέλα εκπαίδευσης των πολιτισµικά διαφορετικών οµάδων 85 - Το αφοµοιωτικό µοντέλο 85 - Το µοντέλο ενσωµάτωσης 87 - Το πολυπολιτισµικό µοντέλο 88 - Το αντιρατσιστικό µοντέλο 90 - Το διαπολιτισµικό µοντέλο Αξιολογική προσέγγιση των µοντέλων ιγλωσσία ιγλωσσικά άτοµα και µοντέλα εκµάθησης της δεύτερης γλώσσας ιγλωσσική Εκπαίδευση 105

6 3.8.1 Το φαινόµενο της διγλωσσίας στη Ρόδο και την Κω Οι εκπαιδευτικές ανάγκες των πολιτισµικά πολύµορφων οµάδων Σχολική µάθηση σε πολιτισµικά πολύµορφο περιβάλλον Η εκπαιδευτική κατάσταση των πολιτισµικά πολύµορφων οµάδων στα νησιά Ρόδος Κως Μορφές κοινωνικού αποκλεισµού και αναπαραγωγής στην εκπαίδευση 124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΠΟΛΥΜΟΡΦΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ιαπολιτισµική Παιδαγωγική Προβληµατισµοί Η εκπαιδευτική πολιτική της Ελλάδας για τη διαπολιτισµική εκπαίδευση Η αναγκαιότητα εκσυγχρονισµού του εκπαιδευτικού συστήµατος Νέα παιδαγωγικά δεδοµένα στην εκπαίδευση Ο ρόλος του δασκάλου σε πολιτισµικά πολύµορφο περιβάλλον Η εκπαίδευση των δασκάλων σε θέµατα «ιαπολιτισµικής Εκπαίδευσης» Αξιολόγηση της διαπολιτισµικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα 151 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΑ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 155

7 1. ΕΡΕΥΝΑ Αφετηρία της έρευνας Οι υποθέσεις της έρευνας Μεθοδολογική προσέγγιση Στόχοι και διαδικασία της έρευνας Συλλογή και καταγραφή των δεδοµένων Στατιστική ανάλυση των δεδοµένων Παρουσίαση των ευρηµάτων Το εκπαιδευτικό προφίλ 1612 µαθητών/τριών µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά, στα νησιά Ρόδος και Κως Ανάλυση ερωτηµατολογίων- είγµα µαθητών/τριών Ε -ΣΤ Τάξης, µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά 180 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β 2. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κριτική θεώρηση των αποτελεσµάτων-συµπεράσµατα 214 Προτάσεις 222 Επίλογος 225 Βιβλιογραφία 227 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Ι-IV Ι. Έγγραφο έγκρισης εµπειρικής έρευνας από το ΥΠΕΠΘ 252 ΙΙ. Τα εργαλεία της έρευνας ελτίο µαθητή Ερωτηµατολόγιο 254 ΙII. Χάρτες 260

8 - Πολιτικός χάρτης της Ρόδου Πολιτικός χάρτης της Κω 261 IV. Πίνακες 262

9 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΙΜΚ. Α.Π. Γ.Γ.Λ.Ε. Ελ ικ. Ε Α. Ελ ικ Επιµ. Ε.Κ.Ε ΕΣ Α. κ.ά. κ.τ.λ. µτφ. Αρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Κω ωδεκανήσου Αναλυτικό Πρόγραµµα Γενική Γραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης Ελληνική ικαιοσύνη Ευρωπαϊκό ικαστήριο ικαιωµάτων του Ανθρώπου Ελληνική ικαιοσύνη Επιµέλεια Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του ανθρώπου και άλλα και λοιπά µετάφραση σ. σελίδα σσ. στ. Τ.Υ. τεύχ. Τόµ. ΥΠ.Ε.Π.Θ Υπ.Α. ΦΕΚ Φ.Τ σελίδες στήλες Τάξεις Υποδοχής τεύχος Τόµος Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων Υπουργική Απόφαση Φύλλο Εφηµερίδας της Κυβερνήσεως Φροντιστηριακά Τµήµατα

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αφετηρία του προβληµατισµού που ακολουθεί για την προσέγγιση των εκπαιδευτικών χαρακτηριστικών των πολιτισµικά πολύµορφων οµάδων στα νησιά Ρόδος και Κως αποτέλεσε η ενασχόλησή µου µε µαθητές διαφορετικής πολιτισµικής προέλευσης ως εκπαιδευτικού - ερευνήτριας. Η κατάσταση αυτή έδωσε τη δυνατότητα να εντοπίσουµε ορισµένα από τα προβλήµατα της σύγχρονης ελληνικής εκπαίδευσης, ένα από τα σηµαντικότερα είναι η εκπαιδευτική τους ένταξη στο πρωτοβάθµιο σχολείο. Η πολιτισµική πολυµορφία των σύγχρονων κοινωνιών καθιστά αναγκαία την ισότιµη αντιµετώπιση των πολιτισµών, ώστε να επιτευχθεί η ειρηνική συµβίωση ατόµων και οµάδων διαφορετικής πολιτισµικής προέλευσης. Στο προλογικό αυτό σηµείωµα διευκρινίζεται ότι στόχος των παιδαγωγικών µας προσεγγίσεων ήταν η διερεύνηση των εκπαιδευτικών χαρακτηριστικών κυρίως των «τουρκόφωνων» Μουσουλµάνων και άλλων πολιτισµικά πολύµορφων οµάδων που εγκαταστάθηκαν στις κοινωνίες της Ρόδου και της Κω. Η παρούσα µελέτη στο πλαίσιο αυτό προσδιορίζει τους παράγοντες εκείνους που επηρεάζουν τη σχολική πρόοδο και την αρµονική ένταξη των µαθητών στο ελληνικό σχολείο. Από τους παράγοντες αυτούς που συντελούν στη διαφοροποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας των µαθητών της µελέτης µας αποµονώσαµε: α) τους κοινωνικο-πολιτισµικούς παράγοντες, β) το πρόβληµα της διγλωσσίας, γ) το εκπαιδευτικό περιβάλλον, δ) τη στάση του εκπαιδευτικού και ε) το ρόλο που διαδραµατίζει το κοινωνικο-επαγγελµατικό επίπεδο των γονιών. Η διεξαγωγή αυτής της ερευνητικής εργασίας πραγµατοποιήθηκε το Σεπτέµβριο έως το Ιούνιο του στο πλαίσιο της διδακτορικής µου διατριβής, η οποία εκπονήθηκε στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Η µελέτη αυτή δε θα ήταν δυνατόν να περατωθεί χωρίς την πλήρη συµπαράσταση ορισµένων προσώπων, που συνέβαλαν καθοριστικά στην επίτευξη αυτής της εργασίας. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω το σύµβουλο καθηγητή µου, κ. Στέλιο Χιωτάκη, για τις προσπάθειές του, την υποστήριξη, τις οδηγίες καθ όλη τη συγγραφή του έργου, αλλά και την ελευθερία, που µου παρείχε κατά τη διάρκεια όλης της επιστηµονικής έρευνας. Τις θερµές ευχαριστίες µου θα ήθελα να απευθύνω και στα µέλη της τριµελούς επιτροπής, στην καθηγήτρια κ. Άννα Φραγκουδάκη και στην αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Χρυσή Βιτσιλάκη. Οι οδηγίες, οι συµβουλές, αλλά και οι παρεµβάσεις τους στάθηκαν πολύ χρήσιµες για την αρτιότερη παρουσίαση της εργασίας. Σ αυτό το σηµείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους εκπαιδευτικούς και τους µαθητές, που χάρη στη διάθεση και προθυµία τους για συνεργασία συνέβαλαν µε τη συµπλήρωση του ερωτηµατολογίου στην επιτυχή διεξαγωγή της εµπειρικής έρευνας, τµήµατος της παρούσας µελέτης. Η συµβολή των προσώπων αυτών ήταν πολύτιµη για την ολοκλήρωση της εργασίας. Τέλος, ευχαριστώ για τη συνεργασία του το στατιστικολόγο κ. Μ. Γκαβέζο, που πάσχισε µε τη δική του συµµετοχή για το καλύτερο αποτέ- 10

11 λεσµα της έρευνας, ώστε να µην υπάρχουν διαρροές και να αποδοθεί η σωστότερη ερµηνεία των στατιστικών πορισµάτων. Σαββατώ Σαββίδου Θεσσαλονίκη, Μάρτιος

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αφετηρία του προβληµατισµού που ακολουθεί για την προσέγγιση των τάσεων στην εκπαίδευση του πολιτισµικά πολύµορφου µαθητικού πληθυσµού είναι η πολιτισµική οµάδα των «τουρκόφωνων» Μουσουλµάνων, των Τσιγγάνων της Ρόδου-Κω στις οποίες έρχονται να προστεθούν τις τελευταίες δεκαετίες οι νέες πολιτισµικές οµάδες, όπως αυτές των παιδιών από µεικτούς γάµους, των αλλοδαπών, των Ελληνοποντίων και των Βορειοηπειρωτών, οι οποίες επέφεραν στο πρωτοβάθµιο σχολείο µεγάλες εκπαιδευτικές µεταβολές. Η δωδεκανησιακή ιστορία δείχνει ότι ανέκαθεν υπήρχε στα νησιά µια διασταύρωση και αλληλεπίδραση πολιτισµών εξαιτίας του µεγάλου αριθµού οµάδων ή ατόµων που συµβίωναν µε τους ντόπιους πληθυσµούς και διακρίνονταν για τη θρησκευτική, γλωσσική, φυλετική και πολιτισµική τους ανοµοιογένεια. Η Ρόδος και η Κως διέφεραν από τα υπόλοιπα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου ως προς τις παραγωγικές πηγές και ως προς τη γονιµότητα του εδάφους. Εκείνο που ξεχώριζε τα νησιά ήταν ο τουρισµός, ο οποίος αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα αρχικά µε τη µορφή των µετακινήσεων των ανθρώπων για εµπορικούς σκοπούς αλλά και γενικότερα µε τα ταξίδια για µορφωτικο-ψυχαγωγικούς λόγους 1. Οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν στην παρουσία διαφόρων κοινωνικοπολιτισµικών οµάδων στα νησιά. Αυτά τα ευδιάκριτα πλεονεκτήµατα ευνόησαν την εγκατάσταση µουσουλµανικών και άλλων πληθυσµών (π.χ. ισπανόφωνων, Εβραίων, κ.ά.). Η οµάδα την οποία µελετάµε κυρίως είναι οι «τουρκόφωνοι» Μουσουλµάνοι της Ρόδου και της Κω, οι οποίοι κατάγονται από τους Οθωµανούς Μουσουλµάνους που µετοίκησαν σταδιακά µετά από την κατάληψη των νησιών από τους Οθωµανούς το 1522 και εξής. Η µουσουλµανική κοινότητα των νησιών αποτελεί µια ιδιαιτερότητα που δε συναντάται συχνά. Χαρακτηρίζεται ως θρησκευτική και ταυτόχρονα θεωρείται οµοιογενής, τόσο από γλωσσική άποψη, όσο και προέλευση. Τείνει, δηλαδή, να θεωρηθεί ότι αποτελεί µια πολιτισµική ενότητα. Στα ακριτικά αυτά νησιά, περισσότερο από τα προηγούµενα χρόνια, η αθρόα προσέλευση µεταναστών µεταβάλει τον µικρόκοσµο του καθενός και µας δίνει τη γεύση του «διαφορετικού», συνεπώς είναι γόνιµο το έδαφος για τη µελέτη και καταγραφή του νέου κοινωνικού και εκπαιδευτικού γίγνεσθαι, µακριά από εθνικιστικές και ξενοφοβικές υστερίες. Συγκεκριµένα τα νησιά έγιναν µάρτυρες ραγδαίων εξελίξεων, λόγω της εισροής µεγάλου αριθµού οµάδων, ελληνικής και µη καταγωγής, ως οικονοµικών µεταναστών ή προσφύγων από τις χώρες του πρώην Ανατολικού µπλοκ, του λεγόµενου Τρίτου Κόσµου, τις υπερπόντιες χώρες (Η.Π.Α., Καναδάς, Αυστραλία) και χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, µε αποτέλεσµα να µετατραπούν από κοινωνίες αποστολής σε κοινωνίες 1 Πρβλ. Εµ. Παπαϊωάννου, Ο τουρισµός στην αρχαία Ρόδο στο: Ρόδος 2400 χρόνια- ιεθνές συνέδριο, Ρόδος 1993, σ

13 υποδοχής µεταναστών. Η εµφάνιση των ατόµων αυτών συνδέθηκε µε πληθώρα προβληµάτων σε κοινωνίες που ήταν ανέτοιµες να τα αντιµετωπίσουν. Το γεγονός αυτό επέφερε σηµαντικές αλλαγές εκτός από την ευρύτερη κοινωνία και στην εκπαίδευση. Πολλά είναι τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι µαθητές στο σχολείο, µε κυριότερα αυτά της γλωσσικής επικοινωνίας, τα κοινωνικά προβλήµατα, τα πολιτισµικά, το πρόβληµα της έλλειψης συνεργασίας σχολείου-οικογένειας και τα προβλήµατα που έχουν σχέση µε τα µέτρα που λαµβάνει κατά καιρούς η πολιτεία για την εκπαίδευσή τους. Το ζήτηµα της εκπαίδευσης όλων σχεδόν των οµάδων που µελετάµε τέθηκε µόλις την τελευταία δεκαετία στα νησιά µε την εµφάνιση αλλεπάλληλων κυρίως µεταναστευτικών ρευµάτων. Η πολιτεία για να αντιµετωπίσει τα προβλήµατα που προέκυψαν στον εκπαιδευτικό χώρο θέσπισε σειρά µέτρων (Τάξεις Υποδοχής, Φροντιστηριακά Τµήµατα, Σχολεία Παλιννοστούντων ή πρόσφατα ιαπολιτισµικά Σχολεία), τα οποία όπως δείχνουν τα πράγµατα δεν απέδωσαν σε επιθυµητό βαθµό. ιότι τα µέτρα αυτά έλαβαν υπόψη µόνο την εκπαιδευτική πολιτική και εµπειρία χωρών που θεωρούνται παραδοσιακά ως χώρες υποδοχής µεταναστών και όχι τις ιδιαιτερότητες των πολιτισµικά διαφορετικών πληθυσµών στα νησιά και γενικότερα στον ελλαδικό χώρο. Στην παρούσα εργασία δε γίνεται αναφορά σε θέµατα του πολιτικού ή διπλωµατικού ζητήµατος της ωδεκανήσου. Το ενδιαφέρον µας περιορίζεται στο περίγραµµα των πληροφοριών εκείνων που θα συµβάλουν στην ενηµέρωση αλλά και την αναβάθµιση της εκπαίδευσης. Ο πολιτισµικός πλουραλισµός των νησιών κίνησε το ενδιαφέρον µας για εµπειρική έρευνα σχετικά µε τη διερεύνηση της εκπαιδευτικής πορείας των µαθητών αυτών, των προβληµάτων που εµφανίζουν στη σχολική τάξη και των προσδοκιών τους από το σηµερινό εκπαιδευτικό σύστηµα. Ως προς τη διάταξή του αποτελείται από δύο µέρη, το θεωρητικό, το οποίο διαιρείται σε τέσσερα κεφάλαια και το εµπειρικό, που περιλαµβάνει δύο κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου µέρους γίνεται µια σύντοµη αναφορά στην ιστορική παρουσίαση της µουσουλµανικής κοινότητας στα ωδεκάνησα. Ειδικότερα γίνεται µια ιστορική αναδροµή της εκπαίδευσης των Μουσουλµάνων πριν την ενσωµάτωση µε την υπόλοιπη Ελλάδα και µετά, παρουσιάζεται η πορεία της σχολικής εκπαίδευσης στη Ρόδο και την Κω µέσα από τις διάφορες κοινωνικές αλλαγές στην πορεία των χρόνων, η οποία έχει στόχο να δείξει πότε και πώς άρχισαν να λειτουργούν τα πρώτα σχολεία των Μουσουλµάνων και κάτω από ποιες συνθήκες. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται µια συνοπτική ιστορική παρουσίαση στο φαινόµενο της µετανάστευσης και ειδικότερα στις θεωρητικές προσεγγίσεις του φαινοµένου, τις επιπτώσεις του, αλλά και τη µεταναστευτική πολιτική που ακολούθησαν οι διάφορες χώρες υποδοχής. Στη συνέχεια το ενδιαφέρον µας επικεντρώνεται στην Ελλάδα (ειδικότερα στη Ρόδο-Κω), που πρόσφατα µετατράπηκε σε χώρα υποδοχής µεταναστών και παρουσιάζονται οι µεταναστευτικές οµάδες στα ακριτικά νησιά της 13

14 ωδεκανήσου, όπως: οι Ελληνοπόντιοι από την πρώην Σοβιετική Ένωση, οι Έλληνες της Βορείου Ηπείρου (από την Αλβανία), οι Αλλοδαποί, οι µεικτοί γάµοι και οι Τσιγγάνοι (από την εσωτερική µετανάστευση). Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται ο ρόλος που διαδραµατίζει ο θεσµός του σχολείου στην εκπαίδευση των πολιτισµικά πολύµορφων οµάδων, ξεκινώντας από τη µελέτη της εκπαιδευτικής πολιτικής διαφόρων χωρών υποδοχής για τα παιδιά αυτά. Γίνεται εννοιολογική προσέγγιση των όρων «Πολιτισµική Πολυµορφία» και «ιαπολιτισµική Εκπαίδευση», ενώ ταυτόχρονα αναφέρονται οι βασικές αρχές που τη διέπουν ή τουλάχιστον που θα έπρεπε να λαµβάνονται υπόψη και να εφαρµόζονται τόσο στην εκπαιδευτική πολιτική για την εκπαίδευση των πολιτισµικά διαφορετικών οµάδων όσο και στην καθηµερινή σχολική πράξη. Παρουσιάζονται τα µοντέλα εκπαίδευσης που προτάθηκαν ή προτείνονται για την εκπαίδευσή τους. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η έννοια της διγλωσσίας, η οποία αν και παραπέµπει στη χρήση δύο γλωσσών, είναι ουσιαστικά ένα πολύπλοκο φαινό- µενο που εξαρτάται από µία ποικιλία παραγόντων. Επίσης, παρουσιάζονται τα µοντέλα που συνδέουν τις ικανότητες του δίγλωσσου ατόµου µε την ικανότητα για µάθηση, µε σκοπό να διερευνηθούν ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν αρνητικά ή θετικά τη γνωστική απόδοση των δίγλωσσων ατόµων. Ακολουθεί, η παρουσίαση των εκπαιδευτικών α- ναγκών των οµάδων µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά και των παραγόντων που επηρεάζουν τη σχολική πρόοδο των παιδιών, οι οποίοι σχετίζονται µε τα κοινωνικά και πολιτισµικά χαρακτηριστικά που αναπαράγουν η οικογένεια και το σχολείο. Ακολουθεί η παρουσίαση γενικότερα της εκπαιδευτικής κατάστασης των παιδιών και των παραγόντων που επηρεάζουν την εκπαιδευτική διαδικασία. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στη «ιαπολιτισµική Παιδαγωγική» και στους σχετικούς προβληµατισµούς που τη διέπουν. Ακολουθεί η µελέτη της εκπαιδευτικής πολιτικής στην Ελλάδα για τη διαπολιτισµική εκπαίδευση και η αναγκαιότητα µιας εκσυγχρονισµένης παιδαγωγικής για την εκπαίδευση στο σύνολο του µαθητικού πληθυσµού. Εξετάζεται η στάση του δασκάλου απέναντι στη «διαφορετικότητα» της τάξης και στη διαδικασία της εκπαιδευτικής του επιµόρφωσης σε θέµατα διαπολιτισµικής εκπαίδευσης. Το κεφάλαιο αυτό ολοκληρώνεται µε την αξιολόγηση της διαπολιτισµικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Το πρώτο κεφάλαιο του εµπειρικού µέρους περιλαµβάνει τη συλλογιστική και τους στόχους της έρευνας, περιγράφεται η αφετηρία, οι υποθέσεις, η µεθοδολογική προσέγγιση και τα στάδια της έρευνας. Κατόπιν παρατίθεται η ποσοτική έρευνα που πραγµατοποιήθηκε σε σχολεία της Α/θµιας εκπαίδευσης και στους µαθητές Ε -ΣΤ τάξης µε θέµα «ιερεύνηση απόψεων των µαθητών αναφορικά µε τα εκπαιδευτικά τους χαρακτηριστικά». Παρουσιάζονται και αναλύονται τα στοιχεία που προέκυψαν από την επεξεργασία των µελετών για κάθε περίπτωση, µε στατιστικούς πίνακες και τις αιτιολογήσεις τους. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται κριτική θεώρηση των κυριότερων ευρηµάτων της µελέτης, αναφέρονται τα εκπαιδευτικά προβλήµατα που εµφανίζουν οι υπό µελέτη οµάδες. Στη συνέχεια καταγράφονται τα γενικά 14

15 συµπεράσµατα και διατυπώνονται προτάσεις σχετικά µε την εφαρµογή της εκπαιδευτικής πρακτικής του σχολείου. Τέλος, η µελέτη ολοκληρώνεται µε τον επίλογο όπου καταγράφονται οι διαπιστώσεις της έρευνας και η συµβολή της στα εκπαιδευτικά πράγµατα της χώρας µας. Ακολουθούν η βιβλιογραφία και τα παραρτήµατα, στα οποία περιλαµβάνονται η άδεια της εµπειρικής έρευνας από το ΥΠΕΠΘ, τα εργαλεία της έρευνας, οι πολιτικοί χάρτες των δυο νησιών µε µαρκαρισµένα τα πεδία της έρευνας, καθώς και πίνακες από την επεξεργασία του εµπειρικού υλικού. Για την ολοκλήρωση της µελέτης-έρευνας χρησιµοποιήθηκε υλικό που βασίστηκε στο Ιστορικό Αρχείο ωδεκανήσου στη Ρόδο, σε έγγραφα του εκκλησιαστικού αρχείου των δύο νησιών, σε υλικό που βρίσκεται στα αρχεία των σχολείων που λειτουργούσαν στο παρελθόν ως µουσουλµανικά σχολεία, στα περιηγητικά κείµενα ευρωπαίων ταξιδιωτών του 18 ου και 19 ου αιώνα και σε µελέτες, όπως η διατριβή της Μ. Ευθυµίου, «η Ιστορία της Ρόδου», του Χ. Παπαχριστοδούλου, «Ιστορία της Ρόδου», η µελέτη του Γ. Βεργώτη µε τον τίτλο, «Η εκπαίδευσις στο «κοινό» της Ρόδου κατά την Τουρκοκρατία», η µελέτη για την Ιστορία της Κω στις αρχές του 20 ου αιώνα του Ι. Ζαράφτη και η εκτενής εκκλησιαστική Ιστορία του νησιού του τέως µητροπολίτη Κω Εµ. Καρπάθιου, το πιο πρόσφατο βιβλίο του Β.Χατζηβασιλείου µε τίτλο «Ιστορία της νήσου Κω», οι οποίες ασχολούνται µε το σύνολο της ιστορίας των νησιών από την αρχαιότητα ως τις µέρες µας. Επίσης στηρίχτηκε σε πληροφορίες από τα αρχεία των ήµων, τον ΕΟΤ και σε κώδικες πρακτικών της ελληνορθόδοξης κοινότητας της, την ΕΣΥΕ, το Βακούφ, έγγραφα του εκκλησιαστικού αρχείου της Ρόδου, ταξιδιωτικά κείµενα διαφόρων περιηγητών, τα οποία αξιοποιήθηκαν σε συνδυασµό µε δευτερογενείς µελέτες και πληροφορίες από αντιπροσώπους της κάθε οµάδας, σε νεότερη έρευνα µε θέµα «Κοινωνική ενσωµάτωση των µουσουλµάνων της Ρόδου» των καθηγητών κ. Χιωτάκη και κ. Βιτσιλάκη, της καθηγήτριας Ε. Σκούρτου, έρευνες σχετικά µε θέµατα διγλωσσίας στα δηµοτικά σχολεία της Ρόδου, από διάφορους φορείς όπως το κέντρο ιαπολιτισµικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αθηνών, Κρήτης και Πατρών. Πληροφορίες άντλησα από τις µελέτεςέρευνες της καθηγήτριας Α. Φραγκουδάκη, επιστηµονική υπεύθυνη στο Πρόγραµµα «Εκπαίδευση Μουσουλµανοπαίδων, ιαπολιτισµική Εκπαίδευση και Επιµόρφωση των Εκπαιδευτικών», από τις µελέτες-έρευνες του καθηγητή Α. Γκότοβου υπεύθυνου στο Πρόγραµµα «Εκπαίδευση Τσιγγανοπαίδων», του Γ. Μάρκου, «ιαπολιτισµική Εκπαίδευση και Επιµόρφωση Εκπαιδευτικών», του Μ. αµανάκη, «Εκπαίδευση των Παλιννοστούντων Αλλοδαπών µαθητών στην Ελλάδα. ιαπολιτισµική Προσέγγιση» και γενικά από πληθώρα ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας. Το αντικείµενο της διατριβής προκαλεί ενδιαφέρον στις µέρες µας, γι αυτό επιχειρήθηκε η συγκεκριµένη προσπάθεια µε την ελπίδα να φωτίσει κάποιες πτυχές της εκπαίδευσης, που αφορούν τους µαθητές µε διαφορετική πολιτισµική προέλευση. Παρά τις ενδεχόµενες ελλείψεις, ελπίζουµε ότι θα παρακινήσει το ενδιαφέρον και άλλων ερευνητών, ώστε να ασχοληθούν και µε άλλες πτυχές του γενικότερου σχετικού προβληµατισµού. Θέλουµε να πιστεύουµε ότι η προσπάθεια αυτή θα αποτελέσει 15

16 χρήσιµη αναφορά για την εκπαίδευση και την κοινωνική ένταξη και σύγκλιση παιδιών από διαφορετικές πολιτισµικές κοινότητες στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Η συγκεκριµένη έρευνα δε φιλοδοξεί να δώσει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήµατα ούτε λύσεις σε όλα τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι µαθητές διαφορετικής πολιτισµικής προέλευσης που φοιτούν στο πρωτοβάθµιο σχολείο. Πρόκειται για µια συστηµατική προσπάθεια µελέτης που αφορά την εκπαίδευση αυτών των παιδιών µε βάση τη διεθνή βιβλιογραφία, µελετώντας τις δυσκολίες ένταξης στο σχολείο, τις απόψεις των µαθητών σχετικά µε τη φοίτησή τους, τις ανάγκες και τις προσδοκίες από το σηµερινό σχολείο. Στο πλαίσιο αυτό προτείνει µια συνολική θεώρηση του ζητήµατος της εκπαίδευσης των παιδιών µε διαφορετικά πολιτισµικά χαρακτηριστικά που να αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα του θέµατος προκειµένου να καταλήξει στη διαµόρφωση δυναµικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων για ένα δηµοκρατικό και σύγχρονο ελληνικό σχολείο. 16

17 Το πρώτο άρθρο της διακήρυξης της διεθνούς πολιτισµικής συνεργασίας αναφέρει τα εξής: α)κάθε πολιτισµός και κουλτούρα έχει ευγένεια και αξία και πρέπει να γίνονται σεβαστές και να προστατεύονται. β) Κάθε λαός έχει δικαίωµα και καθήκον να αναπτύξει τον πολιτισµό του. γ) Με τη γόνιµη ποικιλία τους, τη διαφοροποίησή τους και την αµοιβαία επίδραση που ασκούν οι µεν στους δε όλοι οι πολιτισµοί αποτελούν µέρος της κοινής κληρονοµιάς της ανθρωπότητας. (Ουνέσκο 1966) 17

18 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ: ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΗΣ Ω ΕΚΑΝΗΣΟΥ 1.1 Συνοπτική ιστορική αναδροµή της µουσουλµανικής κοινότητας στα νησιά Ρόδος και Κως Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται µια συνοπτική παρουσίαση των διαφόρων φάσεων της ιστορικής πορείας των µουσουλµάνων της Ρόδου και Κω, οι οποίοι αποτελούν την ιστορική συνέχεια των Οθωµανών. Πριν από την Οθωµανική κατάκτηση των νησιών του νοτιοανατολικού Αιγαίου, κυρίαρχοι τους ήταν οι Βυζαντινοί και οι Ιππότες τους Τάγµατος του Αγίου Ιωάννη. Η περίοδος που τα νησιά ήταν υπό τη διοίκηση των Ιπποτών διήρκεσε δύο περίπου αιώνες ( ) και τερµάτισε τη διοικητική αστάθεια που επικρατούσε στη νησιωτική περιοχή από τον 11 ο αιώνα έως τις αρχές του 14 ου αιώνα 2. Οι Οθωµανοί κατέκτησαν τις πόλεις της Ρόδου και της Κω ύστερα από αντίσταση των Ιπποτών το 1522 και υπογράφτηκε συνθήκη ανάµεσα στους αντιµαχόµενους στην αρχή του έτους Οι Ιωαννίτες Ιππότες, κατόπιν τούτου, αναχώρησαν. Στη συνέχεια κατέκτησαν και τα υπόλοιπα νησιά της περιοχής έως το 1537, οπότε αρχίζει µια νέα περίοδος. Τα νησιά Ρόδος και Κως προσέλκυσαν το εποικιστικό ενδιαφέρον των κατακτητών, αφού προσέφεραν καλύτερες ευκαιρίες διαβίωσης σε περιοχές κυρίως που θεωρούνταν πλούσιες και ανεπτυγµένες. Η κατάληψη της Ρόδου και της Κω έγινε από το Σουλτάνο Σουλεϊµάν Α το Μεγαλοπρεπή 3. Ο Σουλεϊµάν Α στο διάστηµα που παρέµεινε στη Ρόδο δηµιούργησε νέες υπηρεσίες και ιδρύµατα, επέβαλε τον κεφαλικό φόρο (χαράτσι), ίδρυσε µία θεολογική σχολή (µεντρεσέ) και καθόρισε την κτηµατική περιουσία, τα Βακούφ, για τα πέντε πρώτα τεµένη που δηµιουργήθηκαν την περίοδο της διαµονής του στο νησί 4. Την περίοδο αυτή µετοίκησαν στα νησιά µέλη δύο άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων µε διαταγή του Σουλεϊµάν, οι Οθωµανοί από την Ανατολία και τη Ρωµυλία καθώς και Εβραίοι από εβραϊκές κοινότητες της αυτοκρατορίας, για να καλύψουν το δηµογραφικό κενό και, κυρίως, για να υπάρχει πληθυσµός, τον οποίο να εµπιστεύονται. Σε µεταγενέστερα χρόνια ακολούθησαν και άλλες µετοικίσεις, όπως αυτή των Τουρκοκρητικών που κατέφυγαν στα νησιά µετά τη Κρητική επανάσταση. Αυτοί ενσωµατώθηκαν 2 Πρβλ. Χ.Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου, Αθήνα 1972, σσ , , και Β.Χατζηβασιλείου, Ιστορία της νήσου Κω, Αρχαία-Μεσαιωνική-Νεότερη, Κως 1990, σσ , Χ.Παπαχριστοδούλου, ό.π. σ. 321 κ.ε.. και Β.Χατζηβασιλείου, ό.π.,σ. 260 κ.ε. 4 Χ.Παπαχριστοδούλου, ό.π.,σ. 400 κ.ε. 18

19 µε τους άλλους Μουσουλµάνους µέσω της κοινής θρησκείας, των κοινών γάµων, της οικονοµικής απασχόλησης κτλ.. Κατά την αρχική φάση της ενσωµάτωσής τους µε τους υπόλοιπους Μουσουλµάνους δεν µπορούσαν να χρησιµοποιήσουν την τουρκική γλώσσα, την οποία έµαθαν όταν ήρθαν σε επαφή µε αυτούς. Αφού παρέµειναν για µια δεκαετία στην παλιά πόλη της Ρόδου, «Κάστρο», µεταφέρθηκαν στο συνοικισµό Κρητικών το έτος 1907, που χτίστηκε γι αυτούς και στον οποίο έδωσαν οι ίδιοι την ονοµασία «Κρητικά». Το οθωµανικό κράτος είχε αναγνωρίσει την ύπαρξη διαφορετικών θρησκευτικών κοινοτήτων (Millet) µε επικεφαλής σε καθεµιά έναν προκαθήµενο, ο οποίος ήταν υπόλογος για τα µέλη της κοινότητάς τους. Σύµφωνα από µαρτυρίες του Guerin 5 στην περιτειχισµένη µεσαιωνική πόλη της Ρόδου κατοικούσαν µόνο Τούρκοι και Εβραίοι. Στους τελευταίους επιτράπηκε να παραµείνουν στην εβραϊκή συνοικία µαζί µε άλλους Εβραίους που κατοικούσαν εκεί από την εποχή των Ιπποτών. Οι Χριστιανοί, αν και διατηρούσαν καταστήµατα σ αυτή, ήταν υποχρεωµένοι να αποχωρούν µε τη δύση του ήλιου, επειδή φοβόταν πιθανή εξέγερση. Το οθωµανικό κράτος είχε αναπτύξει µε τις εβραϊκές κοινότητες δεσµούς εµπιστοσύνης. Ο Σουλεϊµάν, προκειµένου να τους προσελκύσει ως χρήσιµο στοιχείο για την ασφάλεια και την εµπορική ανάπτυξη του νησιού, τους πρόσφερε πολύ περισσότερο µακροχρόνια φορολογική απαλλαγή από ό,τι στο χριστιανικό στοιχείο. Έτσι, σύµφωνα µε την απογραφή που διενεργήθηκε µετά την κατοχή των Οθωµανών, οι κάτοικοι της Ρόδου ήταν , από τους οποίους οι ήταν Χριστιανοί και οι Μουσουλµάνοι, ενώ η εβραϊκή κοινότητα έφτανε τα 500 µέλη 6. Μεταγενέστερες πηγές αναφέρουν ότι υπήρχαν τουρκικοί οικισµοί στη Ρόδο, εκτός από την πόλη του κάστρου, στα χωριά Ασγούρου, Κρητικά, Καναµάτ, Ιξιά και κάτω Καλαµώνας. Με βάση τις πληροφορίες που δίνουν Μουσουλµάνοι που ζουν σήµερα στη Ρόδο, εκτός από τους παραπάνω οικισµούς, υπήρχαν µεµονωµένες µουσουλµανικές οικογένειες, πιθανό µέχρι και τις αρχές του 1970, στις περιοχές Καταβιά, τη Σάλακο, στη Λίνδο και στους Τρεις 7. Η Κως ήταν από τα µεγαλύτερα νησιά σε πληθυσµό µετά τη Ρόδο. Ένα νησί σχεδόν επίπεδο σε όλη του την έκταση, µε εύφορο έδαφος. Στην ιστορική διαδροµή η Κως κατοικήθηκε από διάφορους λαούς. Ο βασικότερος τοµέας της οικονοµικής δραστηριότητας των κατοίκων της ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία και το εξαγωγικό εµπόριο. Το µεγαλύτερο µέρος της γεωργικής και κτηνοτροφικής εκµετάλλευσης, είχε στα χέρια της η µουσουλµανική κοινότητα, ενώ µε το εµπόριο ασχολούνταν κυρίως οι Κώες και οι Εβραίοι. Μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει ότι στην πόλη της Κω συγκατοικούσαν Έλληνες, Τούρκοι και Εβραίοι. 5 V.Guerin, Île de Rhodes 1856, (µτφ.) Μ.Παπαϊωάννου, Αθήνα-Ιωάννινα 1989, σ Β.Χατζηβασιλείου, ό.π., σ Οι πληροφορίες που προσφέρονται είναι ελλιπείς, ενδεικτικές όµως και χρήσιµες αναφορικά µε την εκπαιδευτική και ιστορική πορεία των Μουσουλµάνων στο χρόνο. 19

20 Στην Κω κατά τον περιηγητή Stochove 8 στις αρχές της δεκαετίας του 1630 την πόλη και το συνοικισµό Πλατάνι κρατούσαν οι πολυάριθµοι Τούρκοι, οι οποίοι ήρθαν από την Κέραµο της Μ. Ασίας 9 και λίγοι Εβραίοι, ενώ στα χωριά κατοικούσαν Χριστιανοί οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την πόλη. Κατά την οθωµανική περίοδο µπορούµε να επισηµάνουµε µια βασική διάκριση ανάµεσα στη γαιοκτησία των καλλιεργήσιµων γαιών της Ρόδου και της Κω, ενώ από την άλλη, τα υπόλοιπα νησιά της ωδεκανήσου ήταν µικρά και άγονα. Γι αυτό δεν υπήρχε µόνιµη οθωµανική παρουσία και η έκταση των καλλιεργήσιµων γαιών ήταν συνήθως περιορισµένη και δευτερεύουσας παραγωγικής αξίας. Στη Ρόδο και στην Κω, η γεωργία ήταν η βασική παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων. Το κοινό γαιοκτητικό πλαίσιο των δύο νησιών βρίσκεται στην αρχή της οθωµανικής κυριαρχίας και τεκµηριώνεται µε την ύπαρξη κοινού Κανουνναµέ 10. Την περίοδο αυτή στα νησιά εντοπίζονται τρεις κατηγορίες γαιών, από τις οποίες κάθε µια διέπεται από διαφορετικό καθεστώς γαιοκτησίας: α) τις δηµόσιες ή αυτοκρατορικές γαίες µιρί 11 β) τις ιδιωτικές µουλκ (ή µούλκια) και αυτές των θρησκευτικών ιδρυµάτων, τα βακούφια 12. Οι πρώτες αντιπροσώπευαν στη Ρόδο της οθωµανικής περιόδου περίπου το 50% των συνολικά καλλιεργούµενων εκτάσεων, οι δεύτερες το 20% και οι τρίτες το 30% 13. Πρόκειται για τις τρεις µορφές γαιοκτησίας που συνυπήρχαν στις περισσότερες περιοχές της αυτοκρατορίας 14. Στη Ρόδο η καλλιεργήσιµη γη µιρί εντοπίζεται γύρω από την πόλη ή στα ευφορότερα χωριά. Αυτά χρησιµοποιούνται για την καλλιέργεια κυρίως σιτηρών, ενώ υπάρχουν επίσης πολλά αµπέλια, ελιές και οπωροφόρα δέντρα. Στην Κω το µεγαλύτερο µέρος του νησιού είναι καλλιεργήσιµο. Ιδιαίτερα το βόρειο τµήµα του, υπάρχουν δεντροφυτεύσεις, καλλιέργειες σιτηρών και αµπελιών που ανήκουν στην κατηγορία των σουλτανικών κτηµάτων Χας 15. Το καθεστώς αυτό συνέβαλε στην εγκατάσταση των Οθωµανών στα δύο νησιά, διότι τους πρόσφερε τη σιγουριά µιας ικανοποιητικής οικονοµικής προοπτικής και την ασφάλεια της καθηµερινής 8 V. Stochove, Voyages du Levant faites aux années 1630, 1631, 1632,1633, Βρυξέλλες 1662, σσ Ν. Ζάρακας, Τοπωνύµια της νήσου Κω, στα Κωακά, Τοµ. Β, Αθήνα 1981, σ Ζ. Τσιρπανλής, Ο Κανουνναµές (Κακούν-ναµέ) της Ρόδου και τη Κω (τέλη 16 ου αιώνα), ωδώνη 12, Ρόδος 1983, σσ C. Issawi, An Economic History of the Middle East and North Africa, London 1982, σσ P. Vouras, The Economic and Geographic factors in the Destiny of Rhodes, διδ.διατριβή, Ohio State University, Ohio 1956, σσ Μ. Ευθυµίου, Η λειτουργία και η βιωσιµότητα των οθωµανικών θεσµών στην ακµή και στην παρακµή της Οθωµανικής αυτοκρατορίας:η περίπτωση της ωδεκανήσου, Αθήνα 1992, σσ Μ. Σακελαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν Τουρκοκρατίαν ( ), σ Σ. Ασδραχάς, Κατακερµατισµός της αγροτικής ιδιοκτησίας: το παράδειγµα της Πάτµου, Ερανιστής τεύχ.17, Πάτµος 1981, σσ

21 τους ζωής 16. Μέρος της γης των νησιών είχε διανεµηθεί από τον Σουλεϊµάν ως µούλκια 17 και στους Μουσουλµάνους που εποίκησαν. Τα µούλκια ήταν µεικτής έκτασης γη που βρίσκονταν µέσα ή γύρω από αστικές περιοχές -ήταν συνήθως κήποι, αµπέλια, σπίτια- και αποτελούσαν ατοµικές ιδιοκτησίες. Συχνά εκτός από κήπους και αµπέλια, ήταν αρκετά µεγάλα αγροτεµάχια που είχαν διανεµηθεί ως κίνητρο εγκατάστασης Μουσουλµάνων στη Ρόδο. Η άλλη κατηγορία κτηµάτων ήταν οι βακουφικές γαίες, η διαχείριση των οποίων ανήκε σε θρησκευτικά ιδρύµατα 18. Αυτήν την περίοδο τα βακούφια συνέβαλλαν στην πραγµατοποίηση διαφόρων φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ή θρησκευτικών δραστηριοτήτων, καθώς και στην οικονοµική ενίσχυση αδύνατων οικογενειών. Στη Ρόδο που ήταν η έδρα της διαχείρισης οι βακουφικές γαίες αποτελούσαν το 20% του συνόλου των γαιών 19. Ενώ η αντίστοιχη βακουφική περιουσία της υπολογίζεται στο 2,3% του συνόλου των γαιών του νησιού 20. Στην Κω το ποσοστό είναι πολύ µικρότερο καθώς εκεί δεν είχαµε λειτουργία µουσουλµανικών θρησκευτικών-εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, όπως συνέβαινε στη Ρόδο. Ο Kolodny 21 θεωρεί πως για τα δύο νησιά η πλήρης αποσύνθεση του γαιοκτητικού θεσµού άρχισε µετά την ελληνική επανάσταση του Σε ευτελείς τιµές και σχεδόν υπό το κράτος πανικού οι αγάδες και οι µπέηδες στα νησιά µεταβίβαζαν το δικαίωµα εκµετάλλευσης της γης τους-πολλά από αυτά αγόραζαν οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι- και συγκεντρωνόταν στις τειχισµένες πόλεις, όπου εκλιπαρούσαν για κάποια θέση στο µηχανισµό της οθωµανικής κρατικής διοίκησης 22. Από την άλλη στην Κω, πολλοί από τους Μουσουλµάνους που έχασαν τις περιουσίες τους µετανάστευσαν στη Μικρά Ασία. Ανάλογες εξελίξεις είχαµε και το 19 ο αιώνα στα δύο αυτά νησιά. Αρνητικός παράγοντας για τη γεωργική παραγωγή σε τούτα τα νησιά υπήρξε το γεγονός ότι µε βάση τα κληρονοµικά έθιµα, η καλλιεργούµενη γη δεν έµενε συµπαγής, αλλά έτεινε συνεχώς να υποδιαιρείται για χρήση των απογόνων του καλλιεργητή. Την Οθωµανική κυριαρχία διαδέχεται η Ιταλική µε την κήρυξη πολέµου κατά της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Οι Ιταλοί κατέλαβαν τα νησιά το 1912 και τα κράτησαν υπό την κατοχή τους έως το Ο λαός της Ρόδου και της Κω υποδέχτηκε τους Ιταλούς µε ενθουσιασµό ως ελευθερωτές πιστεύοντας ότι θα απαλλαγούν από το παλιό καθεστώς που επέβαλαν οι Τούρκοι. Η ιταλική διοίκηση συνέχισε να διατηρεί το ισχύον Οθωµανικό ίκαιο, καθώς και τους θεσµούς των Ορθοδόξων, Μουσουλµάνων και Εβραίων. 16 Μ.Ευθυµίου, ό.π. 17 K.Hergy, The Ottoman Empire in Europe, Budapest 1989, σ M.Kiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht 1985, σσ. 61 κ.ε. 19 P.Vouras, ό.π Β.Χατζηβασιλείου, ό.π., σ E.Kolodny, La population des Îles de la Gréce, I, III (Aix-en-Provence 1974), p E.Kolodny, ό.π. 21

22 Η κατάληψη των νησιών από τους Ιταλούς είχε δυσάρεστες επιπτώσεις στη ζωή των Τούρκων. Κάτω από τις νέες συνθήκες πολλοί περιορίστηκαν στις καλλιέργειες των κτηµάτων τους, τα οποία ήταν άλλωστε αρκετά, άλλοι ήταν ζωέµποροι ή αγωγιάτες που µετέφεραν µε τα ζώα τους ανθρώπους και εµπορεύµατα από και προς τα µακρινά χωριά. Όσοι από αυτούς είχαν καταστήµατα στην πόλη του κάστρου συνέχιζαν να τα διατηρούν. Ορισµένοι µετανάστευσαν στη Μικρά Ασία εξαιτίας κοινωνικο-οικονοµικών παραβιάσεων που έγιναν σε βάρος τους από την ιταλική ιοίκηση 23. Στην κυβέρνηση της κτήσης η Ιταλία χορήγησε ειδική νοµοθετική και τελωνειακή αυτονοµία και στους κατοίκους Έλληνες, Τούρκους και Εβραίους, απένειµε την ονοµαζόµενη µικρή ιταλική ιθαγένεια. Ο νέος κατακτητής, για να ενισχύσει τη θέση του, προσπάθησε να προσελκύσει έποικους από την Ιταλία και την Κωνσταντινούπολη, τη Σµύρνη και άλλες πόλεις της Ανατολής. Το 1940 στη Ρόδο και την Κω το 80% ήταν Έλληνες, 10% καθολικοί, 6% Τούρκοι, 1,6% Εβραίοι και ένα 0,4% Αρµένιοι. Η ανελεύθερη οικονοµική πολιτική ανάγκασε παρά τις απαγορεύσεις πολλούς Έλληνες να µεταναστεύσουν στην Ελλάδα, την Αίγυπτο, την Αµερική και τη Μέση Ανατολή για την αναζήτηση µιας καλύτερης τύχης 24. Η ανελεύθερη πολιτική, οι άσχηµες συνθήκες, η ευνοϊκή αντιµετώπιση των καθολικών και όσων συνεργάστηκαν µε το καθεστώς και τους απονεµήθηκε η µεγάλη ιθαγένεια προκάλεσαν, τη µείωση του πληθυσµού, µολονότι η τάση ήταν αυξητική. Την περίοδο αυτή αρκετοί Τούρκοι, λόγω του Ιταλοτουρκικού Πολέµου και του εύτερου Παγκοσµίου, προτίµησαν να περάσουν στην Τουρκία. Οι Εβραίοι που αρχικά ευνοήθηκαν, στο τέλος της περιόδου, εξαιτίας της γερµανικής κατοχής, αποδεκατίστηκαν. Στα χρόνια της ιταλικής κατοχής, περιοχές µε τούρκικους οικισµούς, εκτός από την πόλη του κάστρου, υπήρχαν ακόµη στα χωριά Ασγούρου, Ιξιά, Κρητικά και Κάτω Καλαµώνας. Οι διοικητικές και οικιστικές µεταβολές ανάγκασαν τους κατοίκους του Κάτω Καλαµώνα να µετοικίσουν σε διάφορες περιοχές της Ρόδου και στη Μικρά Ασία 25. Τη ωδεκάνησο 26 επηρέασε σοβαρά από πολιτική, κοινωνική και οικονοµική άποψη ο εύτερος Παγκόσµιος Πόλεµος ( ). Στα νησιά αυτό το διάστηµα, εξαιτίας του πολέµου και της διπλής κατοχής, ιταλικής και γερµανικής, η οικονοµική δυσπραγία και η τροµοκρατία εντάθηκαν. 23 Χ.Παπαχριστοδούλου, ό.π., σ. 547, Σύντοµη ιστορία της ωδεκανήσου, Αθήνα 1997, σ Ό.π. 26 Ο γεωγραφικός όρος ωδεκάνησα είναι µεταγενέστερος, διότι από το 19 ο αιώνα, κυρίως σε ελληνικές πηγές, συναντάται και ο όρος Νότιες Σποράδες. Το 1835 οι εκτός Ρόδου και Κω αντιπρόσωποι των νησιών του νοτιοανατολικού Αιγαίου υπέγραψαν κείµενό τους ως «Πληρεξούσιοι των Ανατολικών Σποράδων». Ο όρος ωδεκάνησα χρησιµοποιήθηκε για τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου για πρώτη φορά κατά την περίοδο των Νεότουρκων ( ) και διατηρήθηκε σε χρήση από τους Ιταλούς, όταν το 1912 κατέλαβαν τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου και από τους Έλληνες µετά την ένωση των νησιών µε την Ελλάδα το Σχετικές πληροφορίες µας δίνουν οι Ε.Κωνσταντινίδης, «Η εν ωδεκανήσω Εκκλησία», Αθήναι 1970, σσ , Μ.Παπαϊωάννου, ως µεταφραστής του V.Guerin, «Île de Rhodes», Αθήνα 1989, Paris 1856, σ. 354 και Κ.Χατζηδάκης, «Καρόλου Φλέγελ, Τα ωδεκάνησα ή Νότιες Σποράδες, από ένα υπόµνηµα των αρχών του αιώνα», Καλυµνιακά Χρονικά, τεύχ. 12, 1997, σσ

23 Από το φθινόπωρο του 1943, που τα νησιά πέρασαν στον έλεγχο των Γερµανών 27, οι Εβραίοι της Ρόδου και της Κω τέθηκαν σε διωγµό. ιέφυγαν τη σύλληψη ή σώθηκαν ελάχιστοι και αυτοί επειδή διέθεταν τουρκικά διαβατήρια. Η βρετανική δύναµη τούτο το διάστηµα, επειδή θεωρούσε τη Ρόδο, την Κω και τη Λέρο σηµαντικούς στρατιωτικούς στόχους, αλλά και για να δοθεί η ευκαιρία στους Ιταλούς της ωδεκανήσου να συνθηκολογήσουν, κατέλαβε το 1943 την Κω, Λέρο, Σάµο, Λειψούς, Πάτµο, Φούρνους, Ικαρία και Καστελλόριζο. Το Μάιο του 1945 ο Γερµανός διοικητής ωδεκανήσου παρέδωσε τα νησιά στους αντιπροσώπους της Βρετανίας, Γαλλίας και Ελλάδας. Η βρετανική στρατιωτική κατοχή της ωδεκανήσου άρχισε το Μάιο του 1943 και έληξε το Μάρτιο του Περιµένοντας τις εξελίξεις στο διπλωµατικό πεδίο, αυτές που θα καθόριζαν την τύχη της ωδεκανήσου δεν προχώρησαν σε µεταβολές του προηγούµενου ιταλικού καθεστώτος. Στις προθέσεις των Βρετανών ήταν να συντελέσουν στην οµαλή µετάβαση από τις συνθήκες πολέµου σε συνθήκες ειρήνης. Με βάση τις πληροφορίες που είχε η κεντρική δωδεκανησιακή επιτροπή της Αθήνας ο πληθυσµός του νησιού της Κω στα τέλη του 1945 ήταν: Πόλη της Κω κάτοικοι Ύπαιθρος κάτοικοι Σύνολο κάτοικοι Στον αριθµό των κατοίκων της πόλης συµπεριλαµβάνονται Τούρκοι και 380 Ιταλοί. Θα πρέπει να σηµειώσουµε ωστόσο, ότι ο αριθµός των Ιταλών υπόκειται σε βαθµιαία µείωση «λόγω των εκάστοτε αναχωρήσεων» 28. Στη συνέχεια οι Άγγλοι παρέδωσαν τη διοίκηση στις ελληνικές στρατιωτικές Αρχές το Μάρτιο του 1947 και το έτος 1948 πραγµατοποιείται η επίσηµη ενσωµάτωση της Κω και των άλλων νησιών µε την Ελλάδα. Από την απογραφή που έγινε από την Ε.Σ.Υ.Ε. για τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν τον πληθυσµό της ωδεκανήσου κατά θρήσκευµα και µητρική γλώσσα το έτος 1947 προκύπτουν τα εξής: 27 Εγκυκλοπαίδεια <<Judaica>>, Τόµ. 10, στ.1214, στο λήµµα <<Kos>> και Β.Χατζηβασιλείου, ό.π., σ Β.Χατζηβασιλείου, ό.π., σ

24 Σύνολο ωδεκανήσου Μητρ. Γλώσσα Σύνολο: Ορθόδοξοι Καθολικοί Μουσουλµάνοι Λοιποί Ελληνική Τουρκική Ιταλική Λοιπές γλώσσες Σύνολο ΕΣΥΕ, 1947 Κατά νήσους µε κατοίκους Μουσουλµάνους (δέκα και άνω) Ρόδος Μητρ. Γλώσσα Σύνολο: Ορθόδοξοι Καθολικοί Μουσουλµάνοι Λοιποί Ελληνική Τουρκική * Ιταλική Λοιπές γλώσσες Σύνολο ΕΣΥΕ, 1947 * Ισραηλίτης Κως Μητρ. Γλώσσα Σύνολο: Ορθόδοξοι Καθολικοί Μουσουλµάνοι Λοιποί Ελληνική Τουρκική Ιταλική Λοιπές γλώσσες Σύνολο ΕΣΥΕ,

25 1.2 Η εκπαίδευση των Μουσουλµάνων πριν από την ενσωµάτωση - Ρόδος Οι ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν από ορισµένες πηγές αναφέρουν ότι το ΙΕ αιώνα στη Ρόδο δυνατότητες για γενική παιδεία µε δασκάλους και βιβλία, µε µαθητές και διάθεση για µόρφωση δεν υπήρχαν 29. Το βέβαιο είναι ότι µετά από τη δηµιουργία των πρώτων κοινοτήτων στα δύο νησιά, από την αρχαιότητα ακόµη, υπήρχε ανάγκη για εκπαίδευση. Οι πηγές που υπάρχουν και µας διαφωτίζουν είναι ελάχιστες διότι οι παλιότερες πηγές είναι γραµµένες µε αραβικούς χαρακτήρες χωρίς να έχουν γίνει ανάλογες µεταφράσεις. Για τη συγγραφή της συγκεκριµένης εργασίας βασικές πληροφορίες αντλούµε από τους τουρκογενείς Μουσουλµάνους της Ρόδου και της Κω 30 καθώς και από ελάχιστους Έλληνες ερευνητές, κυρίως όµως από ξένες πηγές (όπως Γερµανούς περιηγητές και ορισµένες ιταλικές πηγές στη διάρκεια της Ιταλοκρατίας ). Αναφορικά µε την εκπαίδευση των µουσουλµανοπαίδων στη Ρόδο, από την κυριαρχία τους και έπειτα υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες που ανάγονται στην περίοδο του ΙΘ µ.χ. αιώνα. Το ενδιαφέρον των Μουσουλµάνων σε θέµατα παιδείας που αφορούσαν τις κοινότητες που ζούσαν στα νησιά αντανακλούσε το πνεύµα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Με βάση τις πληροφορίες που παραθέτει ο Guerin 31 το έτος 1854, όταν βρέθηκε στη Ρόδο, οι Τούρκοι συντηρούσαν τρία σχολεία για αγόρια. Για τα κορίτσια δεν υπήρχε σχολείο, γι αυτό βρίσκονταν σε βαθιά αµάθεια όπως και σε ολόκληρη την Τουρκία. Έβγαιναν σπάνια και πάντοτε καλυµµένες µε πέπλο, οι πλουσιότερες είχαν στην υπηρεσία τους αραπίνες. Την ίδια περίοδο οι Εβραίοι της Ρόδου διατηρούσαν τρία σχολεία, όπου φοιτούσαν µόνο αγόρια. Γι «αυτό οι Εβραίες καθώς και οι Μουσουλµάνες» δεν ήξεραν «γραφή» και «ανάγνωση» 32. Η µέθοδος διδασκαλίας που χρησιµοποιούσαν οι Τούρκοι στα σχολεία τους ήταν ίδια µε αυτή των Εβραίων. Χαρακτηριστικό γνώρισµα τόσο των Μουσουλµάνων όσο και των Εβραίων «ότι χρησιµοποιούσαν το µεσανατολικό βιβλικό τρόπο διδασκαλίας», ήταν γιατί επιδίωκαν «περισσότερο» την αποστήθιση κάποιων γνωστικών κειµένων παρά τη «γνώση και κατανόησή τους» 33. Γι αυτό µάθαιναν µεγαλόφωνα και τραγουδιστά τα µαθήµατά τους γύρω από το δάσκαλο και κάθονταν όλοι στο χώµα µε τα πόδια σταυρωµένα. Σχολείο για τις εβραιοπούλες και για τις 29 Γ.Βεργώτης, Η εκπαίδευση στο «κοινό» της Ρόδου κατά την οθωµανοκρατία, Ρόδος 1995, σ Συγκεχυµένες είναι οι πληροφορίες για την κατάσταση της παιδείας πριν από την κατάληψη των δύο νησιών από τους Οθωµανούς, γι αυτό οι πληροφορίες ίσως να είναι και ανακριβείς. 31 V.Guerin, ό.π., σσ Guerin, ό.π. σ. 87 κ.ε. 33 Γ.Βεργώτης, ό.π., σ

26 Μουσουλµάνες δεν υπήρχε, µε αποτέλεσµα όπως προειπώθηκε να µη γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση 34. Ένα από τα σχολεία στο οποίο γίνεται πιθανά αναφορά παραπάνω, ιδρύθηκε από τους εξόριστους Τούρκους Αχµέτ Μιτχάτ, Τεβγίκ Ζιά, Τσεµάλ και Εµπουζιά, επιτρόπους που µε διάφορους εράνους κατόρθωσαν να κατασκευάσουν το πρώτο διώροφο κτίριο. Σε αυτό συστεγάζονταν το ηµοτικό σχολείο και Γυµνάσιο µουσουλµανοπαίδων. Το συγκεκριµένο εκπαιδευτήριο το έτος κατεδαφίστηκε από ισχυρό σεισµό, που έπληξε το νησί. Το σχολικό όµως έτος ξαναχτίστηκε από τους Ντεγτερντάρ Φεβζή Μπέη καθώς και από την επιτροπή των γραµµάτων Χεϊέτι Ιλµιέ (αυτό στεγάζει σήµερα το 10 ο ηµοτικό σχολείο της πόλης Ρόδου) 35. Το έτος 1880 ο Nissim Behar Michael, ραβίνος από την Κωνσταντινούπολη, ίδρυσε στη Ρόδο σχολείο, στο οποίο διδάσκονταν τα εβραϊκά και τα τούρκικα ως γλώσσα επίσηµη. Το σχολείο αυτό µετά τη λειτουργία ορισµένων µηνών σταµάτησε τη λειτουργία του εξ αιτίας αντιδράσεων των συντηρητικών στοιχείων της εβραϊκής κοινότητας της Ρόδου. Τρία χρόνια αργότερα ιδρύθηκε στο νησί ένα νέο µεικτό σχολείο µε πρωτοβουλία του υποπρόξενου της Γαλλίας στη Ρόδο Moise Franco, στο οποίο διδάσκονταν η αρχαία και η νέα εβραϊκή γλώσσα, η γαλλική και η τουρκική. Μάθαιναν επίσης αριθµητική, στοιχεία των άλλων επιστηµών και την ισπανική γλώσσα. Εκτός από τους Εβραίους φοιτούσαν στο σχολείο οκτώ Μουσουλµάνοι, ένας Έλληνας και τρία κορίτσια 36. Με βάση τις υπάρχουσες πληροφορίες στο σχολείο δίδασκε και Τούρκος δάσκαλος, υπήρχε όµως και δάσκαλος της εβραϊκής γλώσσας. Το εκπαιδευτήριο συντηρούσαν ιδιώτες µε διάφορες προσφορές. Σύµφωνα µε άλλες πηγές, το 1885 η οθωµανική διοίκηση ζήτησε από τη δηµογεροντία της πόλης της Ρόδου να υποδείξει τέσσερα µέλη για να συγκροτήσουν µια µεικτή σχολική εφορεία από Οθωµανούς, Χριστιανούς και Εβραίους, για να προβεί στην ίδρυση Οθωµανικού Ινταντιέ (γυµνασίου), στο οποίο θα φοιτούσαν µαθητές και από τις τρεις οµάδες. Ωστόσο, δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες σχετικές µε το θέµα, αν δηλαδή προχώρησε η λειτουργία του ή όχι. Υπάρχει όµως µια πληροφορία, ότι η χριστιανική κοινότητα ζήτησε να ιδρυθεί ταυτόχρονα και γυµνάσιο κατώτερου κλήρου (Ρουστιέ). Σύµφωνα µε άλλες πηγές στο τέλος του ΙΘ µ.χ. αιώνα λειτουργούσε στη Ρόδο ανάµεσα στα χριστιανικά και τα εβραϊκά σχολεία και ένα µουσουλµανικό 37. Άλλες πληροφορίες που προέρχονται από τον Πρώσο περιηγητή Paul Lindau, που βρέθηκε στη Ρόδο το 1900, αναφέρουν ότι στο νησί λειτουργούσε «ένα µοναδικό µουσουλµανικό σχολείο που εκπροσωπούσε αποκλειστικά τη δηµόσια εκπαίδευση». Αν και είχε «καθιερωθεί στα χαρτιά η 34 V. Guerin, ό.π., σσ και 35 Οι πληροφορίες βρίσκονται στο αρχειακό υλικό του 10 ου ηµ. Σχολείου Ρόδου. 36 V.Guerin, ό.π. και Esther Menaece, Gli Εbrei a Rodο, Μilano 1992, σ Γ.Βεργώτης, Η εκπαίδευσις εις την νήσον Ρόδου, Αθήνα 1972, σ. 55. Του ίδιου, Το σχολείον της συνοικίας Νεοχωρίου της πόλεως Ρόδου, Ρόδος 1973, σσ

27 υποχρεωτική παιδεία, αλλά αυτό στην πραγµατικότητα» δε σήµαινε «απολύτως τίποτε» 38. Για την εκπαίδευση στη Ρόδο δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες, επίσης δεν υπάρχει τίποτε παραπάνω, εκτός από αυτά τα παιδαγωγικά µέσα που σχετίζονται µε τα εβραϊκά σχολεία. Οι πληροφορίες του Paul Lindau είναι σαφείς σχετικά µε το µορφωτικό επίπεδο, «σε κανένα άλλο νησί δεν έχει παραµεληθεί η δηµόσια εκπαίδευση και η υγιεινή στάθµη της µορφώσεως σε τέτοιο χαµηλό βαθµό όπως εδώ. Όχι µόνο οι χωρικοί, αλλά και οι µικροαστοί δεν ξέρουν να διαβάσουν ούτε να γράψουν» 39. Για ένα χρονικό διάστηµα είκοσι χρόνων δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικά µε την εκπαίδευση των Οθωµανών. Το έτος 1911 από στοιχεία που βρίσκονται στα πρακτικά της δηµογεροντίας και αφορούν τις απόφοιτες της Αστικής Σχολής, οι οποίες γνωρίζουν την τουρκική γλώσσα µαθαίνουµε ότι, αν εκείνες το επιθυµούν µπορούν να φοιτήσουν στο τουρκικό ιδασκαλείο 40. Φαίνεται από την παραπάνω στάση της τουρκικής διοίκησης η πρόθεσή της να ιδρύσει ιδασκαλείο για τη µόρφωση των εκπαιδευτικών της. Την προσπάθεια των οθωµανικών αρχών για τα εκπαιδευτικά πράγµατα διέκοψε το 1912 η κατάληψη της Ρόδου από τους Ιταλούς. Μια δεκαετία αργότερα, κατά την απογραφή του πληθυσµού το έτος 1922, καταγράφονται τα σχολεία που ανήκουν στις τρεις κοινότητες: α) Στον τουρκικό πληθυσµό της Ρόδου ανήκουν σχολεία αρρένων και θηλέων και µάλιστα της δηµοτικής και µέσης εκπαίδευσης. Συγκεκριµένα, τα σχολεία που λειτουργούσαν ως κοινοτικά κατά την πρώτη περίοδο της Ιταλοκρατίας µέχρι το έτος 1937, σύµφωνα µε τον Armao Ermanno 41, είναι: α)το Μουσουλµανικό Σχολείο «Suleimanie», σχολεία αρρένων δηµοτικής και µέσης εκπαίδευσης (ηµιγυµνάσιο µε τρεις τάξεις), συνολικά 8 τάξεις, 344 µαθητές. β)σχολεία θηλέων δηµοτικής και µέσης εκπαίδευσης, συνολικά 7 τάξεις, 340 µαθητές. γ)το µουσουλµανικό δηµοτικό σχολείο Ασγούρου, 3 τάξεις, 26 µαθητές. δ)το µουσουλµανικό δηµοτικό σχολείο κάτω Καλαµώνα, 2 τάξεις, 10 µαθητές. ε)το µουσουλµανικό δηµοτικό σχολείο περιοχής Κανδίλι, 3 τάξεις, 25 µαθητές. στ)το µουσουλµανικό δηµοτικό σχολείο στην περιοχή Μίξι, 2 τάξεις, 40 µαθητές. Την περίοδο της ιταλικής κατοχής ( ) και κατά ένα µέρος το 1936 βασικά (κρατικά) σχολεία ήταν µόνο τα ιταλικά. Αντίστοιχα, υπήρχαν τα κοινοτικά σχολεία για τους Έλληνες, τους Τούρκους και τους Εβραίους. 38 Π. Ενεπεκίδης, Αθηναϊκά, Αττικοβιωτικά, ωδεκανησιακά ( ), Αθήνα 1991, σ Ό.π. 40 Πρακτικά ηµογεροντίας των ετών , της Γ.Βεργώτης, Ιστορικά στοιχεία γύρω από τα σχολεία της Ρόδου, στα «ωδεκανησιακά Χρονικά», τεύχ.12, 1987, σσ ,του ίδιου ό.π.,1973, σ Α.Ermanno, Annuario amministrativo e statistico per iammo 1922, Ρώµη 1923, σ. 100 κ.ε. 27

28 Οι θρησκευτικές ηγεσίες της κάθε κοινότητας είχαν το ρόλο που έχει σήµερα το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων. Το έτος 1936 µε την αλλαγή του Ιταλού διοικητή στη Ρόδο καταργήθηκαν τα ελληνικά και τα τούρκικα σχολεία και λειτουργούσαν στο εξής τα ιταλικά κρατικά σχολεία. Ακολούθησε η γερµανική κατοχή, οπότε άρχισαν να λειτουργούν τα ελληνικά και τα τούρκικα µε τη µορφή κατηχητικών σχολείων. Επίσης, εξακολουθούσαν να λειτουργούν και τα ιταλικά κρατικά εκπαιδευτήρια. Μετά την απελευθέρωση της Ρόδου από τους Άγγλους, και κατά τη διάρκεια της Αγγλικής διοίκησης το λειτούργησαν τα κοινοτικά ελληνικά σχολεία Κως Η Κως µε µακρά ιστορία κατακτητών, αντίστοιχη εκείνης της Ρόδου βρέθηκε όπως και τ άλλα νησιά κάτω από την οθωµανική κυριαρχία. Από το 1522 έως το έτος 1773 ασάφεια και σύγχυση καλύπτει το κάθε τι που θα µπορούσε να φωτίσει τα εκπαιδευτικά πράγµατα του νησιού 43. Οι πληροφορίες για την εκπαίδευση των Μουσουλµάνων στην Κω είναι ελλιπείς όσον αφορά την περίοδο πριν από την ιταλική κατοχή. Με βάση τα γεγονότα που συνέβησαν στη Ρόδο, µε την οποία υπογραµµίζεται ότι η Κως είχε στενή σχέση, συµπεραίνεται ότι περίπου παρόµοιες τάσεις διαµορφώθηκαν και στην Κω. Με βάση τις πηγές στα άρχισε στο νησί η λειτουργία της Μουσουλµανικής Σχολής (Ρουστιέ) µε δύο Τούρκους δασκάλους και 50 µαθητές και της Μουσουλµανικής Αλληλοδιδακτικής Σχολής µε 111 µαθητές 44. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Καϊµακάµης της Κω θέλησε το έτος 1893 να πληροφορηθεί από τον Μητροπολίτη Καλλίνικο για τον τρόπο λειτουργίας των ελληνορθόδοξων σχολείων. Λίγο αργότερα ζήτησε να εισαχθεί στα χριστιανικά σχολεία, η διδασκαλία της οθωµανικής γλώσσας. Στην απαίτηση αυτή των Τούρκων η στάση του Μητροπολίτη ήταν αρνητική, αν και πριν, για ένα µόλις έτος, σε ελληνικό σχολείο της πόλης της Κω, δίδαξε τούρκικα ο Μουσουλµάνος Ταχήρ εφέντης 45. Σε ολόκληρο το 19 ο αιώνα, το µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού των Μουσουλµάνων δεν είχε λάβει καµιάς µορφής παιδεία. Πρόσβαση στα 42 Σ.Χιωτάκης, Αθέατες πλευρές του πολιτισµικού και του πολυπολιτισµικού κοινοτισµού: Παράλληλες κοινότητες ή πολιτισµικός πλουραλισµός σε µια ενιαία πολιτισµική κοινωνία; υπό έκδοση, σ Ηρ.Καραναστάσης, Η παιδεία στην Κω, Αθήνα 1979, σ Έγγραφα ΑΙΜΚ : Κώδικας Γ, 5-6, Κώδικας Β, 13-14, σσ , Κώδικας, 39, Κώδικας ς, 44, Κώδικας Ζ, 50-52, Vice-consul A. Biliotti, «Report on Cos», February 1870, FO 195, Rhodes 1881, σσ , Β.Χατζηβασιλείου, ό.π. 1990, σσ , σ. 412 και Νοµαρχία Αρχιπελάγους, Ηµερολόγιον της Νοµαρχίας Αρχιπελάγους, έτος Εγίρας 1304, Χίος , σ Έγγραφα ΑΙΜΚ : Κώδικας Ζ, 52-55, Λ, 3-5, 60, 68, Χ.Κουτελέκης, «Ποικίλα έγγραφα από τα Νικειά Νισύρου», Νισυριακά 6(1978), σσ παραθέτει έγγραφα οθωµανικών διαταγών των ετών , σχετικών µε την παραχώρηση άδειας λειτουργίας ελληνικών σχολείων. 28

29 ελάχιστα µουσουλµανικά σχολεία - όπως αυτά της Ρόδου - είχαν κυρίως παιδιά των ανώτερων κοινωνικών στρωµάτων, τα οποία προετοιµάζονταν για την κρατική και θρησκευτική γραφειοκρατία 46. Στην απογραφή του 1922 από τον Armao Ermanno, καταγράφονται τα εξής Μουσουλµανικά Σχολεία: α)σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης, 3 τάξεις, 40 µαθητές β)σχολεία ηµοτικής Εκπαίδευσης αρρένων, 4 τάξεις, 99 µαθητές γ)σχολεία ηµοτικής Εκπαίδευσης θηλέων, 4 τάξεις, 90 µαθήτριες δ)νηπιαγωγείο, 2 τµήµατα, 133 µαθητές 47. Το 1943 τα νησιά της ωδεκανήσου πέρασαν στον έλεγχο ενός νέου κατακτητή, των Γερµανών. Την περίοδο αυτή οι Εβραίοι τόσο από τη Ρόδο όσο και από την Κω τέθηκαν υπό διωγµό. Στις υπόλοιπες κοινότητες είχε επιτραπεί από τη Γερµανική διοίκηση η λειτουργία των κατηχητικών σχολείων, όπως έγινε στη Ρόδο. Λίγο µετά το 1945 άρχισε η βρετανική στρατιωτική κατοχή στα ωδεκάνησα η οποία κράτησε έως το Την περίοδο αυτή ο τοµέας της εκπαίδευσης αντιµετώπισε πολλά και σοβαρά προβλήµατα, µετά το κλείσιµο όλων των σχολείων από το προηγούµενο καθεστώς, διότι τα περισσότερα παιδιά έµεναν αγράµµατα Μουσουλµανικές κοινότητες στη Ρόδο και την Κω µετά την ενσωµάτωση - Κοινωνική σύνθεση Οι Μουσουλµάνοι 49 της ωδεκανήσου, οι οποίοι αποτελούν τον υπό µελέτη πληθυσµό της έρευνας µας, «δεν ορίζονται νοµικά και στα πλαίσια διεθνών συνθηκών ως µειονότητα» 50. Στη συγκεκριµένη κοινότητα µετά την απελευθέρωση της ωδεκανήσου από την ιταλική ( ), στη συνέχεια τη γερµανική κατοχή ( ) και µετά την επίσηµη προσάρτηση της στην Ελλάδα (1947), ίσχυσε το ότι «όλοι οι ιταλοί υπήκοοι 46 Κ.Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Ελλάδα ( ), Αθήνα 1992, σ. 349 & Π.Σαβοριανάκης, Νησιωτικές κοινωνίες στο Αιγαίο, Η περίπτωση των Ελλήνων της Ρόδου και της Κω (18 ος -19 ος αιώνας), Αθήνα 2000, σσ A.Ermanno, ό.π., σ Έγγραφα ΑΙΜΚ : Κώδικας Ζ, 52-55, Λ, 3-5, σσ. 60, 68, Ο όρος «Μουσουλµάνος» είναι αραβικής προέλευσης και σηµαίνει αυτόν που αποδέχεται την ολοκληρωτική του υποταγή στο Θεό. Ο Θεός είναι ο Μωάµεθ και οι πρώτοι οπαδοί του ωνόµαζον εαυτούς muslim, διακηρύσσοντας ούτως ότι ως βασικόν χαρακτηριστικόν των εθεώρουν την ολοκληρωτική αφοσίωσιν των εις τον Θεόν και ότι το µήνυµα των ήτο είς νέος, ορθός τρόπος ζωής του λαού, ήτοι islam άρχισε να σηµαίνει, ιδίως στις γλώσσες, εκτός του αραβικού κόσµου, το όνοµα ενός θρησκευτικού συστήµατος ιδεών, νόµων, πράξεων, το όνοµα µιας «θρησκείας», Πρβλ. Α. Γιαννουλάτου, Ισλάµ: Θρησκειολογική επισκόπησις, Αθήνα 1975, σ. 66 κ.ε. 50 Λ. ιβάνη-φ.κωσταντοπούλου, Έρευνα-επιστηµονική επιµέλεια: ωδεκάνησος, Η µακρά πορεία προς την ενσωµάτωση ( ιπλωµατικά έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών), Υπουργείο Εξωτερικών-Πανεπιστήµιο Αθηνών Τοµέας ιεθνών Σπουδών Νοµικού Τµήµατος, Αθήνα 1996, σ