Διαχείριση και πρόληψη κινδύνων και καταστροφών στα μουσεία

Transcript

1 Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Διαχείριση και πρόληψη κινδύνων και καταστροφών στα μουσεία Management and prevention of hazards and disasters in museums ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΣΚΕΝΤΕΡΗ / SPYRIDOULA SKENTERI Α.Μ. / R.N. : Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Mάρτιος 2017 Athens, March 2017

2 Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Διαχείριση και πρόληψη κινδύνων και καταστροφών στα μουσεία Management and prevention of hazards and disasters in museums ΣΠΥΡΙΔΟΥΛΑ ΣΚΕΝΤΕΡΗ / SPYRIDOULA SKENTERI Α.Μ. / R.N. : Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Δρ. Σ. Λόζιος, Επικ. Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Ε. Λέκκας, Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Χ. Ντρίνια, Καθηγ. ΕΚΠΑ Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Μάρτιος 2017 Athens, March 2017

3 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΜΣ «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΚΑΙ ΚΡΙΣΕΩΝ» Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Διαχείριση και πρόληψη κινδύνων και καταστροφών στα μουσεία. Σπυριδούλα Χρ. Σκεντέρη Α.Μ Masterthesis Management and prevention of hazards and disasters in museums. Spyridoula Chr. Skenteri Αθήνα 2017 i

4 Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο των σπουδών για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης που απονέμει το Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος. Εγκρίθηκε από την εξεταστική επιτροπή: ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ Δρ. Στυλιανός Λόζιος (Επιβλέπων Καθηγητής) Δρ. Ευθύμιος Λέκκας Δρ. Χαρίκλεια Ντρίνια ΒΑΘΜΙΔΑ Επίκουρος Καθηγητής ΕΚΠΑ Καθηγητής ΕΚΠΑ Καθηγήτρια ΕΚΠΑ ii

5 «Η μεγάλη ευλογία της ζωής είναι η ύπαρξη του αύριο και των ονείρων που θέλουμε να πραγματοποιήσουμε» P. Coelho Στους γονείς μου Χριστόδουλο και Νίκη στην Φωτεινή στην Άρτεμις-Νίκη στον Νικόλα στον Νίκο iii

6 Περιεχόμενα...iv Περίληψη...v Abstract...vi Ευχαριστίες...ix Κατάλογος Εικόνων...x Κατάλογος Πινάκων...xii Καταλόγων Ακρωνυμίων...xiii Καταλόγων Συντομογραφιών...xiv Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή...1 Κεφάλαιο 2. Όρος και Εξέλιξη του Μουσείου...4 Κεφάλαιο 3. Βασικές Έννοιες και Ορισμοί...6 Κεφάλαιο 4. Διαχείριση του Κινδύνου...9 Κεφάλαιο 5. Φυσικές και Ανθρωπογενείς Καταστροφές Φυσικές Καταστροφές Ανθρωπογενείς Καταστροφές...14 Κεφάλαιο 6. Παραδείγματα Ανθρωπογενών και Φυσικών Καταστροφών σε Μουσεία Ανθρωπογενείς Καταστροφές Φυσικές Καταστροφές...19 Κεφάλαιο 7. Προδιαγραφές Προστασίας και Ασφαλείας στα Μουσεία στην Ελλάδα Ανθρωπογενείς Κίνδυνοι Περιβαλλοντικοί Κίνδυνοι Φυσικοί Κίνδυνοι Σεισμός Πυρκαγιά Πλημμύρα Σήμανση Αποθήκη...47 Κεφάλαιο 8. Προδιαγραφές Ασφαλείας - Εφαρμογή στο Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος στο ΕΚΠΑ...49 Κεφάλαιο 9. Συμπεράσματα-Προτάσεις...68 Βιβλιογραφία...72 iv

7 Περίληψη Τα μουσεία αποτελούν μια πολιτισμική μονάδα με άπειρες δυνατότητες και μπορούν να συμβάλουν αποφασιστικά στο γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι. Aπό την ίδια τους τη φύση τους τα μουσεία, σχετίζονται με θέματα προστασίας και ασφάλειας, μιας και αποτελούν ουσιαστικά τους «φύλακες» της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η σπουδαιότητα των πολιτισμικών αντικειμένων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής ταυτότητας κάθε λαού. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η διαχείριση κινδύνων, η οποία περιλαμβάνει την αξιολόγηση των κινδύνων και των αδύναμων σημείων, τον προσδιορισμό των στόχων και των μακροπρόθεσμων στρατηγικών και την ενίσχυση των μέτρων πρόληψης και μετριασμού των κινδύνων. Η μέριμνα και ο σχεδιασμός αντιμετώπισης των κινδύνων και καταστροφών μπορεί να ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις τους σε ανθρώπους και μουσειακές συλλογές. Οι καταστροφές μπορεί να προέρχονται από ακραία φυσικά φαινόμενα (σεισμούς, πλημμύρες, πυρκαγιές κ.λ.π), από ανθρώπινες καταστροφές (τρομοκρατικές ενέργειες, ατυχήματα από αμέλεια, δολιοφθορές, κ.ά) και από κτιριακούς κινδύνους (δομικά, ηλεκτροδοτικά κ.ά). Εξίσου σημαντικές είναι και οι περιβαλλοντικές συνθήκες των μουσειών, όσον αφορά στη διατήρηση των συλλογών και των αντικειμένων. Η ρύπανση (χημικές ουσίες και θόρυβος), η υγρασία, η θερμοκρασία και ο φωτισμός μπορεί ενδεχομένως να επιδεινώσουν ή ακόμη και να καταστρέψουν τα υλικά πολιτιστικά εκθέματα που διατηρούνται, προστατεύονται και παρουσιάζονται σε συλλογές μουσείων. Σε κάθε περίπτωση έκτακτου κινδύνου σε ένα μουσείο υπάρχουν τρεις διαφορετικές φάσεις στη διαχείρισή του. Η πρώτη φάση αφορά στην προετοιμασία για τον ενδεχόμενο κίνδυνο, η δεύτερη φάση στην ανταπόκριση τη στιγμή που ένα γεγονός συμβαίνει και η τρίτη φάση αφορά στην ανάκαμψη, δηλαδή στη διαδικασία κατά την οποία επιχειρείται επαναφορά στην πρότερη κατάσταση. Καθοριστικός παράγοντας είναι η εκτίμηση των κινδύνων, καθώς αποτελεί τη βάση για να εκτιμάται στη συνέχεια η επάρκεια των υπαρχόντων μέτρων και να σχεδιάζονται οι όποιες αλλαγές ή οι βελτιώσεις. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, στο στάδιο της πρόληψης η εκπαίδευση του προσωπικού να διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο για την αποτελεσματικότητα ενός προγράμματος ασφαλείας. Εν κατακλείδι, η πρόληψη προστατεύει είναι πάντα φθηνότερη και ευκολότερη απ ότι η αποκατάσταση μετά από μια καταστροφή. Λέξεις Κλειδιά: Μουσεία, Διαχείριση και Πρόληψη Κινδύνων (Περιβαλλοντικοί, Ανθρωπογενείς, Φυσικοί κτλ.), Καταστροφές, Τροχός Διάσωσης, Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας. v

8 Abstract Museums are cultural units with infinite possibilities and can contribute decisively to the overall cultural scene. Based on their very nature, museums are related to safety and security issues, as they are the "keepers" of our cultural heritage. The importance of cultural objects is an integral part of every nation s identity. According to the definition given by the International Council of Museums (I.C.O.M.) as written in its statute, a museum is a non-profit, permanent office or organization subordinate to social service and development, open to public, which acquires, preserves, studies, communicates and exhibits material evidence of man and his environment for the purpose of study, education and entertainment."the above definition emphasizes the public nature and social role of museums that aim in preserving their collections. The role of museums is not only to highlight the exhibits, but to collect, study, preserve and interpret the objects and generally the tokens of material culture. The definition covers principles generally accepted by the international museum community. There are many museum kinds and categories with different policies, strategies and history, nationally and globally, so we have formulated and adopted other definitions too, which emphasize priorities in different levels. But all definitions consider the existence of collections and their exhibition the core of any museum. All competent authorities and relevant personnel are responsible for developing strategic directions and over sighting of museums. They have also got as their primary responsibility the protection and promotion of our cultural heritage. UNESCO s General Assembly, by signing the 1972 Treaty on the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, obliges Member-States to recognize that the sites which belong in the World Heritage List and in their national territory are, taking into consideration public and private property rights, a world heritage "for the protection of which the international community is responsible to work as a whole."it also helps member-states to protect these areas by providing technical assistance, training and emergency financial assistance in areas that are in imminent danger. The International Organization promotes worldwide the presentation of humanity's cultural and natural heritage and encourages international cooperation to safeguard them. Greece has undersigned UNESCO s Convention for the protection of monuments and world heritage sites since UNESCO's aim is to protect them from any kind of damage and destruction, in order to pass them on to future generations. The Greek state is fully in line with international standards. Risk management plays an important role in evaluating the hazards and weaknesses, identifying objectives and long-term strategies, strengthening prevention meters and mitigating hazards. Careful, responsible planning of confronting hazards and disasters can minimize their impact on people and museum collections. Disasters can be caused by vi

9 extreme natural phenomena (earthquakes, floods, fires, etc.), by human disasters (terrorist acts, negligent accidents, sabotage, etc.) and by building hazards (construction, electricity, etc.). The environmental conditions of museums are equally important to the maintenance of collections and objects. Pollution (chemicals and noise), humidity, temperature and lighting can potentially exacerbate or even destroy the material cultural artifacts preserved, protected and presented in museum collections. The environmental conditions of a museum require preventive measures such as systematic study, recording and evaluation in order to plan correctly the exhibition and storage of museum collections. In any emergency case there are three distinct phases to manage risks in a museum. The first phase concerns the preparation for any potential risk, the second phase concerns the response to events while occurring and the third phase concerns the recovery, which is the process of attempted restoration. The most determining factor is the risk assessment since it is the basis to evaluate the adequacy of existing measures and to plan any changes or improvements. In the prevention phase it is particularly important to the security program to train the staff effectively. Their role in the safety of museums and cultural heritage is essential and fundamental. So there is a need to formulate a policy of risk management, with a view to preserving the collections and deliver them intact to the future generations. This essay is divided into eight sections. The first section deals with the definition of a museum and its historical evolution from ancient times to today. In ancient times the word "museum" was the mosque or temple of the Muses. In Hellenistic times the rulers established in their yards buildings dedicated to the patrons of the arts, the Muses. In the Renaissance the term "museum" refers to private collections of the aristocracy, while in the Age of Enlightenment refers to collections of books. In the 18th century the word "museum" is related to a specific building. In the 19th century we have the establishment of the first museums open to the public, as places for safekeeping and education. Today the definition of a museum covers the existence and management of a collection. The second section discusses definitions and basic concepts, such as "destroy", "hazard", "vulnerability", "ability", "jeopardy", "mitigation", "recovery" and "reduction of risk" to avoid any misunderstandings. The third section presents in detail the risk management, analysis, assessment and finally identification of risk and how to minimize or eliminate risks and disasters. Management is the most crucial aspect of risks and seeks to eliminate, vii

10 limit and reduce disaster impacts. The core of good management is identification and handling of risks. That's why we need to invest in analysis and risk assessment to identify and evaluate them. The fourth section first examines the two main categories: natural and manmade disasters. Natural disasters are caused by processes that take place in nature with or without the presence of man and manmade disasters are caused by mechanisms of the technological development and / or aggressive behavior of men. Then we examine the factors that contribute to the deterioration and even the destruction of the museum collections, which are: i) Environmental risks (relative humidity, temperature, lighting and air pollution), ii) Man-made (fire, theft, vandalism, terrorism etc.) iii) Natural (earthquake, fire and flood), iv) Biological (insects, micro-organisms, parasites) and v) Building risks (construction, electricity, etc.) The fifth section lists examples of manmade disasters from Iraq, Baghdad, Boston and Ancient Olympia and natural disasters from Florence and Dresden. The sixth section lists the protection and safety standards in museums. The safety of the premises and the security of the collections are achieved by special measures taken by the museum managers, stuff and the competent authorities. We then mention the Rescue Wheel, a safety method applicable to museums, files, etc. in U.S.A. The Response to Emergency and the Rescue Wheel were created by the National Response Force of the Federal Emergency Management Union in collaboration with Getty Institute and the National Institute of Cultural Heritage Conservation. Many national organizations, institutions and NGOs participate in the Rescue Wheel. The Rescue Wheel was designed to help cultural centers within 48 hours of the emergency. The wheel consists of a bidirectional plan allowing readers to gain important information in two areas. One side of the plan leads readers to follow a plan of nine basic steps, from safety instructions to rescue priorities. The other side of the plan provides reactions and techniques suitable for specific collections or objects. The seventh section analyzes the Museum of Mineralogy and Petrology, which occupies a separate part of the building of Geology and Paleontology Department, with a total area of about 900 m. It describes its area and checks whether the museum meets the safety requirements. The eighth section examines the conclusions reached. Keywords: Museums, Management and Prevention of Hazards (Environmental, Man-made, Natural etc.), Disasters, Rescue Wheel, Museum of Mineralogy and Petrology. viii

11 Πρόλογος και Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία με τίτλο «Διαχείριση και πρόληψη κινδύνων και καταστροφών στα μουσεία», εκπονείται στα πλαίσια του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Διαχείριση Περιβάλλοντος, Καταστροφών και Κρίσεων». Πριν προβώ στην παρουσίαση της διπλωματικής μου εργασίας θεωρώ υποχρέωση να ευχαριστήσω σε όσουν συνέβαλαν για την ολοκλήρωση της εργασίας μου. Τις θερμές μου ευχαριστίες στον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας μου κ. Στυλιανό Λόζιο, που δέχτηκε να αναλάβει το συγκεκριμένο θέμα της εργασίας μου, αλλά και για την καθοδήγηση, τις συμβουλές, την κριτική και το αμείωτο ενδιαφέρον του καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Καθηγητή κ. Ευθύμιο Λέκκα, που δέχτηκε να είναι μέλος στην τριμελή επιτροπή. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω και την Καθηγήτρια κα. Χαρίκλεια Ντρίνια. Τέλος να αφιερώσω την εργασία μου στην οικογένειά μου και ιδιαίτερα στην μητέρα μου που μου συμπαραστέκεται και είναι πάντα δίπλα μου. ix

12 Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 3 Διαδικασία εκτίμησης της διακινδύνευσης σε σχέση με τους παράγοντες που τη δημιουργούν Εικόνα 4 Διαχείριση του κινδύνου Εικόνα 5 Ταξινόμηση των γενεσιουργών μηχανισμών, των τρόπων εκδήλωσης και των επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών Εικόνα 5.1 Tων καταστροφών από το CRED, που υποστηρίζει τη βάση δεδομένων EM-DAT Εικόνα 6.1 Τσεκούρι και βαριοπούλα από τζιχαντιστές σε ανεκτίμητες αρχαιότητες στο μουσείο της Μοσούλης Εικόνα Καταιγίδα στη θάλασσα της Γαλιλαίας...18 Εικόνα Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας Εικόνα 6.2 Η ιστορική Δρέσδη...20 Εικόνα 7 Ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται σε τρία στάδια: πριν, κατά τη διάρκεια και μετά...22 Εικόνα 7.2 Μηχάνημα προσαγωγής στο χώρο του νωπού αέρα...25 Εικόνα Προθήκη...26 Εικόνα Φωτισμός...27 Εικόνα Ποσοστά καταστροφής των μουσειακών συλλογών...28 Εικόνα Πίνακας με σταθερό στήριγμα στη βάση...31 Εικόνα Ενέργειες την ώρα του σεισμού...32 Εικόνα Αριστερά είναι ο λανθασμένος τρόπος και δεξιά ο σωστός. Κατεβαίνουμε τις σκάλες με ψυχραιμία και τάξη, ακολουθώντας τις υποδείξεις του προσωπικού...33 Εικόνα Έξοδος κινδύνου...33 Εικόνα Τροχός διάσωσης η μπροστινή πλευρά...44 Εικόνα Τροχός διάσωσης η πίσω πλευρά...45 Εικόνα 7.4 Σήμανση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.. 47 Εικόνα 7.5 Αποθήκη και η αποθήκευση της συλλογής.. 49 Εικόνα 8 Κεντρική είσοδος του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος..50 Εικόνα 8.1 Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας...51 Εικόνα 8.2 Σχέδιο με τους χώρους και τις συλλογές του μουσείου..51 Εικόνα 8.3 Ευθραυστότητα της κρυστάλλινης προθήκης...51 Εικόνα 8.4 Χώρος δραστηριοτήτων...52 Εικόνα 8.5 Οροφή στο κέντρο της δεύτερης αίθουσας...53 Εικόνα 8.6 Σημείο της οροφής από την οποία μπαίνουν νερά στο κέντρο της δεύτερης αίθουσας...53 Εικόνα 8.7 Με την εισροή νερών κινδυνεύουν τα εκθέματα του μουσείου..54 Εικόνα 8.8 Πανοραμική φωτογραφία της οροφής της δεύτερης αίθουσας..54 Εικόνα 8.9 Έξοδος του μουσείου...55 Εικόνα 8.10 Αριστερά σπασμένος σύρτης (κάτω μέρος) στη δεύτερη πόρτα συνεχόμενης εξόδου. Δεξιά της φωτογραφίας ο σύρτης (πάνω x

13 μέρος) της ίδιας πόρτας έξοδου...55 Εικόνα 8.11 Διάδρομος του Μουσείου. 56 Εικόνα 8.12 Διάδρομος του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος..56 Εικόνα 8.13 Είσοδος ΑμεΑ Εικόνα 8.14 Είσοδος ΑμεΑ Άμεση πρόσβαση σε χώρο καταφυγής...57 Εικόνα 8.15 Είσοδος ΑμεΑ που οδηγεί άμεσα σε εξωτερικό χώρο Εικόνα 8.16 Είσοδος ΑμεΑ. Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, υπάρχει ο κίνδυνος του συνωστισμού στην προσπάθειά τους να βγουν οι επισκέπτες από την έξοδο Εικόνα 8.17 Πόρτα ασφαλείας 59 Εικόνα 8.18 Τρίτη αίθουσα...59 Εικόνα 8.19 Σκοτεινός θάλαμος με τα ορυκτά, τα οποία φθορίζουν και φωσφορίζουν...60 Εικόνα Η προθήκη με τα ορυκτά που φθορίζουν και φωσφορίζουν δεν έχει τζάμι...60 Εικόνα Χώρος της αποθήκης...61 Εικόνα Χώρος της αποθήκης...61 Εικόνα Έπιπλο της αποθήκης...62 Εικόνα Γραφείο του προσωπικού...62 Εικόνα Ο αποθηκευτικός χώρος των αντικειμένων...63 Εικόνα Αποθηκευμένα αντικείμενα με τις απαραίτητες πληροφορίες...63 Εικόνα Σύστημα συναγερμού...64 Εικόνα Σύστημα πυρανίχνευσης...64 Εικόνα Πυροσβεστήρας...65 Εικόνα Ηλεκτρικός πίνακας...65 Εικόνα WC Επισκεπτών...66 Εικόνα Υγρασία στους τοίχους...66 Εικόνα Ραγισμένα πλακάκια...67 Εικόνα Νιπτίρες δεν λειτουργούν...67 Εικόνα Σοβάδες που πέφτουν...68 xi

14 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1. Κατηγοριοποίηση των Κινδύνων...16 Πίνακας 2. Ο Ρόλος των Προθηκών...25 Πίνακας 3. Εκκένωση των Χώρων...34 xii

15 Κατάλογος Ακρωνυμίων ΑμεΑ Γ.Γ.Π.Π ΕΚΠΑ ΔΕΗ ΕΥΔΑΠ Ο.Α.Σ.Π ΜΚΟ ICBS I.C.O.M ICOMOS IFLA UNDRO UNESCO Άτομα με Αναπηρία Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημόσια Επιχείριση Ηλεκτρικού Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Πρωτεύουσας Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις International Committee of the Blue Shied International Council of Museum International Council of Monument and Sites International Federation of Library Associations and Institutions United Nations Disaster Reduction Organization United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization xiii

16 Κατάλογος Συντομογραφιών κ.ά κ.λ.π. π.χ. etc. lux και άλλα και λοιπά παραδείγματος χάριν και άλλα μονάδα μέτρησης φωτεινής ισχύος xiv

17 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Τα μουσεία, σχετίζονται με θέματα προστασίας και ασφαλείας, μιας και αποτελούν ουσιαστικά τους φύλακες της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Μετά από ενδελεχή έλεγχο στο διαδίκτυο διαπίστωσα ότι δεν υπάρχουν ερευνητικές εργασίες, σχετικά με τη διαχείριση και πρόληψη καταστροφών στα μουσεία και αυτό μου έδωσε το έναυσμα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Αποφάσισα να ασχοληθώ με τη διαχείριση και την πρόληψη κινδύνων μόνο στα πλαίσια των εσωτερικών χώρων του μουσείου. Ευελπιστώ ότι στο μέλλον θα ασχοληθούν και άλλοι φοιτητές με τη διαχείριση κινδύνων στους ευρύτερους αρχαιολογικούς χώρους. Τα ελληνικά μουσεία προσελκύουν χιλιάδες τουρίστες από το εξωτερικό. Σύμφωνα με το νέο νόμο για την ανάπτυξη με τίτλο «Ελλάδα 2021: το νέο Εθνικό Αναπτυξιακό Πρότυπο», πρωταρχικός πυλώνας για την ανάπτυξη είναι ο τουρισμός (Μαράντος, 2013, σ. 109). H Ελλάδα χρειάζεται και πρέπει να επενδύσει στον πολιτιστικό τουρισμό, ο οποίος αποδίδει άμεσα οφέλη. Οι αρμόδιες διοικητικές αρχές και όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν την ευθύνη για τη χάραξη στρατηγικών κατευθύνσεων και την εποπτεία των μουσείων. Επίσης, έχουν ως κύρια ευθύνη τη προστασία και προβολή της κληρονομιάς αυτής. Η Γενική Συνέλευση της UNESCO, με την υπογραφή της Συνθήκης του 1972, για την προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, υποχρεώνει τα κράτη μέλη της να αναγνωρίζουν τους χώρους εκείνους, που έχουν εγγραφεί στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς και βρίσκονται στην εθνική τους επικράτεια, ότι αποτελούν, με κάθε επιφύλαξη της εθνικής κυριαρχίας και των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, παγκόσμια κληρονομιά «για την προστασία της οποίας είναι υπεύθυνη η διεθνής κοινότητα, που πρέπει να εργαστεί ως σύνολο για αυτό τον σκοπό». Επίσης, βοηθά τα κράτη, να προστατεύσουν τους χώρους αυτούς, παρέχοντας τους τεχνική βοήθεια, επαγγελματική εκπαίδευση καθώς και έκτακτη οικονομική βοήθεια σε χώρους που βρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο. Μέσω του Διεθνούς Οργανισμού, προωθείται η παρουσίαση σε παγκόσμιο επίπεδο της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και ενθαρρύνεται η διεθνής συνεργασία για τη διαφύλαξη της. Η Ελλάδα έχει συνυπογράψει από το 1981 τη Συνθήκη της UNESCO για την προστασία των μνημείων και χώρων παγκόσμιας κληρονομιάς. Στόχος της UNESCO είναι η προστασία, από κάθε είδους φθορά και καταστροφή, προκειμένου αυτά να κληροδοτηθούν στις γενιές του μέλλοντος ( Το 2002 ψηφίστηκε ο νόμος 3028/2002, για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς και αναδεικνύει την κοινή αντίληψη για τον πολιτισμό, χωρίς να αναιρεί την εθνική ταυτότητα και συντείνει στη δημιουργία κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Το Ελληνικό κράτος εναρμονίζεται με τους 1

18 διεθνείς κανόνες, εκτός των άλλων αναφέρει ρητά τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, την αποτροπή καταστροφής, της αλλοίωσης και γενικά κάθε άμεσης ή έμμεσης βλάβης της, την αποτροπή της κλοπής και της παράνομης εξαγωγής, αλλά και την παιδεία ως μέσο ευαισθητοποίησης των πολιτών για την πολιτιστική κληρονομιά (Σκουρής, Τροβά, 2003, σ. 54). Σύμφωνα με τον ορισμό που έχει δοθεί από το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (International Council of Museums, I.C.O.M.) 1, όπως αυτός διατυπώνεται στο καταστατικό, μουσείο είναι «η υπηρεσία ή οργανισμός μόνιμος, χωρίς κερδοσκοπικό χαρακτήρα, υποταγμένος στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξης της και ανοιχτός στο κοινό, ο οποίος αποκτά, συντηρεί, μελετά, κοινοποιεί και εκθέτει υλικές μαρτυρίες του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του με σκοπό τη μελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία». Στον παραπάνω ορισμό τονίζεται ο δημόσιος χαρακτήρας και ο κοινωνικός ρόλος του μουσείου που σκοπό έχει τη διαφύλαξη των συλλογών. Ο ρόλος του μουσείου δεν περιορίζεται απλώς στην ανάδειξη των εκθεμάτων, αλλά καλύπτει τη συλλογή, τη μελέτη, τη διατήρηση και την ερμηνεία των αντικειμένων και γενικότερα των τεκμηρίων του υλικού πολιτισμού. Ο ορισμός εκφράζει αρχές γενικώς αποδεκτές από τη διεθνή μουσειακή κοινότητα ( Υπάρχουν πολλά είδη, κατηγορίες μουσείων με διαφορετικές πολιτικές, στρατηγικές και ιστορία, σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, γι αυτό έχουν διατυπωθεί και υιοθετηθεί κι άλλοι ορισμοί, προγενέστεροι που δίνουν έμφαση και προτεραιότητες σε κάποια σημεία. Κοινός τόπος όλων όμως θεωρείται η ύπαρξη συλλογών και η έκθεσή τους που είναι και ο πυρήνας κάθε μουσείου (Οικονόμου, 2003, σ ). Συνεπώς ο ρόλος του μουσείου δεν περιορίζεται απλώς στην ανάδειξη των εκθεμάτων, αλλά καλύπτει τη συλλογή, τη μελέτη, τη διατήρηση και την ερμηνεία των αντικειμένων και γενικότερα των τεκμηρίων του υλικού πολιτισμού. Κάθε σωστός σχεδιασμός μουσείου οφείλει να λαμβάνει μέτρα προστασίας έναντι των καταστροφών (ανθρωπογενών και φυσικών). Η λήψη κατάλληλων μέτρων ασφαλείας μπορεί να περιλαμβάνει και αποφάσεις που δεν είναι ούτε τόσο εύκολες ούτε και τόσο απλές, όπως για παράδειγμα θέματα που αφορούν 1 Διεθνές Συμβούλιο Μουσείο (I.C.O.M.), ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1946 ως μη κυβερνητικός οργανισμός από λίγους αρχικά αρχαιολόγους, ιστορικούς της τέχνης, συντηρητές κ.ά που αγωνιούσαν για την τύχη της παγκόσμιας κληρονομιάς στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η UNESCO αποφάσισε εξαρχής να στηρίξει το I.C.O.M., προσφέροντας το κτίριό της στο Παρίσι το Το 1977 καθιερώθηκε η 18 η Μαΐου ως Διεθνής Ημέρα Μουσείων. Ιδιαίτερα απασχόλησαν το I.C.O.M. οι καταστροφές των πολιτισμικών αγαθών στους τόπους πολεμικών συρράξεων (Λίβανος, Ιράκ κ.ά). Μαζί με άλλους πέντε μη κυβερνητικούς οργανισμούς ( I.C.A., I.C.O.M., I.C.O.M.O.S, I.F.L.A.), συνέβαλε στη δημιουργία το 1996 της Διεθνούς Επιτροπής της «Μπλε Ασπίδας» (I.C.B.S.), που μεριμνά για την παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά από πολεμικές επιχειρήσεις ή φυσικές καταστροφές. Η Ελλάδα έγινε μέλος του I.C.O.M. το 1983 ( 2

19 το κόστος ή το βαθμό που πρέπει κάποιες συλλογές να είναι προσβάσιμες στο κοινό χωρίς να εκτίθενται σε κινδύνους. Η ασφάλεια και η προστασία των φυλασσόμενων μουσειακών αντικειμένων θα πρέπει να αποτελεί βασική και διαρκή μέριμνα στη διοίκηση και στις αρμοδιότητες του προσωπικού, η συνολική συνεργασία θα φέρει καλύτερα αποτελέσματα. Ουσιαστικά, η διαφύλαξη των μουσείων αποτελεί χρέος πρώτα αυτών που έχουν άμεση σχέση με το μουσείο, αλλά και όλων των πολιτών. Ο ρόλος της διαχείρισης των συλλογών και υπεύθυνων της για την ασφάλεια των μουσείων και της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ουσιαστικός και θεμελιώδης. Υπάρχει λοιπόν η ανάγκη να χαραχθεί μια πολιτική διαχείριση των κινδύνων, με απώτερο στόχο την διαφύλαξη των συλλογών για να μπορέσουμε να την παραδώσουμε ακέραια στις επόμενες γενιές (Μπούνια, 2014, σ ). Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε οκτώ ενότητες. Η πρώτη ενότητα πραγματεύεται τον όρο του μουσείου και την ιστορική εξέλιξή του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στην αρχαιότητα η λέξη «μουσείο» ήταν το τέμενος των Μουσών ή ναός. Στα ελληνιστικά χρόνια οι ηγεμόνες προσαρτούν στις αυλές κτίσματα αφιερωμένα στις προστάτιδες των τεχνών, τις Μούσες. Στην Αναγέννηση ο όρος «μουσείο» παραπέμπει σε ιδιωτικές συλλογές της αριστοκρατίας, ενώ στην εποχή του Διαφωτισμού παραπέμπει σε συλλογές βιβλίων. Τον 18 ο αιώνα η λέξη «μουσείο» σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο κτίριο. Τον 19 ο αιώνα έχουμε την ίδρυση των πρώτων ανοιχτών στο κοινό μουσείο, ως χώρος φύλαξης και εκπαίδευσης. Σήμερα η έννοια του μουσείου είναι η διαχείριση και η ύπαρξη κάποιας συλλογής. Στη δεύτερη ενότητα αναλύονται ορισμοί και οι βασικές έννοιες, όπως «καταστροφή», «επικινδυνότητα», «κίνδυνος», «τρωτότητα», «ικανότητα», «διακινδύνευση», «μετριασμός», «αποκατάσταση», και «μείωση της διακινδύνευσης», για να αποφευχθούν οι τυχόν παρανοήσεις. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται αναλυτικά η διαχείριση κινδύνου η ανάλυση, η εκτίμηση και τέλος ο προσδιορισμός του κινδύνου και με ποιον τρόπο και πως θα ελαχιστοποιήσουμε ή θα εξαλείψουμε τους κινδύνους και κατ επέκταση και τις καταστροφές. Στην τέταρτη ενότητα εξετάζονται αρχικά οι δύο βασικές κατηγορίες οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς καταστροφές εκτενέστερα οι δύο βασικές κατηγορίες οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς καταστροφές. Στη συνέχεια αναφερόμαστε εκτενέστερα στις φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές, αλλά και στους παράγοντες που συντελούν στην φθορά ακόμα και στην καταστροφή των μουσειακών αντικειμένων, οι οποίοι είναι οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι (σχετική υγρασία, θερμοκρασία, φωτισμός και ατμοσφαιρική ρύπανση, ανθρώπινοι (φωτιά, κλοπή, βανδαλισμός, τρομοκρατικές ενέργειες κ.ά), οι βιολογικοί (έντομα, μικροοργανισμοί, παράσιτα) και οι κτιριακοί κίνδυνοι ( δομικά, ηλεκτροδοτικά κ.ά). 3

20 Στην πέμπτη ενότητα αναφέρονται χαρακτηριστικά παραδείγματα ανθρωπογενών από το Ιράκ, την Βαγδάτη, την Βοστώνη και την Αρχαία Ολυμπία και φυσικών καταστροφών από την Φλωρεντία και την Δρέσδη. Στην έκτη ενότητα παραθέτονται οι προδιαγραφές προστασίας και ασφαλείας στα μουσεία. Η ασφάλεια των χώρων, καθώς και η διασφάλιση της φύλαξης επιτυγχάνεται με τη λήψη διαφόρων μέτρων σε όλους τους χώρους του μουσείου που λαμβάνει η διεύθυνση του μουσείου με τη βοήθεια του προσωπικού και των αρμόδιων φορέων. Στη συνέχεια αναφέρουμε τον τροχό διάσωσης που εφαρμόζεται σε μουσεία, αρχεία κ.ά, στην Αμερική. Στον τροχό συμμετέχουν οργανώσεις, εθνικοί οργανισμοί και Μ.Κ.Ο, οι οποίοι προσφέρουν βοήθεια σε περιπτώσεις καταστροφών μέσα σε 48 ώρες από το επείγον περιστατικό. Στην έβδομη ενότητα αναλύεται το Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας, το οποίο καταλαμβάνει ανεξάρτητο χώρο μέσα στο κτιριακό συγκρότημα του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, με συνολικό εμβαδόν περίπου 900 τετραγωνικά μέτρα. Στο μουσείο περιγράφονται οι χώροι του μουσείου και εξετάζονται κατά πόσο το μουσείο πληροί τις προδιαγραφές ασφαλείας. Στην όγδοη ενότητα εξετάζονται τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε. Κεφάλαιο 2 Όρος και Ιστορική Εξέλιξη του Μουσείου Αρχικά θα πρέπει να ερμηνεύσουμε από που προέρχεται η λέξη μουσείο και στη συνέχεια να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή. Ο όρος «Μουσείο» είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου για συλλογή και συγκέντρωση αντικειμένων του παρελθόντος. Ο όρος «Μουσείο» κατάγεται από την αρχαία Ελλάδα, από την αρχαία ελληνική λέξη «Μούσα» όπου εμφανίζεται με νοηματικό περιεχόμενο διαφορετικό από το σημερινό (το «μουσείον» ναός ή το τέμενος των Μουσών). Απαντάται από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά, όταν οι ηγεμόνες προσαρτούν στην αυλή τους φιλοσοφικές σχολές, οι οποίες στεγάζονται σε (αρχικώς ιερά) κτίσματα αφιερωμένα στις προστάτιδες των τεχνών, τις Μούσες, τα οποία διακοσμούνται από έργα τέχνης. Ο συσχετισμός του μουσείου με την ύπαρξη κάποιας συλλογής αντικειμένων γίνεται για πρώτη φορά κατά την Αναγέννηση, ωστόσο ο όρος «μουσείο» παραπέμπει στις ιδιωτικές συλλογές της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας παρά σε ένα συγκεκριμένο κτίριο. Κατά την εποχή του Διαφωτισμού των μεγάλων αμφισβητήσεων και των καινοτόμων ιδεών ο όρος «μουσείο» χρησιμοποιείται με εγκυκλοπαιδική χροιά και παραπέμπει σε τίτλους βιβλίων. Ο συσχετισμός της λέξης μουσείο με ένα συγκεκριμένο κτίριο που στεγάζει μια συλλογή γίνεται μόλις τον 18 ο αιώνα. Τον 19 ο αιώνα έχουμε την ίδρυση των πρώτων, ανοιχτών στο κοινό μουσείων, ως χώρος φύλαξης και 4

21 αργότερα ως χώρος εκπαίδευσης και καλλιέργειας του κοινού. Σήμερα η έννοια του μουσείου έχει διευρυνθεί πολύ και περιλαμβάνει οργανισμούς αρκετά ανόμοιους μεταξύ τους (π.χ. αρχαιολογικά, ζωολογικά, νομισματοκομικά, κ.τ.λ.). Βασική προϋπόθεση για να ορίσουμε ένα οργανισμό μουσείο είναι η ύπαρξη και η διαχείριση κάποιας συλλογής αντικειμένων (απόκτηση, καταγραφή, αρχειοθέτηση, μελέτη, αποθήκευση, έκθεση κτλ.) (Γκάζη, Νούσια, 2003, σ ). Τα μουσεία με τη δυνατότητα διεθνούς και γρήγορης ενηµέρωσης, έχουν αποκτήσει έντονη κοινωνική και ψυχαγωγική διάσταση, προκειµένου να µην αποξενωθούν από τον κοινωνικό τους περίγυρο, αλλά και για να επικοινωνούν αποτελεσµατικότερα µαζί του (Γλυτσή, 2002, σελ. 235). Ορόσημο στην εξέλιξη των μουσείων είναι η ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας, το οποίο περιλάμβανε κάποια αντικείμενα, αστρονομικά και χειρουργικά όργανα. Η κύρια όμως λειτουργία του δεν σχετίζεται τόσο με το σύγχρονο μουσείο, αλλά φαίνεται να είναι αντίστοιχη με αυτή του πανεπιστημίου ή της φιλοσοφικής ακαδημίας, όπου η μάθηση στηριζόταν στην άμεση παρατήρηση και πιθανόν σε κάποια μορφή πειραμάτων. Το ίδρυσε ο Πτολεμαίος ο Α ο Λάγος ή Σωτήρ, περί τον 3 ο αι. π.χ. και δίδαξαν εκεί μεταξύ άλλων ο Ευκλείδης και ο Αρχιμήδης. Κατά τη ρωμαϊκη περίοδο το μουσείο επιβιώνει και μετατρέπεται στο λατινικό «museum», το οποίο αναφέρεται κυρίως σε χώρους φιλοσοφικών συζητήσεων και όχι σε χώρο συλλογής και έκθεσης αντικειμένων υπονοούσε κυρίως χώρους φιλοσοφικών συζητήσεων. Την περίοδο της Αναγέννησης, έχουμε την εξάπλωση των ιδιωτικών συλλογών, όπως συλλογές αρχαίων ελληνικών γλυπτών που κοσμούσαν τις αυλές των Ιταλών ηγεμόνων στη Φλωρεντία, τη Βενετία και τη Ρώμη. Η πρώτη φορά που μνημονεύεται ο όρος «μουσείο» επανεμφανίστηκε τον 15 ο αιώνα στη Φλωρεντία, για να περιγράψει την ιδιωτική συλλογή του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς των Μεδίκων. Από τον 16 ο οι ιδιωτικές συλλογές χρησιμοποιούν τον όρο «cabinet of curiosities» (ερμάρια αξιοπερίεργων αντικειμένων), οι οποίες είναι προσιτές στο ευρύ κοινό. Τον 18 ο αιώνα έχουμε την εμφάνιση των δημόσιων μουσείων, με τη μετάβαση των συλλογών από το ιδιωτικό στο δημόσιο καθεστώς και η έκθεση τους σε συγκεκριμένο κτίριο. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το Ashmolean Museum στην Οξφόρδη, το οποίο θεωρήθηκε ένα από τα πρώτα δημόσια μουσεία. Το μουσείο ξεκίνησε ως ιδιωτική συλλογή, αργότερα έγινε δωρεά στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδη και στεγάστηκε σε ανεξάρτητο κτίριο. Ακολούθησε το Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου, το οποίο δημιουργήθηκε εξαρχής ως δημόσιο ίδρυμα. Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους οι προσπάθειες για τη συλλογή και τη διαφύλαξη των αρχαιοτήτων εντείνονται. Οι προσπάθειες κορυφώθηκαν με την ίδρυση του πρώτου Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αίγινα από τον Καποδίστρια, τον Οκτώβριο του 1829 (Γκάζη, Νούσια, 2003, σ , 146, ). 5

22 Κεφάλαιο 3 Βασικές Έννοιες και Ορισμοί Στην παρούσα εργασία για να μπορέσουμε να διακρίνουμε τους κινδύνους είναι αναγκαίο να προσδιοριστεί το εννοιολογικό πλαίσιο και να αποσαφηνιστούν βασικοί όροι, οι οποίοι αρκετά συχνά συγχέονται μεταξύ τους. Βασικό ρόλο διαδραματίζει κάθε φορά η επιστήμη που τις χρησιμοποιεί. Η λέξη «καταστροφή» αλλάζει ανάλογα με το γνωστικό αντικείμενο ή τον επιστημονικό κλάδο συνεπώς ο ορισμός της έννοιας δεν είναι κάτι απλό. Συνήθως, ο όρος «καταστροφή» μπερδεύει και προβληματίζει ερευνητές που δραστηριοποιούνται στο πεδίο διαχείριση κινδύνων και καταστροφών. Και οι άλλοι όροι όπως διακινδύνευση, επικινδυνότητα, κίνδυνος, τρωτότητα, ικανότητα, δεν είναι ξεκάθαροι. Από τη στιγμή που αλλάζει ο σκοπός και το κοινό αναπόφευκτα αλλάζουν και οι ορισμοί ( Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). «Καταστροφή» (Disaster, catasptrophe), νοείται κάθε ταχείας ή βραδείας εξέλιξης φυσικό φαινόμενο ή τεχνολογικό συμβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταμένες δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον» Ο όρος καταστροφή σημαίνει το συνολικό αποτέλεσμα ενός συγκεκριμένου φυσικού ή τεχνολογικού συμβάντος. Οι επιπτώσεις μετά από μια καταστροφή, η οποία προκαλεί εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες ξεπερνούν την ικανότητα της πληγείσας κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει βασιζόμενη μόνο στις δικές της δυνάμεις. Ουσιαστικά υπάρχει αλληλεξάρτηση της καταστροφής με τη διακινδύνευση. Επίσης, με τον όρο εννοούμαι την καταστροφή που έχει συντελεσθεί και όχι αυτή που προεκτιμάται. Σύμφωνα με την UNDRO (United Nations Disaster Reduction Organization), η καταστροφή ορίζεται περισσότερο ποιοτικά. Δηλαδή ως ένα γεγονός, καθορισμένο στο χώρο και το χρόνο, κατά το οποίο μια κοινότητα υφίσταται σοβαρό κίνδυνο και τα μέλη της αντιμετωπίζουν τέτοιες απώλειες που διαταράσσεται η κοινωνική δομή, (ενώ παρεμποδίζεται η εκπλήρωση όλων ή μερικών από τις ουσιώδεις λειτουργίες της). Ο όρος «επικινδυνότητα» (Risk), αναφέρεται μόνο στην πιθανότητα εμφάνισης κάποιου μελλοντικού φυσικού ή τεχνολογικού γεγονότος, περικλείει έναν εν δυνάμει κίνδυνο με δυνητικές βλαβερές συνέπειες, και όχι στα αποτελέσματα που αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει. Ουσιαστικά, δεν μας περιγράφει το είδος, την έκταση και άλλα χαρακτηριστικά της ενδεχόμενης καταστροφής Ο «κίνδυνος» (Ηazard), έχει ευρεία έννοια και συχνά προκαλεί σύγχυση. Η σύγχυση οφείλεται στη μεγάλη ποικιλία των καταστάσεων κινδύνου, ανάλογα με 6

23 την ιδιαιτερότητα των σκοπών του κάθε επιστημονικού πεδίου γνώσης που χρησιμοποιείται. Μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τον κίνδυνο, όπως κίνδυνοι οφειλόμενοι από επικινδυνότητες (σεισμοί, πλημμύρες κτλ.), κίνδυνοι που αναφέρονται στις συνέπειες των καταστροφών (υποδομές, κτίρια κτλ.) και κίνδυνοι που απορρέουν από την γεωγραφική θέση (Ελληνικό τόξο κτλ.) (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Κίνδυνος, σύμφωνα με το Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας Ξενοκράτης «είναι η πιθανότητα εκδήλωσης ενός φυσικού φαινομένου ή τεχνολογικού συμβάντος ή και λοιπόν καταστροφών σε συνδυασμό με την ένταση των καταστροφών, που μπορεί να προκληθούν στους πολίτες, στα αγαθά, στις πλουτοπαραγωγικές πηγές και στις υποδομές μιας περιοχής» ( sites/default/gscp_uploads/fek_423b_2003_xenokratis.pdf). Ουσιαστικά, μπορούμε να ορίσουμε τον κίνδυνο ως ένα καταστροφικό γεγονός, φαινόμενο ή ανθρώπινη δραστηριότητα που μπορεί να προκαλέσει απώλειες ζωής ή τραυματισμούς, ζημιές σε περιουσίες, κοινωνικές και οικονομικές διαταραχές ή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Επίσης, τείνει να γίνει μια τεχνική εκτίμηση ενός πιθανότατα αποτυχημένου ή αρνητικού αποτελέσματος, το οποίο συνήθως συμπεραίνεται από τις στατιστικές ανασκοπήσεις παλιών δεδομένων ή από «αντικειμενικές» εκτιμήσεις από τους ειδικούς σχετικά με την πιθανότητα δημιουργίας μιας κατάστασης. Για να μπορέσουμε να το καταλάβουμε την έννοια του κινδύνου σε ένα σεισμό υπολογίζεται ο σεισμικός κίνδυνος, λαμβάνοντας υπόψη τη σεισμική επικινδυνότητα, όσο και την τρωτότητα της περιοχής, αλλά και την συνολική διακινδυνευόμενη αξία. Σεισμικός κίνδυνος = Σεισμική επικινδυνότητα * Τρωτότητα *Διακινδυνευμένη αξία. «Τρωτότητα» (Vulnerability), είναι η ενδεχόμενη καταστροφή που θα υποστεί η συγκεκριμένη περιοχή στην οποία ανάλογα με το μέγεθος, το επίκεντρο, το εστιακό βάθος, την ποιότητα των κατασκευών, την πληθυσμιακή πυκνότητα, την μη ύπαρξη προληπτικών μέτρων και το οικονομικό επίπεδο της περιοχής είναι παράγοντας που καθορίζουν την τρωτότητα. Επιπρόσθετα το ίδιο σεισμικό γενονός θα προκαλέσει διαφορετικά αποτελέσματα σε περιοχές με διαφορετική τρωτότητα, δηλαδή πόσο καλά «θωρακισμένη» είναι μια περιοχή. «Ικανότητα» (Capacity) περιλαμβάνει φυσικά, θεσμικά ή οικονομικά μέσα καθώς και ειδικευμένο προσωπικό. Αποτελεί ένα συνδυασμό όλων των διαθέσιμων δυνάμεναι των πόρων στην προκειμένη περίπτωση για να αποφευχθεί μια καταστροφή σε ένα μουσείο. «Διακινδύνευση» (Risk), είναι η πιθανότητα να συμβεί μια καταστροφή σε συνδυασμό με τον βαθμό τρωτότητας μιας κοινωνίας. Οι παράγοντες για τη μείωση της διακινδύνευσης είναι η ανάλυση του κίνδυνου πχ πιθανότητα 7

24 εκδήλωσης κατολίσθησης μετά από ένα σεισμό, η τρωτότητα πχ η φτώχεια και η ικανότητα πχ ενημέρωση του κοινού. Επίσης, η αντίληψη της διακινδύνευσης εξαρτάται και από τις γνώσεις και τις εμπειρίες κάθε ατόμου ξεχωριστά. «Πρόληψη» (Prevention), επένδυση σε προληπτικά μέτρα για την αποφυγή των δυσμενών επιπτώσεων των κινδύνων και των συναφών καταστροφών. «Μετριασμός» (Μitigation) «περιλαμβάνει θεσμικά και μη θεσμικά μέτρα όπως η κατασκευή έργων με υψηλό βαθμό ασφαλείας και ο σχεδιασμός και τυποποίηση των χρήσεων γης (land use planning). Τα μέτρα αυτά λαμβάνονται με στόχο να ελαχιστοποιήσουν τις δυνητικές επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών, της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και των τεχνολογικών κινδύνων» (Λέκκας, Ε. Ανδρεαδάκης, Μ, 2015). «Ετοιμότητα» (Preparedness), είναι οι δράσεις που αναλαμβάνονται για την εξάλειψη των επιπτώσεων των καταστροφών, προκειμένου να προστατευτούν ζωές, περιουσίες και περιβάλλον. «Αποκατάσταση» (Recovery), η φάση κατά την οποία έχουν σταθεροποιηθεί οι συλλογές και όλες οι ενεργές απειλές (π.χ. πυρκαγιά, πλημμύρα κ.τ.λ.) (Λυρατζή, 2014, σ. 240). Η «Μείωση της διακινδύνευσης μιας καταστροφής» (Disaster risk reduction) αποτελεί το θεμελιώδες πλαίσιο των στοιχείων μιας κοινωνίας που βάσει πιθανοτήτων μειώνουν την τρωτότητα και κατά συνέπεια την διακινδύνευση για να αποφευχθούν (πρόληψη), ή να περιοριστούν (μετριασμός και ετοιμότητα) οι δυσμενείς επιπτώσεις των κινδύνων (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Εικόνα 3. Διαδικασία εκτίμησης της διακινδύνευσης σε σχέση με τους παράγοντες που τη δημιουργούν (Πηγή: Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). 8

25 Κεφάλαιο 4 Διαχείριση του Κινδύνου Διαχείριση του κινδύνου Η διαχείριση είναι ο κεντρικός πυρήνας ενός κινδύνου και αποσκοπά στην εξάλειψη, στο περιορισμό και στη μείωση των επιπτώσεων της καταστροφής. Το επίκεντρο της καλής διαχείρισης είναι η αναγνώριση και ο χειρισμός των κινδύνων. Γι αυτό χρειάζεται να επενδύσουμε στην ανάλυση και στην εκτίμηση του κινδύνου, στον προσδιορισμό και στην αξιολόγησή του. Ανάλυση κινδύνου Η ανάλυση κινδύνου μπορεί να είναι ένα απλό καθήκον για τη διαχείριση του κινδύνου. Γι αυτό τον λόγο θα πρέπει: να αναλύσουμε τους κινδύνους δηλαδή ποιες είναι οι απειλές και τα πράγματα που θα μπορούσαν να πάνε στραβά; να εντοπίσουμε, μελετούμε και παρακολουθούμε τα τρωτά σημεία του μουσείου και ποιος θα είναι ο καλύτερος τρόπος διαχείρισης αυτών των κινδύνων και να τους αντιμετωπίσουμε. Αυτή η δραστηριότητα γίνεται περίπλοκη, εάν έχουμε περιορισμένους διαθέσιμους πόρους. Αυτός ο περιορισμός μπορεί να πάρει μια η πιο πολλές μορφές συμπεριλαμβανομένου: τους οικονομικούς πόρους, του αριθμού των μελών του προσωπικού και του βαθμού αντιμετώπισης Η εκτίμηση του κινδύνου Η εκτίμηση του κινδύνου είναι μια πολύπλοκη διαδικασία και προσδιορίζει τα προβλήματα, ενώ ακολουθείται από τη διαχείριση κινδύνου δηλαδή τη λήψη των αποφάσεων εκείνων που θα επιτρέπουν τον μετριασμό των εκάστοτε προβλημάτων. Συγκεκριμένα, η εκτίμηση του κινδύνου καθορίζει: 9

26 την πιθανότητα εκδήλωσης ενός συγκεκριμένου φαινομένου ή γεγονότος σε μια συγκεκριμένη μελλοντική χρονική περίοδο, την έντασή του και την περιοχή που επηρεάζει. Σε πολλές περιπτώσεις, δεν έχουμε την ικανότητα να χειριστούμε αμέσως όλες τις πηγές κινδύνων που έχουμε εντοπίσει. Σε αυτές τις περιπτώσεις, πρέπει να καθορίσουμε ποια στοιχεία θα χειριστούμε πρώτα. Προσδιορισμός του κινδύνου Ο προσδιορισμός του κινδύνου περιλαμβάνει τη δημιουργία καταλόγων με πιθανούς κινδύνους και τις πηγές τους. Αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει τον καταμερισμό των κινδύνων σε ομάδες, όπου η κάθε πηγή έχει παρόμοια αίτια και παρόμοιες επιπτώσεις με τις άλλες. Για παράδειγμα οι πλημμύρες, οι ζημιές λόγω καταιγίδας, όπως οι ανεμοθύελλες μπορούν να καταταχθούν στην ίδια ομάδα, καθώς έχουν κοινά αίτια (το νερό και τον άσχημο καιρό). Επίσης, οι σεισμοί, ο πόλεμος και οι βανδαλισμοί μπορούν να καταταχθούν στην ίδια ομάδα, καθώς είναι πηγές κινδύνων που έχουν παρόμοια αποτελέσματα. Ένας ικανοποιητικός αριθμός πληροφοριών μπορεί σε γενικές γραμμές να συγκεντρωθεί από τον συνδυασμό των πληροφοριών που προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Αυτές οι πηγές μπορεί να μας παρέχουν πληροφορίες που θέλουμε σε διάφορες μορφές π.χ. προφορικές περιγραφές και υπολογισμοί για τα τρωτά σημεία από τους ανθρώπους έως και τη συχνότητα και την πιθανότητα εμφάνισης των κινδύνων. Οι βασικές προσεγγίσεις για τον εντοπισμό των κινδύνων είναι: η χρήση της στατιστικής ανασκόπησης, η ανάλυση των πληροφοριών και η προσέγγιση στο χώρο της πιθανής εμφάνισης του κινδύνου. Αυτές οι προσεγγίσεις πρέπει να χρησιμοποιούνται με αυτή τη σειρά έτσι ώστε να αποκαλυφθούν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία. Η συνολική διαδικασία ακολουθεί τη σειρά: διατύπωση ιδεών και προτάσεων, δηλαδή οι εργαζόμενοι σε διαφορετικά τμήματα του μουσείου να ονομάσουν πιθανές πηγές κινδύνων και στη συνέχεια να καταρτίσουν ένα κατάλογο με τις πηγές των κινδύνων. Η διατύπωση ιδεών στηρίζεται στην ιδέα ότι πολλά άτομα μαζί μπορούν να σκεφτούν περισσότερα πράγματα από ότι ένα μόνο άτομο, 10

27 προσδιορίζουμε τον κίνδυνο, τον αξιολογούμε και ύστερα ψάχνουμε τρόπους για τη σωστότερη διαχείριση του κάθε προσδιοριζόμενου στοιχείων. Αξιολόγηση του κινδύνου Η αξιολόγηση κινδύνου, χρησιμοποιείται για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη σημαντικότητα των κινδύνων. Αφετηρία αποτελεί η ασφάλεια των περιουσιακών στοιχείων του μουσείου εκτός των συλλογών, του προσωπικού και των επισκεπτών. Στόχος είναι να υπάρξει τεκμηριωμένη και ρεαλιστική αξιολόγηση για τις πιθανότητες, το μέγεθος και την έκταση των πιθανών κινδύνων. Στην ουσία αποτελεί μια έρευνα, η οποία συγκεντρώνει τα στοιχεία των κινδύνων, όπως εκτίμηση του κινδύνου, αναγνώριση και εκτίμηση της επικινδυνότητας, εκτίμηση της έκθεσης και της τρωτότητας. Όλα τα στοιχεία εξετάζονται επισταμένα, προκειμένου να αποφασισθούν τα κατάλληλα μέτρα προστασίας. Η ανάλυση-εκτίμηση, ο προσδιορισμός και η αξιολόγηση των κινδύνων είναι έννοιες αλληλένδετες. Κοινός παρανομαστής και των τριών εννοιών είναι η αποτελεσματική διαχείριση του κινδύνου (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Διαχείριση κινδύνου Ανάλυση και εκτίμηση του κινδύνου Προσδιορισμός του κινδύνου Αξιολόγηση του κινδνύνου Εικόνα 4. Διαχείριση του κινδύνου (Πηγή: Heath, 2013). Κεφάλαιο 5 Φυσικές και Ανθρωπογενείς Καταστροφές Σε προηγούμενη ενότητα μιλήσαμε γενικά για τις καταστροφές χωρίς να τις προσδιορίσουμε. Τις καταστροφές με βάση τους γενεσιουργούς μηχανισμούς και τους τρόπους εκδήλωσης ταξινομούνται σε δύο κύριες κατηγορίες: - Φυσικές καταστροφές (Natural hazard), όπου ο γενεσιουργός μηχανισμός συνίσταται σε διεργασίες που γίνονται στη φύση με ή χωρίς την παρουσία του ανθρώπου 11

28 - Ανθρωπογενείς καταστροφές ή Τεχνολογικές καταστροφές (Μan-made or Technological hazard), όπου ο γενεσιουργός μηχανισμός συνίσταται στην τεχνολογική ανάπτυξη ή/και την επιθετική συμπεριφορά του ανθρώπου. Τα όρια των δύο κατηγοριών που αναφέραμε γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα, λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Εικόνα 5. Ταξινόμηση των γενεσιουργών μηχανισμών, των τρόπων εκδήλωσης και των επιπτώσεων των φυσικών καταστροφών (Πηγή: Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). 5.1 Φυσικές Καταστροφές Ανάλογα με την προέλευσή τους οι φυσικοί κίνδυνοι διακρίνονται σε: Γεωλογικούς σεισμοί, ηφαίστεια, κατολισθήσεις, τσουνάμι, παράκτια διάβρωση και ανθρωπογενείς γεωλογικές καταστροφές. Υδρομετεωρολογικούς 12

29 τυφώνες, ανεμοστρόβιλοι, χιονοθύελλες καταιγίδες, καύσωνες, κλιματικές μεταβολές, χιονοστιβάδες, έντονες βροχοπτώσεις, παγετοί, ξηρασία, φαινόμενο El Nino και ερημοποίηση Οι βιολογικές καταστροφές αποτελούνται από : επιδημίες, ασθένειες καλλιεργειών και ζώων και επιδρομές εντόμων ή τρωκτικών (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). 13

30 Εικονα 5.1. Ταξινόμηση των καταστροφών από το CRED, που υποστηρίζει τη βάση δεδομένων EM-DAT (Πηγή: Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Οι περισσότερες καταγεγραμμένες καταστροφές στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα οφείλονταν σε μεγάλους σεισμούς, και μάλιστα με πολυάριθμα θύματα. Πλημμύρες, πυρκαγιές εμφανίζονται επίσης συχνότερα ανάμεσα στις άλλες φυσικές καταστροφές προκαλώντας θύματα και μεγάλες οικονομικές απώλειες (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Τα αποτελέσματα ενός σεισμού, καθώς και άμεσων και έμμεσων καταστροφών είναι: ατυχήματα ανθρώπων, πιθανή κατάρρευση κτιρίου, σπάσιμο τζαμιών, προθηκών. πρόκληση φωτιά ή πλημμύρας εξαιτίας ζημιών σε ηλεκτροδοτικά ή υδρολογικά συστήματα και ζημιές σε μουσειακά αντικείμενα (Λυρατζή, 2014) 5.2 Ανθρωπογενείς Καταστροφές Ο όρος «ανθρωπογενείς καταστροφές» συνήθως αναφέρεται σε καταστροφές που προκαλούνται από ανθρωπογενείς κινδύνους. Οι ανθρωπογενείς καταστροφές μπορούν να διακριθούν σε: Ένοπλες συρράξεις Η διαχείριση καταστροφών ασχολείται με διάφορες πτυχές αυτών των συρράξεων, όπως η προστασία και η υποστήριξη των προσφύγων κατά τη διάρκεια της σύρραξης, η φυσική και οικονομική ανασυγκρότηση και η κοινωνική αποκατάσταση μετά τη σύρραξη. 14

31 Τεχνολογικές καταστροφές Οι τεχνολογικές καταστροφές είναι συνήθως αποτέλεσμα ατυχημάτων ή επεισοδίων που συμβαίνουν στους τομείς της βιομηχανίας, των μεταφορών ή των επικίνδυνων ουσιών, όπως τα καύσιμα, τα χημικά, τα εκρηκτικά ή τα ραδιενεργά υλικά (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Βεβαίως εδώ θα μπορούσαν να κατηγοριοποιήσουμε και άλλες πολλές δραστηριότητες του ανθρώπου που άμεσα προκαλούν κινδύνους ή έμμεσα καταλήγουν στο να δημιουργήσουν κινδύνους, όπως: αποψίλωση των δασών, ερημοποίηση, μείωση του στρώματος του στρατοσφαιρικού όζοντος, φαινόμενο του θερμοκηπίου ανύψωση της θάλασσας. Αστικές πυρκαγιές Οι αστικές πυρκαγιές πιθανότατα αποτελούν τον πιο συνηθισμένο ανθρωπογενή κίνδυνο (που συχνά καταλήγει σε καταστροφή). Οι αιτίες μπορεί να είναι εσκεμμένες ή τυχαίες, όμως όταν τα κτήρια δεν είναι κατασκευασμένα βάση των κανονισμών πυρασφάλειας και δεν χρησιμοποιούνται οι ηχητικές διαδικασίες εκτάκτου ανάγκης τότε οι ανθρώπινες απώλειες είναι αναπόφευκτες. Μία άλλη παράμετρος που μπορεί να συμβεί είναι έκρηξη και στη συνέχεια φωτιά λόγω προβλήματος του ηλεκτρικού ή κάποιου άλλου συστήματος. Κατάρρευση κτιρίου Πολλά κτίρια είναι σχεδιασμένα να σηκώνουν συγκεκριμένο βάρος, το υπερβολικά φορτίο που επιβαρύνεται το κτίριο μπορεί να επιφέρει κατάρρευση του κτιρίου, ιδιαίτερα μετά από ένα σεισμό. Εγκληματικές πράξεις Εμπρησμός, ληστεία, κλοπή, τρομοκρατικές ενέργειες. Οικονομικά ζητήματα Χρεοκοπία, αδυναμία κάλυψης εξόδων. 15

32 Πόλεμος Βομβαρδισμοί, κατάληψη κτιρίων, λεηλασία, παράνομη εξαγωγή και διακίνηση πολιτιστικής κληρονομιάς (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Παρότι τόσο η συχνότητα όσο και η σφοδρότητα των παραπάνω φαινομένων ποικίλλει από χώρα σε χώρα και εξαρτάται από μια σειρά δεδομένων (γεωγραφική θέση, υπέδαφος κτλ.). Το είδος του κινδύνου εξαρτάται από τη θέση στην οποία βρίσκεται το μουσείο. Το μουσείο αναγνωρίζοντας την πιθανότητα καθενός από τους παραπάνω κινδύνους μπορεί και πρέπει, να οργανώσει την ασφάλειά του (Μπούνια, 2014, σ. 145). Οι παράγοντες που συντελούν στην φθορά και στην καταστροφή των μουσειακών αντικειμένων, αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 1 Κατηγοριοποίηση των Κινδύνων 1.Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι 2 Σεισμοί Θερμοκρασία Φωτισμός Ατμοσφαιρική ρύπανση 3. Φυσικοί Κίνδυνοι Πυρκαγιά Πλημμύρα 2. Ανθρώπινοι κίνδυνοι 4. Βιολογικοί κίνδυνοι Φωτιά Έντομα Κλοπή Μικροοργανισμοί Βανδαλισμός Παράσιτα Τρομοκρατικές Ενέργειες Απροσεξία στη μεταφορά των συλλογών Ατυχήματα επισκεπτών υπαλλήλων Βλάβες Υπηρεσιών (ΔΕΗ-ΕΥΔΑΠ) 5. Κτιριακοί κίνδυνοι Δομικά (κατάρρευση τοίχων, οροφής κ.τ.λ.) Ηλεκτροδοτικά Υδροδοτικά 2 Στους περιβαλλοντικούς κινδύνους θα μπορούσαμε να εντάξουμε τον ασύδοτο τρόπο αντιμετώπισης της φύσης από τον άνθρωπο, με επιπτώσεις τόσο στον ίδιο όσο και στους αρχαιολογικούς χώρους, όπως μόλυνση του περιβάλλοντος, αύξηση της θερμοκρασίας κ.α. 16

33 Κεφάλαιο 6 6. Παραδείγματα Ανθρωπογενών και Φυσικών Καταστροφών σε Μουσεία 6.1 Ανθρωπογενείς Καταστροφές Ιράκ Η πιο πρόσφατη θηριωδία επιτελέστηκε στο Ιράκ το 2015 και συγκεκριμένα στη Μοσούλη, όπου ανεκτίμητες αρχαιότητες της Ασσυριακής εποχής κατέστρεψαν τσιχαντιστές. Η φωτογραφία απεικονίζει τσιχαντιστές να καταστρέφουν αγάλματα με βαριοπούλες. Κάποια αγάλματα χρονολογούνται από τον 7 ο αιώνα π.χ. Από το πόλεμο του 2003, στο Εθνικό μουσείο του Ιράκ το αρχαιολογικό μουσείο της Βαγδάτης λεηλατήθηκε συστηματικά και αποδεκατίστηκαν οι συλλογές του. Οι συλλογές του μουσείου ήταν από την ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας, επιπρόσθετα πολλοί αρχαιολογικοί χώροι καταστράφηκαν ολοσχερώς ( Εικόνα 6.1. Ιράκ: Τσεκούρι και βαριοπούλα από τζιχαντιστές σε ανεκτίμητες αρχαιότητες στο μουσείο της Μοσούλης (Πηγή: Βοστώνη Ο πίνακας κλάπηκε τον Μάρτιο του 1990, εκτός από τον συγκεκριμένο πίνακα κλάπηκαν αλλά δύο του Ρέμπραντ, ένα έργο του Φερμέερ, ένα του Μανέ και 17

34 πέντε του Ντεγκά κ.ά. Συνολικά κλαπήκαν 13 έργα τέχνης από το αμερικανικό μουσείο Isabella Steward Gardner της Βοστώνης. Τα ξημερώματα δυο ληστές μεταμφιεσμένοι αστυνομικοί της Βοστώνης εισήλθαν στο μουσείο. Ο φρουρός παραβιάζοντας το πρωτόκολλο τους επέτρεψε την είσοδο μέσω της πόρτας ασφαλείας. Οι κλέφτες ανάγκασαν τους φύλακες να αφήσουν το πόστο τους προφασιζόμενοι μια δικαιολογία, με αποτέλεσμα οι φύλακες να απομακρυνθούν από το κουμπί του συναγερμού. Στη συνέχεια τους έδεσαν και τους κλείδωσαν στο υπόγειο. Το FBI ερευνά την κλοπή μέχρι και σήμερα. Δίνεται ανταμοιβή 5 εκατ. δολάρια για οποιαδήποτε πληροφορία. Η αξία του συγκεκριμένου έργου εκτιμάται στα 3,2 εκατ. δολάρια ( theft). Εικόνα Καλλιτέχνης Ρέμπραντ, έτος 1633, θέμα Καταιγίδα στη θάλασσα της Γαλιλαίας (Πηγή: en.wikipedia.οrg/ wi ki/the_storm_on_the_sea_of_galilee). Αρχαία Ολυμπία Σε μεγάλο κίνδυνο βρέθηκαν ο αρχαιολογικός χώρος, αλλά και το μουσείο κατά τη διάρκεια των μεγάλων πυρκαγιών που έπληξαν την Πελοπόννησο τον Αύγουστο του Το σύστημα της πυρασφάλειας δεν λειτούργησε όταν εκδηλώθηκε η πυρκαγιά. Παρότι το μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας σώθηκε, ο κίνδυνος έφτασε τόσο κοντά, με αποτέλεσμα να καεί ολοκληρωτικά το δάσος του Ιερού Λόφου του Κρονίου, το οποίο βρίσκεται πίσω από το μουσείο, καθώς και 18

35 αρκετά δέντρα περιμετρικά του αρχαιολογικού χώρου ( Aid = ). Εικόνα Μουσείο της Αρχαίας Ολυμπίας (Πηγή: Φυσικές Καταστροφές Φλωρεντία Τον Νοέμβριο του 1966, στη Φλωρεντία ξέσπασε μια ισχυρή νεροποντή, η οποία προκάλεσε μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές στην ιστορία. Μουσεία, βιβλιοθήκες και σε πινακοθήκες υπέστησαν ζημιές 1200 πίνακες ζωγραφικής, 500 γλυπτά, 600 τόμοι βιβλίων από το αρχείο της όπερας, καταστροφές στο Βαπτιστήριο του Duomo, και την αλλοίωση τοιχογραφιών των Uccello, Botticelli, Lorenzetti. Χαρακτηριστικό παράδειγμα καταστροφής είναι ο «Μυστικός Δείπνος» του Βαζάρι, το έργο ήταν για 12 ώρες βυθισμένο στο νερό μέχρι να το εντοπίσουν ( san_ simera/120229). Δρέσδη Οι πλημμύρες τον Αύγουστο του 2002 σάρωσαν την Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη. Πολλά ποτάμια υπερχείλισαν και εκτός από νεκρούς και χιλιάδες άστεγους σημαντικές ζημιές υπέστησαν πολλά μουσεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στη Δρέσδη της Γερμανίας, ο ποταμός Έλβα υπερχείλισε και τα νερά κάλυψαν την ιστορική πλατεία Θεάτρου, όπου βρίσκεται το αναγεννησιακό κτίριο της Όπερας Σέμπερ και άλλα κτίρια. Επίσης, ζημιές έχουν υποστεί πολλοί αρχαιολογικοί θησαυροί και άλλα μνημεία. 19

36 Εικόνα 6.2. Η ιστορική Δρέσδη (Πηγή: Καταστροφές συνέβαιναν και πριν εκατομμύρια χρόνια και οι άνθρωποι πάντα έβρισκαν τρόπους να τις αντιμετωπίζουν. Σήμερα, αυτό που προέχει δεν είναι η αντιμετώπιση μιας καταστροφής, αλλά κυρίως η πρόληψή της. Η πρόληψη των κινδύνων καταστροφής στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι δύσκολο να εφαρμοστεί, λόγω της φτώχειας, της πολιτικής αστάθειας και των συγκρούσεων. Κεφάλαιο 7 Προδιαγραφές Προστασίας και Ασφαλείας στα Μουσεία Με τον όρο ασφάλεια εννοούμε το ευρύτερο πρόγραμμα που εφαρμόζεται στο μουσείο για να προστατευθούν οι συλλογές του, αλλά πρωτίστως το έμψυχο υλικό (επισκέπτες - προσωπικό). Αποτελεί βασική λειτουργία ενός μουσείου που ενσωματώνει εκτός την ασφάλεια, την πρόληψη στον σχεδιασμό, αλλά και στις δράσεις που πρέπει να γίνουν άμεσα μετά από κάποια καταστροφική ενέργεια. Οι κίνδυνοι που μπορεί να αντιμετωπίσει ένα μουσείο είναι: βανδαλισμός, δολιοφθορά, περιβαλλοντικές συνθήκες, κλοπή, ζημιά από ατύχημα, σεισμός, πυρκαγιά, πλημμύρα κτλ. Κάθε σχεδιασμός θα πρέπει να γίνεται σε στενή συνεργασία με τις αρμόδιες υπηρεσίες π.χ. Πυροσβεστική 3, μηχανικού κ.ά., τηρώντας τους κανονισμούς και τις προδιαγραφές ασφαλείας που αυτές προβλέπουν. 3 Η πυροσβεστική θα ζητήσει τα σχέδια του κτιρίου, πληροφορίες για τη θέση εύκλεκτων και χημικών υλικών και τη θέση των πιο σημαντικών αντικειμένων (Μπούνια, 2014, σ. 152). 20

37 Ουσιαστικά, η ασφάλεια του μουσείου επιτυγχάνεται με τη σωστή εκτίμηση των κινδύνων, στους οποίους εκτίθεται το προσωπικό, οι επισκέπτες και οι συλλογές. Γι αυτό σημαντικό ρόλο διαδραματίζει: η γεωγραφική θέση, τα χαρακτηριστικά του μουσειακού κτιρίου και της περιοχής, η συλλογή, η σήμανση, η εγκατάσταση κλειστού τηλεοπτικού κυκλώματος στον χώρο, ο συναγερμός, ο εξοπλισμός και η επιτήρηση των χώρων, η αποθήκη, το σχέδιο εκκένωσης. Τα εφαρμοζόμενα στάδια υλοποίησης προβλέπουν: Εκπόνηση ειδικών σχεδίων για κάθε κίνδυνο, με επισήμανση των ευπαθών σημείων. Οι κίνδυνοι θα πρέπει περιοδικά να επαναξιολογούνται. Προληπτικές δράσεις και ετοιμότητα. Αντίδραση-Αντιμετώπιση. Κάλυψη επιπτώσεων και αποκατάσταση. Βελτίωση των σχεδίων. 21

38 Εικόνα 7. Ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται σε τρία στάδια: πριν, κατά τη διάρκεια και μετά. Το σχήμα ανήκει στην Σπυριδούλα Σκεντέρη 7.1 Ανθρωπογενείς Κίνδυνοι Βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή των μέτρων προστασίας, είναι καταρχήν ο καταμερισμός συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων και ρόλων σε όλο το προσωπικό του μουσείου. Το μουσείο θα πρέπει να φυλάσσεται συνεχώς χωρίς διακοπή. Η αλλαγή βάρδιας (βραδινή - πρωινή) πρέπει να γίνεται με συγκεκριμένο και ασφαλή τρόπο σύμφωνα με τις διαδικασίες που έχουν καθοριστεί. Κατά τις ημέρες ή ώρες αιχμής θα πρέπει να προβλέπεται και η εσωτερική περιπολία από τους φύλακες στον χώρο του μουσείου αλλά και επιτήρηση από τις κάμερες. Επίσης, η επίβλεψη εξαρτάται την εσωτερική διάρθρωση του μουσείου, τον αριθμό των επισκεπτών και ο τρόπος με τον οποίο έχει οργανωθεί η έκθεση (σε προθήκες, ράφια κτλ.) Όταν το μουσείο παραμένει κλειστό ο φύλακας θα πρέπει να διενεργεί ελέγχους ασφαλείας σε όλες τις αίθουσες σε τακτά χρονικά διαστήματα. Μετά τον έλεγχο σε ένα τετράδιο συμβάντων, στο οποίο αναγράφεται ημερομηνία, ώρα, ονοματεπώνυμο, και παρατηρήσεις, ο φύλακας θα πρέπει να συμπληρώνει τα στοιχεία του και τις τυχόν παρατηρήσεις ή τις υποδείξεις του. Οι υπάλληλοι και οι επισκέπτες θα πρέπει να εισέρχονται και να εξέρχονται από το μουσείο μέσω κατάλληλα φυλασσόμενων θυρών, οι οποίες ελέγχονται από τους φύλακες. Όλες οι είσοδοι και οι έξοδοι του μουσείου, μέσω των οποίων μπορούν να αφαιρεθούν εκθέματα και αντικείμενα, πρέπει να προστατεύονται και να παρακολουθούνται από κάμερες αυστηρά και συστηματικά. Κάποια εκθέματα ίσως θα πρέπει να συνδέονται με τα συστήματα συναγερμού. Η διαμόρφωση των χώρων θα πρέπει να γίνεται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται ότι χωρούν όλοι οι επισκέπτες για να μην παρατηρούνται φαινόμενα συγκέντρωσης υπερβολικά μεγάλου αριθμού ανθρώπων μέσα στην αίθουσα. Το υψηλό επίπεδο ασφαλείας θα πρέπει να τηρείται συνεχώς και να μην επηρεάζεται από διαλείμματα ή για 22

39 άλλο οποιοδήποτε λόγο. Γι αυτό θα πρέπει να υπάρχει επαρκής αριθμός ατόμων, προκειμένου να γίνονται οι απαραίτητες αντικαταστάσεις. Μέσα στους χώρους του μουσείου δεν επιτρέπεται το κάπνισμα, τόσο για τους επισκέπτες όσο και για το προσωπικό που εργάζεται. Είναι επιβεβλημένο να υπάρχει ειδικός χώρος για τους καπνιστές, όπου για να οδηγηθούμε στο καπνιστήριο, θα πρέπει να υπάρχουν οι ειδικές φωτισμένες ενδείξεις. Ο χώρος θα πρέπει να εφοδιασμένος με δοχεία απορριμμάτων, δοχεία με αποτσίγαρα και με πυροσβεστικά σώματα. Επίσης, καλό θα ήταν να μην περιέχει ο χώρος εύφλεκτα υλικά, όπως για παράδειγμα χαλιά, κουρτίνες κτλ. Σημαντικό είναι η απαγόρευση της πρόσβασης στους αποθηκευτικούς χώρους των μη εξουσιοδοτημένων ατόμων. Όλοι οι επισκέπτες όπως για παράδειγμα οι συντηρητές πρέπει υποχρεωτικώς, όταν επισκέπτονται αυτούς τους χώρους, να συνοδεύονται από μέλη του προσωπικού. Η υποχρέωση αυτή, εκτός από την ασφάλεια έναντι κλοπής των μουσειακών αντικειμένων, τα προστατεύει από ακούσιες φθορές, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην αποτροπή των παντός είδους ατυχημάτων στους αφανείς αυτούς χώρους του μουσείου. Εκτός από την κλοπή, τα μουσεία αντιμετωπίζουν και την απειλή της τρομοκρατίας απόρροια της τρομοκρατίας είναι ο βανδαλισμός των εκθεμάτων με βάρβαρο τρόπο. Ο βανδαλισμός τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Για την αντιμετώπισή τους τα μουσεία καλούνται να λάβουν τα κατάλληλα για να προστατέψουν τις συλλογές τους, όπως να διαμορφώσουν ένα σύστημα ελέγχου των επισκεπτών και των αποσκευών τους (Σάλη, 1998, σ ). Το προσωπικό του μουσείου θα πρέπει να είναι επιφορτισμένο να ελέγχει τακτικά τις ηλεκτρολογικές και τις υδρολογικές εγκαταστάσεις, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να προκληθεί φωτιά από βραχυκύκλωμα ή πλημμύρα αν τυχόν σπάσουν οι σωληνώσεις. Ο έλεγχος του προσωπικού δυσχεραίνει όταν το κτίριο που στεγάζεται το μουσείο είναι πεπαλαιωμένο. Ο κίνδυνος μιας καταστροφής ή μιας ζημιάς μπορεί να προκληθεί από ανθρώπινη αμέλεια, αλλά και από βλάβες των κοινωφελών οργανισμών ΔΕΗ και ΕΥΔΑΠ. Σε κάθε περίπτωση η διεύθυνση του μουσείου θα πρέπει να έχει ήδη μεριμνήσει για την τοποθέτηση βοηθητικών εγκαταστάσεων (π.χ. γεννήτριες, ή άλλα σύγχρονα συστήματα ηλεκτροδότησης), για την γρήγορη και απρόσκοπτη αποχώρηση των επισκεπτών και του προσωπικού (Λυρατζή, 2014, σ ). Γενικότερα, η ευθύνη για τη φύλαξη των μουσειακών αντικειμένων αφορά όλο το προσωπικό, γι αυτό ο διευθυντής οφείλει να προβαίνει σε καταμερισμό των ευθυνών και των αρμοδιοτήτων. Αυτό συνεπάγεται ότι το προσωπικό θα τα ελέγχει, θα φροντίζει για τις επιδιορθώσεις και τη συντήρησή τους, θα εντοπίζει τα ενδεχόμενα προβλήματα για να τα αναφέρει στη διεύθυνση του μουσείου. Απαραίτητη είναι και η εξωτερική προστασία του κτιρίου με επαρκή φωτισμό (Σάλη 1, 1998, σ. 84). Ο φύλακας θα πρέπει να ελέγχει καθημερινά αν λειτουργεί 23

40 κανονικά το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης, τους ανιχνευτές κίνησης, τα τηλέφωνα ενδοεπικοινωνίας και τα μεγάφωνα κοινού, καθώς και αν είναι πλήρης ο εξοπλισμός πρώτων βοηθειών. Για την καλύτερη λειτουργία του μουσείου για τα κτιριακά ζητήματα θα πρέπει να υπάρχει ένας υπάλληλος του μουσείου και ένας αντικαταστάτης σε περίπτωση που λείπει ο υπάλληλος, ο οποίος θα είναι επιφορτισμένος με τα καθήκοντα της επίβλεψης, αλλά και την γενικότερη ευθύνη από πλευράς ασφάλειας. Ο υπάλληλος θα έχει τη δυνατότητα για οποιοδήποτε πρόβλημα να δίνει αναφορά απευθείας στη διεύθυνση του μουσείου. 7.2 Περιβαλλοντικοί Κίνδυνοι Κάθε μουσείο θα πρέπει να μεριμνήσει για τη διασφάλιση των απαιτούμενων περιβαλλοντικών συνθηκών για την προστασία των εκθεμάτων. Παρατηρούμε ότι η κάθε αίθουσα της έκθεσης μπορεί να είναι ένα ανομοιογενές περιβάλλον. Γι αυτό απαιτούνται λεπτομερείς πληροφορίες για την έκθεσή τους μέσα στην αίθουσα (π.χ. είναι σε τοίχο, σε προθήκη, κ.τ.λ.). Γι αυτό ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην κατάλληλη ένταξη ειδικών συσκευών κλιματισμού, για τη συντήρηση και την καλή κατάσταση των μουσειακών αντικειμένων. Αυτό θα το επιτύχουμε διατηρώντας σταθερή την κατάστασή τους με την προστασία τους από τον υπερβολικό φωτισμό, το ύψος της υγρασίας, την ατμοσφαιρική ρύπανση, τις απότομες αλλαγές της θερμοκρασίας, τα έντομα και τους μικροοργανισμούς και τις κτιριακές προδιαγραφές. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες ενός μουσείου απαιτούν προληπτικά μέτρα όπως συστηματική μελέτη, καταγραφή και αξιολόγηση με στόχο τον καλύτερο σχεδιασμό για την έκθεση και την αποθήκευση των μουσειακών συλλογών. Κλιματισμός Κάθε σύστημα κλιματισμού μουσειακών αναγκών πρέπει να λειτουργεί επτά ημέρες και 24 ώρες το 24ωρο. Ο έλεγχος της υγρασίας και της θερμοκρασίας επιτυγχάνεται με κεντρικές εγκαταστάσεις θέρμανσης και κλιματισμού. Το μέγεθος της μονάδας του κλιματισμού θα πρέπει να επιλεγεί ανάλογα με πόσους επισκέπτες δέχεται το μουσείο. Η παρουσία πολλών επισκεπτών επηρεάζουν τόσο την υγρασία όσο και την θερμοκρασία του εκθεσιακού χώρου. Ειδική μέριμνα πρέπει να λαµβάνεται για την απόσβεση ήχων και κραδασµών που προέρχονται από τη λειτουργία των µηχανηµάτων και συσκευών της εγκατάστασης κλιµατισµού ( moi/asfaleia_se_ergasiakous_xorous.pdf). Σχετική υγρασία - Θερμοκρασία Ο έλεγχος της σχετικής υγρασίας έχει καθοριστική σημασία για την προστασία των εκθεμάτων για παράδειγμα το ξύλο, αν χάσει την υγρασία του τότε αυτό συστέλλεται και υφίσταται ρωγμάτωση, ενώ τα μέταλλα διαβρώνονται από την υγρασία. Επίσης, η αυξημένη υγρασία και θερμοκρασία δημιουργεί πρόσφορο 24

41 έδαφος για τους μικροοργανισμούς. Μετά από μελέτη του εσωτερικού περιβάλλοντος, θα πρέπει να γίνει και η ανάλογη επιλογή του συστήματος ελέγχου καθορισμού υγρασίας, θερμοκρασίας και αερισμού. Συνεπώς, στην επιλογή του συστήματος πρέπει να προβλέπεται η δυνατότητα λειτουργίας του σε «ζώνες» ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε χώρου ξεχωριστά. Γι αυτό θα πρέπει να προβλεφθούν ιδανικές συνθήκες για το κάθε αντικείμενο, που θα το διατηρήσει ακέραιο, όπως για παράδειγμα τα αντικείμενα που αποτελούνται από υλικά που απαιτούν σχετική υγρασία μπορούν να τοποθετηθούν σε ειδικό διαμορφωμένο χώρο, ενώ τα εκθέματα που είναι ευάλωτα στην υγρασία μπορούν να τοποθετηθούν μέσα σε προθήκες. Οι προθήκες κατασκευάζονται σε διάφορα μεγέθη, σχήματα και από διάφορα υλικά, ανάλογα με τα εκθέματα και το είδος της έκθεσης. Ο σχεδιασμός και η κατασκευή των προθηκών και άλλων μέσων έκθεσης, πρέπει να διέπεται από συγκεκριμένες προδιαγραφές, γι αυτό γίνεται με τη συνεργασία εξειδικευμένων επιστημόνων (αρχιτέκτονα, μουσειολόγου και κατασκευαστή), για την καλύτερη και ασφαλέστερη αποθήκευση των εκθεμάτων (Σακελλαρίου, 2007, σ ). Η μέση θερμοκρασία του χώρου ενός μουσείου είναι 21 ο C με διακυμάνσεις +- 1,5 ο C, ενώ η θερμοκρασία της αποθήκης πρέπει να είναι μικρότερη για να μπορεί να ελεγχθεί η σχετική υγρασία. Η θερμοκρασία ελέγχεται με κεντρικές ή τοπικές εγκαταστάσεις θέρμανσης ή κλιματισμού (Λυρατζή, 2014, σ. 209). Εικόνα 7.2. Μηχάνημα προσαγωγής στο χώρο του νωπού αέρα (ύγρανση) (Πηγή: / uploads/20 11/07/115-9.pdf) Πίνακας 2 Ο Ρόλος των Προθηκών σε ένα Μουσείο Προστασία από κλοπή, βανδαλισμό, άμεση επαφή των επισκεπτών ή οποιαδήποτε άλλη φθορά. Αντισεισμική προστασία. Δημιουργία του κατάλληλου μικροκλίματος για τη διατήρηση των αντικειμένων. Διευκολύνουν το κοινό στην παρατήρηση των εκθεμάτων. Συμβολή στην οργάνωση της κυκλοφορίας του κοινού 25

42 Εικόνα Προθήκη (Πηγή: Φως Ο φωτισμός αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο στον σχεδιασμό μιας έκθεσης. Η επίδραση του φωτός είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες φθοράς των έργων τέχνης. Το φως επιδρά άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ανάλογα από το υλικό που είναι κατασκευασμένo τo αντικείμενo δηλαδή τα αντικείμενα από μέταλλο είναι περισσότερο ανθεκτικά, από τα εκθέματα που είναι κατασκευασμένα από ύφασμα, ξύλο, χαρτί κτλ. Στη σχεδίαση του συστήματος φωτισμού των εκθεσιακών χώρων θα πρέπει να αποφεύγονται οι έντονες πηγές φωτισμού. Τα εκθέματα που είναι επιρρεπή στον φωτισμό θα πρέπει να φωτίζονται όσο το δυνατό λιγότερο ( Αλεξίου, 1982, σ. 62). Τα επίπεδα φωτισμού για τα μουσειακά αντικείμενα που είναι ευαίσθητα κυμαίνονται γύρω στα 50 lux και για τα αντικείμενα που είναι λιγότερο ευαίσθητα κυμαίνονται στα lux. Εκείνο που πρέπει να αποφεύγεται είναι το ηλιακό φως (Σαλή 1, 1998, σ.18). Ο έλεγχος του φωτισμού πραγματοποιείται με τοποθέτηση κουρτινών ή σταριών, με ειδικά φίλτρα που απομονώνουν τις υπεριώδεις ακτίνες και με ειδικούς λαμπτήρες, οι οποίοι δεν έχουν καθόλου ακτινοβολία. Η σωστή μελέτη του φωτισμού όχι μόνο διευκολύνει τη θέαση του επισκέπτη, αλλά συμβάλλει και στην αισθητική ατμόσφαιρα της έκθεσης ( Αλεξίου, 1982, σ. 62). Τα αντικείμενα που βρίσκονται στην αποθήκη δεν θα πρέπει να εκτίθενται καθόλου σε φωτισμό, αν αυτό είναι ανέφικτο γιατί στην αποθήκη γίνονται διάφορες εργασίες όπως συντήρηση, θα πρέπει να υπάρχει ο ελάχιστος δυνατός φωτισμός. Ο φωτισμός παίζει μεγάλο ρόλο στην ανάδειξη του εκθέματος, αλλά και στη συντήρηση του εκθέματος. 26

43 Εικόνα Φωτισμός (Πηγή: Ατμοσφαιρική Ρύπανση Με τον όρο ατμοσφαιρική ρύπανση εννοούμε οποιοδήποτε στοιχείο έχει τιμές ανώτερες του κανονικού στην ατμόσφαιρα όπως βιομηχανικούς ρύπους σε αέρια μορφή, διοξείδιο του θείου, διοξείδιο του αζώτου. Μέσα στο μουσείο οι συγκεντρώσεις μολυντικών σωματιδίων μπορεί να είναι το ίδιο υψηλές με τις αντίστοιχες εξωτερικές συνθήκες. Τα παραπάνω στοιχεία προκαλούν χημική αντίδραση με τα υλικά των εκθεμάτων και προξενούν καταστροφές. Στοχεύοντας σε μια προσεκτική αξιολόγηση της ρύπανσης που οφείλεται σε εσωτερικές πηγές, είναι απαραίτητο να αξιολογηθούν τα επίπεδα εκπομπών και των συγκεντρώσεων των ρυπογόνων παραγόντων και τη διάρκεια του χρόνου. Αυτή η ανάλυση μπορεί να είναι ημερήσια ή εβδομαδιαία, λαμβάνοντας δειγματοληψίες παρουσία των επισκεπτών ( sciecedirect.com/scince/article/pii/s ). Επίσης, όταν το μουσείο βρίσκεται σε μια περιοχή, στην οποία υπάρχουν υψηλές συγκεντρώσεις μολυντικών στοιχείων, τότε το μουσείο θα πρέπει να προνοήσει, ώστε να έχει κεντρική ή τοπική εγκατάσταση καθαρισμού του αέρα. Βιολογικοί Παράγοντες Τα έντομα και οι μικροοργανισμοί μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες ή μικρές φθορές στα εκτιθέμενα σε μουσεία αντικείμενα είτε τρεφόμενα από τα διάφορα υλικά είτε ρυπαίνοντας ή μολύνοντας τα εκθέματα και τους χώρους με τις εκκρίσεις τους. Η αντιμετώπισή των εντόμων στα μουσεία χρειάζεται εξειδικευμένη γνώση για τα εκθέματα, τα οποία πολλές φορές είναι ευπαθή καταστρέφονται ή αλλοιώνονται. Η τακτική που θα επιλεγεί για το κάθε πρόβλημα πρέπει να ταιριάζει στις συνθήκες του συγκεκριμένου χώρου και να μην εκθέτει σε κίνδυνο εκθέματα, προσωπικό και επισκέπτες. Το ιδανικό είναι η πρόληψη παρά η λήψη μέτρων για την αντιμετώπισή τους (Μπουχέλος, 2010, σ ). 27

44 Εικόνα Ποσοστά καταστροφής των μουσειακών συλλογών (Πηγή: http// 7.3 Φυσικοί Κίνδυνοι Κάθε άρτιος σχεδιασμός μουσείου θα πρέπει να εκπονεί σχέδια πριν συμβούν οι καταστροφές, όπως πλημμύρες, φωτιά, σεισμοί κλπ. Τα σχέδια θα πρέπει να αφορούν όλους τους χώρους του μουσείου, ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δίνεται στους αποθηκευτικούς χώρους, που βρίσκονται συνήθως στα υπόγεια των μουσείων. Πρέπει εκ των προτέρων να καταβάλλεται κάθε ανθρωπίνως δυνατή προσπάθεια πρόβλεψης των χώρων του μουσείου, όπου η κάθε καταστροφή είναι ανυπολόγιστη. Το κλειδί της επιτυχίας για τη διαχείριση των κινδύνων είναι η συντονισμένη και ενιαία αντιμετώπισή τους Σεισμός Ο σεισμός είναι ένα είδος φυσικού γεγονότος που εκδηλώνεται απότομα και χωρίς καμία προειδοποίηση, δεν μπορεί να αποτραπεί, και μπορεί να προκαλέσει μεγάλες υλικές ζημιές στο κτίριο του μουσείου στα εκθέματα, αλλά και τραυματισμούς στους επισκέπτες και το προσωπικό. Επιπλέον, μπορεί να προκαλέσει κατολισθήσεις, πυρκαγιές, πλημμύρες κ.α. (Λέκκας, Ανδρεαδάκης, 2015). Η Ελλάδα κατατάσσεται πρώτη στην Ευρώπη και έκτη παγκοσμίως ( Μετά από ένα σεισμό πολλές φορές προκαλούνται πυρκαγιές (βλάβες στα δίκτυα ύδρευσης) ή πλημμύρες (από διαρροές φυσικού αερίου) ( attachments/069%ce%a3%ce%b5%ce %B9%CF%83%CE%BC%CE%BF %CE%AF.pdf). Κτίριο - Κτιριακές Προδιαγραφές Για να ελαχιστοποιηθούν οι επιπτώσεις των σεισμών θα πρέπει οι κατασκευές να είναι όσο το δυνατόν πιο ασφαλείς. Η συμπεριφορά του κτιρίου κατά τη διάρκεια ενός σεισμού είναι καθοριστική, όχι μόνο για το ίδιο το κτίριο, αλλά και για τους επισκέπτες, το προσωπικό και τα εκθέματα. Το μεγαλύτερο ποσοστό αστοχιών παρατηρείται σε παλαιά κτίρια. Οι αιτίες είναι οι φθορές, η ελλιπής συντήρηση, η κακή ποιότητα δόμησης κ.ά. Η καλή γνώση του κτιρίου 28

45 (κέλυφος και εσωτερικών χώρων), μπορεί να συμβάλει στην ελαχιστοποίηση των ζημιών. Tα κτίρια που στεγάζουν πολιτιστικές χρήσεις (εκθεσιακοί χώροι, μουσεία κτλ) είναι κατασκευές με σχεδιαστικές ιδιαιτερότητες που πρέπει να συνδυάζουν τις βέλτιστες συνθήκες τόσο για την προστασία των αντικειμένων όσο και για τη διατήρηση του κελύφους. Ουσιαστικά, υπάρχουν δύο κατηγορίες κτιρίων: i) Τα κτίρια που από την αρχή χρησιμοποιήθηκαν σαν μουσεία και έχουν τις απαραίτητες σεισμικές προδιαγραφές και ii) Ιστορικά διατηρητέα κτίρια που η αρχική τους κατασκευή δεν ήταν μουσείο π.χ. το Νομισματοκοπείο ήταν η οικία του Σλήμαν. Τις περισσότερες φορές τα ιστορικά κτίρια δεν έχουν έχουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις, όπως στατικότητα, χώροι συντήρησης και αποθήκευσης, για τη στέγαση ενός μουσείου. Στη δεύτερη περίπτωση για να γίνει το κτίριο ανθεκτικότερο είναι αναγκαίο να γίνει μια εκπόνηση μελέτης για διορθώσεις σε συνεργασία με τον Οργανισμό Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (Ο.Α.Σ.Π.) και με εξειδικευμένους επιστήμονες (αρχιτέκτονες, μηχανικούς κτλ). Οι επιστήμονες θα πρέπει να εξετάσουν τόσο τη στατικότητα του κτιρίου όσο και τα υλικά δόμησης και επένδυσης του κτιρίου. Ουσιαστικά να διαπιστώσουν την τρωτότητα του κτιρίου. Η Ελλάδα αποτελεί μια σεισμικά ενεργή χώρα, είναι αναγκαίο να υπάρχει επιχειρησιακός και επικοινωνιακός σχεδιασμός σε περίπτωση σεισμού. Ένας από τους κύριους άξονες πολιτικής της χώρας είναι η θεσμοθέτηση Αντισεισμικών Κανονισμών που εξασφαλίζουν κατασκευές με υψηλό επίπεδο αντισεισμικής ασφάλειας. Ο Ο.Α.Σ.Π. είναι ο κύριος φορέας αντισεισμικής πολιτικής στην Ελλάδα, ο οποίος έθεσε σε εφαρμογή το 2001 το Πρόγραμμα του Πρωτοβάθμιου Προσεισμικού Ελέγχου Κτιρίων Δημόσιας και Κοινωφελούς Χρήσης. Στο πλαίσιο προσεισμικής προετοιμασίας των εμπλεκόμενων φορέων και υπηρεσιών, ο Ο.Α.Σ.Π. θεωρεί απαραίτητο τη σύγκληση μια φορά το χρόνο δράσεις ετοιμότητας σε επίπεδο Περιφερειών, Δήμων με τη συμμετοχή της Γ.Γ.Π.Π. 4, Φορέων, Υπηρεσιών κτλ. Η Γ.Γ.Π.Π. Πρόκειται για μια δράση πρόληψης με σκοπό τον συντονισμό όλων των φορέων σχετικά με τη διαχείριση του σεισμικού κινδύνου. Μεταξύ άλλων η πρόληψη αφορά και τη διενέργεια ελέγχου σε κτίρια δημόσια και κοινωφελούς χρήσης. Η δράση αυτή του ΟΑΣΠ αντικατοπτρίζει τη σπουδαιότητα που μπορεί να διαδραματίζει σε θέματα πρόληψης αντιμετώπισης και διαχείρισης κινδύνων ( Ο ΟΑΣΠ θέτει ως προτεραιότητα την επικαιροποίηση του σχεδιασμού των μέτρων ετοιμότητας για την αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. «Το εγκεκριμένο Γενικό Σχέδιο Πολιτικής Προστασίας (Γ.Γ.Π.Π) με τη συνθηματική λέξη ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ ΥΑ 1299/ ΦΕΚ 423/Β /2003), όπως αυτό συμπληρώθηκε με την 3384/ απόφαση Υπουργού Εσωτερικών (ΦΕΚ 776/Α /2006), αποτελεί τη βάση σχεδίασης και ενέργειας 4 Η Γ.Γ.Π.Π. με βάση το Ν. 3013/2002 είναι αρμόδια για την αντιμετώπιση όλων των φάσεων προετοιμασίας, κινητοποίησης και συντονισμού δράσης όλων των αρμόδιων φορέων. Η σύσταση της Γ.Γ.Π.Π. σηματοδότησε μια πιο ολοκληρωμένη εξέταση που λαμβάνει υπόψη ένα εύρος φυσικών, τεχνολογογικών και άλλων κινδύνων ( 29

46 του κρατικού μηχανισμού για τη διαχείριση εκτάκτων αναγκών που προκύπτουν από την εκδήλωση πάσης φύσεως καταστροφών σε όλα τα επίπεδα διοίκησης» ( Προστασία εκθεμάτων Συχνός έλεγχος από εξειδικευμένο προσωπικό (αρχιτέκτονα, μουσειολόγο) για τη στήριξη των εκθεμάτων με σκοπό την εξασφάλιση της σταθερότητας και της αντοχής. Αφού έχει ήδη διασφαλιστεί ότι το κτίριο είναι κατασκευασμένο ή έχει ενισχυθεί σύμφωνα με τους ισχύοντες αντισεισμικούς κανονισμούς. Τα εκθέματα θα πρέπει να απομακρυνθούν αν είναι κοντά σε κατασκευές ή ντουλάπια, τα οποία σε περίπτωση σεισμού θα μπορούσαν να καταρρεύσουν «βλάπτοντας» τα εκθέματα. Προκειμένου να εντοπισθούν τα αντικείμενα εκείνα που χρειάζονται ειδική προστασία, θα πρέπει να γίνεται μια λίστα αξιολόγησης. Όταν αναφερόμαστε σε προστασία ή μέριμνα σχετική για τα μουσειακά αντικείμενα χρησιμοποιούμε τρεις όρους διατήρηση, συντήρηση, αποκατάσταση. Διατήρηση Το να διαφυλάσσεται ένα αντικείμενο από τη φθορά του χρόνου ή άλλης αιτίας. Συντήρηση Οι εργασίες που είναι αναγκαίες για να σταματήσει η φθορά που συντελείται στα αντικείμενα. Αποκατάσταση Η επαναφορά σε προγενέστερη κατάσταση από τους συντηρητές (Γκάζη, Νούσια, 2003, σ ). Εξοπλισμός Σημαντικό ρόλο σε ένα σεισμό αποτελεί ο εξοπλισμός του μουσείου, ο οποίος όσο πιο δύσκαμπτος τόσο καλύτερος είναι από άποψη σεισμικής συμπεριφοράς. Ο εξοπλισμός απαιτεί ειδική μέριμνα κατά τον σχεδιασμό και είναι προτιμότερο να τοποθετείται στους χαμηλότερους ορόφους του μουσείου, όπου οι κίνδυνοι ταλάντωσης είναι μικρότεροι. Η πιο κατάλληλη θέση για σταθεροποίηση είναι το πάτωμα. Τα έπιπλα του χώρου καλό θα ήταν να στερεώνονται σε φέροντα και όχι σε δευτερεύοντα στοιχεία, αφού υπάρχει δυνατότητα η στερέωση των επίπλων να γίνεται πάνω στο σκελετό. Όσα δεν έχουν ισχυρό σκελετό πρέπει να στερεώνονται με επιμέλεια τόσο στη βάση όσο και στην κορυφή. Eπίσης, η στήριξη των εκθεμάτων θα πρέπει να γίνεται ανάλογα με το είδος, το μέγεθος και το βάρος. Συχνή είναι η χρήση ειδικών μηχανισμών στήριξης, οι οποίοι είναι εύκαμπτοι και απορροφούν 30

47 ενέργεια. Οι μηχανισμοί αυτοί μπορούν να τοποθετηθούν είτε στη βάση ενός μουσειακού αντικειμένου που βρίσκεται σε έκθεση είτε στη βάση μιας προθήκης. (Σάλη 1, 1998, σ. 91, 98). Εικόνα Πίνακας με σταθερό στήριγμα στη βάση (Πηγή: Ενδεικτικά μέτρα πρόληψης για τη μείωση του κινδύνου από σεισμό Στο στάδιο αυτό καταγράφονται όλες οι ενέργειες προετοιμασίας του μουσείου προκειμένου να υιοθετηθούν, στη συνέχεια, όλα τα προληπτικά μέτρα που απαιτούνται για την αποφυγή καταστροφών. Στο στάδιο της πρόληψης συγκροτούνται τα άτομα συντονιστές που θα προΐστανται των ομάδων. Ακολουθεί πλήρης καταγραφή των απαραίτητων προληπτικών ενεργειών που πρέπει να πραγματοποιούνται σε τακτά χρονικά διαστήματα F%84%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CF%82o%CE%B4%CE%B7%CE%B3 %CF%8C%CF%82e%CE%BA%CF%80%CF%8C%CE%BD%CE%B7%CF% 83%CE%B7%CF%82%CF%83%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%AF%CE% BF%CF%85-%CE%AD%CE%BA%CF%84%CE%B1-2/. Στην πρόληψη θα πρέπει να εφαρμόσουμε τα ακόλουθα: - Συχνός έλεγχος των δικτύων (πυρανίχνευσης, πυρόσβεσης, συναγερμός, φυσικού αερίου, ύδρευσης κτλ.), τα οποία θα πρέπει να συντηρούνται συχνά και να εξασφαλίζεται η λειτουργίας τους ακόμη και χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Ενημέρωση του προσωπικού για το πως κλείνουν οι γενικοί διακόπτες ηλεκτρικού, νερού και φυσικού αερίου. - Τοποθέτηση φωτισμού ασφαλείας στις σκάλες, στα διαγράμματα, αλλά και στις οδηγίες που το συνοδεύουν. Σε εμφανές σημείο να είναι τοιχοκολλημένο το πλήρες διάγραμμα του κτιρίου, η πορεία εξόδου, ο χώρος συγκέντρωσης και οδηγίες μετά τον σεισμό ή τη φωτιά ( 31

48 - Στην είσοδο και σε άλλους χώρους του μουσείου, πρέπει να υπάρχει σχεδιάγραμμα για το πως θα προστατευθούμε από ένα σεισμό. Παραμένουμε ψύχραιμοι και καλυπτόμαστε κάτω από κάποιο ανθεκτικό έπιπλο (τραπέζι, γραφείο), γονατίζουμε και κρατάμε με τα χέρια σας το πόδι του. Σε περίπτωση που δεν υπάρχει ανθεκτικό έπιπλο, γονατίζουμε στο μέσον του δωματίου, μειώνοντας όσο γίνεται το ύψος μας και προστατεύουμε με τα χέρια το κεφάλι και τον αυχένα σας ( Απομακρυνόμαστε από μεγάλες γυάλινες επιφάνειες (παράθυρα, γυάλινα χωρίσματα, βιτρίνες) ή έπιπλα και αντικείμενα που μπορεί να μας τραυματίσουν. Εικόνα Ενέργειες την ώρα του σεισμού (Πηγή: - Δίπλα από τον ανελκυστήρα πρέπει να υπάρχει το σήμα της απαγόρευσης σε περίπτωση π.χ. σεισμού, φωτιάς κτλ. ( PREP-PROCEDURES.HTML). Το προσωπικό πρέπει να είναι σε καίριες θέσεις του μουσείου, για να απομακρυνθουν με ασφάλεια οι επισκέπτες. Εικόνα Αριστερά είναι ο λανθασμένος τρόπος και δεξιά ο σωστός. Κατεβαίνουμε τις σκάλες με ψυχραιμία και τάξη, ακολουθώντας τις υποδείξεις του προσωπικού (Πηγή: Διονυσιάδης, 1997, σ. 38). 32

49 - Έρευνα για τη τρωτότητα του κτιρίου (κέλυφος, αποθήκη, εκθέματα, χώρους γραφείων και επίπλων). - Έλεγχος για υπερφορτωμένες από εκθέματα προθήκες ή ερμάρια. - Έλεγχος όλων των αντικείμενων, ώστε να είναι καλά στερεωμένα. - Εγκατάσταση συστήματος ενδοεπικοινωνίας, η οποία θα λειτουργεί με αυτονομία (σε περίπτωση διακοπής του ηλεκτρικού ρεύματος). Επιπρόσθετα, θα απαρτίζεται από μικροφωνική και μεγαφωνική εγκατάσταση. Τα μικρόφωνα και τα μεγάφωνα θα βρίσκονται σε καίριες θέσεις, σύμφωνα με τις υποδείξεις της διεύθυνσης του μουσείου (Σαλή 2, 1998, σ. 145). - Κατόψεις του κτηρίου με ενδείξεις που δηλώνουν τις θέσεις, όπως πυροσβεστήρων, συναγερμών, κεντρικών διακοπτών, εξόδων κινδύνου, συλλογών και οποιουδήποτε στοιχείου κρίνει το ίδρυμα ως απαραίτητο. Οι κατόψεις αυτές, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, βοηθούν αποτελεσματικά τις υπηρεσίες όπως η πυροσβεστική αλλά και το προσωπικό στο έργο τους. - Σύνταξη καταλόγου με τον απαραίτητο εξοπλισμό και τα υλικά που πιθανόν να χρειαστούν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. - Οι διάδρομοι (δίοδοι) και οι έξοδοι πρέπει να είναι συνεχώς ελεύθεροι χωρίς εμπόδια. Οι έξοδοι θα πρέπει να ανοίγουν προς τα έξω. Ουσιαστικά κάθε πόρτα που χρησιμοποιείται ως έξοδος κινδύνου, πρέπει να ανοίγει προς την κατεύθυνση της διαφυγής παρέχοντας το πλήρες πλάτος του ανοίγματός της ( 2032A_1988.PDF). Επίσης, πρέπει να έχουν ειδικό σήμα και εφεδρικό φωτισμό επαρκούς έντασης, ώστε η εκκένωση να οδηγεί σε ελεύθερο και ασφαλή χώρο από το συντομότερο δυνατό δρόμο. Όλες οι έξοδοι προς τον ασφαλή χώρο θεωρούνται τελικές. Οι τελικές έξοδοι πρέπει κατά το δυνατόν να είναι απομακρυσμένες μεταξύ τους, ώστε να ελαχιστοποιείται η πιθανότητα να φραχθούν συγχρόνως ( GR.doc). Ο φωτισμός ασφαλείας είναι εξίσου σημαντικός, ιδίως σε χώρους μειωμένης ορατότητας (κλιμακοστάσια, διάδρομοι κ.τ.λ.). Ο φωτισµός ασφαλείας πρέπει να τροφοδοτείται από σίγουρη εφεδρική πηγή ενέργειας. Το σύστηµα του φωτισµού ασφαλείας πρέπει να διατηρεί τον προβλεπόµενο φωτισµό για 1½ τουλάχιστον ώρα, σε περίπτωση διακοπής του κανονικού φωτισµού ( Εικόνες Έξοδος κινδύνου. (Πηγή: Ενδεικτικός είναι ο παρακάτω πίνακας, ο οποίος καταγράφει βάσει των ατόμων καθορίζεται ο αριθμός των εξόδων και το πλάτος των εξόδων 33

50 κινδύνου. Ο πίνακας έχει συνταχθεί από την πυροσβεστική μετά από μελέτες για την καλύτερη και ασφαλέστερη διεξαγωγή εκκένωσης των χώρων. Πίνακας 3 Εκκένωση των Χώρων Άτομα, αριθμός και πλάτος εξόδων κινδύνου Άτομα Αριθμός εξόδων κινδύνου Πλάτος εξόδων κινδύνου Μέχρι ,90 Από 101 μέχρι ,90 Από Η μία 1,80 & η άλλη 0,90 Από ,80 Από ,80 ( fek_ _teyxos_b.pdf) - Τα ΑμέΑ εκκενώνουν στο τέλος, ώστε να μην εμποδίζεται η ομαλή διεξαγωγή της εκκένωσης - Ο χώρος καταφυγής είναι ο αύλειος χώρος του μουσείου, όταν είναι ανοικτός. Στο σχέδιο έκτακτης ανάγκης, εκτός από το κύριο χώρο καταφυγής, πρέπει να προβλέπεται και εναλλακτική λύση, η οποία θα αξιοποιηθεί σε περίπτωση που ο κύριος χώρος καταφυγής κριθεί ακατάλληλος. Η εναλλακτική λύση του χώρου θα πρέπει να είναι ένας άλλος ανοιχτός κοντινός χώρος όπως πλατεία, πάρκο κτλ. Στη συνέχεια αφού συγκεντρωθούν προσωπικό και επισκέπτες στο χώρο καταφυγής και διαπιστωθεί ότι όλοι είναι ασφαλείς, θα πρέπει το προσωπικό να ενημερώσει του αρμόδιους φορείς, για να κάνουν επιτόπιο έλεγχο στο μουσείο ( Αντιμετώπιση Στα πρώτα στάδια ανάκτησης μετά από σεισμό, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε πιθανούς μετασεισμούς. Αν και συνήθως είναι μικρότερης έντασης, οι μετασεισμοί οξύνουν τις μετασεισμικές συνθήκες και παρεμβάλλονται στα σχέδια αποκατάστασης των ζημιών. Μετά από τον σεισμό, αφού οι αρμόδιοι φορείς μας επιτρέψουν να εισέλθουμε στο κτίριο θα γίνει μια πρώτη εκτίμηση των ζημιών που έχουν προκληθεί στο κτίριο. Βάσει σχεδιασμού προβαίνουμε στις παρακάτω ενέργειες: Στον έλεγχο της κτιριακής σταθερότητας Έλεγχος των θεμελίων και του εδάφους. Έλεγχος των υπηρεσιών : παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, αποχέτευσης, θέρμανσης, air condition κλπ. Αξιολόγηση της κατάστασης, αναλυτική καταγραφή όλων των χώρων του μουσείου και της αποθήκης. 34

51 Εντοπισμός βλαβών και άμεσων κινδύνων, όπως ηλεκτρικό, φυσικό αέριο και ανελκυστήρων, δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν μέχρι να ελεγχθούν από τους ειδικούς. Φωτογράφιση και βιντεοσκόπηση όλων των χώρων και των εκθεμάτων. Ελέγχονται όσα εκθέματα παρέμειναν ανέπαφα και εξετάζουμε τις μεθόδους στήριξης που έχουν εφαρμοστεί. Γίνεται η μεταφορά των εκθεμάτων που έχουν υποστεί φθορά, σε ασφαλή χώρο από τους συντηρητές. Συμπληρώνονται δελτία αναφοράς των ζημιών (Μπούνια, 2014, σ ). Προσωπικό Η συνεχής ενημέρωση των εργαζομένων είναι ευθύνη της διεύθυνσης του μουσείου. Το προσωπικό είναι αναγκαίο να προβαίνει σε ασκήσεις προσομοιώσεων ή σε σεμινάρια εκπαίδευσης για την αντιμετώπιση των κινδύνων σε τακτά χρονικά διαστήματα. Οι ασκήσεις βελτιώνουν τις δεξιότητες δηλαδή των ρόλων και των αρμοδιοτήτων του προσωπικού που του αναλογεί, αλλά και τη στάση του απέναντι σε μια έκτακτη ανάγκη. Επιπλέον, είναι απαραίτητες γιατί καταδεικνύουν αδυναμίες, οι οποίες μπορούν να προβλεφθούν και να γίνουν διορθωτικές παρεμβάσεις. Ο κατάλληλος συντονισμός των ενεργειών, ενημέρωση (οδηγίες σύντομες και ακριβείς για να αποφευχθεί η σύγχυση) και εκπαίδευση κρίνονται απαραίτητα σε ένα μουσειακό οργανισμό. ( Το προσωπικό θα πρέπει να γνωρίζει τα προβλήματα του μουσείου, την καθορισμένη θέση που θα λάβει σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, τις αρμοδιότητες που είναι επιφορτισμένο να εκτελέσει, πάντοτε σε πλήρη συντονισμό με τον συντονιστή της κάθε ομάδας που έχει οριστεί (Μπούνια, 2014, ). Ο συντονιστής, λειτουργεί σύμφωνα με τα προκαθορισμένα πρωτόκολλα. Πρέπει να έχει ηγετικές ικανότητες και να δημιουργεί συνοχή στην κάθε ομάδα. Ομάδα εκκένωσης χώρων (οδήγηση των επισκεπτών σε προαύλιο χώρο του μουσείου με έμφαση σε ηλικιωμένους, ΑμεΑ και παιδιά). Ομάδα πυρασφάλειας (χρήση πυροσβεστικών μέσων). Ομάδα για τη διάσωση των μουσειακών αντικειμένων, (στους τρόπους μεταφοράς και τοποθέτησης σε ασφαλές περιβάλλον των εκθεμάτων. Σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, που είναι αδύνατο να απομακρυνθούν όλα τα εκθέματα από το χώρο, θα πρέπει να γίνει με προεπιλεγμένη προτεραιότητα. Με απόφαση της Διεύθυνσης που 35

52 έχει γίνει σε πρότερο χρόνο). Ομάδα ελέγχου δικτύων (ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου κτλ.). Η ομάδα επικοινωνίας με τους αρμόδιους φορείς (τηλέφωνα έκτακτης ανάγκης αρμόδιων φορέων όπως 112, 199, 166, 100 κ.ά., τα οποία θα πρέπει να είναι αναρτημένα σε εμφανές και προκαθορισμένο σημείο μετά από συνεννόηση της ομάδας επικοινωνίας με τη διοίκηση του μουσείου ( Όλο το προσωπικό και οι φύλακες πρέπει να συμμετέχουν στις ασκήσεις, να γνωρίζουν τις θέσεις που θα λάβουν και την πορεία που θα ακολουθήσουν έως να εξέλθουν στον προαύλιο χώρο του μουσείου. Τα μουσεία είναι αναγκαίο να ακολουθούν τα μέτρα του κρατικού μηχανισμού. Η δημιουργία ενός σχεδίου προστασίας για την αντιμετώπιση μιας καταστροφής επαφίεται στη διοίκηση του μουσείου, που αξιολογεί τους κινδύνους και κρίνει πως θα «θωρακίσει» καλύτερα το μουσείο Πυρκαγιά Η πυρκαγιά είναι ένας από τους σημαντικότερους κινδύνους που αντιμετωπίζει ένα μουσείο. Τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά γιατί τα εκθέματα που καίγονται καταστρέφονται για πάντα. Η πυρκαγιά μπορεί να οφείλεται σε: Εμπρησμό Αναμμένα τσιγάρα. Ηλεκτρική βλάβη (βραχυκύκλωμα) ή άλλα συστήματα. Απουσία μέτρων πυρασφάλειας. Φυσικό γεγονός (κεραυνός ή σεισμός). Πυρκαγιές δασικών περιοχών κοντά σε μουσείο. Βανδαλισμό. Ελαττωματικές συσκευές θέρμανση. Απρόσεκτη χρήση εύφλεκτων υλικών. Τρομοκρατική επίθεση. Συνήθως η φωτιά σε μουσείο προκαλείται από ανθρώπινη αμέλεια ή από κάποιο βραχυκύκλωμα του ηλεκτρικού ρεύματος, η εστία της φωτιάς μπορεί να είναι σε οποιοδήποτε σημείο του μουσείου και να εξαπλωθεί τάχιστα. Η 36

53 έγκαιρη αντιμετώπιση της πυρκαγιάς οφείλει να αποτελεί ένα από τα κυριότερα θέματα της διοίκησης του μουσείου. Η διοίκηση θα πρέπει να έχει εφοδιάσει το μουσείο με συστήματα πυρανίχνευσης, με εγκατάσταση συστήματος συναγερμού, τόσο ηλεκτρικού όσο και χειροκίνητου (σφυρίχτρες, μεγάφωνο κτλ.), αλλά και με τα κατάλληλα πυροσβεστικά μέσα για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ανά πάσα στιγμή. Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η τακτική συντήρηση των παραπάνω συστημάτων είναι σημαντική όσο αφορά την πρόληψη μιας φωτιάς. Οι πυροσβεστήρες θα πρέπει να καλύπτουν όλη την έκταση των χώρων. Ιδιαίτερα στα σημεία των εξόδων και των εισόδων πρέπει να υπάρχει ενισχυμένη μονάδα για την αντιμετώπιση του προβλήματος διότι είναι το σημείο διαφυγής. Ο κανονισμός της πυρασφάλειας πρέπει να είναι συνεχώς ελεγχόμενος και να προσαρμόζεται κάθε φορά στα νέα δεδομένα που υπάρχουν για την πυροπροστασία των εκθεμάτων στο διεθνή χώρο. Η σωστή χρήση ενός πυροσβεστήρα, στα πρώτα στάδια μιας επικίνδυνης φωτιάς, μπορεί να αποτρέψει μια ολοκληρωτική καταστροφή. Στις ασκήσεις ετοιμότητας καλό θα ήταν να παρευρίσκεται ένας υπάλληλος της πυροσβεστικής. Στη συνέχεια μπορεί να συμπληρώσει ένα δελτίο με τα λάθη και τις παραλήψεις, αλλά και να προτείνει λύσεις σε θέματα που μπορεί να προκύψουν. Το προσωπικό θα πρέπει να έχει συνεχή πληροφόρηση για το θέμα της πυροπροστασίας και της ασφάλειας των χώρων. Γι αυτό σε ειδικούς πίνακες ανακοινώσεων, θα πρέπει να αναρτώνται φυλλάδια τυπωμένων οδηγιών και ασκήσεων ετοιμότητας, αφίσες, σεμινάρια κτλ. Ενδεικτικά Προληπτικά μέτρα πυροπροστασίας Ανάρτηση πινακίδων σε εμφανή σημεία του χώρου συνάθροισης κοινού, με οδηγίες πρόληψης πυρκαγιάς και τρόπους ενέργειας του προσωπικού σε περίπτωση έναρξης πυρκαγιάς. Σήμανση επικίνδυνων υλικών και χώρων. Καλή γνώση των ιδιαιτεροτήτων των εκθεμάτων από το προσωπικό για να μην προκαλέσει φθορές στα εκθέματα από τα υλικά κατάσβεσης. Καθημερινός έλεγχος όλων των κιβωτίων πρώτων βοηθειών. Συνεχής καθαρισμός όλων των χώρων και άμεση απομάκρυνση των υλικών που μπορούν να αναφλεγούν. Συχνός έλεγχος των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων από ηλεκτρολόγο. Στους υπαίθριους χώρους συνάθροισης κοινού απαιτείται αποψίλωση των χώρων από ξηρά χόρτα και απομάκρυνση αυτών. Επιμελής συντήρηση, τακτική επιθεώρηση και των εγκαταστάσεων σύμφωνα με τους σχετικούς κανονισμούς. 37

54 Επαρκής αερισμός (φυσικός ή τεχνητός) των χώρων αποθήκευσης. Χρήση ανιχνευτών καπνού σε χώρους του μουσείου που κρίνονται υψηλής επικινδυνότητας. Δεν επιτρέπεται η επένδυση των δαπέδων και των τοίχων σε χώρους οι οποίοι χρησιμοποιούνται από το κοινό, με υλικά που αναφλέγονται εύκολα. Οι διάδρομοι δεν πρέπει να φράζονται από διάφορα αντικείμενα, για να μην εμποδίζεται η διέλευση των επισκεπτών. Δεν επιτρέπεται η σήμανση ασφαλείας και τα μέσα πυροπροστασίας να καλύπτονται από διάφορα υλικά. Εκτός λειτουργίας οι εγκαταστάσεις κατά τις μη εργάσιμες ημέρες και ώρες, εκτός από εκείνες των οποίων η λειτουργία είναι απαραίτητη ( _pyr.diat fek_ _teyxos_b.pdf). Wi-Fi επικοινωνία σε περίπτωση διακοπής της συμβατής επικοινωνίας μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ασύρματη επικοινωνία. Προληπτικά μέτρα πυροπροστασίας (όπως αναλύσαμε παραπάνω) είναι η σωστή χρήση της σήμανσης με τα σχεδιαγράμματα διαφυγής, τα οποία θα βοηθήσουν για την ασφαλή μετακίνηση και διαφυγή των ανθρώπων από οποιοδήποτε σημείο του κτιρίου προς ασφαλή, υπαίθριο χώρο. Η Πυροσβεστική διάταξη ορίζει ότι «υπαίθριος χώρος είναι ο κάθε μη στεγασμένος χώρος συνάθροισης κοινού, του οποίου η όλη διαμόρφωση περιορίζει την ελεύθερη και άμεση διαφυγή του κοινού προς τα έξω από αυτόν ασφαλή χώρο και απαραίτητα, όλες οι οδεύσεις διαφυγής μέχρι τις τελικές εξόδους δεν διέρχονται μέσα από κλειστούς χώρους» ( /3342). Με την έγκριση της υπ αριθμ. 15/2014 Πυροσβεστικής Διάταξης, με θέμα: «Προδιαγραφές μελέτης, σχεδίασης και εγκατάστασης των φορητών, μόνιμων και λοιπών προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων και μέσων της ισχύουσας νομοθεσίας πυροπροστασίας». Ως μόνιμα συστήματα πυροπροστασίας ορίζονται: «το αυτόματο σύστημα πυρανίχνευσης, το χειροκίνητο σύστημα αναγγελίας πυρκαγιάς, το αυτόματο σύστημα ανίχνευσης και σύστημα ανίχνευσης και διακοπής παροχής αερίων καυσίμων, τα αυτόματα συστήματα πυρόσβεσης (με νερό, σκόνη, αφρό, διοξείδιο του άνθρακα, αέρια, ή συμπυκνωμένο αεροζόλ, το σύστημα εκνέφωσης νερού και το σύστημα ψεκασμού νερού), το μόνιμο υδροδοτικό πυροσβεστικό δίκτυο, το σύστημα τοπικής κατάσβεσης. Ως φορητά και λοιπά μέσα ενεργητικής πυροπροστασίας ορίζονται οι πυροσβεστήρες (φορητοί, τροχήλατοι, αυτοδιεγειρόμενοι οροφής), οι απλοί ανιχνευτές αερίων καυσίμων και το απλό πυροσβεστικό δίκτυο (πυροσβεστικό ερμάριο)» ( 38

55 portal/page/portal/scientific_work/scient_typopoiisi/newsepikairotita/%d 6%C5%CA%203149_0.pdf). «Οι πινακίδες διάσωσης ή βοήθειας και οι πινακίδες που αφορούν τον πυροσβεστικό εξοπλισμό εγκαθίστανται σύμφωνα με το πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 7010, αφού ληφθούν υπόψη οι διατάξεις Π.Δ. 105/1995 (ΦΕΚ Α 67) «Ελάχιστες προδιαγραφές για την σήμανση ασφάλειας ή/ και υγείας στην εργασία σε συμμόρφωση με την Οδηγία 92/58/ EOK» ( ewsepikairotita/%d6%c5%ca%203149_0.pdf). Συστήματα ανίχνευσης Τα συστήματα πυρανίχνευσης δηλαδή η ανίχνευση του καπνού και φλόγας, αποτελούν το σημαντικότερο στοιχείο του συστήματος πυρόσβεσης. Οι ανιχνευτές του καπνού λειτουργούν με φωτοηλεκτρικούς αισθητήρες και αισθητήρες ιονισμού. Οι ανιχνευτές φλόγας αντιδρούν σε οποιαδήποτε κίνηση φλόγας μέσω ενός φωτοηλεκτρικού ματιού. Τα συστήματα πυρανίχνευσης έχουν τόσο οπτικές όσο και ακουστικές προειδοποιήσεις. Επίσης, εκτός από τη σειρήνα (εσωτερική και εξωτερική), θα πρέπει να είναι τα συστήματα συνδεδεμένα με το οικείο Αστυνομικό και Πυροσβεστικό Τμήμα. Σε περίπτωση βλάβης θα πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα να λειτουργήσει το αυτόνομο βοηθητικό σύστημα, για να μπορέσει στη συνέχεια να λειτουργήσει το σύστημα πυρόσβεσης. (Μπούνια, 2014, σ ). «Η εγκατάσταση ενός αυτόµατου συστήµατος ανίχνευσης πυρκαγιάς γίνεται κατόπιν µελέτης σύµφωνα µε το παράρτηµα Α της 3/81 πυροσβεστικής διάταξης (ΦΕΚ 20/Β/1981) "Βασικά στοιχεία συστήµατος ανιχνεύσεως πυρκαγιάς". Ένα σύστηµα αυτόµατης πυρανίχνευσης πρέπει να περιλαµβάνει: i.πίνακα ii.καλωδιώσεις iii.ανιχνευτές iv.φωτεινούς επαναλήπτες v.σειρήνες συναγερµού viένδειξη ενεργοποίησης χειροκίνητου συστήµατος viiεφεδρική πηγή ενέργειας» ( 39

56 Συστήματα πυρόσβεσης Τα συστήματα πυρόσβεσης (με νερό, αφρό, διοξείδιο του άνθρακα κ.ά.), όπως και οι πυροσβεστήρες οροφής πρέπει να υπάρχουν σε όλους τους χώρους του μουσείου, ακόμα και στην αποθήκη που υπάρχουν καυστήρες κεντρικής θέρμανσης. Επιπλέον το μουσείο θα πρέπει να προμηθευτεί φορητούς πυροσβεστήρες. Η θέση τους και η λειτουργία τους πρέπει απαραιτήτως να είναι γνωστή στους φύλακες και στο προσωπικό του μουσείου. Απαγορεύεται η άσκποπη μετακίνηση των πυροσβεστήρων. Σε περίπτωση κάποιας αλλαγής του πυροσβεστήρα, ο φύλακας της βάρδιας θα πρέπει να καταγράψει το γεγονός στο τετράδιο συμβάντων για να μπορέσει να ενημερωθεί ο επόμενος φύλακας, αλλά και η διεύθυνση του μουσείου, η οποία με τη σειρά της με ανακοίνωση θα ενημερώσει το προσωπικό. Ο φύλακας θα πρέπει να ελέγχει και να μετράει καθημερινά τους φορητούς πυροσβεστήρες. Επιπρόσθετα, μια φορά το μήνα είναι αναγκαίο να επιθεωρούνται, σχετικά με την ανάγκη συντήρησής τους και την αναγόμωσή τους μια φορά τον χρόνο. Οι χειροκίνητοι πυροσβεστήρες αποτελούν βοηθητικά για μικρής έκτασης πυρκαγιάς δηλαδή πριν εξαπλωθεί η φωτιά. Διακρίνονται σε δύο κατηγορίες α) αυτοί που λειτουργούν με νερό υπό πίεση, και β) αυτοί που λειτουργούν με ξηρές χημικές ουσίες (πυροσβεστήρες «ξηράς κόνεως»). Οι πυροσβεστήρες θα πρέπει να τοποθετούνται στις κατάλληλες θέσεις από την Πυροσβεστική. Με την προϋπόθεση ότι υπάρχει ήδη αυτόματο σύστημα πυρόσβεσης, το οποίο θα πρέπει να λειτουργεί και χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα. Στις θέσεις που υπάρχουν τα χειροκίνητα πυροσβεστικά μέσα είναι αναγκαίο να υπάρχουν φώτα ασφαλείας (Σαλή 1, 1998, σ ). Κάθε μουσείο μπορεί να επιλέξει σύστημα πυρόσβεσης και ανίχνευσης, ανάλογα το κτίριο, τη συλλογή, τους χώρους και τον προϋπολογισμό του. Η επιλογή του σωστού πυροσβεστήρα είναι σημαντική τόσο για την καταλληλότητά του για την κάθε φωτιά, όσο και για τη μείωση των ζημιών σε πολύτιμα αντικείμενα από τα παράγωγά του. Η μελέτη, σχεδίαση και εγκατάσταση καθορίζεται από τα πρότυπα ΕΛΟΤ. Επίσης, η Πυροσβεστική εκδίδει ειδικά εγχειρίδια, όπου δίνει πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα και τα μέσα πυροπροστασίας ( _WORK/scient_typopoiisi /newsepikairotita/%d6%c5%ca%203149_0.pdf). Καλό θα ήταν το κάθε μουσείο πριν προβεί στην αγορά κάποιου συστήματος πυρόσβεσης και πυρανίχνευσης, να ζητήσει την γνώμη εξειδικευμένων ανθρώπων (πυροσβέστη, μηχανικού, κτλ.), οι οποίοι θα εξετάσουν εκτενέστερα τους χώρους και θα προτείνουν τα κατάλληλα συστήματα. Εκτός από τα συστήματα πυρόσβεσης θα πρέπει να υπάρχει και η αντίστοιχη διοικητική οργάνωση και υποδομή του χώρου, δηλαδή προβλεπόμενος χώρος προσωρινής και ασφαλούς φύλαξης των αντικειμένων, άρτια ενημερωμένο ανθρώπινο δυναμικό, το οποίο θα πρέπει να διαθέτει υψηλό βαθμό ετοιμότητας και ψυχραιμίας. 40

57 Αποκατάσταση Αρχικά θα πρέπει να γίνει έρευνα για τις αιτίες πρόκλησης της φωτιάς. Η παρουσία εξειδικευμένων επιστημόνων είναι επιβεβλημένη αρχικά για τη δομική κατασκευή του κτιρίου και στη συνέχεια στις απαραίτητες διαδικασίες καταγραφής των ζημιών όπως, φωτογράφιση, βιντεοσκόπηση, καταγραφή των ζημιών, των εκθεμάτων και του κτιρίου και επικοινωνία, αν έχει το μουσείο, με την ασφαλιστική εταιρεία (Λυρατζή, 2014 σ. 182). Επίσης, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν οι τυχόν αρνητικές πλευρές της κατάσβεσης. Τα απανθρακωμένα υλικά πρέπει να μεταφερθούν προσεκτικά ώστε να βρεθούν αντικείμενα ή στοιχεία που μπορούν να διασωθούν Πλημμύρες Η πλημμύρα αποτελεί τη δεύτερη πιο συχνή φυσική καταστροφή μετά τις πυρκαγιές. Συνήθως σε περίπτωση πλημμύρας απειλούνται επί το πλείστον οι υπόγειες αποθήκες του μουσείου. Γι αυτό απαιτείται σε επίπεδο μουσείου η λήψη αναγκαίων προληπτικών μέτρων καθ όλη τη διάρκεια του έτους με ιδιαίτερη έμφαση του χειμερινούς μήνες, σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Οδηγία 2007/60/ΕΚ «για την αξιολόγηση και διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας», όπως ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Δίκαιο. Η Ειδική Γραμματεία Υδάτων (Ε.Γ.Υ.) με τη σύμπραξη της Γ.Γ.Π.Π., παρακολουθούν ανελλιπώς τις προγνώσεις, καταρτούν σχέδια διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας, συντάσσουν χάρτες επικινδυνότητας πλημμύρας καθώς και την ανάπτυξη σε τοπικό επίπεδο των απαραίτητων συνεργασιών με τις αρμόδιες Υπηρεσίες και τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. (Γκουντρομίχου, Δανδουλάκη, 2015, σ. 61). Οι χάρτες μετεωρολογικού κινδύνου μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμο εργαλείο για τους επιχειρησιακούς φορείς, καθώς παρέχουν εγκαίρως πληροφορία για το επίπεδο κινδύνου πυρκαγιάς. Οι χάρτες υπολογίζονται πριν την έναρξη της αντιπυρικής περιόδου για όλη την περίοδο και επαναϋπολογίζονται κάθε μήνα, με βάση νέες μετεωρολογικές προγνώσεις, ώστε να βελτιώνεται αντίστοιχα η ακρίβεια των εκτιμήσεων. Ενδεικτικά μέτρα πρόληψης για τη μείωση του κινδύνου από πλημμύρα: Καλείς την πυροσβεστική για να κάνει αυτοψία όλων των χώρων, για να σου επισημάνει τα τρωτά σημεία του μουσείου. Μεριμνάς για την απόφραξη των φρεατίων. Ελέγχεις για τυχόν διαρροές νερού. Φροντίζεις ώστε οι εγκαταστάσεις υδρορροών και οι σωληνώσεις να λειτουργούν κανονικά. 41

58 Οι μουσειακές συλλογές δεν θα πρέπει να αποθηκεύονται κοντά ή κάτω από τις υδραυλικές εγκαταστάσεις του κτιρίου. Αποφεύγεις την εργασία σε υπόγειους χώρους σε περίπτωση πλημμύρας, μετακινούμενος σε ασφαλές υψηλότερο σημείο. Χρησιμοποιείς τον αναγκαίο εξοπλισμό και καλείς την πυροσβεστική έχοντας συνεχή επικοινωνία με τους προϊσταμένους σου. Ελέγχεις το κτίριο με τη βοήθεια των τεχνικών για τυχόν ανοίγματα σε οροφές, παράθυρα και πόρτες χωρίς μόνωση. Σε περίπτωση ανόδου της στάθμης του νερού, μετακινείς τα εκθέματα σε υψηλότερο σημείο. Κατασκευάζεις με τη βοήθεια ειδικών τοιχώματα, αυλάκια και αναχώματα στο περιβάλλοντα χώρο του μουσείου, ώστε να αποτραπεί η εισροή υδάτων. Κλείνεις την τροφοδοσία του ηλεκτρικού ρεύματος, ακόμα και αν δεν έχει γίνει διακοπή. Τίθεται σε λειτουργία η γεννήτρια Μένεις μακριά από ηλεκτροφόρα καλώδια. Κλείνεις την παροχή νερού γιατί μπορεί το δίκτυο να έχει υποστεί βλάβες. Διευκολύνεις τα συνεργεία διάσωσης παρέχοντας χρήσιμες πληροφορίες. Στις περιπτώσεις κινδύνου από πλημμύρα ισχύουν οι γενικές προφυλάξεις πρόληψης, όπως ήδη έχουμε αναφέρει παραπάνω. Συνεχής ενημέρωση του προσωπικού, επιμερισμός ρόλων και ευθυνών στο προσωπικό, συχνός έλεγχος του κτιρίου και συγκεκριμένο σχέδιο αντιμετώπισης του κινδύνου, με ασκήσεις του προσωπικού αντιμετώπισης ενδεχόμενων κινδύνων. Αποκατάσταση Μετά από μία πλημμύρα, πρέπει άμεσα να γίνουν εκτιμήσεις σχετικά με τη σταθερότητα, την επισκευή και την ανοικοδόμηση του κτιρίου. Η έρευνα και ανάλυση πρέπει να στραφεί : Ώστε να ξεκινήσουν οι διαδικασίες επισκευής πολύτιμων αντικειμένων ή συλλογών και να γίνει πλήρης καταγραφή της κατάστασης του κτηρίου. Καλούνται ειδικοί για να ερευνήσουν τη σταθερότητα του κτηρίου και την ικανότητά του (συμπεριλαμβανομένων του ηλεκτρισμού και του συστήματος φυσικού αερίου). Ξεκινούν προσπάθειες αποφυγής περαιτέρω ζημιών όπως προσωρινές καλύψεις και απαγόρευση εισόδου στους μη έχοντες εργασία (για αποφυγή κλοπών και βανδαλισμών). 42

59 Πρέπει να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές επιπτώσεις της πλημμύρας. Το λιμνάζον νερό, η λάσπη και τα συντρίμμια πρέπει να απομακρυνθούν με μηχανικούς ή φυσικούς τρόπους (αντλίες, σφουγγάρια, πανιά, κλπ.) και το κτήριο πρέπει να στεγνώσει εντελώς με τον αέρα ή με αφυγραντήρες. Ξεκινούν προσπάθειες επισκευής και διατήρησης των κατεστραμμένων στοιχείων. Η δομή και τα πολύτιμα αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων και όσων έχουν καταστραφεί, μετατοπιστεί ή καταρρεύσει, πρέπει να καταγραφεί σε σχέδια ή φωτογραφίες. Όλα τα φορητά αντικείμενα πρέπει να μετακινηθούν σε ασφαλή περιοχή, πάντα με την επίβλεψη των ειδικών. Πρέπει να επανεγκατασταθούν όλοι οι συναγερμοί και τα συστήματα πυρόσβεσης. Είναι πολύ σημαντικό να γίνει επανεγκατάσταση όλων των μέτρων ασφαλείας όσο το δυνατό πιο σύντομα μετά από μία καταστροφή γιατί τότε κάθε περιουσία είναι περισσότερο ευάλωτη σε νέες καταστροφές. Πρέπει να προετοιμαστούν τα σχέδια επισκευής και ανοικοδόμησης. Οι δομικές επισκευές, αποκαταστάσεις ή κατεδαφίσεις πρέπει να γίνουν σύμφωνα με τις οδηγίες των ειδικών διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, που θα εκτιμήσουν τις καταστροφές από την πλημμύρα και τις συνέπειές της. Τροχός διάσωσης των πολιτιστικών κέντρων στην Αμερική Η Ανταπόκριση στα Επείγοντα και ο Τροχός Διάσωσης δημιουργήθηκαν από την Εθνική Δύναμη Ανταπόκρισης στα Επείγοντα της Ομοσπονδιακής Ένωσης Διαχείρισης Επειγόντων Περιστατικών των ΗΠΑ, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Getty και το Εθνικό Ινστιτούτο Διατήρησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η κίνηση αυτή ενώνει 25 κυβερνητικές οργανώσεις, εθνικούς οργανισμούς και Μ.Κ.Ο τα μέλη των οποίων παρέχουν συντονισμένη βοήθεια σε περιπτώσεις καταστροφών. Η Ανταπόκριση στα Επείγοντα και ο τροχός διάσωσης σχεδιάστηκε για να βοηθήσει τα πολιτιστικά κέντρα μέσα σε 48 ώρες από το επείγον περιστατικό. Ο Τροχός αποτελείται από ένα πλάνο δύο κατευθύνσεων που επιτρέπει στους αναγνώστες του να αποκτήσουν σημαντικές πληροφορίες σε δύο τομείς. Η μία πλευρά του πλάνου οδηγεί τους αναγνώστες να ακολουθήσουν ένα σχέδιο εννέα βασικών βημάτων, από τις οδηγίες προφύλαξης έως τις προτεραιότητες της διάσωσης. Η άλλη πλευρά του πλάνου παρέχει τεχνικές και αντιδράσεις κατάλληλες για συγκεκριμένες συλλογές ή αντικείμενα. Δίδεται ιδιαίτερη προσοχή κυρίως στα μέσα ελέγχου και περιορισμού του νερού και της υγρασίας, ίσως των δύο σπουδαιότερων αιτιών καταστροφής των συλλογών στις ΗΠΑ. Ο Τροχός, η χρήση του οποίου έχει υιοθετηθεί από τα μεγαλύτερα αμερικανικά ινστιτούτα διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, έχει αποσταλεί δωρεάν σε μουσεία, βιβλιοθήκες, αρχεία και ιστορικές ενώσεις στις ΗΠΑ. Ο Τροχός έχει χρησιμεύσει πολύ στα μικρά και μεσαία 43

60 πολιτιστικά κέντρα, όπου συχνά λείπουν οι πόροι χρηματοδότησης, αυτό έχει σαν συνέπεια να μην έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν ολοκληρωμένα σχέδια άμεσης ανάγκης. Η Ομοσπονδιακή Ένωση Διαχείρισης Επειγόντων Περιστατικών ασχολείται επίσης με τον σχεδιασμό και την διανομή τεχνικών φυλλαδίων, βίντεο, ραδιοφωνικών μεταδόσεων, εκπαιδευτικών πακέτων κλπ. σχετικών με την ανταπόκριση σε επείγοντα περιστατικά ( publications_resources/newsletters/12_2/gcinews4.html) Εικόνα Τροχός διάσωσης η μπροστινή πλευρά (Πηγή: /publications_ re sources/newsletters/12_2/gcinews4.html) 44

61 Εικόνα Τροχός της διάσωσης πίσω πλευρά (Πηγή: M_17_RiskPreparedness_en.pdf). 45

62 7.4 Σήμανση Η σήμανση διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο σε ένα μουσείο. Καθημερινά το μουσείο δέχεται χιλιάδες επισκέπτες από διαφορετικές χώρες, με διαφορετική κουλτούρα, γλώσσα, μόρφωση, ενδιαφέροντα, ηλικία και οικονομική επιφάνεια. Ο συνδυασμός των παραπάνω ετερόκλητων χαρακτηριστικών είναι πιθανό να δημιουργήσει στους επισκέπτες κλίμα φόβου και αισθήματα ανασφάλειας, καθώς άνθρωποι με διαφορετική κουλτούρα και ερεθίσματα τείνουν να αναπτύσσουν διαφορετικούς τρόπους στο πως αντιδρούν σε ένα κίνδυνο. Γι αυτό ο νέος ρόλος που θέλουν να παίξουν πολλά μουσεία δε επικεντρώνεται μόνο στη διατήρηση και τη μελέτη των συλλογών, αλλά και στην εξυπηρέτηση του κοινού, δηλαδή να μπορεί ο επισκέπτης να περιηγηθεί στο χώρο του μουσείου με ασφάλεια (Οικονόμου, 2003, σ. 79). Η επιλογή των πινακίδων πρέπει να εναρμονίζονται με το ύφος και το χαρακτήρα του κάθε μουσείου. Ο τύπος των γραμμάτων, το υλικό κατασκευής, το ύφος θα πρέπει να είναι συμβατά με τα εκθέματα. Η αισθητική δεν πρέπει να αλλοιώνει το περιβάλλον, ενώ το μέγεθος και το πάχος των γραμμάτων εξαρτάται από τη σπουδαιότητα του χώρου, χωρίς όμως να γίνεται υπερβολικό. Η ευκρίνεια πρέπει να είναι έντονη, στο βαθμό που δεν είναι ενοχλητική. Δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι οι μεγάλοι τίτλοι των κειμένων διαβάζονται πάντα κατά προτεραιότητα (Σάλη 2, 1998, σ. 147, ). Παράλληλα, η σήμανση πρέπει να χωροθετείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να δίνει την αίσθηση στον επισκέπτη της άνεσης και της ασφάλειας. Οι πινακίδες κατεύθυνσης θα πρέπει να είναι τοποθετημένες σε σημεία που είναι εύκολο να γίνουν αντιληπτά από τους επισκέπτες. Ουσιαστικά, σε σημεία κόμβους (κατεύθυνσης) τοποθετείται η κατάλληλη πινακίδα. Καλό θα ήταν να αποφεύγεται η τοποθέτηση πινακίδων σε γωνίες, για να διατηρηθεί στο οπτικό πεδίο ενός ανθρώπου για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Επιπλέον να τοποθετηθούν πινακίδες με φώτα ασφαλείας, όπου θα αναγράφεται έξοδος κινδύνου, και να υπάρχει φωτεινό βέλος που να δείχνει προς την έξοδο (Σαλή 1, 1998, σ. 144). Ο επισκέπτης θα πρέπει να ξέρει τους βασικούς προορισμούς ενός μουσειακού χώρου (χώροι στάθμευσης, είσοδοι και έξοδοι, αίθουσα υποδοχής, κλιμακοστάσια, έξοδοι κινδύνου, WC, ανελκυστήρες, εκθεσιακοί χώροι, καφετέρια και υπαίθριοι χώροι), ώστε να διευκολύνεται η μετάβασή τους από τον έναν χώρο στον άλλο. Ένας άλλος τρόπος είναι να υπάρχουν χάρτες σε κάθε αίθουσα του μουσείου, που θα υποδεικνύουν το σημείο που βρίσκονται κάθε φορά και ποια διαδρομή θέλουν να ακολουθήσουν. 46

63 Εικόνα 7.4. Σήμανση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Πηγή: Αποθήκη Η αποθήκη είναι ο σημαντικότερος χώρος σ ένα μουσείο, εκεί φυλάσσεται ένα μεγάλο μέρος των συλλογών, που οδηγεί στην ανάγκη για τη δημιουργία ενός ασφαλούς χώρου και ενός χώρου που προστατεύεται περιβαλλοντικά. Οι χώροι της αποθήκης πρέπει να είναι σε τάξη και καθαροί. Ενώ το είδος και το επίπεδο της αποθήκευσης που παρέχεται σ ένα μουσειακό αντικείμενο είναι αυτό που προδιαγράφει τη διάρκεια της ζωής του. Οι αποθηκευτικοί χώροι οφείλουν να προστατεύουν τις συλλογές τους από τους εξωγενείς παράγοντες όπως είναι: ο άνθρωπος το φως, η υγρασία, η θερμοκρασία, η ατμοσφαιρική ρύπανση, οι βιολογικοί παράγοντες (έντομα και μικροοργανισμοί), υλικά αποθήκευσης και από τις φυσικές καταστροφές, όπως είναι ο σεισμός, η πυρκαγιά και η πλημμύρα. Συνήθως, οι ανθρωπογενείς αιτίες προέρχονται κυρίως από την αμέλεια στο χειρισμό, τη συντήρηση, την αποθήκευση και τη μεταφορά των αντικειμένων, γεγονός που απαιτεί διαρκή εκπαίδευση του υπεύθυνου προσωπικού στις νέες μεθόδους και τεχνολογίες συντήρησης και αποκατάστασης. Η επιλογή των υλικών συσκευασίας πρέπει να είναι προσεκτική γιατί έρχεται σε άμεση επαφή με τα αντικείμενα, καθώς τα υλικά μπορεί να είναι όξινα και να προκαλέσουν φθορά. Τα αντικείμενα πρέπει να συσκευάζονται βάσει προδιαγραφών, ενώ θα πρέπει να αποφεύγονται οι άσκοπες μετακινήσεις εξαιτίας των φθορών. Ουσιαστικά, όλες τις διαδικασίες μιας μουσειακής αποθήκης, θα πρέπει να υπάρχει άμεση συνεργασία το προσωπικό του μουσείου με ειδικούς της προληπτικής συντήρησης, οι οποίοι είναι αρμόδιοι για την συσκευασία και την μεταφορά των μουσειακών αντικειμένων. Οι χώροι της αποθήκης παίζουν καθοριστικό ρόλο στην προστασία των αντικειμένων. Το προσωπικό που έρχεται σε άμεση επαφή με τα αντικείμενα θα πρέπει να φοράει γάντια. Για να είναι οργανωμένη η αποθήκη, προτείνεται η δημιουργία ενός εύχρηστου καταλόγου και χρήση καθαρογραμμένων ετικετών, ώστε σε περίπτωση αναζήτησης να εντοπιστούν εύκολα. Επίσης, η 47

64 κατηγοριοποίηση των αντικειμένων ανά υλικό και η ομαδοποίησή τους με παρόμοιες ανάγκες, βοηθά ώστε να είναι ευκολότερος ο περιβαλλοντικός τους έλεγχος και ο περιορισμός της καταστροφής των μουσειακών αντικειμένων από φυσικά αίτια. Μια σωστή αποθήκευση με τη σωστή χρήση κατάλληλων συστημάτων αποθήκευσης, παρέχει στα μουσειακά αντικείμενα προστασία από εξωγενείς παράγοντες. Το περιβάλλον της αποθήκης πρέπει να έχει μια σταθερή θερμοκρασία, υγρασία, φωτισμό (με ειδικούς λαμπτήρες που δεν εκπέμπουν ακτινοβολία), φιλτράρισμα του αέρα και αποφυγής εντόμων και μικροοργανισμών με τον κατάλληλο χημικό καθαρισμό που δεν θα επηρεάζει τα αντικείμενα. Τα συστήματα για τη ρύθμιση της θερμοκρασίας και της υγρασίας, για να εξασφαλίζεται η συνεχής λειτουργία τους, θα πρέπει να γίνεται τακτική συντήρηση. Οι φυσικές καταστροφές ευθύνονται για ανυπολόγιστες απώλειες πολιτιστικής κληρονομιάς. Γι αυτό για να προφυλαχθεί η αποθήκη που πλήττεται άμεσα, θα πρέπει να υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο. 1) Σε περίπτωση φωτιάς η αποθήκη θα πρέπει να έχει εφοδιαστεί με αντιπυρικά υλικά όπως πόρτες και ράφια. 2) Οι υπόγειες αποθήκες πλήττονται επί το πλείστον από τις πλημμύρες. Η σωστή μόνωση του κτιρίου θα λειτουργήσει ως προστασία. Επίσης, θα πρέπει να γίνονται ειδικές μελέτες στεγανότητας, ύδρευσης και αποχέτευσης. 3) Σε πιθανό σεισμό για να αποφευχθούν οι ζημιές θα πρέπει τα έπιπλα να είναι καλά σταθεροποιημένα. Επίσης, τα ελαφρύτερα αντικείμενα πρέπει να είναι ασφαλισμένα σε ειδικά συρτάρια και τα βαριά να είναι στο δάπεδο. 4) Δεν θα πρέπει να υπάρχουν σωληνώσεις ύδρευσης και θέρμανσης και ηλεκτρομαγνητικός εξοπλισμός στην αποθήκη. 5) Σε περίπτωση άμεσης ανάγκης, όπως στον εκθεσιακό χώρο έτσι και στην αποθήκη η απομάκρυνση των αντικειμένων από το χώρο γίνεται με προεπιλεγμένη προτεραιότητα. Τα συστήματα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης είναι τα ίδια όπως και στους υπόλοιπους χώρους του μουσείου. Στην αποθήκη, όπως και στην κύρια συλλογή του μουσείου, θα πρέπει να οριστεί υπεύθυνος με αντικαταστάτη (σε περίπτωση απουσίας του), να παρακολουθεί τις περιβαλλοντικές συνθήκες, τη λειτουργία του εξοπλισμού και τη συντήρησή του και να ελέγχει τα εισερχόμενα και εξερχόμενα αντικείμενα. Οι διοικήσεις των μουσείων οφείλουν να αναγνωρίζουν την καταλυτική συμβολή των συντηρητών, των ειδικών της προληπτική συντήρησης και των λοιπών ειδικών επιστημόνων, στη διατήρηση των συλλογών. Η βιωσιμότητα των μουσείων συνίσταται στην κατάσταση των συλλογών. Η αποθήκευση είναι μια εξαιρετικά δύσκολη και σύνθετη διαδικασία, η οποία απαιτεί ειδική και 48

65 συστηματική μελέτη για την εξασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών στην αποθήκη (Τζάκου, 2008, σ ). Εικόνα 7.5. Αποθήκη και η αποθήκευση της συλλογής (Πηγή: Κεφάλαιο 8 Προδιαγραφές Ασφαλείας - Εφαρμογή στο Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος στο ΕΚΠΑ Το 1835 δημιουργήθηκαν οι συλλογές του Μουσείου Ορυκτολογίας και Πετρολογίας, στα πλαίσια της Φυσιογραφικής Εταιρείας. Με την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1837, το οποίο περιέβαλε και ένταξε τις συλλογές στους χώρους χρήσης του. Το 1908 δημιουργήθηκαν τα Πανεπιστημιακά Μουσεία Ορυκτολογίας - Πετρογραφίας, Παλαιοντολογίας - Γεωλογίας, Ζωολογίας και Βοτανικής και από τότε λειτουργούν ως ανεξάρτητα παραρτήματα. Με το νόμο 1268/82 ιδρύθηκε η Σχολή Θετικών Επιστημών, στην οποία τίθεται το Τμήμα Γεωλογίας, όπου ανήκει ο τομέας Ορυκτολογίας και Πετρολογίας, στο οποίο προσαρτάται το ομώνυμο μουσείο ( uoa.gr/mineralogy/museumminpet/ gra rxi.html). Εικόνα 8. Κεντρική Είσοδος του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 49

66 Η λειτουργία του μουσείου ρυθμίζεται από την Υπουργική Απόφαση Αρ. Β1/439/ , άρθρο 2, παράγραφο 2 «Κανονισμός λειτουργίας Μουσείων Πανεπιστημίου Αθηνών» (ΦΕΚ 1969/Β / ). Οι σκοποί που υπηρετούν όλα τα πανεπιστημιακά μουσεία ορίζονται από το σκοπό του πανεπιστημίου και βρίσκονται στην υπηρεσία της κοινωνίας. Ο κανονισμός της λειτουργίας αναφέρεται στα εξής: I. Υποστηρίζει το εκπαιδευτικό έργο του Πανεπιστημίου σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. II. Ενισχύει την επιστημονική έρευνα. III. Υποστηρίζει τη μετάδοση της ακαδημαϊκά καλλιεργούμενης γνώσης στην πανεπιστημιακή κοινότητα αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία. ( Σύμφωνα με τα παραπάνω οι προτεραιότητες των Πανεπιστημιακών Μουσείων είναι εκπαιδευτικές, διδακτικές και ερευνητικές και απευθύνονται κυρίως σε φοιτητές και επιστήμονες. Επιπλέον, τους δίνεται η δυνατότητα για διεύρυνση των δραστηριοτήτων τους και του κοινού τους στην ευρύτερη κοινωνία, η οποία επιτάσσει ότι τα μουσεία πρέπει να είναι ανοικτά για όλους, αλλά και να προσαρμόζονται στο συνεχώς μεταβαλλόμενο επίπεδο των επιστημονικών γνώσεων. Το Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας, καταλαμβάνει ανεξάρτητο χώρο μέσα στο κτιριακό συγκρότημα του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος. Το μουσείο έχει συνολικό εμβαδόν περίπου 900 m και εκτίθενται ορυκτά και 400 πετρώματα. Επίσης διαθέτει σε αποθηκευτικούς χώρους δείγματα ορυκτών και δείγματα πετρωμάτων και μεταλλευμάτων. Διευθυντής του μουσείου είναι ο Αν. Καθηγητής Α. Κατερινόπουλος. Την πρώτη σημαντική συλλογή απέκτησε το μουσείο το 1858 έπειτα από δωρεά του Kaemmerer, Υπουργικού Συμβούλου της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η συλλογή αυτή περιελάμβανε σημαντικά δείγματα (συνολικά 158) από τα Ουράλια όρη ( Pet/grperigr.html και Κατερινόπουλος, 2003, σ ). Εικόνα 8.1 Μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 50

67 Εικόνα 8.2. Σχέδιο με τους χώρους και τις συλλογές του Μουσείου. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Το μουσείο Ορυκτολογίας και Πετρολογίας είναι ανοικτό για το κοινό τις καθημερινές μέχρι το μεσημέρι δέχεται κυρίως μαθητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, μετά από συνεννόηση με το προσωπικό, το οποίο τους ξεναγεί, ενώ τις Κυριακές δέχεται επί το πλείστον οικογένειες. Κατά τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 2016, το μουσείο δέχτηκε 2000 άτομα. Το μουσείο όπως αναφέραμε παραπάνω εντάσσεται μέσα στο κτίριο του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλοντος. Με την είσοδό του ο επισκέπτης μπαίνει στην πρώτη αίθουσα, η οποία έχει επτά κρυστάλλινες εσωτερικά φωτισμένες προθήκες με εκθέματα. Οι βάσεις των γυάλινων προθηκών είναι στέρεες, τα κρυστάλλινα μέρη των προθηκών όμως δεν είναι ανθεκτικά και δεν πληρούν τις προδιαγραφές ασφαλείας. Σε περίπτωση πτώσης κάποιου παιδιού πάνω στην προθήκη είναι σίγουρο ότι θα σπάσει, όπως και αν συμβεί σεισμός από τα αντικείμενα που μπορεί θα πέσουν πάνω στην προθήκη. Εικόνα 8.3 Ευθραυστότητα της κρυστάλλινης προθήκης. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 51

68 Στην ίδια αίθουσα υπάρχει μια συρόμενη πόρτα, η οποία οδηγεί σε προαύλιο χώρο, όπου το προσωπικό του μουσείου, αναθέτει στους μαθητές διάφορες δραστηριότητες. Η συρόμενη πόρτα είναι κλειδωμένη, εκτός από τις φορές που έχουν αναθέσει στα παιδιά διάφορες δραστηριότητες. Εικόνα 8.4 Χώρος δραστηριοτήτων Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Η δεύτερη μεγάλη αίθουσα του μουσείου, η οποία είναι συνέχεια της πρώτης, κυριαρχούν προθήκες με ξύλινο σκελετό του 19 ου αιώνα, στις οποίες βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων. Οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με όρθιες ψηλές προθήκες συνεχόμενες χωρίς κενό ανάμεσά τους. Στο εσωτερικό της αίθουσας είναι τοποθετημένες χαμηλές κεκλιμένες προθήκες, ενώ στο κέντρο της υπάρχουν κρυστάλλινες προθήκες (και εδώ υπάρχει το ίδιο πρόβλημα που επισημάναμε παραπάνω). Όλα τα εκθέματα έχουν λεζάντες με το όνομα και την προέλευσή τους. Οι λεζάντες των εκθεμάτων έχουν το κατάλληλο σχήμα και μέγεθος. Επιπρόσθετα είναι λιτές, κατανοητές, ευανάγνωστες, κοντά στο έκθεμα και σωστά φωτισμένες. Ωστόσο, στο μουσείο δεν υπάρχουν πινακίδες, ώστε να γνωρίζουν οι επισκέπτες την έξοδο του μουσείου. Η οροφή στο κέντρο της δεύτερης αίθουσας έχει κενά για φυσικό φωτισμό. Τα κενά αποτελούνται από γυαλί και πλεξιγκλάς. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι ότι από ορισμένα κενά της οροφής όταν βρέχει εισέρχονται νερά, το νερό στάζει πάνω στις προθήκες με αποτέλεσμα το προσωπικό να μετακινεί τις προθήκες. Όσες προθήκες φωτίζονται από το δάπεδο δεν μπορούν να μετακινηθούν και υπάρχει το πρόβλημα του βραχυκυκλώματος. Στο ίδιο χώρο υπάρχει μία είσοδος, στην οποία έχουν πρόσβαση από τον εξωτερικό χώρο του μουσείου τα ΑΜΕΑ. Η είσοδος για τα ΑμεΑ μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν χώρος καταφυγής γιατί οδηγεί σε εξωτερικό προαύλιο χώρο, το μόνο πρόβλημα είναι ότι μπορεί να δημιουργηθεί συνωστισμός γιατί το εύρος της πόρτας είναι μικρό. Στην ίδια αίθουσα είναι και η έξοδος των επισκεπτών, η οποία οδηγεί σε μία δεύτερη έξοδο. Οι δύο συνεχόμενες 52

69 πόρτες των εξόδων είναι δίφυλλες, στη δεύτερη έξοδο ανοίγει μόνο το ένα μέρος της πόρτας το δεύτερο έχει πρόβλημα ο σύρτης, ο οποίος είναι σπασμένος. Η τρίτη έξοδος οδηγεί μέσα στο κτίριο του Γεωλογικού. Οι δύο συνεχόμενες έξοδοι ανοίγουν προς τα μέσα. Η είσοδος για τα ΑμεΑ, ανοίγει προς τα μέσα και έχει εξωτερικό κιγκλίδωμα Εικόνα 8.5 Οροφή στο κέντρο της δεύτερης αίθουσας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.6 Σημείο της οροφής από την οποία μπαίνουν νερά στο κέντρο της δεύτερης αίθουσας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 53

70 Εικονα 8.7 Με την εισροή νερών κινδυνεύουν τα εκθέματα του μουσείου. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη. Εικόνα 8.8 Πανοραμική φωτογραφία της οροφής της δεύτερης αίθουσας. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη. 54

71 Εικόνα 8.9 Έξοδος του μουσείου Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.10 Αριστερά σπασμένος σύρτης (κάτω μέρος) στη δεύτερη πόρτα φωτογραφίας ο σύρτης (πάνω μέρος) της ίδιας πόρτας έξοδου. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη συνεχόμενης εξόδου. Δεξιά της 55

72 Εικόνα 8.11 Έξοδος Διάδρομος του μουσείου Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.12 Διάδρομος του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 56

73 Εικόνα 8.13 Είσοδος ΑμεΑ Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη. Εικόνα 8.14 Είσοδος ΑμέΑ Άμεση πρόσβαση σε χώρο καταφυγής. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 57

74 Εικόνα 8.15 Είσοδος ΑμεΑ με εξωτερικό κιγκλιδώματα, η πόρτα ανοίγει προς τα μέσα Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.16 Είσοδος ΑμεΑ. Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, υπάρχει ο κίνδυνος του συνωστισμού στην προσπάθειά τους να βγουν οι επισκέπτες έξω. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 58

75 Η πόρτα της εισόδου για τα ΑμέΑ μπορεί να αντικατασταθεί με πόρτα ασφαλείας Πόρτα ασφαλείας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Η τρίτη αίθουσα είναι ανεξάρτητη από τις άλλες δύο. Σε τρεις εντοιχισμένες προθήκες παρουσιάζονται δείγματα και επεξηγηματικά κείμενα για την κατανόηση της έννοιας των ορυκτών, των πετρωμάτων, των μεταλλευμάτων και των βιομηχανικών ορυκτών. Στο κέντρο της αίθουσας υπάρχει ειδικό διαμορφωμένο βάθρο με περιστρεφόμενες βάσεις με δείγματα ορυκτών. Στην συγκεκριμένη αίθουσα υπάρχει μόνο εξαερισμός, ο οποίος είναι ελαττωματικός. Σε διαχωρισμένο τμήμα της αίθουσας έχει δημιουργηθεί σκοτεινός θάλαμος με ειδικό υπεριώδη φωτισμό σε διάφορα μήκη κύματος φαίνεται η φωταύγεια κάποιων ορυκτών, οι ιδιότητες να φθορίζουν και να φωσφορίζουν. Στη αίθουσα αυτή οι επισκέπτες μένουν μόνο για λίγα λεπτά για να δουν τα ορυκτά που αλλάζουν χρώμα. Εικόνα 8.18 Τρίτη αίθουσα. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη. 59

76 Εικόνα 8.19 Σκοτεινός θάλαμος, στην τρίτη αίθουσα με τα ορυκτά, τα οποία φθορίζουν και φωσφορίζουν. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.20 Η προθήκη με τα ορυκτά που φθορίζουν και φωσφορίζουν δεν έχει τζάμι. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη. Στο μουσείο υπάρχει και μια αίθουσα διαλέξεων και προβολών, όπου παρουσιάζονται ενημερωτικές ταινίες ορυκτολογικού, πετρογραφικού και γεωλογικού περιεχομένου. Οι αποθήκες των αντικειμένων είναι οι ξύλινες βάσεις των προθηκών, οι οποίες έχουν συρτάρια. Επίσης, εκτός από τις προθήκες υπάρχει και ένας άλλος ξεχωριστός χώρος, ο οποίος έχει διττό ρόλο είναι συγχρόνως αποθήκη και γραφείο για το προσωπικό. Στην αποθήκη εκτός από τα ορυκτά και τα πετρώματα, υπάρχουν και χάρτες, οι οποίοι χρήζουν συντήρηση από εξειδικευμένο προσωπικού. Στο χώρο της αποθήκης υπάρχουν δύο έπιπλα το ένα πάνω στο άλλο από την μία πλευρά, στη μέση ένα έπιπλο και δύο έπιπλα πάλι το ένα πάνω στο άλλο από την άλλη πλευρά, που το πάνω μέρος του επίπλου έχει μια μικρή απόκλιση και δεν εφάπτεται το πάνω με το κάτω μέρος. Τα έπιπλα έχουν συρτάρια και χρησιμοποιούνται για την 60

77 αποθήκευση των αντικειμένων και δίπλα ακριβώς στο ίδιο χώρο είναι και τα γραφεία του προσωπικού. Εικόνα 8.21 Χώρος της αποθήκης Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.22 Χώρος της αποθήκης. Οι αποθηκευτικοί χώροι έχουν δείγματα ορυκτών και δείγματα πετρωμάτων και μεταλλευμάτων. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 61

78 Εικόνα 8.23 Τα δύο έπιπλα της αποθήκης δεν εφάπτονται Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.24 Γραφείο του προσωπικού Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Το κάθε αντικείμενο που είναι στους αποθηκευτικούς χώρους, έχει τη λεζάντα του και όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την ένταξή του στη συλλογή. Πριν την ένταξή του αντικειμένου στη συλλογή, θα υποστεί ειδική επεξεργασία από το προσωπικό του μουσείου. 62

79 Εικόνα 8.25 Ο αποθηκευτικός χώρος των αντικειμένων. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.26 Αποθηκευμένα αντικείμενα με τις απαραίτητες πληροφορίες. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Στις αίθουσες των συλλογών δεν υπάρχει σύστημα κλιματισμού που να ρυθμίζει την θερμοκρασία και την υγρασία, λόγω της ανθεκτικότητας των εκθεμάτων. Για τα μέτρα ασφαλείας σε περίπτωση φωτιάς και κλοπής παρατηρήσαμε στις αίθουσες ότι υπάρχει σύστημα εγκατάστασης συναγερμού και ότι έχουν σύστημα πυρανίχνευσης. 63

80 Εικόνα 8.27 Σύστημα συναγερμού Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.28 Σύστημα πυρανίχνευσης. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Σε όλες τις αίθουσες του μουσείου υπάρχουν πυροσβεστήρες. Σε τακτά χρονικά διαστήματα γίνεται αναγόμωση των πυροσβεστήρων. Οι ηλεκτρικές εγκαταστάσεις του κτιρίου καλύπτουν μεγάλο μέρος από τις προδιαγραφές που πρέπει να έχει ένα τέτοιο κτίριο. Καταρχάς, δεν παρατηρήθηκε κανένα καλώδιο που να προεξέχει, ενώ οι δύο ηλεκτρικοί πίνακες, είναι σε σημείο που δεν είναι ορατοί από τους επισκέπτες. 64

81 Εικόνα 8.29 Πυροσβεστήρας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.30 Ηλεκτρικός πίνακας Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Όσον αφορά το φωτισμό, οι δύο κύριες αίθουσες με τον μεγάλο όγκο των συλλογών έχουν σχεδόν όλη μέρα φως από τις ακτίνες του ήλιου. Στις αίθουσες υπάρχει και τεχνητός φωτισμός. Στην πρώτη αίθουσα η κάθε προθήκη έχει ατομικό φωτισμό και στη δεύτερη ο φωτισμός γίνεται με προβολείς από την οροφή, ενώ οι προθήκες τοίχου και οι προθήκες που βρίσκονται στο κέντρο της αίθουσας έχουν ατομικό φωτισμό. Όλες οι προθήκες φωτίζονται με ειδικές λάμπες φθορισμού. Ο χώρος υγιεινής δεν καλύπτει τις προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας που επιβάλλουν τέτοιοι χώροι ειδικότερα όταν η πλειοψηφία των επισκεπτών είναι παιδιά. Ο χώρος έχει υγρασία και τα πλακάκια είναι σε κακή κατάσταση και 65

82 μπορεί να προκαλέσουν τραυματισμό. Ο χώρος εκτός του ότι είναι ακατάλληλος είναι και πολύ μικρός για να δεχτεί μεγάλο όγκο επισκεπτών. Εικόνα 8.31 W.C Επισκεπτών Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.32 Υγρασία στους τοίχους Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη 66

83 Εικόνα 8.33 Ραγισμένα πλακάκια. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Εικόνα 8.34 Νιπτήρες δεν λειτουργούν. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη ικ 67

84 Εικόνα 8.35 Σοβάδες που πέφτουν. Η φωτογραφία ανήκει στο προσωπικό αρχείο της Σπυριδούλας Σκεντέρη Κεφάλαιο 9 Συμπεράσματα-Προτάσεις Στην εργασία εξετάσαμε τους τρόπους με τους οποίους ένα μουσείο μπορεί να προλαμβάνει και να αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο. Βασική προτεραιότητα σε όλους τους χώρους κάθε μουσείου αποτελούν οι επισκέπτες και το προσωπικό. Οι επισκέπτες κάθε μουσείου αποτελούνται επί το πλείστον από οικογένειες και σχολεία. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα που διοργανώνονται στα μουσεία βοηθούν να προσεγγίσουν οι μαθητές τα εκθέματα και τον μουσειακό χώρο. Και αυτό στο σχεδιασμό οι ιθύνοντες, θα πρέπει να το λάβουν σοβαρά υπόψη γιατί τα παιδιά αποτελούν μια ιδιάζουσα περίπτωση για το πως αντιδρούν σε ένα απρόσμενο έκτακτο συμβάν π.χ σεισμός. Μετά τους επισκέπτες προτεραιότητα έχει η προστασία των μουσειακών αντικειμένων από φυσικούς, ανθρωπογενείς, περιβαλλοντικούς και βιολογικούς κινδύνους. Η πρόληψη, ο προγραμματισμός και η έγκαιρη αντιμετώπιση του κινδύνου συνθέτουν την καλύτερη στρατηγική προστασίας των μουσείων. Γι αυτό είναι απαραίτητη η ύπαρξη ενός επιχειρησιακού σχεδίου που θα ακολουθείται από όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες. Εξίσου καθοριστικός παράγοντας αποτελεί και το προσωπικό του μουσείου, το οποίο με την κατάλληλη εκπαίδευση (π.χ. ασκήσεις προσομοιώσεων) σε τακτά χρονικά διαστήματα μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα στην επιτυχημένη εφαρμογή του σχεδίου πρόληψης και αντιμετώπισης των έκτακτων κινδύνων. Φυσικά οποιοσδήποτε σχεδιασμός θα πρέπει να γίνεται σε στενή σχέση με τις αρμόδιες υπηρεσίες, οι οποίες θα εκτιμήσουν το κτίριο και τα προβλήματά του π.χ. Ο.Α.Σ.Π., Πυροσβεστική, Δ.Ε.Η., Ε.Υ.Δ.Α.Π. κτλ., τηρώντας τους κανονισμούς και τις προδιαγραφές ασφαλείας που αυτές προβλέπουν. Η 68