Η φιγούρα του στρατιώτη στην Αρχαία, Μέση και Νέα Κωμωδία

Transcript

1 Η φιγούρα του στρατιώτη στην Αρχαία, Μέση και Νέα Κωμωδία Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Κλασικής Ειδίκευσης: «Σύγχρονες προσεγγίσεις στα κείμενα: αναγνώσεις και ερμηνείες». Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών Ονοματεπώνυμο φοιτήτριας : Ελένη Παπαηλίου Α.Μ Απρίλιος 2021

2 i Περίληψη Η παρούσα εργασία εστιάζει στη διερεύνηση των χαρακτηριστικών του κωμικού στρατιώτη στην Αρχαία Ελληνική Κωμωδία εν γένει. Στόχος της μελέτης είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με την εξέλιξη της μορφής του στρατιώτη, από την Παλαιά έως και τη Νέα Κωμωδία, στην οποία ο στρατιώτης έχει αναχθεί σε στερεότυπο χαρακτήρα. Στην εισαγωγή εξετάζεται η φιγούρα του στρατιώτη, ως μια εκ των αρχαιότερων λογοτεχνικών μορφών, η οποία αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους μεταγενέστερους κωμωδιογράφους. Στα επόμενα κεφάλαια γίνεται μία προσπάθεια προσέγγισης των γνωρισμάτων του κωμικού στρατιώτη σε συνάρτηση πάντοτε με τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Η πλήρης διάσωση έργων του Αριστοφάνη καθώς και η αφθονία αποσπασμάτων του Μενάνδρου, καθιστούν τους δύο κωμωδιογράφους ως την κύρια πηγή άντλησης πληροφοριών. Τους λοιπούς κωμωδιογράφους καθώς και τους ποιητές της Μέσης Κωμωδίας, ελλείψει πλήρων κειμένων και στηριζόμενοι μόνο σε αποσπάσματα οφείλουμε να τους προσεγγίσουμε με κάθε επιφύλαξη. Συνεπώς, ακολουθώντας το στρατιώτη στη μακροχρόνια κωμική του πορεία, θα αποδειχτεί ότι οι μεταβολές που γνώρισε η φιγούρα συμβάλλουν στην ενότητα και τη συνοχή του κωμικού είδους.

3 ii Πίνακας Συντομεύσεων Βραχυγραφιών απ. βλ. επιμ. Κ-Α απόσπασμα βλέπε επιμέλεια Kassel, R. Austin, C. ( ), Poetae Comici Graeci, vol. II- VII, Berlin κ.α. κ.εξ. κεφ. μτφ. ό.π. π.χ. test. υπ. και άλλα και εξής κεφάλαιο μετάφραση όπως παραπάνω προ Χριστού testimonium - μαρτυρία υποσημείωση

4 iii Περιεχόμενα 1.Πρόλογος Εισαγωγή Παλαιά Κωμωδία Λάμαχος, ο μισθαρχίδης στρατηγός Εύπολις - Έρμιππος Μέση Κωμωδία Μνησίμαχος, Φίλιππος Αντιφάνης Άλεξις, Εἰσοικιζόμενος Νέα Κωμωδία Περικειρομένη Επίλογος Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Διαδικτυακή βιβλιογραφία... 71

5 1 1.Πρόλογος Η πρώτη επαφή μου με το κωμικό δράμα ανάγεται στο 2016, στο πλαίσιο του Προπτυχιακού Προγράμματος της Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Η διδάσκουσα κ. Παπαχρυσοστόμου, με τη μελέτη των αριστοφανικών κωμωδιών, με εισήγαγε στον άγνωστο, μέχρι στιγμής για μένα αλλά συναρπαστικό κόσμο της αττικής κωμωδίας. Δύο χρόνια μετά, με την εισαγωγή μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του ίδιου τμήματος, η ίδια διδάσκουσα έμελλε να με μυήσει στην Αρχαία Ελληνική Κωμωδία εν γένει. Μέσα από τις διαλέξεις του μαθήματος ξεδιπλωνόταν μπροστά στα μάτια μου η Αρχαία Ελληνική Κωμωδία με τους ποιητές της, τα έργα της, τα μοτίβα της και τους στερεότυπους χαρακτήρες της. Το ενδιαφέρον αμέσως μού κέντρισε η μελέτη της στερεότυπης φιγούρας του στρατιώτη. Η κ. Παπαχρυσοστόμου δέχτηκε με χαρά την πρόταση ανάληψης εποπτείας της παρούσας μελέτης. Κλήθηκα, λοιπόν, να εμβαθύνω στην εξέλιξη της στρατιωτικής κωμικής μορφής από την Παλαιά μέχρι και τη Νέα Κωμωδία, σε συνάρτηση πάντα με τα πολιτικά τεκταινόμενα και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Στη συγχρονική και διαχρονική μελέτη του κωμικού ρόλου του στρατιώτη ήρθα αντιμέτωπη με πολλές δυσκολίες και εμπόδια, τα οποία δεν θα είχαν καμφθεί χωρίς τη πολύτιμη συμβολή της επιβλέπουσας κ. Παπαχρυσοστόμου. Για όλους τους προαναφερόμενους λόγους, οφείλω να ευχαριστήσω ολόψυχα την κ. Παπαχρυσοστόμου για την ουσιαστική αρωγή της, τις καίριες παρατηρήσεις της και την καθοδήγησή της στην εκπόνηση της παρούσας εργασίας.

6 2 2.Εισαγωγή Ο στρατιώτης είναι μια από τις αρχαιότερες μορφές που διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο πόλεμος ήταν συχνό φαινόμενο στην αρχαία Ελλάδα. Ο πολίτης-οπλίτης και η στρατιωτική του εκπαίδευση ήταν αναπόσπαστα τμήματα της καθημερινότητας των αρχαίων Ελλήνων. Ο Ηράκλειτος ( π.χ.) εμφανίζει τον πόλεμο προσωποποιημένο: Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους 1. Ο πόλεμος αποτελούσε κινητήρια δύναμη και η άρρηκτη σχέση του με την αρχαία ελληνική κοινωνία δε θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητη την αρχαία ελληνική γραμματεία. Από τον Όμηρο άρχισε να προβάλλεται η φιγούρα του στρατιώτη και τα ιδανικά τα οποία εμφυσά. Ο ομηρικός ήρωας ταυτίζεται με το κλέος, την πολεμική ανδρεία, τη δόξα και την υστεροφημία 2. Στο πρόσωπο του Αχιλλέα ενσαρκώνεται το ομηρικό ιδεώδες αφού ο ήρωας προτιμά να χάσει τη ζωή του ένδοξα στη μάχη παρά να διάγει μια μακροχρόνια και άδοξη ζωή 3. Στο ίδιο μοτίβο κινείται και ο Αίας στην ομώνυμη σοφόκλεια τραγωδία. Όταν ο Αίας ξεστομίζει την εξής φράση : ἤ καλῶς ζῆν ἤ καλῶς τεθνηκέναι τὸν εὐγενῆ χρή (479-80), υποδηλώνει το αξιακό σύστημα με το οποίο έχει ανατραφεί και ως ευκλεής άνδρας οφείλει να υπηρετήσει. Ο ήρωας ταπεινωμένος θεωρεί την αυτοκτονία ως το μοναδικό μέσο αποκατάστασης της λαβωμένης ηρωικής τιμής του 4. Οι πολεμιστές εμφορούνται από υψηλά ιδανικά. Τα ανδραγαθήματα, η διάκριση στο πεδίο της μάχης ( ἀριστεία 5 ), η γενναιότητα, η δόξα και υστεροφημία είναι οι αρετές που αρμόζουν σε ήρωες πολεμιστές. Οι στρατιώτες 1 Περὶ φύσεως, απ. 53. Βέβαια, εδώ ο Πόλεμος νοείται πρωτίστως με την ευρύτατη έννοια της αντίθεσης και της αέναης συμπαντικής διαλεκτικής. 2 Ἰλ , 4.197, 5.172, Ἰλ Ένας ένδοξος θάνατος είναι προτιμότερος από μια ατιμασμένη ζωή. Finglass 2011, 277. Οι αρχές που πρεσβεύει ο Αίας έχουν προσβληθεί, δεν μπορεί να επιστρέψει στον πατέρα του Τελαμώνα αφού δεν κατάφερε να γίνει άξιος συνεχιστής του. Αυτός ο συλλογισμός του Αίαντα προέρχεται από την παράδοση της πατριαρχικής, ηρωικής οικογένειας που δεν τη συνδέουν μόνο δεσμοί αίματος, αλλά ιδανικά και αξίες των οποίων η διατήρηση περνάει από γενιά σε γενιά. Sorum 1986, Στην ραψωδία Ζ της Ἰλιάδας διατυπώνεται διά στόματος του Γλαύκου ο υπέρτατος σκοπός του πολεμιστή: αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων (208). Επίσης, ο Αίας, αναφέρεται στην ἀριστεία του πατέρα του Τελαμώνα, επιδιώκοντας να τονίσει ότι το κλέος και η ἀριστεία συνιστούν οικογενειακή υπόθεση: τὰ πρῶτα καλλιστεῖ ἀριστεύσας στρατοῦ πρός οἶκον ἦλθε πᾶσαν εὔκλειαν φέρων (435-6).

7 3 επιδίδονται σε πράξεις ανδρείας, επειδή προσδοκούν τη δόξα στο παρόν και στο μέλλον. Αυτό που τους πυροδοτεί περισσότερο από όλα να πολεμήσουν είναι η βαθιά επιθυμία για ένα αθάνατο όνομα και η θύμηση στη γη των προσωπικών τους επιτευγμάτων 6. Άλλωστε, αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που εμφαίνει και ο θουκυδίδειος Περικλής στον Επιτάφιό του ( ): [2] κοινῇ γὰρ τὰ σώματα διδόντες ἰδίᾳ τὸν ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καὶ τὸν τάφον ἐπισημότατον, οὐκ ἐν ᾧ κεῖνται μᾶλλον, ἀλλ ἐν ᾧ ἡ δόξα αὐτῶν παρὰ τῷ ἐντυχόντι αἰεὶ καὶ λόγου καὶ ἔργου καιρῷ αἰείμνηστος καταλείπεται. [3] ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται 7. Φυσικά μια τέτοια μεγαλοπρεπής συμπεριφορά δεν δύναται να μη συνοδεύεται από μια επιβλητική εμφάνιση. Τα όπλα των στρατιωτών χαρακτηρίζονται από μεγαλοπρέπεια 8. Ο οπλισμός ενός άνδρα είναι η προέκταση των άκρων του και οφείλει να συνάδει με τις προσωπικές του αρετές η στολή και τα όπλα πρέπει να είναι εντυπωσιακά και να ταιριάζουν με την υψηλή ποιότητα του κατόχου τους 9. Είναι εύλογο, λοιπόν, ένας άντρας με νικηφόρες αναμετρήσεις στα πεδία των μαχών, με επιβλητική εξωτερική εμφάνιση και μεγαλοπρέπεια να επιδεικνύει αλαζονική συμπεριφορά. Ο Αριστοτέλης στα Ἠθικὰ Νικομάχεια (1115b 29-33) 10 ορίζει τον αλαζόνα ως έναν άνθρωπο που προσποιείται τον ανδρείο. Ο επηρμένος ισχυρίζεται ότι κατέχει αρετές και δεξιότητες οι οποίες δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ο κομπορρήμων που επαίρεται για την οξύνοιά του ή για οποιαδήποτε άλλη αρετή γίνεται 6 West 2007, [2] Γιατί προσφέροντας τη ζωή τους όλοι μαζί, έπαιρναν ο καθένας τους ξεχωριστά (σε ατομικό επίπεδο) τον αγέραστο (αιώνιο) έπαινο και τον πιο περίλαμπρο τάφο, όχι τόσο αυτόν όπου κείτονται, αλλά εκείνον στον οποίο η δόξα τους ζει και μνημονεύεται αιώνια σε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται, είτε για λόγο είτε για έργο. [3] Γιατί τάφος των ένδοξων ανδρών είναι η γη ολόκληρη, και διασώζει τη μνήμη τους όχι μόνο η επιγραφή στις επιτύμβιες στήλες στην πατρίδα τους, αλλά και στην ξένη χώρα φωλιάζει στην ψυχή τού κάθε ανθρώπου άγραφη η ανάμνηση του φρονήματός τους περισσότερο παρά του έργου τους. (μτφ. Παπαχρυσοστόμου 2020γ, 71). 8 Steinhauer 2005, West 2007, Ἠ.Ν: δοκεῖ δὲ καὶ ἀλαζὼν εἶναι ὁ θρασὺς καὶ προσποιητικὸς ἀνδρείας ὡς γοῦν ἐκεῖνος περὶ τὰ φοβερὰ ἔχει, οὗτος βούλεται φαίνεσθαι ἐν οἷς οὖν δύναται, μιμεῖται. διὸ καὶ εἰσὶν οἱ πολλοὶ αὐτῶν θρασύδειλοι ἐν τούτοις γὰρ θρασυνόμενοι τὰ φοβερὰ οὐχ ὑπομένουσιν. Βλ. για αλαζόνα Ἠ.Ν. ( 1108a 19-22, 1127a 20-22), Ξεν. Κ.Π.( ).

8 4 εύκολα στόχος εξαιτίας του φθόνου που αισθάνονται οι άνθρωποι απέναντι σε καθετί που είναι ανώτερο από αυτούς 11. Η κωμωδία προσλαμβάνει αυτή την επηρμένη στρατιωτική μορφή και προβάλλει την αστεία της πλευρά. Η φιγούρα του αλαζόνα στρατιώτη που καυχιέται για τα πολεμικά του κατορθώματα (είτε είναι αληθινά είτε αποκυήματα της φαντασίας του), εμφανίζεται με λαμπερό πολεμικό εξοπλισμό και εξαπολύει απειλές εναντίον των εχθρών του υπήρξε προσφιλές θέμα των κωμωδιογράφων. Στην Παλαιά Κωμωδία εντοπίζονται οι απαρχές της μορφής του στρατιώτη. Συγκεκριμένα ο αριστοφανικός Λάμαχος θεωρείται η πρώτη έκφανση της φιγούρας του αλαζόνα στρατιώτη στην κωμωδία. Η αποσπασματικότητα των έργων των υπόλοιπων κωμικών ποιητών της Παλαιάς Κωμωδίας καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη τη μελέτη και την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για τον κωμικό στρατιώτη. Το έργο του Αριστοφάνη έχει διασωθεί ολόκληρο και για αυτό το λόγο ο Λάμαχος των Ἀχαρνέων συνιστά την πλήρη μορφή του αλαζόνα στρατιώτη από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες. Στη Μέση Κωμωδία η φιγούρα του στρατιώτη προσλαμβάνει και άλλα χαρακτηριστικά που αντανακλούν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της περιόδου. Τον 4 ο αιώνα π.χ. 12 ο στρατιώτης γίνεται μισθοφόρος 13 ένας νέος άνθρωπος που γυρνάει όλο τον κόσμο προσφέροντας τις υπηρεσίες του σε ξένους ηγεμόνες και συνδέεται ερωτικά με εταίρες. Στη Νέα Κωμωδία η φιγούρα του στρατιώτη προσλαμβάνει τυπικά χαρακτηριστικά, παγιώνεται και φτάνει στην πλήρη μορφή της 14. Ο στρατιώτης εξακολουθεί να είναι ένας μισθοφόρος νέος που μπλέκει σε ιστορίες αγάπης. Ο κύριος εκπρόσωπος της περιόδου, ο Μένανδρος, εισάγει στα έργα του το στρατιώτη που έχει πάθη, αδυναμίες και είναι υπερβολικά συναισθηματικός 15. Ορισμένοι στρατιώτες του Μενάνδρου δεν συμβαδίζουν με την κωμική τους φήμη ως αλαζόνες και βίαιοι, αλλά προσπαθούν να προσεγγίσουν και να κατακτήσουν μια κοπέλα με μεγαλύτερη ευαισθησία Cornford 1993, Σε αντίθεση με τον 5 ο αιώνα π.χ. που οι περισσότεροι Αθηναίοι προετοιμάζονταν για την τέχνη του πολέμου, τον 4 ο αιώνα π.χ. ελάχιστοι Αθηναίοι προετοιμάζουν το σώμα τους για να υπομείνουν τις σκληρές, πολεμικές συνθήκες. Flacelière 2005, 302. Ο Ξενοφών αναφέρει σχετικά με την απομάκρυνση των πολιτών από τη σωματική εξάσκηση τα εξής: σωμασκοῦσί γε μὴν μάλα ὀλίγοι τινὲς ἐν ἑκάστῃ πόλει. Ἑλ Η μεγάλη ζήτηση στρατιωτών στις αυλές της Μεσογείου και της Ανατολής, το προσωπικό κέρδος και η προσωπική φιλοδοξία ήταν ισχυρά κίνητρα που οδήγησαν τους Έλληνες στρατιώτες να υπηρετήσουν ως μισθοφόροι στο εξωτερικό. Trundle 2004, Konstantakos , Petrides 2014, Foley 2014, 268.

9 5 Ο στρατηγός Λάμαχος άνοιξε το δρόμο για πολλούς στρατιώτες της Νέας Κωμωδίας 17. Μολονότι ο Λάμαχος χαρακτηρίζεται ως την πρώιμη έκφανση του αλαζόνα στρατιώτη, εντούτοις ο Αριστοφάνης ενδέχεται να έχει κληρονομήσει τον κωμικό τύπο του στρατιώτη από την προγενέστερη λογοτεχνική παράδοση. Ψήγματα της κωμικής μορφής του στρατιώτη καθώς και της ανατροπής του ηρωικού ιδεώδους ανιχνεύονται στα σικελικά δράματα του Επίχαρμου καθώς και στα λυρικά ποιήματα του Αρχίλοχου 18. Ο Αρχίλοχος 19 στο απόσπασμα 114 καταρρίπτει το ομηρικό ιδεώδες που θέλει τον ιδανικό ήρωα να συνδυάζει όμορφη εξωτερική εμφάνιση και πολεμική ανδρεία 20. Συγκεκριμένα ο Αρχίλοχος αναφέρει : οὐ φιλέω μέγαν στρατηγὸν οὐδὲ διαπεπλιγμένον/ οὐδὲ βοστρύχοισι γαῦρον οὐδ ὑπεξυρημένον/ ἀλλά μοι σμικρός τις εἴη καὶ περὶ κνήμας ἰδεῖν/ ῥοικός ἀσφαλέως βεβηκὼς ποσσί καρδίης πλέως 21. Ο ποιητής δηλώνει την αποστροφή του για το στρατηγό με τις μεγάλες δρασκελιές, ο οποίος υπερηφανεύεται για τις μπούκλες 22 του και το περιποιημένο γένι του. Αντιθέτως, ο Αρχίλοχος δείχνει την προτίμησή του σε έναν στρατηγό ο οποίος παρότι είναι μικρόσωμος και στραβοπόδης, εντούτοις είναι θαρραλέος και λεοντόκαρδος την ώρα της μάχης. Το απόσπασμα έχει έντονο αντι-ηρωικό 23 ύφος επιδιώκοντας να διαχωρίσει τον ηρωισμό με την επιβλητική εμφάνιση 24. Ο ψηλός στρατηγός με την εντυπωσιακή εμφάνιση είναι μια φιγούρα κωμική γιατί η εξωτερική του εμφάνιση δεν αντιπροσωπεύει την αξία του στο πεδίο της μάχης 25. Ο στρατηγός του Αρχίλοχου συγκεντρώνει στοιχεία ( όπως η εντυπωσιακή εξωτερική εμφάνιση, αλαζονεία), που 17 Hunter 1994, Μια σειρά προσωπικών του αναφορών (η αναφορά στο Γύγη: απ.19, η καταστροφή της Μαγνησίας : απ. 20, η ολική έκλειψη ηλίου: απ. 122) κατατάσσουν τον Αρχίλοχο στο πρώτο μισό του 7ου αιώνα π.χ. Easterling- Knox 2010, 167, Swift 2019, Η μορφή του μισθοφόρου απαντά για πρώτη φορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου ( απ.1, 2, 15) ο ίδιος, άλλωστε, είχε υπηρετήσει ως μισθοφόρος στη Θάσο. Η μορφή του στρατιώτη είναι μια στερεότυπη φιγούρα που αναδύεται ξανά στην Αρχαία Ελληνική Κωμωδία. 20 Όλοι οι ομηρικοί ήρωες είναι όμορφοι ( εκτός του Θερσίτη φυσικά). Το τυπικό επίθετο που χρησιμοποιείται για τον ομηρικό ήρωα είναι ἀμύμων που είναι κοινό σε όλη την επική ποίηση. 21 Gerber 1999, Η περιποιημένη μακριά κόμη αποτέλεσε διαχρονικό γνώρισμα της στρατιωτικής φυσιογνωμίας. Από την εποχή του Ομήρου (Ἰλ. 2.11, 28, 51, 65, 542) μέχρι και τη Νέα Κωμωδία όπου ο στρατιώτης φοράει μάσκα με μακριά, κυματιστά μαλλιά. Βλ. Κεφ. 3.3 της παρούσας εργασίας σελ Το αντι-ηρωικό ύφος της ποίησής του αντανακλάται και στο απ. 5. Ο Αρχίλοχος, ανερυθρίαστα, παρουσιάζεται ως ρίψασπις εστιάζοντας στο παρόν και όχι στην υστεροφημία. 24 Ο Τυρταίος στο απ διαχωρίζει την όμορφη εμφάνιση με το θάρρος που επιδεικνύει κάποιος την ώρα της μάχης. 25 Swift 2019, 295.

10 6 συνιστούν θεμελιώδη γνωρίσματα της μεταγενέστερης κωμικής στρατιωτικής φιγούρας 26. Η μορφή του στρατιώτη ανιχνεύεται ήδη στα κωμικά αποσπάσματα του Επίχαρμου 27. Στα παπυρικά αποσπάσματα της κωμωδίας Ὀδυσσεὺς αὐτόμολος απ.97 εντοπίζεται ενδεχομένως το σπερματικό μοτίβο του στρατιώτη, ο οποίος πλάθει ψεύτικες ιστορίες για τα κατορθώματά του 28. Ο Επίχαρμος ανατρέπει το πρότυπο του ανδρείου πολεμιστή και παρουσιάζει τον Οδυσσέα να δειλιάζει και να εγκαταλείπει την αποστολή που του είχαν αναθέσει οι Αχαιοί. Ο Οδυσσέας εξαιτίας της αποτυχίας της αποστολής καταστρώνει το εξής σχέδιο: να εξιστορήσει στους συντρόφους του μια ψεύτικη ιστορία για την επικινδυνότητα της αποστολής και στο τέλος να δοξαστεί 29. Ο Kerkhof διαφωνεί με την άποψη ότι στα θραύσματα του Επίχαρμου εντοπίζεται η πρώτη έκφανση του miles gloriosus. Αντιθέτως αναγνωρίζει την πρώτη εμφάνιση του αλαζόνα στρατιώτη στα αποσπάσματα της Μέσης Κωμωδίας, ενώ στη Νέα Κωμωδία τονίζει ότι η μορφή αναπτύσσεται πλήρως 30. Μπορεί ο Επίχαρμος με το λιποτάκτη Οδυσσέα του να προοιωνίζεται τη σκιαγράφηση της φιγούρας του στρατιώτη από τους κωμωδιογράφους της Παλαιάς Κωμωδίας, όμως επιβάλλεται να έχουμε υπόψη μας ότι τα αποδεικτικά στοιχεία που έχουμε είναι αρκετά ελλιπή για να καταλήξουμε σε ασφαλή συμπεράσματα 31. Συνεπώς, στα λυρικά ποιήματα του Αρχίλοχου και στα κωμικά δράματα του Επίχαρμου ανιχνεύονται εμβρυακά δείγματα της μορφής του κωμικού στρατιώτη. Ο αλαζόνας στρατιώτης φαίνεται ότι ήταν βαθιά ριζωμένος στη λαϊκή κωμική παράδοση πολύ πριν την εμφάνιση του αριστοφανικού Λάμαχου 32. Οι κωμωδιογράφοι της 26 Για περαιτέρω ανάλυση του αποσπάσματος βλ. Harris 2002, 29-31, Swift 2019, και Konstantakos 2015β, Ο Επίχαρμος ενδεχομένως γεννήθηκε στα μέσα του 6 ου αιώνα π.χ. Στην Ποιητική (1448a b 1) του ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι είναι πολύ προγενέστερος του Χιωνίδη και του Μάγνητα. Η περίοδος ακμής του χρονολογείται περίπου μεταξύ π.χ. Από το έργο του έχουν διασωθεί κάποιοι μεμονωμένοι τίτλοι και παπυρικά αποσπάσματα. Για Επίχαρμο βλ. Easterling- Knox 2010, , Olson 2007, 6-12, Duckworth 1952, Η εξιστόρηση φανταστικών ιστοριών από στρατιώτες με στόχο τον εντυπωσιασμό του συνομιλητή γίνεται βασικό γνώρισμα του μισθοφόρου στρατιώτη της Μέσης και Νέας Κωμωδίας. 29 Για ανάλυση του αποσπάσματος βλ. Stanford 1950, , Konstantakos 2015β, 64-74, Kerkhof 2001, , Olson 2007, Kerkhof 2001, Μπορεί ο Επίχαρμος να προηγείται χρονολογικά του Αριστοφάνη και των συγχρόνων του, όμως δεν βεβαιώνεται η όποια επίδραση της σικελικής κωμωδίας στην αττική (όπως λανθασμένα υπονοεί ο Αριστοτέλης στην Ποιητική 1449b5-9). 32 Konstantakos 2015β,

11 7 Παλαιάς Κωμωδίας υπήρξαν εξοικειωμένοι με τα προγενέστερα δείγματα γραφής και υιοθέτησαν τεχνικές και μοτίβα. Συγκεκριμένα μοτίβα που ανιχνεύονται στον Επίχαρμο καθιερώνονται και στην αττική κωμωδία. Αυτό συμβαίνει γιατί τα κωμικά μοτίβα, καθώς και ο τρόπος με τον οποίον προσεγγίζουν οι δραματουργοί μια παραδοσιακή ιστορία (δηλαδή μέσα από αστείες διηγήσεις και ευτράπελες καταστάσεις), μπορούσαν εξίσου εύκολα να χρησιμοποιηθούν ως βασικά στοιχεία και στα σικελικά δράματα και στην αττική κωμωδία 33. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα θέματα και οι τύποι που εμφανίστηκαν την περίοδο του Επίχαρμου, εξακολούθησαν να κυριαρχούν στο κωμικό δράμα για χιλιάδες χρόνια, από την Παλαιά Κωμωδία έως και την εμφάνιση του Πλαύτου και του Τερέντιου 34 στη ρωμαϊκή κωμική σκηνή. Οφείλουμε να κατανοήσουμε ότι η Αρχαία Κωμωδία εν γένει είναι ένας ζωντανός οργανισμός που συνεχώς μεταβάλλεται και σταδιακά εξελίσσεται σε συνάρτηση πάντα με τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες της εκάστοτε εποχής. Η Μέση Κωμωδία αποτελεί το συνδετικό κρίκο που διασφαλίζει τη συνοχή και τη συνέχεια της Αρχαίας Ελληνικής Κωμωδίας. Κληρονομεί και ταυτόχρονα κληροδοτεί τάσεις και μοτίβα, τροποποιεί τεχνικές της Παλαιάς Κωμωδίας και προοιωνίζεται τις μεταβολές της Νέας Κωμωδίας. Η ενότητα του κωμικού λογοτεχνικού είδους επιτυγχάνεται μέσα από τη διαρκή εξέλιξη 35. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να καταδείξει ότι η φιγούρα του στρατιώτη έφτασε στην πλήρη μορφή της στη Νέα Κωμωδία, μέσα από μια σταδιακή εξέλιξη με αφετηρία τους ποιητές της Παλαιάς Κωμωδίας. Παρακολουθώντας τη φιγούρα του στρατιώτη να εξελίσσεται θα αποδειχτεί ότι μέσα από την εξέλιξη και τη μεταβολή επιτυγχάνεται η συνοχή και η συνέχεια του κωμικού είδους. Μέσα από τις αναγνώσεις συγκεκριμένων χωρίων θα προσπαθήσω να αποδείξω ότι ο κωμικός ρόλος του στρατιώτη προσλαμβάνει τα τυπικά χαρακτηριστικά και αντιπροσωπεύει τις αξίες και τα ιδανικά της κάθε περιόδου. Οι δραματουργοί επεξεργάζονται με το δικό τους τρόπο τη μορφή του στρατιώτη και την προσαρμόζουν στις συνθήκες της εποχής τους. Ο κωμικός ρόλος του στρατιώτη στη Νέα Κωμωδία με τα γνωρίσματα που τον συνοδεύουν, δεν προέκυψε ξαφνικά αλλά ήταν αποτέλεσμα μιας εξελικτικής πορείας 33 Dover 1978, Denard 2007, Παπαχρυσοστόμου 2011,

12 8 που ξεκίνησε από τον 5 ο αιώνα π.χ. και κληροδοτήθηκε στους Ρωμαίους κωμωδιογράφους.

13 9 3. Κυρίως Μέρος 3.1. Παλαιά Κωμωδία Λάμαχος, ο μισθαρχίδης στρατηγός Το 431 π.χ. ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος, ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα του φόβου 36 που προκάλεσε στους Σπαρτιάτες η αυξανόμενη άνοδος της αθηναϊκής δύναμης μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων. Ένα χρόνο πριν, το 432 π.χ., είχε ψηφιστεί με εισήγηση του Περικλή το Μεγαρικό ψήφισμα, με το οποίο αποκλείονταν τα Μέγαρα από τα λιμάνια της Αθήνας και των συμμαχικών πόλεων. Τα Μέγαρα, εξαιτίας της οικονομικής καταστροφής που υπέστησαν, πίεσαν τη Σπάρτη να στραφεί εναντίον της Αθήνας 37. Όταν διδάσκονται οι Ἀχαρνῆς (425 π.χ.), διανύεται ήδη ο έβδομος χρόνος του πολέμου και συγκεκριμένα βρισκόμαστε στην πρώτη φάση του πολέμου (Αρχιδάμειος πόλεμος). Οι Πελοποννήσιοι εισβάλλουν στην Αττική, λεηλατούν και καταστρέφουν την αττική ύπαιθρο και τα αγροτικά προϊόντα 38. Η Αθήνα, εκτός από τον καταστροφικό λοιμό το 429 π.χ. που την έπληξε, δεν είχε ακόμα υποστεί κάποια παταγώδη πολεμική αποτυχία για να συνάψει ειρήνη με τους Σπαρτιάτες. Ο Κλέων, που διαδέχτηκε τον Περικλή το 429 π.χ. (θάνατος του Περικλή από τον λοιμό) στην πολιτική ηγεσία της δημοκρατικής παράταξης, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στον λαό 39 και υποστήριζε τη συνέχιση του πολέμου. Το 425 π.χ. οι Σπαρτιάτες ηττώνται από τους Αθηναίους στη Σφακτηρία και προτείνουν σύναψη ειρήνης. Η πρότασή τους όμως απορρίπτεται από την Αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου. Η κυριαρχία της Αθήνας στο Αιγαίο δεν είχε απειληθεί από τους Σπαρτιάτες, συνεπώς δεν είχαν λόγο σύναψης ειρήνης. Για τους περισσότερους Αθηναίους η εδραίωση της αθηναϊκής συμμαχίας ήταν πιο σημαντική από τη συνθηκολόγηση. Η αθηναϊκή κοινωνία μαστίζεται από τις εσωτερικές συγκρούσεις που πυροδοτούν οι δύο αντιμαχόμενες παρατάξεις : από τη μία πλευρά αυτοί που υπεραμύνονται μιας 36 Θουκ : τὴν μὲν γὰρ ἀληθεστάτην πρόφασιν, ἀφανεστάτην δὲ λόγῳ, τοὺς Ἀθηναίους ἡγοῦμαι μεγάλους γιγνομένους καὶ φόβον παρέχοντας τοῖς Λακεδαιμονίοις ἀναγκάσαι ἐς τὸ πολεμεῖν. 37 Όπως μάς παραδίδει ο Θουκυδίδης οι Σπαρτιάτες πρότειναν στους Αθηναίους να ανακαλέσουν το Μεγαρικό ψήφισμα και να σταματήσουν οι εχθροπραξίες. Η αδιαλλαξία όμως της Αθήνας οδήγησε στον πόλεμο. 38 Θουκ , 20, 21, Θουκ Κλέων ὁ Κλεαινέτου, ἀνὴρ δημαγωγὸς κατ ἐκεῖνον τὸν χρόνον ὢν καὶ τῷ πλήθει πιθανώτατος.

14 10 μετριοπαθούς και ήπιας πολιτικής τακτικής και από την άλλη πλευρά αυτοί οι οποίοι επιθυμούν να εκδικηθούν τους Σπαρτιάτες και να συνεχιστεί ο πόλεμος. Σε αυτό το πλαίσιο διαδραματίζεται η υπόθεση της αριστοφανικής κωμωδίας Ἀχαρνῆς. Οι Ἀχαρνῆς είναι η αρχαιότερη κωμωδία που μας σώζεται ακέραια, διδάχτηκε 40 στα Λήναια το 425 π.χ. και ο Αριστοφάνης κέρδισε το πρώτο βραβείο. Οι Αχαρνείς, οι οποίοι συγκροτούν το Χορό στην ομώνυμη κωμωδία, είναι οι κάτοικοι του δήμου Αχαρνέων, γνωστού για την παραγωγή κάρβουνου. Ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού της Αθήνας προερχόταν από τις Αχαρνές, όπως μας εξιστορεί και ο Θουκυδίδης 41. Οι κάτοικοι του δήμου έχουν εγκαταλείψει εξαιτίας των επιδρομών των Λακεδαιμονίων τα σπίτια τους, τη γη τους και έχουν κλειστεί στα τείχη της Αθήνας σε άθλιες συνθήκες επιβίωσης. Ο Δικαιόπολης 42, ένας αγρότης από τις Αχαρνές αγανακτισμένος από τον πόλεμο, προσπαθεί να πείσει τους συνδημότες του να συνάψουν ειρήνη με τη Σπάρτη. Οι συνδημότες του είναι θετικοί στη συνέχιση του πολέμου διότι είναι απηυδισμένοι από τις συνεχόμενες επιδρομές των Σπαρτιατών και διψούν για εκδίκηση. Στη σκηνή, ως υπέρμαχος της συνέχισης του πολέμου, εμφανίζεται μια πολεμοχαρής φιγούρα: ο στρατηγός Λάμαχος. Ο Λάμαχος, όπως παρουσιάζεται στους Ἀχαρνῆς, θεωρείται ο πρόδρομος του αλαζόνα στρατιώτη στην κωμική ευρωπαϊκή θεατρική σκηνή 43. Ο Λάμαχος συνιστά την πρώιμη έκφανση αυτής της φιγούρας, που θα εξελιχθεί πλήρως στον αλαζόνα στρατιώτη στη Μέση και τη Νέα Κωμωδία. Όμως, όπως προαναφέρθηκε στην Εισαγωγή, ο Αριστοφάνης ενδεχομένως κληρονόμησε αυτή τη φιγούρα από την προγενέστερη παράδοση, τη διαμόρφωσε με βάση τη δική του εποχή και τις δραματουργικές του σκοπιμότητες και την κληροδότησε στη Μέση και στη Νέα 40 Υπόθεση 1: ἐδιδάχθη ἐπὶ Εὐθύνου ἄρχοντος ἐν Ληναίοις διὰ Καλλιστράτου. Διὰ Καλλιστράτου είχαν επίσης διδαχτεί και οι δύο προγενέστερες κωμωδίες του Αριστοφάνη, Δαιταλείς, 427 π.χ. και Βαβυλώνιοι, 426 π.χ. 41 Θουκ. 2.20: ἅμα δὲ καὶ οἱ Ἀχαρνῆς μέγα μέρος ὄντες τῆς πόλεως (τρισχίλιοι γὰρ ὁπλῖται ἐγένοντο). 42 Πρόκειται για ὁμιλοῦν ὄνομα, δηλώνει δηλαδή την ιδιότητα του κατόχου του. Συγκεκριμένα εδώ δηλώνει τη δικαιοσύνη για την πόλη του. Τα ονόματα των χαρακτήρων στις κωμωδίες του Αριστοφάνη εξυπηρετούν τις δραματουργικές του σκοπιμότητες, αποτελούν επινοήσεις του και περιέχουν στην ετυμολογία τους μια κωμικο-ειρωνική χροιά που συνδέει το όνομα με τον κάτοχό του. Το όνομα του Δικαιόπολη ίσως να αποτελεί μια νύξη του ποιητή για την έλλειψη δικαιοσύνης στην Αθήνα. Επιπλέον, οι πρωταγωνιστές της αριστοφανικής κωμωδίας καθυστερούν να αποκαλύψουν το όνομά τους στους συμπρωταγωνιστές τους και στο κοινό, όπως στους Ἀχαρνῆς ο Δικαιόπολης αποκαλύπτει το όνομά του για πρώτη φορά στο στίχο 406. Olson 1992, , Halliwell 1984, 10.

15 11 κωμωδία. Ο Λάμαχος, γιος του Ξενοφάνη 44, πιθανόν από την Οἰνηΐδα φυλή 45, ήταν ιστορικό πρόσωπο της Αθήνας του 5 ου αιώνα π.χ. Υπήρξε στρατηγός και είχε λάβει μέρος σε πολλές πολεμικές επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου 46. Συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις 47 και υπέγραψε την Ειρήνη του Νικία το 421 π.χ. Ο Λάμαχος ήταν ένας εκ των στρατηγών που είχαν επιλεχθεί να συμμετάσχουν στη Σικελική εκστρατεία μαζί με τον Αλκιβιάδη και τον Νικία. Μάλιστα σκοτώθηκε 48 εν ώρα καθήκοντος εναντίον των Συρακούσιων στη Σικελία το 414 π.χ. Μετά τον θάνατό του ο Αριστοφάνης αναφέρεται σε αυτόν με μεγαλύτερη εκτίμηση 49, στις Θεσμοφοριάζουσες ( ) και στους Βατράχους (1039). Ο αριστοφανικός Λάμαχος διαφέρει πολύ από τον θαρραλέο στρατηγό που σκοτώθηκε για την πατρίδα του στη Σικελία. Ο κωμικός ποιητής τον σκιαγραφεί ως έναν επηρμένο, φιλοπόλεμο στρατιωτικό που αρέσκεται σε μάχες και συμμετέχει σε διπλωματικές αποστολές για κερδοσκοπικούς λόγους ( μισθαρχίδης, 597 ). Το όνομά του ίσως αποτέλεσε έναν από τους παράγοντες που ώθησαν τον Αριστοφάνη να τον σατιρίσει διότι παραπέμπει σε πολεμικά συμφραζόμενα και ο κωμωδιογράφος μπορεί να το εκμεταλλευτεί για ετυμολογικά αστεία και λογοπαίγνια 50. Το όνομά του είναι ὁμιλοῦν και αποτελείται από δύο μέρη. Το δεύτερο μέρος προέρχεται από το ρήμα μάχομαι. Το πρώτο μέρος, όμως, προκαλεί προβληματισμό και έχουν προταθεί τρεις απόψεις: ή ότι προέρχεται από το επιτατικό πρόθεμα λᾱ-, ή από τη λέξη λαός ή από το δωρικό ρήμα λάω. Στην πρώτη περίπτωση σημαίνει κάποιον που είναι σε μεγάλο βαθμό φιλοπόλεμος και πολεμοχαρής. Η ετυμολογία από το λαός σημαίνει κάποιον που προασπίζεται το πλήθος 51, ενώ η τρίτη περίπτωση σημαίνει κάποιον που επιθυμεί τη μάχη Θουκ Χρηστίδης 2009, 197, Sidwell 2009, Θουκ Θουκ Ο Λάμαχος, πολεμώντας στην πρώτη γραμμή και αντιλαμβανόμενος ότι η αριστερή πτέρυγα του στρατεύματος είχε υποχωρήσει, έσπευσε σε βοήθεια μαζί με λιγοστούς άνδρες. Το ιππικό όμως των Συρακούσιων τους απομόνωσε, τους περικύκλωσε και τους σκότωσε. Θουκ Olson 2002, Konstantakos 2016, Larsen 1946, Πλάτωνος 2020, 275, Χρηστίδης 2009, 29.

16 12 Η φιλοπόλεμη μερίδα του Χορού προσκαλεί τον Λάμαχο με την επίκληση ἰώ Λάμαχε. Το επιφώνημα ἰώ χρησιμοποιείται κυρίως στην τραγωδία 53 σε στιγμές υψηλού συναισθηματικού πάθους, όταν δηλαδή διαδραματίζεται κάτι φοβερό ή συγκινητικό ή ως μέρος μιας επίκλησης για βοήθεια, όπως συμβαίνει εδώ, συνήθως από κάποιον θεό. Δίνεται, λοιπόν, η εντύπωση στους θεατές ότι κάποιο πρόσωπο φοβερό πρόκειται να εμφανιστεί στη σκηνή. Επιπλέον, ο Χορός τον αποκαλεί γοργολόφα (567), ένα επίθετο που χρησιμοποιείται για το τρομερό λοφίο της θεάς Αθηνάς στους Ἱππῆς στο στίχο Ενδεχομένως, συνιστά και μια προληπτική νύξη για την εμφάνιση του λοφίου και της ασπίδας με τη Γοργόνα που φέρει ο Λάμαχος 54. Η χρήση της μετοχής φανείς στον ίδιο στίχο παραπέμπει στις επιφάνειες των θεών 55. Στους στίχους ουσιαστικά έχουμε την παρωδία μιας προσευχής για θεϊκή βοήθεια, στην οποία ο Λάμαχος συγκρίνεται με θεό 56. Η είσοδος του Λάμαχου στη σκηνή είναι επιβλητική, όχι μόνο εξαιτίας του γεμάτου στόμφου και μεγαλοπρέπειας λόγου του, αλλά και της εντυπωσιακής του εμφάνισης. Η περικεφαλαία του είναι πλούσια διακοσμημένη με τριπλό λοφίο 57 το οποίο περιλαμβάνει ένα εξαιρετικά μεγάλο ζευγάρι φτερών στρουθοκαμήλου (1103, 1105, 1182). Προφανώς, ο Αριστοφάνης θέλει να διογκώσει τη φιγούρα του αγριωπού και κομπορρήμονα στρατηγού με την επίδειξη των εντυπωσιακών του εξαρτημάτων. Ο Δικαιόπολης ειρωνικά διερωτάται αν το φτερό προέρχεται από το πτηνό κομπολάκυθο 58 (589). Άλλο ένα εντυπωσιακό εξάρτημα της στολής του Λάμαχου είναι η ασπίδα του, 53 Σοφ. Οἰδ Τυρ. (1186, ), Ἀντ. (850, 863), Εὐρ. Ὀρ. (1465), Μηδ. (96,115), Ἱππ. (365, 569, 1147), Ἑκαβ. (1090), Ἑλέν. (362, 335), Αἰσχ. Πέρ. (908,974,1004), Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας. (87, 97, 166, 173). 54 Olson 2002, Olson 2002, Konstantakos 2016, Συνήθως, το λοφίο ήταν ξεχωριστό τμήμα από την περικεφαλαία, ενωνόταν με το κράνος μέσω ενός ιμάντα ( Ἰλ , ) και κατασκευαζόταν από τρίχες αλόγου ( Ἰλ , 6.469). Τα φτερά τοποθετούνταν για επίδειξη αίγλης και δύναμης, αλλά ήταν εύκολο να χαθούν ή να αποκολληθούν. Olson 2002, Πρόκειται για επινοημένο πτηνό, σύνθετη λέξη από το ουσιαστικό κόμπος, που δηλώνει τον κομπασμό του στρατηγού, και από τη λέξη λήκυθος που σημαίνει κανάτα, της οποίας αν φυσήξεις τον κενό εσωτερικό χώρο βγάζει κούφιο ήχο. Χρηστίδης 2009, 202. Ο Αριστοφάνης παρωδεί τον κομπορρήμονα στρατηγό, οπτικοποιώντας την αλαζονική του συμπεριφορά μέσα από τη χρήση σκηνικών αντικειμένων όπως το πτίλον (585) στην περικεφαλαία του. Κεραμάρη 2019,134.

17 13 διακοσμημένη 59 με το έμβλημα της Γοργόνας. Η Γοργώ 60 προσέδιδε έναν αποτροπαϊκό τόνο στην ασπίδα και συμβόλιζε την προστασία κατά της κακής τύχης 61. Η ασπίδα 62 αποτελούσε σημαντικό αμυντικό όπλο για τους οπλίτες. Το μέγεθός 63 της όφειλε να καλύπτει και να προστατεύει το μεγαλύτερο μέρος του σώματος των πολεμιστών 64. Εκτός από τις συνεχείς αναφορές στη γοργοστολισμένη ασπίδα του Λάμαχου στους Ἀχαρνῆς, η ασπίδα του μνημονεύεται και στην Εἰρήνη (473-4). Ενδεχομένως, ο στρατηγός Λάμαχος στην πραγματικότητα χρησιμοποιούσε μια ασπίδα με το αποτροπιαστικό κεφάλι της Γοργόνας, πιθανόν για να εκφοβίζει τους εχθρούς του και να προβάλλει τη δική του αρρενωπότητα και αγριότητα. Παρουσιάζεται στο κοινό σαν ένας δεύτερος Περσέας που θα μετατρέψει τους εχθρούς του σε πέτρα 65. Ο Δικαιόπολης ειρωνικά αποκαλεί τη μέδουσα Γοργώ που απεικονίζεται στην ασπίδα του στρατηγού Μορμόνα 66. Τη στρατιωτική περιβολή του εικάζουμε ότι συμπλήρωνε η φοινικίς ένα είδος στρατιωτικού μανδύα που φορούσαν οι Αθηναίοι και Σπαρτιάτες 67 αξιωματικοί στον πόλεμο 68. Η στρατιωτική αμφίεση του Λάμαχου έχει πολλές αντιστοιχίες με την ενδυμασία του ταξίαρχου 69 στην αριστοφανική κωμωδία Εἰρήνη (421 π.χ.) : ο ταξίαρχος δεν κατονομάζεται και δέχεται επίθεση από το Χορό στη δεύτερη παράβαση (1172-7). Όπως και ο Λάμαχος, ο ταξίαρχος φορά μια εντυπωσιακή 59 Από την αρχαϊκή εποχή η ασπίδα ήταν εξωτερικά διακοσμημένη με κάποιο ἐπίσημα, συνήθως με κάποιο γοργόνειο ή την προτομή κάποιου ζώου, που αποτελούσε το προσωπικό ή οικογενειακό έμβλημα του ιδιοκτήτη και χρησίμευε για την αναγνώρισή του. Steinhauer 2005, Ἰλ : τῇ δ ἐπὶ μὲν Γοργὼ βλοσυρῶπις ἐστεφάνωτο δεινὸν δερκομένη, περὶ δὲ Δεῖμός τε Φόβος τε. Περιγράφεται η ασπίδα του Αγαμέμνονα, η οποία ήταν διακοσμημένη με τη Γοργώ. 61 Flacelière 2005, Πασίγνωστη είναι, βέβαια, η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα. Ἰλ Η διάμετρος της ασπίδας διακυμαίνεται από 0,80 μέχρι 1,00 μέτρο. Steinhauer 2005, Το βάρος της ασπίδας υπολογίζεται σε οχτώ μέχρι δέκα κιλά γεγονός που ανάγκαζε τους στρατιώτες να την εγκαταλείψουν σε περίπτωση αναγκαστικής υποχώρησης. Επίσης, διέθεταν δούλους για τη μεταφορά της στις πορείες και χρησιμοποιούσαν μια βάση, κιλλίβας, για να τη στηρίζουν όταν τη στίλβωναν, όπως παρατηρούμε στους στίχους Την ασπίδα τη γυάλιζαν με λάδι, όπως προτρέπει ο Λάμαχος τον δούλο του (1128). Η στίλβωση των στρατιωτικών εξαρτημάτων πριν από τη μάχη ήταν ένας τρόπος να φαντάζουν πιο τρομακτικά στους αντιπάλους. Olson 2002, 343. Επιπλέον, η ασπίδα φυλασσόταν σε ειδική θήκη, σάγμα, (τίς Γοργόν' ἐξήγειρεν ἐκ τοῦ σάγματος; 574), όπως φυλασσόταν κάθε ακριβός στρατιωτικός εξοπλισμός (1109, ). 65 Cornford 1993, Μυθολογικό τέρας που επικαλούνταν στην αρχαιότητα για να εκφοβίζουν τα παιδιά (Ξεν. Ἑλλ , Αριστοφ. Εἰρ.474). Έτσι χλευάζει και ο Δικαιόπολης τον τρόμο που του προκαλεί η ασπίδα με το φρικιαστικό κεφάλι της Γοργόνας. 67 Σε αντίθεση με την Αθήνα, όπου πορφυρό χιτώνα φορούσαν μόνο οι αξιωματούχοι, στη Σπάρτη και οι οπλίτες είχαν πορφυρούς χιτώνες για να μην ξεχωρίζει το αίμα. Flacelière 2005, Το χρώμα του υφάσματος ήταν ερυθρό ή ιώδες αφού προερχόταν από τον αδένα της πορφύρας, κογχύλι που ανιχνεύεται στις ακτές της Φοινίκης. Πλάτωνος 2020, 275. Τη φοινικίδα τη συναντάμε και σε άλλα έργα του Αριστοφάνη στην Εἰρήνη ( ) και στη Λυσιστράτη (1140). 69 Για ανάλυση του αξιώματος βλ. υπ. 75.

18 14 στολή, κράνος με τρία λοφία τρεῖς λόφους ἔχοντα (1173) και πορφυρό μανδύα ισχυριζόμενος ότι προέρχεται από τη Σαρδηνία: φοινικίδ ὀξεῖαν πάνυ,/ ἣν ἐκεῖνός φησιν εἶναι βάμμα Σαρδιανικόν (1173-4). Ενώ όμως επαίρεται για το θάρρος του την ώρα του καθήκοντος, φοβάται και είναι ο πρώτος που αποχωρεί από τη μάχη. Ο τρόμος του μάλιστα είναι τόσο μεγάλος που αφοδεύει λερώνοντας τη στολή, η οποία αλλάζει χρώμα 70 : βέβαπται βάμμα Κυζικηνικόν (1176). Αναντίλεκτα, η ενδυμασία του Λάμαχου άρμοζε στο υψηλό στρατιωτικό του αξίωμα και το κοινό μπορούσε να αντιληφθεί ότι μια εξέχουσα προσωπικότητα της αθηναϊκής κοινωνίας εισβάλλει στη σκηνή. Η ένδυσή του αντανακλά την αλαζονεία του και τη διογκωμένη στρατιωτική του ικανότητα. Τα υπερβολικά εξαρτήματα της στολής του προσδίδουν έντονη κωμικότητα και καθιστούν τον Λάμαχο αστείο μπροστά στα μάτια των θεατών. Η κωμική αυτή αμφίεση ενός γνωστού στρατιωτικού της Αθήνας προκαλούσε αναμφισβήτητα γέλιο στο ακροατήριο, ενεργοποιώντας την κωμική λειτουργία της αυτοκατάφασης 71. Ένα ακροατήριο που απαρτίζεται από Αθηναίους πολίτες που είναι ταυτόχρονα και οπλίτες. Η διττή αυτή ιδιότητα των Αθηναίων πολιτών εξυπηρετεί έναν από τους δραματικούς σκοπούς του κωμωδιογράφου. Σύμφωνα με τον Halliwell, στόχος του κωμωδιογράφου ήταν να γελοιοποιήσει έναν γνωστό στρατηγό για να ανασύρει στην επιφάνεια τα καταπιεσμένα συναισθήματα κυνισμού που τους προκαλούσε ο αρχηγός τους 72. Είναι αμφίβολο αν το 425 π.χ. ο Λάμαχος ως ιστορικό πρόσωπο, κατείχε το αξίωμα του στρατηγού. Πάντως ο αριστοφανικός Λάμαχος αυτοαποκαλείται στρατηγός 73 στο στίχο 593. Το 424 π.χ. ηγήθηκε, ως στρατηγός μιας στρατιωτικής αποστολής με δέκα πλοία στον Εύξεινο Πόντο, όπως μας πληροφορεί ο Θουκυδίδης 74. Μολονότι ο Λάμαχος αναγνωρίζει τον εαυτό του ως στρατηγό εντούτοις στο στίχο 1073 φαίνεται 70 Αναφορά στο φόβο που προκαλεί η μάχη με συνέπεια την αφόδευση έχουμε και στους Ἱππῆς (1057): ἀλλ' οὐκ ἂν μαχέσαιτο χέσαιτο γάρ, εἰ μαχέσαιτο. 71 Η αυτοκατάφαση αφορά την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης του ατόμου που πραγματοποιείται μέσα από τη διακωμώδηση ανώτερων του ( π.χ. θεοί, πολιτικοί). Για περαιτέρω ανάλυση του όρου βλ. Dover 1978, 57, Halliwell 1984, ταυτὶ λέγεις σὺ τὸν στρατηγὸν πτωχὸς ὤν; 74 Θουκ :Τοῦ δ αὐτοῦ θέρους τῆς Ἀντάνδρου ὑπὸ τῶν Μυτιληναίων, ὥσπερ διενοοῦντο, μελλούσης κατασκευάζεσθαι, οἱ τῶν ἀργυρολόγων νεῶν Ἀθηναίων στρατηγοὶ Δημόδοκος καὶ Ἀριστείδης, ὄντες περὶ Ἑλλήσποντον (ὁ γὰρ τρίτος αὐτῶν Λάμαχος δέκα ναυσὶν ἐς τὸν Πόντον ἐσεπεπλεύκει).

19 15 ότι υπάρχουν ανώτεροι αξιωματούχοι στην ιεραρχία στους οποίους ο Λάμαχος οφείλει να υποταχθεί και να υπακούσει τις εντολές τους. Ένα ενδεχόμενο είναι να κατέχει το αξίωμα του στρατηγού, απλά να εννοούνται οι υπόλοιποι στρατηγοί και όχι απαραίτητα να ανήκει ο ίδιος σε μια κατώτερη θέση της στρατιωτικής ιεραρχίας. Σε αυτή την περίπτωση το ρήμα ἐκέλευον έχει έναν τόνο προτροπής, παρά προσταγής 75. Μια ακόμα ερμηνεία είναι να έχει εκλεγεί στρατηγός όμως, να μην έχει πραγματοποιηθεί η επίσημη ανάληψη του καθήκοντός του. Ο Larsen 76 αναφέρει ότι μπορεί να χαρακτηρίζεται ως στρατηγός, αλλά του αρμόζει περισσότερο το αξίωμα του ταξίαρχου 77. Αυτό υποδηλώνεται από την εντολή που λαμβάνει από τους στρατηγούς για την αποστολή του και από την αναφορά του Χορού ότι διοικεί λόχους. Άλλωστε, εφόσον γνωρίζουμε ότι το 424 π.χ. διετέλεσε στρατηγός, δεν είναι απίθανο να κατείχε ένα χρόνο πρωτύτερα το ακριβώς κατώτερο αξίωμα στη στρατιωτική ιεραρχία. Ενδεχομένως, βέβαια, να πρόκειται για ένα τέχνασμα του Αριστοφάνη προς ενίσχυση του κωμικού στοιχείου προσδίδοντας κύρος στο Λάμαχο μέσω του αξιώματος του στρατηγού, τον καθιστά ακόμα πιο γελοίο στα μάτια των θεατών στη διαδικασία ταπείνωσής του από τον Δικαιόπολη. Για τον Αθηναίο πολίτη η εκπλήρωση του στρατιωτικού καθήκοντος είναι ιδιαιτέρως σημαντική και άρρηκτα συνυφασμένη με την κοινωνική του θέση. Ο πολίτης οπλίτης 78 ταυτίζονται ο Αθηναίος είναι ένας φιλόπατρις πολίτης ο οποίος συνειδητά συμμετέχει ενεργά στα πολιτικά και στρατιωτικά δρώμενα ωθούμενος από την αγάπη για την πόλη του 79. Το αίσθημα υπακοής στους νόμους, ο σεβασμός και η αφοσίωση στους θεσμούς της πολιτείας καθιστούν τον Αθηναίο πολίτη φιλόπολι. Ο στρατηγός Νικίας διά στόματος του Θουκυδίδη 80 τονίζει: ἄνδρες γὰρ πόλις, καὶ οὐ τείχη οὐδὲ νῆες ἀνδρῶν κεναί επισημαίνοντας ότι το πλήθος των ανδρών που μάχονται υπέρ πατρίδος συνιστούν την 75 Olson 2002, Larsen 1946, Οι ταξίαρχοι ήταν δέκα, ένας εκλεγόταν από κάθε φυλή και διαδέχτηκαν τους στρατηγούς στη διοίκηση των οπλιτών κάθε φυλής. Οι ταξίαρχοι όριζαν τους αρχηγούς του λόχου (λοχαγούς), Αριστ. Α.Π, 61.3: χειροτονοῦσι δὲ καὶ ταξιάρχους δέκα, ἕνα τῆς φυλῆς ἑκάστης: οὗτος δ ἡγεῖται τῶν φυλετῶν καὶ λοχαγοὺς καθίστησιν. Επίσης οι κατάλογοι των οπλιτών τηρούνται κατά φυλήν από τον ταξίαρχο, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την επιλογή των πολιτών για επιστράτευση. 78 Κάθε Αθηναίος πολίτης από δεκαοχτώ μέχρι εξήντα ετών μπορούσε να υπηρετήσει ως οπλίτης, αρκεί να ήταν σε θέση να αγοράσει και να συντηρεί με δικά του έξοδα τον απαραίτητο στρατιωτικό εξοπλισμό. Οι τα ὅπλα παρεχόμενοι ήταν εγγεγραμμένοι στο ληξιαρχικὸν γραμματεῖον, τον κατάλογο από τον οποίο επιλέγονται οι πολίτες που μπορούν να επιστρατευτούν. Οι οπλίτες χωρίζονταν σε λόχους και ο ταξίαρχος ανέθετε τη διοίκησή τους στους λοχαγούς. Olson 2002, Παπαχρυσοστόμου 2014, Θουκ

20 16 πόλη και όχι απλά τα τείχη και τα πλοία. Η σπουδαιότητα της στρατιωτικής υπηρεσίας και η φιλοπατρία για τους Αθηναίους φαίνεται και από τον όρκο που έδιναν οι έφηβοι 81 οπλίτες να τιμούν και να μη ντροπιάσουν τα όπλα τους και την πατρίδα τους 82. Η αθηναϊκή δημοκρατία είχε μεριμνήσει επί των πολεμικών ζητημάτων με την εκλογή των αρμόδιων αρχόντων. Το δημοκρατικό πολίτευμα αποκρυσταλλώθηκε με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη κατά την περίοδο 508/7-501/ Ο προκάτοχός του Σόλωνας είχε θέσει ισχυρά δημοκρατικά θεμέλια 84, τα οποία με τις κλεισθένιες μεταρρυθμίσεις οδήγησαν το πολίτευμα των Αθηνών σε ακόμα πιο δημοκρατικά μονοπάτια 85. Μία από τις ρηξικέλευθες καινοτομίες 86 που εισηγήθηκε ο Κλεισθένης είναι η εκλογή των Δέκα Στρατηγών 87, οι οποίοι εξελέγησαν για πρώτη φορά το 501 π.χ. και ετίθεντο υπό τη διοίκηση του Πολέμαρχου 88. Το 487/6 π.χ. θεσπίστηκε μια ακόμα ριζοσπαστική μεταρρύθμιση η κλήρωση των αρχόντων. Οι στρατηγοί εξαιρέθηκαν από αυτή τη διαδικασία καταδεικνύοντας πόσο σημαντικό είναι το αξίωμα τους για την ασφάλεια και την ακεραιότητα της πόλης, αλλά και πόσο 81 Από δεκαοχτώ μέχρι είκοσι ετών διαρκούσε η στρατιωτική θητεία των εφήβων. Από είκοσι μέχρι πενήντα ετών οι Αθηναίοι πολίτες μπορούσαν να υπηρετήσουν είτε ως οπλίτες είτε ως ιππείς. Τέλος από την ηλικία των πενήντα μέχρι εξήντα ετών ονομάζονταν πρεσβύτατοι και μαζί με τους έφηβους και τους μέτοικους έμεναν πίσω να υπερασπιστούν τα σύνορα και τις οχυρές θέσεις της Αττικής. Flacelière 2005, «Οὐκ αἰσχυνῶ τὰ ἱερὰ ὅπλα οὐδὲ λείψω τὸν παραστάτην ὅπου ἂν στ<ο>ιχήσω ἀμυνῶ δὲ καὶ ὑπὲρ ἱερῶν καὶ ὁσίων καὶ ο<ὐ>κ ἐλάττω παραδώσω τὴν πατρίδα, πλείω δὲ καὶ ἀρείω κατά τε ἐμαυτὸν καὶ μετὰ ἁπάντων καὶ εὐηκοήσω τῶν ἀεὶ κραινόντων ἐμφρόνως καὶ τῶν θεσμῶν τῶν ἱδρυμένων καὶ οὓς ἂν τὸ λοιπὸν ἱδρύσωνται ἐμφρόνως ἐὰν δέ τις ἀναιρεῖ, οὐκ ἐπιτρέψω κατά τε ἐμαυτὸν καὶ μετὰ πάντων, καὶ τιμήσω ἱερὰ τὰ πάτρια. ἵστορες ο θεοὶ Ἄγλαυρος, Ἑστία, Ἐνυώ, Ἐνυάλιος Ἄρης καὶ Ἀθηνᾶ Ἀρεία, Ζεύς, Θαλλώ, Αὐξώ, Ἡγεμόνη, Ἡρακλῆς, ὅροι τῆς πατρίδος πυροί, κριθαί, ἄμπελοι, ἐλάαι, συκαῖ». (Λυκούργος, Κατά Λεωκράτους, 77). 83 Βλ. Ηρόδοτο : Κλεισθένης τε ὁ τὰς φυλὰς καὶ τὴν δημοκρατίην Ἀθηναίοισι καταστήσας. Για τον Κλεισθένη βλ. αναλυτικά Siewert 1982, Rausch 1999, Anderson 2003, Παπαχρυσοστόμου 2014, Στη σύγχρονη βιβλιογραφία υπάρχει και η άποψη ότι οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα μάλλον νομιμοποιούσαν και, κατά συνέπεια, διαιώνιζαν την αριστοκρατική κυριαρχία, παρά προλείαιναν το έδαφος για τη δημοκρατία. Σύμφωνα πάντα με την ίδια γραμμή σκέψης η συμμετοχή των θητών στην Εκκλησία του Δήμου δεν σήμαινε απαραίτητα συμμετοχή στην λήψη αποφάσεων, ακόμα και η ίδρυση ενός νέου δικαστηρίου (που πιθανώς να ήταν απλώς η Εκκλησία του Δήμου που συνεδρίαζε ως δικαστήριο) δεν περιόριζε απαραίτητα τη συλλογική ισχύ της ελίτ. Ober 2003, Για την επαναστατική αρχή της δημοκρατίας το 508 π.χ. βλ. Ober 2007, Για τη διαμάχη για την «έναρξη της δημοκρατίας» βλ. Cartledge 2007, Αριστ. Α.Π., 41.2: τρίτη δ ἡ μετὰ τὴν στάσιν ἡ ἐπὶ Σόλωνος, ἀφ ἧς ἀρχὴ δημοκρατίας ἐγένετο. τετάρτη δ ἡ ἐπὶ Πεισιστράτου τυραννίς. πέμπτη δ ἡ μετὰ τὴν τῶν τυράννων κατάλυσιν ἡ Κλεισθένους, δημοτικωτέρα τῆς Σόλωνος. 86 Το πιο ρηξικέλευθο στοιχείο των μεταρρυθμίσεων είναι η ανάμειξη τυχαίου δείγματος πληθυσμού στη δημιουργία των 10 φυλών, οι οποίες στην ουσία επανδρώνουν τα νέα πολιτικά όργανα που είναι οι φορείς της πολιτικής εξουσίας στη ριζοσπαστική και άμεση δημοκρατία. 87 Εκλεγόταν ένας στρατηγός από κάθε φυλή, με ετήσια θητεία και δυνατότητα επανεκλογής. 88 Ένας εκ των εννέα αρχόντων.

21 17 ιδιαίτερες γνώσεις και ικανότητες απαιτούνταν για την επιτυχημένη άσκησή του. Από τα μέσα του 5 ου αιώνα οι στρατηγοί εκλέγονταν, μέσω της χειροτονίας από τον αθηναϊκό δήμο ως ενιαίο σύνολο και όχι απαραίτητα ένας από την κάθε φυλή 89. Αυτό αποσκοπούσε στο να εκλέγονται οι πιο ικανοί, με τα κατάλληλα προσόντα, δεξιότητες και γνώσεις πολίτες για αυτή την εξέχουσα θέση. Ο Λάμαχος δύο φορές αναφέρει το ρήμα χειροτονοῦμαι ( 598, 607 ), για να τονίσει τον αξιοκρατικό τρόπο που ανήλθε στην εξουσία και τη διαφάνεια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, αποκαλούνταν στρατηγοί - αυτοκράτορες 90 από το Δήμο, ένας τίτλος που σημαίνει ότι μπορούν να παίρνουν την πρωτοβουλία να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο για να κερδίσουν ένα συγκεκριμένο σκοπό χωρίς όμως, να μην υποχρεούνται να λογοδοτήσουν για τις κινήσεις τους 91. Οι στρατηγοί αμείβονταν για τις μέρες μόνο που πολεμούσαν. Ο θεσμός της μισθοφοράς ή αντιμισθίας εισήχθη πρώτη φορά από τον Περικλή στα μέσα του 5 ου αιώνα π.χ. για τους πολίτες που συμμετείχαν ενεργά στα θεσμικά όργανα και τις πολιτικές δραστηριότητες της πολιτείας. Ο θεσμός αυτός σταδιακά γενικεύτηκε για όλους τους άρχοντες της πόλης. Σκοπός του θεσμού ήταν να μην αποκλείονται οι οικονομικά ασθενέστεροι από το να συμμετέχουν στα κοινά και να αναλαμβάνουν αξιώματα. Η μισθοφορά εδραίωσε ακόμα περισσότερο το δημοκρατικό πολίτευμα, του οποίου ο απώτατος σκοπός είναι η ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Όμως, όπως σε κάθε καινοτόμα και ριζοσπαστική μεταρρύθμιση υπάρχουν θιασώτες, υπάρχουν και πολέμιοι. Ιδιαίτερα, μετά το θάνατο του Περικλή, υπήρξαν επικριτές που υποστήριξαν ότι αυτό το σύστημα προωθεί τη θεσιθηρία οι πολίτες ασχολούνται αποκλειστικά με την κατοχή αξιωμάτων και εξελίσσονται σε κατά επάγγελμα υπαλλήλους του κράτους 92. Στον Περικλή αποδίδεται και η καθιέρωση του στρατιωτικού μισθού. Συγκεκριμένα, ο στρατιώτης λάμβανε τρεις οβολούς για την υπηρεσία του, οι λοχαγοί το διπλάσιο μισθό από τους στρατιώτες, οι ιππείς το τριπλάσιο και οι στρατηγοί το τετραπλάσιο, δηλαδή μέχρι και τέσσερις 89 Αριστ. Α.Π., 61.1: χειροτονοῦσι δὲ καὶ τὰς πρὸς τὸν πόλεμον ἀρχὰς ἁπάσας, στρατηγοὺς δέκα, πρότερον μὲν ἀφ ἑκάστης φυλῆς ἕνα, νῦν δ ἐξ ἁπάντων: καὶ τούτους διατάττουσι τῇ χειροτονίᾳ. 90 Fornara 1971, 31 και Θουκ : ἐψηφίσαντο ναῦς ἑξήκοντα πέμπειν ἐς Σικελίαν καὶ στρατηγοὺς αὐτοκράτορας Ἀλκιβιάδην τε τὸν Κλεινίου καὶ Νικίαν τὸν Νικηράτου καὶ Λάμαχον τὸν Ξενοφάνους. 91 Ο έλεγχος των Στρατηγών σχετικά με την ορθή και με συνέπεια άσκηση των καθηκόντων τους λάμβανε χώρα στην κύρια Εκκλησία κάθε Πρυτανείας (όπου διεξαγόταν σχετική ψηφοφορία). Παπαχρυσοστόμου 2014, Μπούρας 1986, 89.

22 18 δραχμές 93. Ο υψηλός μισθός των στρατηγών είναι εύλογος, αν αναλογιστούμε τη βαρύτητα της θέσης τους, ως αρχηγοί πολεμικών ζητημάτων και πόσο ευάλωτοι μπορούν να υπάρξουν ανά πάσα στιγμή και να κατηγορηθούν για μη σωστή διαχείριση σε τόσο κρίσιμες στιγμές. Το γεγονός ότι ο Λάμαχος λαμβάνει για τις υπηρεσίες του από το αθηναϊκό κράτος ένα μεγάλο ποσό ως μισθό δίνει το κίνητρο στον Αριστοφάνη να λοιδορήσει διά στόματος Δικαιόπολη όλους τους πολιτικούς που βρίσκονται στην εξουσία και κατηγορούνται ότι επωφελούνται από τον πόλεμο για να λαμβάνουν υψηλές θέσεις και δημόσιες αμοιβές. Ο Δικαιόπολης τού αποδίδει δύο χαρακτηρισμούς: σπουδαρχίδης (595) και μισθαρχίδης (597) επιδιώκοντας να τον στιγματίσει ως θεσιθήρα και ως έναν άνθρωπο που επιθυμεί τη συνέχιση του πολέμου μόνο για να αντλεί πόρους από το κράτος. Ο Δικαιόπολης τον κατηγορεί ότι ανήκει στην κατηγορία των πολιτών που απομυζούν την πόλη και εκμεταλλεύονται τον πόλεμο για να εξασφαλίσουν προσωπικό κέρδος αδιαφορώντας για το κοινό καλό. Μάλιστα, ο ίδιος ο Δικαιόπολης χαρακτηρίζει τον εαυτό του στρατωνίδη (596), έναν απλό, δηλαδή, πολίτη που στρατεύεται και υπηρετεί στην πρώτη γραμμή σε αντίθεση, με τον Λάμαχο και εν γένει τη φιλοπόλεμη παράταξη, που αποφεύγουν το αληθινό πεδίο της μάχης (διαδεδρακότας 601), και επιδιώκουν να διορίζονται σε διπλωματικές αποστολές 94 σε απομακρυσμένα εδάφη για να λαμβάνουν υψηλές αμοιβές 95 και να αποστασιοποιούνται από το πεδίο της μάχης. Η απουσία νεαρών ανδρών λόγω των διπλωματικών αποστολών αύξανε το ποσοστό των ηλικιωμένων ανδρών στα τάγματα 96. Μάλιστα, ο Δικαιόπολης διερωτάται ( ) για ποιον λόγο αποκλείονται από τα αξιώματα της πόλης και τις διπλωματικές αποστολές απλοί πολίτες, όπως οι συνδημότες του και ευνοούνται συνεχώς τα ίδια πρόσωπα 97. Ο Δικαιόπολης στον λόγο του απαριθμεί παραδείγματα καιροσκοπισμού στην αθηναϊκή δημοκρατία, ενώ ο Λάμαχος κάνει διττή αναφορά στη διαδικασία της χειροτονίας, με τον Δικαιόπολη να του απαντά κόκκυγές γε τρεῖς (598), σατιρίζοντας το πόσο 93 Παπαχρυσοστόμου 2020α, Οι πρεσβείες ήταν διπλωματικές αποστολές σε πιθανούς συμμάχους με σκοπό την εξασφάλιση στρατιωτικής ή οικονομικής βοήθειας. Konstantakos 2016, Μισθοφοροῦντας τρεῖς δραχμὰς (602). 96 ταῦτ οὖν ἐγὼ βδελυττόμενος ἐσπεισάμην, ὁρῶν πολιοὺς μὲν ἄνδρας ἐν ταῖς τάξεσιν, νεανίας δ οἵους σὺ διαδεδρακότας ( ). 97 Το ερώτημά του είναι άτοπο, αφού για την ανάληψη του στρατηγικού αξιώματος απαιτούνται απαραίτητες αρετές και κατάλληλα προσόντα και δεν μπορεί να γίνει μια άκριτη και τυχαία επιλογή μέσω κλήρωσης από το σύνολο των πολιτών.

23 19 ευάριθμο ήταν το εκλογικό σώμα που τον εξέλεξε 98. Επιπλέον, στους στ ο Δικαιόπολης υπαινίσσεται ότι ο Λάμαχος έχει χρέη 99 και επιδιώκει υψηλά αξιώματα για την εξόφληση των χρεών του. Στον χειμαρρώδη λόγο του Δικαιόπολη, ο Λάμαχος απαντά λακωνικά (598, 607), μη μπορώντας να αναμετρηθεί λεκτικά με τον αντίπαλό του και αγανακτισμένος επικαλείται την αθηναϊκή δημοκρατία: ὦ δημοκρατία, ταῦτα δῆτ ἀνασχετά; (618). Φαίνεται ότι διακατέχεται από δημοκρατικά αισθήματα και ξεσπά, όταν ο Δικαιόπολης αμφισβητεί την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Μη δυνάμενος να αντικρούσει ρητά τις αιτιάσεις του αντιπάλου του στο τέλος της πρώτης σκηνικής εμφάνισης του, ο κομπορρήμων στρατηγός αποχωρεί, υπερηφανευόμενος ότι θα κατατροπώσει τους Πελοποννήσιους εχθρούς σε στεριά και σε θάλασσα. Το γεγονός ότι με κάθε είδους δύναμη στη διάθεσή του θα πατάξει τους εχθρούς συνηγορεί στην άποψη ότι ο Λάμαχος κατείχε το αξίωμα του στρατηγού παρά του ταξίαρχου 100, καθώς αρμόζει σε έναν στρατηγό η διοίκηση στρατού ξηράς και στόλου. Βέβαια, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, καθώς συνιστά επισφαλές εγχείρημα η κατά λέξη ερμηνεία τέτοιου είδους διατυπώσεων στα κωμικά μας κείμενα. Στο λεξιλόγιό του ο στρατηγός Λάμαχος χρησιμοποιεί στρατιωτική ορολογία (572) πολεμιστηρίας, τονίζει ότι είναι πρόθυμος να συνδράμει (573) βοηθεῖν και αναφέρει την ομηρική λέξη κυδοιμὸν (573) 101. Ο Αριστοφάνης δανείζεται τον όρο από την υψηλή ηρωική ποίηση, η οποία προβάλλει το πρότυπο του ιδανικού ήρωα-πολεμιστή και την εκμεταλλεύεται για τους σατιρικούς του σκοπούς. Μάλιστα, στη συνέχεια του έργου ο Αριστοφάνης παίρνει άφθονα λεξιλογικά δάνεια από την επική ποίηση, όταν ο δούλος του Λάμαχου αναφέρει τα εξής: ὁ δεινός, ὁ ταλαύρινος 102, ὃς τὴν Γοργόνα πάλλει, κραδαίνων τρεῖς κατασκίους λόφους ( ). Του προσδίδει το επίθετο 98 Παπαχρυσοστόμου 2020α, Ο Πλούταρχος, Νικ αναφέρει ότι ο Λάμαχος ήταν φτωχός και οι Αθηναίοι συνέδραμαν ένα μικρό χρηματικό ποσό για τα ρούχα του και τα σανδάλια του: ὁ δὲ Λάμαχος ἦν μὲν ἀνδρώδης καὶ δίκαιος ἀνὴρ καὶ τῇ χειρὶ χρώμενος ἀφειδῶς κατὰ τὰς μάχας, πένης δὲ τοσοῦτον καὶ λιτός, ὥστε καθ ἑκάστην στρατηγίαν ἀπολογίζεσθαι τοῖς Ἀθηναίοις μικρὸν ἀργύριον εἰς ἐσθῆτα καὶ κρηπῖδας ἑαυτῷ. 100 Olson 2002, Ομηρικός όρος για τη ταραχή της μάχης Ἰλ Ο Κυδοιμὸς προσωποποιείται ως σύντροφος της Ἐνυοῦς καὶ της Ἔριδος, Ἰλ , Επίσης στην Εἰρήνη ο Κυδοιμὸς παρουσιάζεται ως ακόλουθος του Πολέμου (255). 102 Ακριβώς τα ίδια επίθετα χρησιμοποιεί ο Τρυγαίος στην Εἰρήνη για να περιγράψει τον Πόλεμο ( ): ἆρ οὗτός ἐστ ἐκεῖνος ὃν καὶ φεύγομεν, ὁ δεινός, ὁ ταλαύρινος, ὁ κατὰ τοῖν σκελοῖν;

24 20 ταλαύρινος 103 (964), ένα επίθετο που φέρει ο θεός Άρης στην Ἰλιάδα 104 και τις ομηρικές λέξεις πάλλει, κραδαίνων που συναντάμε πολλάκις στην Ἰλιάδα. Ο Δικαιόπολης απευθύνεται στον Λάμαχο με τα εξής λόγια: ὦ Λάμαχ ἥρως, τῶν λόφων καὶ τῶν λόχων 105 (575). Ο τόνος του Δικαιόπολη είναι προφανώς σαρκαστικός και δεν απευθύνεται στον Λάμαχο με θαυμασμό και σεβασμό. Η ειρωνική προσφώνηση ἥρως ίσως πηγάζει από τη λαμπερή πανοπλία του, αλλά και από την ετοιμότητά του να πολεμήσει 106. Εν συνεχεία, εκτυλίσσεται μια στιχομυθία μεταξύ του υπερφίαλου στρατηγού και του Δικαιόπολη, με τον τελευταίο να γίνεται ιδιαίτερα εριστικός και προκλητικός απέναντι στον Αθηναίο στρατηγό. Ο Λάμαχος με απειλητική διάθεση απορεί πώς κάποιος πτωχὸς (578) τολμά να του απευθύνει τον λόγο. Ο Δικαιόπολης προσποιείται ότι έχει τρομοκρατηθεί από τη θέα των όπλων του, κυρίως από την τρομερή ασπίδα του, την οποία του ζητάει να διώξει μακριά του και να την αφήσει στο έδαφος γυρισμένη ανάποδα ( ). Αμέσως μετά ζητάει να του δώσει από το περίτεχνο κράνος ένα φτερό με το οποίο ο Δικαιόπολης ετοιμάζεται να κάνει εμετό ( ). Η γελοιοποίηση του Λάμαχου σε αυτούς τους στίχους έγκειται όχι μόνο στο ότι υπακούει και εκτελεί με απόλυτη προθυμία και χωρίς να φέρει αντιρρήσεις τις εντολές του αγρότη, αλλά και στο γεγονός ότι απογυμνώνεται σταδιακά από τα εμβληματικά του σύμβολα. Η ακούσια απογύμνωση συμβαίνει, όταν ένας κωμικός χαρακτήρας απογυμνώνει κάποιον άλλον είτε ασκώντας σωματική δύναμη είτε με προφορικές εντολές, με αποτέλεσμα ο απογυμνωμένος χαρακτήρας να στιγματίζεται και να νιώθει ότι βρίσκεται σε μια χαμηλότερη συνήθως κοινωνικά θέση 107. Ο Δικαιόπολης αφαιρεί από την πανοπλία του Λάμαχου τα εμφανώς πιο περίτεχνα και εντυπωσιακά μέρη της το φτερό από το λοφίο και την ασπίδα. Μέσω της οπτικής σταδιακής αφαίρεσης τμημάτων της ενδυμασίας του, ο Λάμαχος βιώνει την απόλυτη ταπείνωση που μπορεί να δεχθεί ένας στρατιωτικός την απώλεια του 103 Liddell-Scott 1853, 1465: Αυτός που φέρει ασπίδα από δέρμα ταύρου, μεταφορικά ο ατρόμητος, ο ακαταμάχητος. 104 Ἰλ , 20.78, Ο Αριστοφάνης εκμεταλλεύεται την υπερβολικά εντυπωσιακή εμφάνιση του Λάμαχου και το στρατιωτικό του αξίωμα για χρήση λογοπαίγνιου. 106 Olson 2002, Compton-Engle 2015, 10. Locus classicus για αυτή τη δράση είναι η μεταχείριση του Θερσίτη από τον Οδυσσέα στην Ἰλιάδα : μηκέτ ἔπειτ Ὀδυσῆϊ κάρη ὤμοισιν ἐπείη, / μηδ ἔτι Τηλεμάχοιο πατὴρ κεκλημένος εἴην,/ εἰ μὴ ἐγώ σε λαβὼν ἀπὸ μὲν φίλα εἵματα δύσω,/ χλαῖνάν τ ἠδὲ χιτῶνα, τά τ αἰδῶ ἀμφικαλύπτει, /αὐτὸν δὲ κλαίοντα θοὰς ἐπὶ νήας ἀφήσω / πεπλήγων ἀγορῆθεν ἀεικέσσι πληγῇσιν.