Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διακυβέρνηση, Ανάπτυξη και Ασφάλεια στη Μεσόγειο» Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Διπλωματική εργασία του Ράθωση Ανδρέα Αριθμός Μητρώου: Επιβλέπων καθηγητής Επίκουρος Καθηγητής Ιωάννης Στριμπής Μέλη Επιτροπής Επίκουρος Καθηγητής Σωτήριος Ντάλης Επίκουρη Καθηγήτρια Παρασκευή Κεφαλά ΡΟΔΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2018

2 ΔΗΛΩΣΗ ΜΗ ΛΟΓΟΚΛΟΠΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΗΨΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ. Η εργασία που παραδίδω είναι αποτέλεσμα πρωτότυπης έρευνας και δεν χρησιμοποιώ πνευματική ιδιοκτησία τρίτων χωρίς αναφορές. Αναλαμβάνω όλες τις νομικές και διοικητικές συνέπειες που δύναμαι να αντιμετωπίσω σε περίπτωση που η εργασία μου αποδειχθεί ότι αποτελεί προϊόν λογοκλοπής, σύμφωνα με τον Κανονισμό του Ιδρύματος. 2

3 Περίληψη Η Ευρώπη ως ένας από τους μεγαλύτερους καταναλωτές ενέργειας καλείται να αντιμετωπίσει μια πληθώρα προκλήσεων στην προσπάθεια εξασφάλισης των αναγκαίων αποθεμάτων για την κάλυψη των μελλοντικών αναγκών της. Τα κυριότερα ζητήματα ανακύπτουν από την σταθερά αυξανόμενη παγκόσμια ζήτηση και τον ανταγωνισμό που δημιουργούν οι ανερχόμενες οικονομίες της Κίνας και της Ινδίας, την επιμένουσα αστάθεια σε παραγωγικές χώρες της Μ. Ανατολής και την πολυσχιδή μερικώς ενοποιημένη εσωτερική αγορά ενέργειας της ΕΕ. Ως αποτέλεσμα η ενεργειακή ασφάλεια έχει αποκτήσει προτεραιότητα στην ατζέντα της ΕΕ και των χωρών μελών μεμονωμένα. Η γενικότερη στρατηγική της ΕΕ στοχεύει προς την ευρύτερη χρησιμοποίηση του φυσικού αερίου ως πηγή ενέργειας και σε αυτό στηρίζεται όλο το πλαίσιο της αναζήτησης προμηθευτών και νέων αξόνων μεταφοράς φυσικού αερίου. Όντας ήδη ένας από τους μεγαλύτερους εισαγωγείς αερίου και με μεγάλο ποσοστό εξάρτησης από την ρωσική αγορά, το μέλλον της πολιτικής αυτής βασίζεται στην ανεύρεση νέων προμηθευτών και νέων πηγών φυσικών πόρων για την υλοποίησής της, καθώς τα υπάρχοντα αποθέματα αερίου σε κράτη μέλη της ΕΕ αρχίζουν να λιγοστεύουν μειώνοντας την συνολική παραγωγική ικανότητα. Τα ερωτήματα στα οποία θα εστιάσει η εργασία είναι: Ποιες είναι οι δύο νέοι ενεργειακοί άξονες και πως υλοποιούνται; Ποια είναι η υφιστάμενη κατάσταση και ποιες οι μελλοντικές προοπτικές τους; Τι δυνατότητες έχουν και πως αυτές μπορούν να συμβάλουν στην ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ; Η συμβολή τους έχει ικανοποιητική επίδραση ώστε να δικαιολογεί την ανάπτυξή τους; Η προσέγγιση των δυνατοτήτων επίτευξής της ζητούμενης ενεργειακής ασφάλειας της ΕΕ με την δημιουργία δύο ενεργειακών αξόνων μεταφοράς φυσικού αερίου θα ακολουθήσει αυτές τις δύο οδούς εξετάζοντας την υπάρχουσα κατάσταση, τον σχεδιασμό και τις δυνατότητες μελλοντικής ανάπτυξής τους καθώς και τους παράγοντες που τους επηρεάζουν σε περιφερειακό και διαπεριφερειακό επίπεδο. Από την παραπάνω ανάλυση τελικώς θα καταστεί φανερή η αδυναμία του νοτίου διαδρόμου να εξισορροπήσει τον ρωσικό παράγοντα καθώς οι δυνατότητες ανάπτυξης και μεταφοράς από την Κασπία είναι με τα ισχύοντα δεδομένα περιορισμένες. Αντίστοιχα στην Αν. Μεσόγειο η ανάπτυξη των κοιτασμάτων βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο και οι ανάγκες 3

4 εσωτερικής κατανάλωσης δεν ενθαρρύνουν πολυδάπανες επενδύσεις σε υποδομές επεξεργασίας φυσικού αερίου καθώς τα κράτη της περιοχής επικεντρώνονται στην κάλυψη κατά προτεραιότητα της εσωτερικής ζήτησης. Επιπλέον ανασταλτικός παράγοντας στην ανάπτυξη της ενεργειακής βιομηχανίας φυσικού αερίου αποτελούν οι τιμές της παγκόσμιας αγοράς, καθιστώντας τα αναπτυξιακά προγράμματα μεγάλου κόστους αποτρεπτικά εξαιτίας του υψηλού ρίσκου. 4

5 Περιεχόμενα Εισαγωγή Η περιοχή της Κασπίας Ο σχεδιασμός του νοτίου διαύλου μεταφοράς αερίου Τα πλάνα μεταφοράς αερίου διαμέσω των TANAP και TAP Εναλλακτικοί πιθανοί πάροχοι Η Ανατολική Μεσόγειος Ισραήλ, Κύπρος και Αίγυπτος η υφιστάμενη κατάσταση Η Αίγυπτος και το κοίτασμα Ζορ Η ανάπτυξη του φυσικού αερίου στην Κύπρο Οι προκλήσεις ανάπτυξης της βιομηχανίας υδρογονανθράκων του Ισραήλ Η διασύνδεση Κασπίας και Α. Μεσογείου με την Ευρώπη Η υλοποίηση του διαύλου East Med Η περιφερειακή συνεργασία Μέθοδοι Διακίνησης και Μεταφοράς Η ευρωπαϊκή πολιτική Δυνατότητες ανάπτυξης ενός ενεργειακού εμπορικού επίκεντρου Οι προοπτικές του South Stream Οι επιπτώσεις ενός αγωγού μεταφοράς αερίου στην διασφάλιση της ενεργειακής παροχής της ΕΕ Μελλοντικές δυνατότητες εξέλιξης Συμπεράσματα

6 Εισαγωγή Ερχόμενη αντιμέτωπη με μια ολοένα αυξανόμενη εξάρτηση από την Ρωσία για την εξασφάλιση των αναγκαίων ποσοτήτων φυσικού αερίου η ΕΕ επιδιώκει την διαφοροποίηση των κρατών παρόχων αναζητώντας συνεργασίες με χώρες την κεντρικής Ασίας και της Αν. Μεσογείου. Η δημιουργία του Ν. Διαδρόμου αποτελεί το ένα μέρος αυτού του σχεδίου το οποίο υποστηρίζεται και από τις διαδοχικές αμερικανικές κυβερνήσεις σε μια προσπάθεια να μετριαστεί ο οποιοσδήποτε έμμεσος πολιτικός έλεγχος μπορεί να ασκηθεί στην ΕΕ από την Ρωσία εκμεταλλευόμενη την ενεργειακή παροχή. 1 Παρά τις εντεινόμενες προσπάθειες για την ανάπτυξη του διαδρόμου ωστόσο η ανάπτυξη του δεν επαρκεί για να μπορέσει να αντισταθμίσει το μέγεθος των εισαγωγών από την Ρωσία. Οι παράγοντες και οι συνθήκες που συντελούν σε αυτό το συμπέρασμα αποτελούν το περιεχόμενο του πρώτου κεφαλαίου της εργασίας στο οποίο ουσιαστικά εξετάζεται κατά πόσο η μεταφορά φυσικού αερίου από την Κασπία μπορεί να μειώσει τα ποσοστά εισαγωγών από την Ρωσία σε ικανοποιητικό επίπεδο. 2 Το δεύτερο σκέλος της διευρυμένης ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής αποτελείται από την ανάπτυξη των κοιτασμάτων στην περιοχή της Αν. Μεσογείου και της συνεργασίας με τα κράτη της περιοχής όπως η Αίγυπτος, το Ισραήλ και η Κύπρος. Σε αυτό το κομμάτι οι προκλήσεις για την επίτευξη μιας ικανοποιητικής συμφωνίας παροχής φυσικού αερίου με οποιοδήποτε κράτος πολλαπλασιάζονται. Αρχικά η εξόρυξη σε θαλάσσιο χώρο καθιστά την ανάπτυξη οποιουδήποτε κοιτάσματος ένα μεγάλο ρίσκο καθώς το κόστος δημιουργίας των απαραίτητων υποδομών πρέπει να εξασφαλίζεται από την εμπορική αποδοτικότητα των παραγόμενων ποσοτήτων και να είναι εγγυημένη σε όλη την διάρκεια λειτουργίας της εγκατάστασης. Για να μπορέσουν να καλυφθούν αυτοί οι όροι πρέπει να είναι ξεκάθαρο προτού γίνουν οι επενδύσεις από εταιρίες και κράτη ότι τα κοιτάσματα έχουν την απαραίτητη αποθεματική ικανότητα, ότι μπορεί να γίνει μεταφορά από το σημείο παραγωγής προς τον καταναλωτή με τον οικονομικότερο και ταχύτερο τρόπο παράλληλα με την εξασφάλιση ενός μακροχρόνιου συμβολαίου το οποίο θα μπορεί να διαθέτει το αέριο σε τιμές προσιτές για τον αγοραστή αποφέροντας το απαραίτητο κέρδος στο κράτος πάροχο. 1 Michael Ratner, Europe s Energy Security: Options and Challenges to Natural Gas Supply Diversification, Congressional Research Service R42405, 2013, p.3 2 Manfred Hafner, The Southern Gas Corridor And The EU Gas Security Of Supply: What s Next?, Johns Hopkins University Sais-Europe And Sciences-Po Caspian Report, Paris (2014) σελ. 33 6

7 Η αδυναμία μέχρι σήμερα ταυτόχρονης επίτευξης των παραπάνω όρων δεν έχει επιτρέψει στην Αν. Μεσόγειο να διαμορφωθεί στο ενεργειακό κέντρο που θα εξυπηρετούσε την ΕΕ. Παράλληλα με την διατήρηση των τιμών του φυσικού αερίου η επένδυση σε ενεργειακές υποδομές δεν μπορεί να υποστηριχτεί και να είναι οικονομικά βιώσιμη με τις επικρατούσες συνθήκες. Το κάθε κράτος κάνει προσπάθειες για την ανάπτυξη της εγχώριας αγοράς χωρίς να υπάρχει σχεδιασμός για την υλοποίηση ενός ευρύτερου περιφερειακού κέντρου αγοράς ενέργειας. Μέσω ενός περιφερειακού κέντρου θα μπορούσε να γίνει μια αποδοτικότερη διάθεση του φυσικού αερίου, να μετριαστεί το κόστος που απαιτείται για την μεταφορά του αερίου με την κοινή εκμετάλλευση ενός διαμετακομιστικού συστήματος είτε αυτό αποτελείται από αγωγούς είτε αφορά στην υγροποίηση του αερίου και στην θαλάσσια μεταφορά του. 7

8 1. Η Περιοχή της Κασπίας 1.1. Ο σχεδιασμός του νοτίου διαύλου μεταφοράς αερίου Το φυσικό αέριο αποτελεί ένα βασικό συστατικό των ενεργειακών αναγκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνιστώντας το ένα τέταρτο αυτών και συμβάλει κυρίως στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, στην θέρμανση και στην παροχή καυσίμων για την βιομηχανία και τις μεταφορές. Εξαιτίας της ολοένα μειούμενης εσωτερικά παραγόμενης ποσότητας φυσικού αερίου, οι ανάγκες εισαγωγών έχουν αυξηθεί ραγδαία την τελευταία δεκαετία οδηγώντας, σε υψηλά επίπεδα εξάρτησης, εντείνοντας την αναγκαιότητα βελτίωσης της ασφάλειας παροχής αερίου στην ΕΕ. Αυτή η ανάγκη έγινε φανερή τον Ιανουάριο του 2006 όταν μετά από χρονοβόρες διαφωνίες σχετικά με την διαμόρφωση των τιμών του αερίου η Ρωσία διέκοψε την παροχή αερίου στην Ουκρανία για τρεις ημέρες, με αποτέλεσμα η δεύτερη να αναγκαστεί να μειώσει την παροχή προς την κεντρική Ευρώπη. Ως αποτέλεσμα της ενεργειακής κρίσης υπήρξε η δημιουργία ερωτημάτων σχετικά με την ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ, στα οποία η Επιτροπή αντιπαρέβαλε μια διπλή στρατηγική στοχεύοντας στην ενίσχυση της ασφάλειας παροχής φυσικού αερίου. 3 Σε πρώτη φάση στόχος της Επιτροπής ήταν να ενισχύσει την εσωτερική αγορά ενέργειας για να αυξηθούν οι μεταφορές αερίου μεταξύ των κρατών μελών. Σε δεύτερο χρόνο επιδίωκε την διαφοροποίηση των πηγών προμήθειας με την κατασκευή σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) στην κεντρική και νοτιοανατολική Ευρώπη, έχοντας ως απώτερο σκοπό την υλοποίηση του 4 ου αγωγού γενικότερα γνωστού ως Νοτίου Διαδρόμου Αερίου (Southern Gas Corridor) για την μεταφορά αερίου από τις χώρες της Κασπίας και της Μ. Ανατολής. 4 Η εφαρμογή αυτής της στρατηγικής και ειδικά του Ν. Διαδρόμου έγινε επιτακτική μετά τα γεγονότα της ενεργειακής κρίσης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας του 2009 όπου η διακοπή της παροχής φυσικού αερίου διήρκησε δύο ολόκληρες βδομάδες με αποτέλεσμα την δημιουργία ανθρωπιστικής κρίσεως σε αρκετές χώρες της Ευρώπης οι οποίες προμηθεύονταν φυσικό αέριο διαμέσω της Ουκρανίας και εξαρτώνταν από αυτή. Αυτή η διαμάχη προκάλεσε μακροχρόνιες 3 Manfred Hafner, The Southern Gas Corridor And The EU Gas Security Of Supply: What s Next?, Johns Hopkins University Sais-Europe And Sciences-Po Caspian Report, Paris (2014) σελ.21 4 Simone Tagliapietra, Energy Relations in the Euro-Mediterranean A Political Economy Perspective, Palgrave Macmillan, Italy (2017) σελ. 95 8

9 οικονομικές επιπτώσεις και επηρέασε την αξιοπιστία της μεν Ρωσίας ως προμηθευτή και της Ουκρανίας ως διαμετακομιστή. Το επίσημο έγγραφο πάνω στο οποίο βασίζεται το εγχείρημα το Ν. Διαδρόμου είναι της Ε. Επιτροπής του 2008 «Second Strategic Energy Review An EU Energy Security and Solidarity Action Plan». Το έγγραφο αναγνώριζε την δημιουργία του ως την κυριότερη ενεργειακή προτεραιότητα της ΕΕ, υπογραμμίζοντας την ανάγκη συνεργασίας της Επιτροπής με τα κράτη μέλη και τις χώρες παραγωγούς της Κ. Ασίας και της Μ. Ανατολής με στόχο την γρήγορη και εξασφαλισμένη σύναψη συμφωνιών για την ανάπτυξη του απαραίτητου δικτύου μεταφοράς αερίου και την εξασφάλιση της συνεχούς παροχής. Αφού εκδόθηκε το έγγραφο η Ε. Επιτροπή προσκάλεσε αντιπροσώπους των ενδιαφερομένων χωρών για μια συνάντηση σε υπουργικό επίπεδο στοχεύοντας στην εδραίωση των αρχικών βημάτων τον Μάιο του Η σύνοδος υπό τον τίτλο «Νότιος Διάδρομος Ο νέος δρόμος του μεταξιού» ήταν χρήσιμη στην προώθηση του έργου ως μιας σημαντικής αμφίπλευρα ωφέλιμης κοινοπραξίας η οποία θα συνέβαλε στην ανάπτυξη της σταθερότητας και την ασφάλεια των συνεργαζόμενων κρατών. Οι αντιπρόσωποι συμφώνησαν με την ιδέα υλοποίησης ενός εκσυγχρονισμένου Δρόμου του Μεταξιού ο οποίος θα αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο μεταξύ κρατών και ανθρώπων από διαφορετικές περιοχές ενδυναμώνοντας το εμπόριο την ανταλλαγή τεχνοτροπίας και τεχνολογίας. 5 Επιπλέον δόθηκαν διαβεβαιώσεις για την παροχή της αναγκαίας πολιτικής υποστήριξης και όπου είναι εφικτό οικονομικής και τεχνικής βοήθειας για την υλοποίηση του έργου Τα πλάνα μεταφοράς αερίου με τον TANAP και τον TAP Μετά την αποτυχία του εγχειρήματος υλοποίησης του Ναμπούκο,το Αζερμπαϊτζάν η χώρα με το κυριότερο συμφέρον ανάπτυξης του Ν. Διαδρόμου, αφού εξέτασε τους εμπορικούς και οικονομικούς παράγοντες που οδήγησαν στην αποτυχία του έκανε μια δραστική αλλαγή σχεδιάζοντας ένα δικό του έργο μεταφοράς αερίου προς την Τουρκία, τον Αγωγό φυσικού αερίου Ανατολίας (Trans Anatolian Pipeline - TANAP). 6 O αγωγός με μήκος 2000 χιλιόμετρα και χωρητικότητα 16 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ανά έτος (bcm/year) έχει προβλεφθεί να παρέχει 6 δισ.κ.μ ανά έτος στην Τουρκία έως το 2018 και 10 δισ.κ.μ ανά έτος στην Ευρώπη το 2019, θα εκτείνεται από τα τουρκογεωργιανά σύνορα έως τα ελληνοτουρκικά όπου θα υπάρχει διασύνδεση με τον 5 Simone Tagliapietra, Energy Relations in the Euro-Mediterranean A Political Economy Perspective, Palgrave Macmillan, Italy (2017) σελ Manfred Hafner, The Southern Gas Corridor And The EU Gas Security Of Supply: What s Next?, Johns Hopkins University Sais-Europe And Sciences-Po Caspian Report, Paris (2014) σελ.24 9

10 Διαδριατικό Αγωγό. 7 Ο αγωγός θα τροφοδοτείται από τον Αγωγό Νοτίου Καυκάσου (South Caucasus Pipeline), ο οποίος βρίσκεται ήδη σε λειτουργία και τροφοδοτεί την Τουρκία με αέριο από το κοίτασμα του Σαχ Ντενίζ (Shah Deniz) και αναπτυχθεί περαιτέρω για να μπορέσει να μεταφέρει τι απαραίτητες επιπλέον ποσότητες προς τον ΤΑΝΑP. Σε αντίθεση με τον Ναμπούκο ο ΤΑΝΑP δεν υπήρξε δημιούργημα πολυμερούς συνεργασίας αλλά κυρίως μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Τουρκίας. Η αρχική σύσταση του έργου υπήρξε η υπογραφή ενός Μνημονίου Κατανόησης τον Δεκέμβριο του 2011 μεταξύ των δύο μερών. Επιπλέον ακολουθήθηκε από από την σύναψη δεσμευτικής διακρατικής συμφωνίας μεταξύ των προέδρων των δύο χωρών τον Ιούνιο του Αυτή η συμφωνία αρχικά ήταν εξαιρετικά ασύμμετρη ως προς την μετοχική κατανομή, με την κρατική εταιρία πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν (State Oil Company of Azerbaijan) να κατέχει το 80% του έργου αφήνοντας μόνο το υπόλοιπο 20 % στους τουρκικούς μετόχους, τις εταιρίες BOTAŞ και TPAO. Με την πάροδο των ετών τα ποσοστά αυτά εξισορροπήθηκαν με 58% για την SOCAR, 25% για την BOTAS, 5% για την TPAO και 12% για την BP. Το Αζερμπαϊτζάν όπως φαίνεται θέλει να διατηρήσει το υψηλό ποσοστό συμμετοχής και ελέγχου επί του έργου καθώς θα έχει επιρροή στην πορεία του φυσικού αερίου από το Σαχ Ντενίζ και πέραν των συνόρων του, στον άξονα τροφοδοσίας της Ευρώπης. Ένας βασικός παράγοντας ισχύος του σχεδίου είναι η χρηματοδότησή του η οποία στηρίζεται στα υπάρχοντα κεφάλαια από τις εξαγωγές του αγωγού Μπακού-Σειχάν με συνέπεια το Αζερμπαϊτζάν να μπορεί να διασφαλίσει την χρηματοδότηση. Όσον αφορά το κόστος κατασκευής του αυτό εκτιμάται ότι δεν θα ξεπεράσει τα 9 δισεκατομμύρια δολάρια καθώς ο αγωγός έχει ήδη ολοκληρωθεί σε ποσοστό 93 %. 8 Η χρηματοδότησή του δεν αποτέλεσε ιδιαίτερο πρόβλημα αφού το Κρατικό Κεφάλαιο Πετρέλαιου του Αζερμπαϊτζάν κατά την έναρξη των εργασιών υπερέβαινε σε συνολική αξία τα 34 δισεκατομμύρια δολάρια. Η είσοδος του αγωγού Ανατολίας στον αγώνα υλοποίησης του Ν. Διαδρόμου έθεσε εκτός συναγωνισμού το ήδη προβληματικό σχέδιο υλοποίησης του Ναμπούκο επιλέγοντας τον Διαδριατικό Αγωγό ως συνδετικό κρίκο με την ευρωπαϊκή αγορά. Ο Διαδριατικός Αγωγός είναι ένα έργο μήκους 870 χιλιομέτρων διασύνδεσης με αρχή στην περιοχή Κήποι στα σύνορα Ελλάδας και Τουρκίας και τέλος το Μπρίντισι της Ιταλίας διασχίζοντας την Αλβανία και την Αδριατική Θάλασσα. Στην Ελλάδα το μήκος του αγωγού θα είναι 547 χιλιόμετρα συνεχίζοντας 7 Ilgar Gurbanov, Downstream in Caspian and Central Asia Trade, Logistics, Oil Refining, Petrochemicals, 2nd International Forum of SOCAR, Azerbaijan (2017) σελ. 3 8 Manfred Hafner, The Southern Gas Corridor And The EU Gas Security Of Supply: What s Next?, Johns Hopkins University Sais-Europe And Sciences-Po Caspian Report, Paris (2014) σελ.28 10

11 στο έδαφος της Αλβανίας για άλλα 211 χιλιόμετρα και καταλήγοντας στην Αδριατική σε βάθος έως και 820 μέτρα για απόσταση 105 χιλιομέτρων επιπλέον. Η αρχική του χωρητικότητα υπολογίζεται στα 10 δυσ.κ.μ. ανά έτος με την δυνατότητα μελλοντικής αύξησης σε περισσότερο από 20 δυσ.κ.μ. ανά έτος κατασκευάζοντας δύο υποσταθμούς συμπίεσης για την εξυπηρέτηση των νέων παροχών από την περιοχή της Κασπίας. Ο αγωγός σχεδιάζεται με το επιπλέον χαρακτηριστικό της ανάστροφης ροής με το οποίο θα μπορεί να αντιστραφεί η παροχή από την Ιταλία προς την νοτιοανατολική Ευρώπη σε περίπτωση που υπάρξει διακοπής της παροχής ή απαιτούνται μεγαλύτερες ποσότητες από την αγορά. Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό του σχεδίου κατασκευής είναι η πρόβλεψη για την δημιουργία μιας υπόγειας εγκατάστασης αποθήκευσης αερίου στο έδαφος της Αλβανίας για την τήρηση αποθεμάτων ασφαλείας. Κρίνοντας συνεπώς με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα εκτιμάται ότι ο αγωγός θα συμβάλει στην ενεργειακή διασφάλιση της νοτιοανατολικής ΕΕ σε ένα σημαντικό βαθμό. 9 Το έργο έχει ολοκληρωθεί μέχρι στιγμής σε ποσοστό 65 % με προοπτική ολοκλήρωσης και λειτουργίας βάση του χρονοδιαγράμματος υλοποίησης του Αγωγού Ανατολίας με τον οποίο πρόκειται να διασυνδεθεί και υπολογίζεται εντός του Οι μέτοχοι στην παραγωγή του έργου είναι οι εταιρίες BP (20%), SOCAR (20%), Statoil (20%), Fluxys (16%), Total (10%), E.ON (9%) και Axpo (5%). Βλέποντάς την ιστορική εξέλιξη της διασύνδεσης των ενεργειακών κοιτασμάτων της κεντρικής Ασίας με την ευρωπαϊκή αγορά και ειδικά το αποτυχημένο σχέδιο του Ναμπούκο φαίνεται ξεκάθαρα πως η αρχική ιδέα δημιουργίας ενός έργου πολυμερούς συνεργασίας μεγάλης κλίμακας, για την εξυπηρέτηση μιας πληθώρας ενεργειακών παρόχων, στην πορεία υποβαθμίστηκε σε διμερές επίπεδο μετρίου μεγέθους με μοναδικό πάροχο το Αζερμπαϊτζάν. 10 Αυτή η εξέλιξη δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της ΕΕ και δεν καλύπτει το πλήρες εύρος των ενεργειακών της απαιτήσεων από την περιοχή. Μια ακόμα βασική διαφορά των δύο έργων αφορά το νομικό καθεστώς καθώς στον μεν Ναμπούκο ίσχυε η ευρωπαϊκή νομοθεσία και η διαχείριση του αγωγού ρυθμιζόταν από κανονισμούς σχετικά με τα επιτρεπόμενα ποσοστά χρήσης των μετόχων και εξωτερικών εν δυνάμει συνεργαζόμενων εταιριών σε βάθος 50 ετών. Αντίθετα το καθεστώς λειτουργίας του Αγωγού Ανατολίας καθορίζεται κατά βάση από το Αζερμπαϊτζάν ως τον μοναδικό πάροχο για το προσεχές μέλλον με μικρές πιθανότητες συνεργασίας με άλλες χώρες της κεντρικής Ασίας για την μεταφορά αερίου προς την Ευρώπη καθώς ήδη αναπτύσσει κοιτάσματα για την τροφοδοσία του νέου αγωγού. Επιπρόσθετα η 9 Manfred Hafner, The Southern Gas Corridor And The EU Gas Security Of Supply: What s Next?, Johns Hopkins University Sais-Europe And Sciences-Po Caspian Report, Paris (2014) σελ Simone Tagliapietra, Energy Relations in the Euro-Mediterranean A Political Economy Perspective, Palgrave Macmillan, Italy (2017) σελ 83,88 11

12 απροθυμία της Τουρκίας να γίνει μέλος της Ενεργειακής Κοινότητας και να υιοθετήσει την ευρωπαϊκή νομοθεσία δημιουργεί ερωτήματα σχετικά με την ασφάλεια την συνεχούς και αδιάκοπης παροχής σε περίπτωση τεταμένων σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας Εναλλακτικοί πιθανοί πάροχοι Οι παραγωγικές δυνατότητες του Αζερμπαϊτζάν με βάση τις αρχικές ικανότητες μεταφοράς του Αγωγού Ανατολίας των 16 δυσ.κ.μ. ανά έτος το καθιστούν επαρκή πηγή τουλάχιστον μέχρι την κατασκευή των επιπλέον υποσταθμών συμπίεσης. Η κατασκευή των ανωτέρω ωστόσο θα εκτοξεύσει την μεταφορική ικανότητα του αγωγού άνω των 20 δυσ.κ.μ αερίου ανά έτος με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανταποκριθεί επαρκώς στις μελλοντικές απαιτήσεις το Αζερμπαϊτζάν ακόμα και με την εκμετάλλευση του κοιτάσματος Σαχ Ντενίζ ΙΙ. Εάν στα παραπάνω δεδομένα αφαιρέσουμε τα 6 δυσ.κ.μ. τα οποία θα αγοράζει η Τουρκία για ιδία χρήση τότε γίνεται ξεκάθαρη η ανάγκη για την ανεύρεση επιπλέον πηγών τροφοδοσίας του Αγωγού. Το Αζερμπαϊτζάν υπολογίζει ότι με την ανάπτυξη του Σαχ Ντενίζ ΙΙΙ μετά το 2025 θα μπορούσε να προσθέσει επιπλέον 25 δυσ.κ.μ. ανά έτος καλύπτοντας τις ανακύπτουσες αυξημένες απαιτήσεις. 11 Εναλλακτικές πηγές τροφοδοσίας θα μπορούσαν θεωρητικά να αποτελέσουν χώρες όπως το Καζακστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ιράν ή το Ιράκ. Ωστόσο η κάθε μια από τις παραπάνω χώρες παρουσιάζει ιδιαίτερους ανασταλτικούς παράγοντες για την χρησιμοποίηση του αγωγού ως μέσον διοχέτευσης αερίου προς την ευρωπαϊκή αγορά καθιστώντας ένα τέτοιο ενδεχόμενο αβέβαιο. Το Καζακστάν διαθέτει ένα τεράστιο απόθεμα φυσικών πόρων σε υδρογονάνθρακες με αποδεδειγμένα αποθέματα 38 δισεκατομμύρια βαρέλια και περισσότερο από 1,8 τρις.κυβ.μ. φυσικού αερίου τα οποία το κατατάσσουν στην 9 θέση παγκοσμίως. Θα περίμενε συνεπώς κάποιος η πολιτική της ΕΕ να εστιάζει στην διασύνδεση παράλληλα και με το Καζακστάν για την αξιοποίηση αυτού του τεράστιου αποθεματικού. Στην παρούσα φάση στο Καζακστάν δραστηριοποιούνται κατά κύριο λόγω πετρελαϊκές εταιρίες της Αμερικής σε ποσοστό 25% περίπου, αντίστοιχα άλλο ένα 25% διαθέτει η Κίνα, ακολουθεί το ίδιο το Καζακστάν με ποσοστό 20% και ακολούθως βρίσκονται η Ευρώπη με 10% και η Ρωσία με 7%. Βλέποντας τα ποσοστά δραστηριότητας των εταιριών βλέπουμε την έντονη ενεργειακή πολιτική που έχει αναπτύξει η Κίνα και η Αμερική για την επίτευξη μιας ισορροπίας στον έλεγχο των ενεργειακών εξελίξεων στην περιοχή της Κασπίας. 12 Επιπλέον το Καζακστάν αποτελεί το μέσο για την μεταφορά 7 11 Volkan Ozdemir, H. Bugra Yavuz, Emine Tokgoz, The Trans-Anatolian Pipeline (TANAP) as a unique project in the Eurasian gas network: A comparative analysis, Utilities Policy 1-7 (2015) σελ 3,4 12 Sergey S. Zhiltsov, Igor S. Zonn, Andrey G. Kostianoy, Oil and Gas Pipelines in the Black-Caspian Seas Region, The Handbook of Environmental Chemistry vol. 51, Springer International Publishing, Switzerland (2016) σελ

13 εκατομμυρίων τόνων ρωσικού πετρελαίου ετησίως προς την Κίνα με ταυτόχρονες εργασίες αναβάθμισης για την επίτευξη των 20 τόνων ετησίως παράλληλα με την διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς. Φαίνεται λοιπόν η προτεραιότητα που δίδεται και από το ίδιο το Καζακστάν προς την τροφοδοσία της ανατολής με πετρέλαιο και αέριο. Μέχρι σήμερα οι οποιεσδήποτε συνομιλίες και σχεδιασμοί για την διασύνδεση του Καζακστάν με το Αζερμπαϊτζάν δεν έχουν αποδώσει ουσιαστικά αποτελέσματα με τη Ρωσία και το Ιράν να εμμένουν στην θέση του ότι η διασύνδεση δύο κρατών της Κασπίας με υποθαλάσσιο αγωγό αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης του συνόλου των κρατών της περιοχής και όχι μια απλή διμερή συμφωνία. Η έντονη εμπορική δραστηριότητα που αναπτύσσει επιπλέον το Καζακστάν ως διαμεσολαβητής για την μεταφορά υδρογονανθράκων από την Ρωσία προς την Κίνας επίσης αποτελεί έναν ακόμα ανασταλτικό παράγοντα για τον οποίο φαίνεται απίθανο να μπορέσει να συμβάλει ουσιαστικά στην παροχή φυσικού αερίου προς την ΕΕ. 13 Τέλος το καθεστώς διεκδικήσεων μεταξύ των κρατών της περιοχής για την επιβολή των συμφερόντων τους στην Κασπίας και τον έλεγχο των φυσικών πόρων που βρίσκονται στον υποθαλάσσιο χώρο της δεν αφήνει ξεκάθαρα περιθώριά συνεργασίας για την επίτευξη μιας αποδοτικής εμπορικής συμφωνίας με την ΕΕ. Όσον φορά το Τουρκμενιστάν οι εξαγωγική του δυνατότητα την παρούσα περίοδο κυμαίνεται στα 100 δυσ.κ.μ ετησίως σημαντικά ανώτερη από το Αζερμπαϊτζάν, ωστόσο δεν υπάρχει αγωγός με δυνατότητα παροχής αερίου στην Ευρώπη παρακάμπτοντας παράλληλα την Ρωσία. 14 Το ίδιο το κράτος δεν έχει επιδείξει κάποια πρόθεση κατασκευής αγωγού για την διασύνδεση με το Αζερμπαϊτζάν εξαιτίας των ανεπίλυτων θεμάτων αμφίπλευρων διεκδικήσεων στην περιοχή της Κασπίας Το Τουρκμενιστάν εστιάζει την εξαγωγή του αερίου του προς την ανατολή με κυριότερη χώρα την Κίνα. Συγκεκριμένα ο βασικό αγωγός κεντρικής Ασίας Κίνας μεταφέρει 30 δυσ.κ.μ. φυσικό αέριο κάθε χρόνο σε αυτή. 13 Sergey S. Zhiltsov, Igor S. Zonn, Andrey G. Kostianoy, Oil and Gas Pipelines in the Black-Caspian Seas Region, The Handbook of Environmental Chemistry vol. 51, Springer International Publishing, Switzerland (2016) σελ Barbara Janusz, European Energy Policy and the Caspian Sea Resources. The European Interests in Settling the Dispute About the Caspian Sea Legal Status, Energy Security In Europe CFE Conference Papers Series No. 2, Lund (2008) σελ Paul Belkin, Jim Nichol, Steven Woehrel, Europe s Energy Security: Options and Challenges to Natural Gas Supply Diversification, Congressional Research Service R42405 (2013) σελ Ariel Cohen, Caspian Gas, TANAP and TAP in Europe s Energy Security, IAI Working Papers 14 (2014) σελ 9 17 Faig Galib Abbasov, EU's External Energy Governance: A Multidimensional Analysis Of The Southern Gas Corridor, Energy Policy, Elsevier, United Kingdom (2014) σελ Barbara Janusz, European Energy Policy and the Caspian Sea Resources. The European Interests in Settling the Dispute About the Caspian Sea Legal Status, Energy Security In Europe CFE Conference Papers Series No. 2, Lund (2008) σελ

14 Το ενδεχόμενο χρησιμοποίησης του Ιράν ως ενδιάμεση χώρα για την μεταφορά του αερίου είναι εξίσου ανεδαφικό σενάριο εξαιτίας των κυρώσεων που έχουν επιβληθεί στην χώρα και εμποδίζουν την ανάπτυξη και την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων αερίου καθώς και την δημιουργία υποδομών για την μεταφορά του. Το Ιράν αποτελεί το δεύτερο κράτος με τα μεγαλύτερα αποδεδειγμένα κοιτάσματα φυσικού αερίου στον κόσμο μετά την Ρωσία με 33 τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικό αέριο στο υπέδαφός του. Ωστόσο εξαιτίας των κυρώσεων που του είχαν επιβληθεί δεν ήταν σε θέση να εκμεταλλευτεί τα υπάρχοντα αποθέματα και έπειτα από την άρση του μεγαλύτερου μέρους των κυρώσεων εκτιμάται ότι θα απαιτηθεί αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα για να μπορέσει να υλοποιηθούν οι απαραίτητες υποδομές και γίνει οικονομική εκμετάλλευση των κοιτασμάτων σε ευρεία κλίμακα. 19 Η αξιοπιστία του Ιράν ως παρόχου έχει αποδειχθεί ανεπαρκής προς την Τουρκία καθώς το διάστημα αναγκάστηκε να μειώσει τις εξαγόμενες ποσότητες για να καλύψει τις αυξανόμενες εγχώριες ανάγκες κατανάλωσης. Επιπλέον προβλήματα δημιουργούνται από το κουρδικό κόμμα με συχνές διακοπές στην παροχή αερίου οι οποίες δυναμιτίζουν τις προσπάθειες επέκτασης των εξαγωγών προς την Ευρώπη, γεγονός το οποίο θέτει το Ιράν σε ακόμα πιο μειονεκτική θέση ως πηγή φυσικού αερίου. 20 Αντίστοιχα το Ιράκ έχει αποδειχθεί εξίσου αναξιόπιστη πηγή προς την Τουρκία καθώς παρά την προθυμία της να προμηθευτεί αέριο από το κουρδικό Βόρειο Ιράκ η Βαγδάτη αντιμετωπίζει την εμπορική σχέση με αρνητική διάθεση, με άμεση συνέπεια το όλο εγχείρημα να καθίσταται επισφαλές και αναξιόπιστο. Έχοντας επιπλέον ως δεδομένο την ανασφάλεια που επικρατεί στην περιοχή και την μεγάλη πιθανότητα διεξαγωγής συγκρούσεων για την διεκδίκηση του φυσικού πλούτου, η ανάπτυξη δικτύων μεταφοράς φυσικού αερίου και η διαφύλαξή τους καθίσταται μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση Ariel Cohen, Caspian Gas, TANAP and TAP in Europe s Energy Security, IAI Working Papers 14 (2014) σελ Simone Tagliapietra, Turkey and the Regional Natural Gas Geopolitics. The Hub Vision in Light of the Future Prospects of the Southern Gas Corridor, Quaderns de la Mediterrània 22 (2015) σελ Simone Tagliapietra, Energy Relations in the Euro-Mediterranean A Political Economy Perspective, Palgrave Macmillan, Italy (2017) σελ Simone Tagliapietra, Turkey and the Regional Natural Gas Geopolitics. The Hub Vision in Light of the Future Prospects of the Southern Gas Corridor, Quaderns de la Mediterrània 22 (2015) σελ

15 2. Η Ανατολική Μεσόγειος 2.1. Ισραήλ, Κύπρος και Αίγυπτος, η υφιστάμενη κατάσταση H Αίγυπτος ήδη από το 2016 βρίσκεται στο επίκεντρο διεργασιών εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου παράλληλα με υψηλές προσδοκίες επιβεβαιωμένης ύπαρξης ακόμα μεγαλύτερων αποθεμάτων στην επικράτειά της. Ωστόσο η χώρα καλείται να διαμορφώσει μια πολιτική εξαγωγών και να καλύψει ταυτοχρόνως την αυξανόμενη εσωτερική και εξωτερική ζήτηση. 23 Το Ισραήλ εφόσον μπορέσει να ολοκληρώσει την διευθέτηση των νομοθετικών κανονιστικών πλαισίων διαχείρισης των εθνικών φυσικών πόρων, ενδιαφέρεται για την άμεση αξιοποίηση των 620 δυσ.κ.μ αποδεδειγμένα υπαρκτών αποθεμάτων φυσικού αερίου που εντοπίζονται στην λεκάνη του Λεβάντε. Αντίστοιχα η Κύπρος αναζητά μεθόδους συνεργασίας με το Ισραήλ και την Αίγυπτο, παράλληλα με την αξιοποίηση του μετρίου μεγέθους κοιτάσματος της Αφροδίτης, το οποίο με τουλάχιστον 128 δυσ.κ.μ φυσικού αερίου σε αποδεδειγμένα αποθέματα ίσως αποτελέσει ένα κίνητρο επιτάχυνσης των διαδικασιών επίλυσης του Κυπριακού ζητήματος. 24 Σαφώς όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση εκμετάλλευσης υποθαλάσσιων κοιτασμάτων, στις τρείς παραπάνω χώρες απαιτείται η ικανοποίηση συγχρόνως πολλών συνθηκών για μπορέσει να ευοδωθεί το οποιοδήποτε σχέδιο εμπορικής εκμετάλλευσής τους. Οι κυριότεροι παράγοντες είναι η ύπαρξη επαρκών οικονομικά εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων, με κόστος εξόρυξης το οποίο να καθιστά αποδοτικό το εγχείρημα εξόρυξης και εξαγωγής τους σε τρίτες χώρες. Επιπλέον απαιτείται η διαμόρφωση των αναγκαίων πολιτικών συνθηκών οι οποίες θα καθορίσουν την ισορροπία μεταξύ εξαγόμενων ποσοτήτων και εγχώριας κατανάλωσης και θα συντονίζουν την στρατηγική των εξαγωγών. 25 Ο τρόπος όμως με τον οποίο οι ανωτέρω παράγοντες επηρεάζουν τις τρεις χώρες της περιοχής είναι πολύ διαφορετικός σε κάθε περίπτωση. Στις 30 Αυγούστου του 2015, η Ιταλική εταιρία ενέργειας ΕΝΙ ανακοίνωσε την ανακάλυψη του κοιτάσματος Ζορ με εκτιμώμενη χωρητικότητα 850 δυσ.κ.μ, στο 23 Simone Tagliapietra, Towards A New Eastern Mediterranean Energy Corridor? Natural gas developments between market opportunities and geopolitical risks, Fondazione Eni Enrico Mattei Nota Di Lavoro n.12 (2013) σελ.3 24 Simone Tagliapietra, Towards A New Eastern Mediterranean Energy Corridor? Natural gas developments between market opportunities and geopolitical risks, Fondazione Eni Enrico Mattei Nota Di Lavoro n.12 (2013) σελ Angelos Giannakopoulos, Energy Cooperation and Security in the Eastern Mediterranean: A Seismic Shift towards Peace or Conflict?, The S. Daniel Abraham Center for International and Regional Studies R.P. 8, (2016) σελ.23 15

16 Αιγυπτιακό οικόπεδο Σορούκ. Το συγκεκριμένο κοίτασμα αποτελεί την πρώτη ανακάλυψη φυσικού αερίου σε ανθρακικούς λίθινους σχηματισμούς στην ανατολική μεσόγειο καθώς οι προηγούμενες ανακαλύψεις σε Κύπρο και Ισραήλ βρίσκονται σε πορώδη άμμο. Αυτή η διαπίστωση δημιούργησε αναθέρμανση του ερευνητικού ενδιαφέροντος στην Κύπρο και το Ισραήλ, όπου παρά το μεγάλο βάρος που δίνεται στην διαδικασία εκμετάλλευσης των ήδη επιβεβαιωμένων κοιτασμάτων, γίνονται γεωλογικές μελέτες σε αναζήτηση νέων πιθανών αποθεμάτων. Οι εξελίξεις στον ενεργειακό τομέα στην ανατολική μεσόγειο όπως και σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου υπόκεινται στους περιορισμούς των τιμών του φυσικού αερίου και του πετρελαίου. Η ολοένα μειούμενη διαθεσιμότητα ενεργειακών πόρων αναγκαστικά θα οδηγήσει αναπόφευκτα σε σταθεροποίηση και σταδιακή άνοδο των τιμών, γεγονός που θα προσδώσει μεγάλη αξία σε κοιτάσματα με μεσαία και υψηλή εκμεταλλεύσιμη χωρητικότητα στην εγγύς περιοχή. Όσον αφορά τις τιμές την τελευταία πενταετία παρατηρείται άνοδος έως τα 70 δολάρια το βαρέλι για το πετρέλαιο, τιμή η οποία ωστόσο αναμένεται να διατηρηθεί σταθερή έως το τέλος τη δεκαετίας εξαιτίας της ανάπτυξης των μεθόδων εξόρυξης υδραυλικής διασπάσεως (fracking) και σε σχιστολιθικά πετρώματα κατά βάση στις ΗΠΑ. Αντίστοιχα το 2016 αποδείχτηκε επίσης δύσκολο για τις τιμές του φυσικού αερίου καθώς υπήρξε τεράστια διαθεσιμότητα LNG σε μία ήδη υπερτροφοδοτημένη αγορά με αποτέλεσμα οι τιμές να διατηρηθούν σε χαμηλά επίπεδα. 26 Εκτός όμως από την ανάπτυξη των τεχνολογιών εξόρυξης ανάλογη είναι και οι πρόοδος που επιτυγχάνεται και στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με μικρότερο κόστος παραγωγής και υψηλότερη αποδοτικότητα. Οι χώρες παραγωγοί με την υφιστάμενη κατάσταση όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος θα μπορέσουν να εξασφαλίσουν χαμηλές τιμές για εσωτερική κατανάλωση καθώς υπάρχει μικρότερη εξάρτηση με την παγκόσμια αγορά και τους παράγοντες που καθορίζουν την τιμή του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Επιπλέον καθίσταται δυνατή η υλοποίηση εξαγωγών προς την Τουρκία η οποία προμηθεύεται φυσικό αέριο με χαμηλότερη τιμή τα 10 δολάρια ανά εκατομμύριο Βρετανικών θερμαντικών μονάδων (MMBtu), μια αρκετά υψηλή τιμή για τα παγκόσμια δεδομένα. Για τους παραγωγούς αερίου και πετρελαίου το 2016 και 26 Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ.5 16

17 το 2017 υπήρξαν δύσκολα έτη με την συνεχή μείωση των αποδεκτών λειτουργικών εξόδων, την επιλεκτική χρηματοδότηση νέων έργων και σε ορισμένες περιπτώσεις την χρεωκοπία. Γενικότερα έμφαση δίνεται στην ολοκλήρωση έργων τα οποία μπορούν να εξασφαλίσουν την ταχεία και επικερδή εμπορική εκμετάλλευσή τους όπως το κοίτασμα Ζορ. Για την υπόλοιπη περιοχή της Μεσογείου αυτό συνεπάγεται την αναβολή ακριβών γεωτρήσεων για όσο περισσότερο το επιτρέπουν οι συνθήκες της αγοράς. Η ισορροπία της αγοράς εξαρτάται τόσο από πολιτικούς όσο και από εμπορικούς παράγοντες και λαμβάνοντας υπόψιν ότι τα συμβόλαια πώλησης αερίου συνήθως εκτείνονται σε διάστημα δεκαπέντε έως και είκοσι ετών γίνονται κατανοητές οι ξεκάθαρα ευνοϊκές συνθήκες που απαιτούνται για την σύναψή τους. Η εμπορική τους απόδοση σε αυτό το διάστημα είναι άμεσα εξαρτώμενη από πολλαπλούς παράγοντες όπως η διαμόρφωση των τιμών, το κόστος του έργου, το λειτουργικό κόστος της υποδομής και η ικανότητα να εξασφαλιστεί η συνεχής ροή των εξαγωγών σε όλη την διάρκεια του συμβολαίου. 27 Ειδικά για το LNG οι εξαγωγές από την ανατολική μεσόγειο θα πρέπει να επιβιώσουν σε ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η συμφωνία του Κατάρ να επαναδιαπραγματευτεί το μακροχρόνιο συμβόλαιο προμήθειας της Ινδίας με χαμηλότερη κατά 50 της εκατό τιμή στα 6,5 δολάρια ανά MMBtu, χωρίς την επιβολή οποιονδήποτε προβλεπόμενων ποινικών ρητρών από το εν ισχύ συμβόλαιο, δημιούργησε τεράστιο κύμα αναταραχής στην υπόλοιπη βιομηχανία LNG σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα μακροχρόνια συμβόλαια τα οποία αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της εμπορικής βιωσιμότητας των υποδομών παραγωγής και πώλησης LNG δεν είναι πλέον η βασική προτεραιότητα των καταναλωτών καθώς βασιζόμενοι στην πληθώρα των προμηθευτών και την αυξημένη παραγωγική δυνατότητά τους απαιτούν επαναδιαπραγμάτευση των συμβολαίων τους για το υπόλοιπο διάστημα ισχύος τους και των αντισταθμιστικών οφελών σε περίπτωση μελλοντικής τους ανανέωσης. 28 Αυτή η κατάσταση καθιστά τις εξαγωγικές προοπτικές LNG από την Κύπρο και το Ισραήλ ιδιαίτερη πρόκληση. Όσο αφορά την Αίγυπτο κύρια προτεραιότητα είναι η αποπληρωμή των χρεών προς τους παρόχους αερίου και 27 Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ.6 28 Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ.7 17

18 πετρελαίου, για την διατήρηση της χρηματοπιστωτικής της αξιοπιστίας και την δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για τις μελλοντικές εξωτερικές επενδύσεις. 29 Για το Ισραήλ προτεραιότητα συνιστά η επαρκής ανάπτυξη θαλάσσιων υποδομών εκμετάλλευσης φυσικού αερίου για την κάλυψη αρχικά των εσωτερικών αναγκών και σε δεύτερο χρόνο να διευκρινίσει κατά πόσο αποδοτική θα είναι μια επένδυση αύξησης της παραγωγής με σκοπό την εξαγωγή της. 30 Όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις πρέπει να έρθουν σε ισορροπία με ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης και του Ανώτερου Ισραηλινού Δικαστηρίου το οποίο θέτει υπό διερεύνηση τον τρόπο με τον οποίο μια ομάδα εταιριών θα αναλάβουν την διαχείριση και τον έλεγχο του φυσικού αερίου της χώρας. Η Ανατολική Μεσόγειος αποτελεί έως και σήμερα μια περιοχή συγκρουόμενων συμφερόντων με σύνθετες γεωπολιτικές συνθήκες. Υπάρχει η άποψη ότι η Τουρκία αποτελεί την γεωγραφικά φυσική αγορά για το φυσικό αέριο της Α. Μεσογείου και παράλληλα το πρόβλημα του Κυπριακού ως υπαρκτό εμπόδιο αποτελεί τροχοπέδη στην υλοποίηση της παραπάνω θεώρησης. Αντίστοιχα υπάρχει η ελπίδα ότι οι νέες ανακαλύψεις στην αιγυπτιακή ΑΟΖ θα οδηγήσουν την αναζωογόνηση των εξαγωγών φυσικού αερίου χωρίς να συνυπολογίζουν τις δραστικές μεταρρυθμίσεις για την αποδέσμευση μέρους των υποδομών παραγωγής στο Ιντκού και την Νταμιέτα από την εγχώρια κατανάλωση για την δημιουργία LNG προς εξαγωγή. Η προοπτική της Αιγύπτου να διαμορφωθεί σε ένα περιφερειακό κέντρο επεξεργασίας και διανομής φυσικού αερίου στην Α. Μεσόγειο προσκρούει πάνω στα προβλήματα της πολιτικής αστάθειας και του κινδύνου των τρομοκρατικών επιθέσεων. 31 Είναι φανερό συνεπώς ότι μία τέτοια εξέλιξη είναι εξαιρετικά δύσκολη όταν για την υλοποίησή της απαιτείται συνεχής ροή των εξαγωγών και σταθερότητα για όλη την διάρκεια των δεκαπέντε έως είκοσι ετών που θα διαρκέσει ένα συμβόλαιο. Το ζήτημα της τρομοκρατίας δημιουργεί πέρα από την άμεση απειλή προς τις υποδομές και την ασφαλή μεταφορά των προϊόντων περεταίρω έμμεσες εμπορικές επιπτώσεις. Η δολιοφθορά των αγωγών αερίου στο Σινά το 2011 και το 2012 καθώς και η διακοπή της παροχής αερίου από τον αγωγό EMG κατέστησε σαφή την αναξιοπιστία των εισαγωγών και οδήγησε στην απόφαση του Διεθνούς Συμβουλίου Εμπορίου της καταβολής 29 Paul Belkin, Jim Nichol, Steven Woehrel, Europe s Energy Security: Options and Challenges to Natural Gas Supply Diversification, Congressional Research Service R42405 (2013) σελ Hakim Darbouche, Laura El Katiri, Massam Fattouh, East Mediterranean Gas: What kind of a game changer?, The Oxford Institute For Energy Studies (2012) σελ Elif Burcu Günaydın, Can South-Eastern Mediterranean Gas be a Supply for the EU?, IAI Working Papers 14 (2014)σελ.19 18

19 αποζημίωσης ύψους 1,76 δισεκατομμύρια στην ισραηλινή εταιρία ηλεκτρισμού για τις απώλειες που υπέστη. Άμεσο αποτέλεσμα της παραπάνω εξέλιξης ήταν η Αίγυπτος να διακόψει τις διαπραγματεύσεις παροχής αερίου με το Ισραήλ, κάτι το οποίο θέτει γενικότερα ερωτήματα σχετικά με την διοχέτευση μεγαλύτερων ποσοτήτων ύστερα από επενδυτικές ενέργειες. 32 Σε αντιστοιχία όταν το Ισραήλ βρισκόταν σε πολιτική αναταραχή και παρουσιάστηκε έλλειψη στην παραγωγή αναγκάστηκε να εκτρέψει τις διαθέσιμες ποσότητες που προορίζονταν για την Νταμιέτα και το Ιντκού για να εξυπηρετήσει την εγχώρια κατανάλωση. 33 Αναμφισβήτητα η καλύτερη προοπτική για την εξαγωγή της παραγωγής του Ισραήλ από το κοίτασμα του Λεβιάθαν είναι μέσω αγωγού προς την Τουρκία κάτι το οποίο εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το Κυπριακό πρόβλημα και το καθεστώς ανασφάλειας που επικρατεί στην Τουρκία μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος. 34 Εκτός όμως από τις κατά περίπτωση παρουσιαζόμενες δυσκολίες που εμποδίζουν την ανάπτυξη του ενεργειακού τομέα στην Αν. Μεσόγειο πρέπει να συνυπολογιστεί και η γενικότερη περιφερειακή αναταραχή που οφείλεται στην μέχρι και σήμερα εξελισσόμενη σύρραξη στην Συρία όπου τα συμφέροντα των εξωτερικών παραγόντων στο συγκεκριμένο ζήτημα φέρνουν σε σύγκρουση δύο κράτη της περιοχής των οποίων η ενεργειακή συνεργασία θα ήταν εξαιρετικά αποδοτική Η Αίγυπτος και το κοίτασμα Ζορ Η Αίγυπτος τα τελευταία χρόνια έχει διέλθει από μια πληθώρα αναταραχών και εσωτερικών ανακατατάξεων. Η κυβέρνηση του προέδρου Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι έχει επιτύχει την επιβολή μερικής σταθερότητας με τα ζητήματα της τρομοκρατίας και της εσωτερικής ασφάλειας να παραμένουν κρίσιμα. Η μεγάλη μείωση των τουριστικών εσόδων παράλληλα με μειωμένες εξωτερικές επενδύσεις λόγω της μειωμένης τιμής του πετρελαίου οδήγησε σε τεράστια δημοσιονομικά ελλείματα. Ως συνέπεια η Αίγυπτος αδυνατεί να αποπληρώσει τις διεθνείς πετρελαϊκές εταιρίες για τις εισαγόμενες ποσότητες LNG προσαυξάνοντας το ήδη υπάρχον χρέος. 32 Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ Brenda Shaffer, Israel a new natural gas producer in the Mediterranean, Energy Policy 39, Elsevier, Israel (2011) σελ Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ.26 19

20 Η ανακάλυψη του κοιτάσματος Ζορ ωστόσο δημιουργεί ελπίδες ανάκαμψης της αιγυπτιακής οικονομίας με την ιταλική ΕΝΙ να προχωράει με ταχείς ρυθμούς την ολοκλήρωση των υποδομών παραγωγής αερίου έχοντας ήδη ξεκινήσει την παραγωγή με ρυθμούς 400 εκατομμυρίων κυβικών ποδιών ημερησίως με προοπτική αύξησης σε 27 δυσ.κ.μ. ανά έτος στο διάστημα Οι ενδείξεις από τις εργασίες στο οικόπεδο Σορούκ μέχρι στιγμής δείχνουν ότι το κοίτασμα Ζορ μπορεί να αποδώσει 850 δυσ.κ.μ. φυσικό αέριο καθιστώντας το την μεγαλύτερη πηγή φυσικού αερίου της Αιγύπτου. Επιπλέον στοιχεία δείχνουν την πιθανή ύπαρξη πετρελαίου σε μεγαλύτερα βάθη και πιθανώς την ύπαρξη κοιτασμάτων εντός του οικοπέδου 11 στην κυπριακή ΑΟΖ. Σε αυτή την περίπτωση η γαλλική Tοτάλ έχει ήδη δηλώσει το ενδιαφέρον της να αναλάβει την αναζήτηση κοιτασμάτων στην περιοχή μισθώνοντας τα αντίστοιχα οικόπεδα για δύο επιπλέον χρόνια. Η βρετανική BP συνεχίζει τις εργασίες στο κοίτασμα του Δέλτα στις δυτικές εκβολές του Νείλου με χωρητικότητα 5140 δυσ.κ.μ. σε μια επένδυση ύψους 12 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Η παραγωγή έχει ξεκινήσει με ρυθμούς 600 εκ.κυβ.π. ημερησίως και αναμένεται να φτάσει μετά την ολοκλήρωση των εργασιών στα 1,2 δυσ.κ.μ ημερήσια παραγωγή η οποία αντιστοιχεί στο ένα τέταρτο της ημερήσιας ενεργειακής απαίτησης της Αιγύπτου. Το σύνολο των παραγόμενων ποσοτήτων προορίζεται να τροφοδοτήσουν αποκλειστικά την εσωτερική κατανάλωση της χώρας. 36 Η αγγλολλανδική εταιρία Shell αναμένεται επίσης να ξεκινήσει την μελέτη της προοπτικής παραγωγής αερίου σε σχιστολιθικά πετρώματα σε συνεργασία με την Απάτσι αξιοποιώντας τις υποδομές που έχει διαθέσιμες μετά την εξαγορά της BG. Εξαιρετικά μεγάλες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η αιγυπτιακή κρατική εταιρία πετρελαίου με κύριες προτεραιότητες την αύξηση της ημερήσιας παραγωγής, την διαχείριση του συνεχώς αυξανόμενου χρέους της και την αναδιαμόρφωση των θυγατρικών εταιριών της. Πρέπει ταυτοχρόνως να δημιουργήσει ένα ενθαρρυντικό πλαίσιο για την προσέλκυση ξένων επενδύσεων μετά την αγορά νέων ερευνητικών δικαιωμάτων από εταιρίες ΕΝΙ, BP, Total και Edison σε τέσσερα οικόπεδα της αιγυπτιακής ΑΟΖ μόνο από τα δώδεκα συνολικά διαθέσιμα στον τελευταίο διαγωνισμό. 37 Ένα βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Αίγυπτος είναι η συσσώρευση χρέους εξαιτίας των ενεργειακών επιδοτήσεων και της αύξησης του πληθυσμού σε επίπεδο που να 35 Isabella Ruble, European Union energy supply security: The benefits of natural gas imports from the Eastern Mediterranean, Energy Policy 105, Elsevier (2017) σελ Isabella Ruble, European Union energy supply security: The benefits of natural gas imports from the Eastern Mediterranean, Energy Policy 105, Elsevier (2017) σελ Angelos Giannakopoulos, Energy Cooperation and Security in the Eastern Mediterranean: A Seismic Shift towards Peace or Conflict?, The S. Daniel Abraham Center for International and Regional Studies R.P. 8, (2016) σελ.34,35 20

21 μην μπορεί να ανταποκριθεί η ημερήσια εγχώρια παραγωγή και να γίνεται εισαγωγή LNG για την εξυπηρέτηση της ζήτησης και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Πρόσφατα δεδομένα καθιστούν ξεκάθαρο το πρόβλημα δείχνοντας ημερήσια μέση παραγωγή στα 5,6 δυσ.κ.μ. τη μέρα για το έτος 2016 όταν οι απαιτήσεις κυμαίνονται στα 6 δυσ.κ.μ. Η σταδιακή ανάπτυξη του κοιτάσματος Ζορ δίνει ελπίδες για την ανατροπή των αρνητικών δεδομένων με την πιθανότητα για εξαγωγή ενός μικρού μέρους της παραγωγής. Η αιγυπτιακή κυβέρνηση στην προσπάθειά της να μετριάσει την εγχώρια κατανάλωση προέβη σε αύξηση των τιμών προσπαθώντας παράλληλα να καταστήσει ελκυστική την εξερεύνηση νέων κοιτασμάτων και να ενισχύσει την μειωμένη παραγωγή. Συγκεκριμένα αύξησε την τιμή αερίου από νέα κοιτάσματα στα 4 έως 5,88 δολάρια ανά Btu από 2,65 το Συνολικά η χώρα διαθέτει αποθέματα πάνω από 2000 δυσ.κ.μ. χωρίς να συνυπολογιστεί το Ζορ τα οποία επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών της για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχοντας παράλληλα στόχο την επίτευξη της ενεργειακή της αυτονομία μέχρι το Με τα υπάρχοντα δεδομένα ο παραπάνω στόχος φαίνεται εφικτός στο υπολογιζόμενο χρονικό διάστημα καθώς ήδη έχει αρχίσει η παραγωγή από νέες εγκαταστάσεις οι οποίες θα προσαυξάνουν δυσ.κ.μ. για τα επόμενα τρία χρόνια και με βάση αυτή την πρόβλεψη έχει διαμορφώσει και τα συμβόλαια εισαγωγής αερίου ώστε να σταματήσουν σταδιακά οι προμήθειες στο παραπάνω διάστημα. 38 Με την απελευθέρωση περισσότερων οικοπέδων προς εξερεύνηση και εκμετάλλευση υπολογίζεται ότι το 2022 η Αίγυπτος θα μπορέσει να επιτύχει υπερκάλυψη της εσωτερικής ζήτησης και να εξάγει τις επιπλέον ποσότητες Η ανάπτυξη του φυσικού αερίου στην Κύπρο Η ανάπτυξη του φυσικού αερίου στην Κύπρο χαρακτηρίζεται από αντιφατικά χαρακτηριστικά επιδεικνύοντας αργή εξέλιξη του ήδη ανακαλυφθέντος κοιτάσματος της Αφροδίτης και μεγάλη προσμονή για την έναρξη ενός τρίτου κύκλου ερευνών μετά από την ανακάλυψη του Ζορ στην Αίγυπτο. Η συνεχόμενη κατάσταση αβεβαιότητας ωστόσο που επιφέρει το ανεπίλυτο κυπριακό ζήτημα ενέχει άγνωστες πτυχές για το ρόλο που μπορεί να παίξει το φυσικό αέριο στην περιοχή είτε υποβοηθώντας προς την επίτευξη μιας λύσης ή δημιουργώντας ακόμα έναν λόγο διαμάχης Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016) σελ Peter E. Paraschos, Offshore Energy in the Levant Basin: Leaders, Laggards, and Spoilers, Mediterranean Affairs, Inc., Duke University Press (2013) σελ.56 21

22 Η Κύπρος έχει επεκτείνει το συμβόλαιο ενοικίασης των οικοπέδων 2,3 και 9 μέχρι και το 2018 στην ιταλική ΕΝΙ. Μέχρι στιγμής οι γεωτρήσεις δεν έχουν αποκαλύψει κάποια οικονομικά εκμεταλλεύσιμη ποσότητα υδρογονανθράκων. Προς το παρόν το ενδιαφέρον της εταιρίας επικεντρώνεται στην ΑΟΖ της Αιγύπτου και στο κοίτασμα Ζορ. Παρόμοια είναι και η κατάσταση με την Noble η οποία πώλησε το 50 της εκατό των δικαιωμάτων της στο οικόπεδο 12 και στην Αφροδίτη στην BG σε εξαιρετικά χαμηλό κόστος. Η Noble μαζί με τους συνεργάτες της και την πρόσφατη προσθήκη της Shell έχουν αποδεσμεύσει το οικόπεδο 12 και πρόκειται να αφοσιωθούν στην εξερεύνηση της Αφροδίτης. Αντίθετα η Total έχει θετικότερες ενδείξεις και έχει ξεκινήσει την γεώτρηση στο οικόπεδο 11. Τον Μάρτιο του 2016 η Κύπρος ξεκίνησε έναν τρίτο γύρο αδειοδοτήσεων εξερεύνησης υδρογονανθράκων στα οικόπεδα 6, 8 και 10 έπειτα από συναντήσεις του προέδρου της χώρας με τους διευθύνοντες συμβούλους των εταιριών ΕΝΙ και Total οι οποίοι επιβεβαίωσαν το ενδιαφέρον τους για συνέχιση των ερευνών στην κυπριακή ΑΟΖ. Οι εταιρίες που εμπλέκονται στην εξερεύνηση του κοιτάσματος της Αφροδίτης έχουν ανακοινώσει την δυνατότητα εμπορικής αξιοποίησής του από τον Ιούνιο του 2015 και σχεδιάζουν ένα επίσημο πλάνο εκμετάλλευσης έκτοτε. Με την είσοδο της BG στην συνεργασία την αποχώρησή της και την κατάληψη της θέσης της από την Shell το πλάνο διέρχεται από συνεχόμενες τροποποιήσεις χωρίς να έχει επιτευχθεί ακόμα καμία συμφωνία πώλησης αερίου. Μέχρι προσφάτως το σχέδιο εξαγωγής του φυσικού αερίου της Κύπρου προέβλεπε την τροφοδοσία της Αιγύπτου για την κάλυψη της εσωτερικής της κατανάλωσης καθώς και ποσότητες προς υγροποίηση στο σταθμό του Ιντκού και ακολούθως εξαγωγή του ως LNG στην Ευρώπη. Η διατήρηση των χαμηλών τιμών του LNG ωστόσο μέχρι και το 2020 καθιστούν το σχέδιο ανεδαφικό ανατρέποντας τις προβλέψεις των κυπριακών αρχών. Οι προσπάθειες που έγιναν για την δημιουργία ενός σταθμού υγροποίησης στο Βασιλικό για την εξυπηρέτηση της κυπριακής παραγωγής αλλά και της Αν. Μεσογείου δεν είναι πλέον εφικτές στο υφιστάμενο περιβάλλον. Η δημιουργία ενός σταθμού LNG στην ίδια περιοχή σε βάθος δεκαετίας είναι συγκριτικά πιο συμφέρουσα βασιζόμενη σε κάθε περίπτωση στην ανακάλυψη περισσότερων οικονομικά εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων και στην σταδιακή άνοδο των τιμών σε παγκόσμιο επίπεδο. 40 Το κυπριακό ζήτημα παραμένει ένας βασικός παράγοντας που θα καθορίσει την πρόοδο των ενεργειακών εξελίξεων στην περιοχή. Με τις διαπραγματεύσεις να βρίσκονται 40 Panayiotis Tilliros, The Role of East Med Gas in the European Energy Security and the Best Gas Monetization Option, In Depth, Cyprus Center For European And International Affairs, vol.14-2,nicosia (2017) σελ. 8,9 22

23 σε εξέλιξη και χωρίς να διαφαίνεται στο άμεσο μέλλον κάποια τελική κοινά αποδεκτή λύση του ζητήματος θεωρείται άσκοπη η μελέτη διαφορετικών περιπτώσεων εξέλιξης των ενεργειακών ζητημάτων και εξετάζεται ο ρόλος που μπορεί να αναλάβει η Κύπρος στον ενεργειακό τομέα στην Α. Μεσόγειο με τα υφιστάμενα δεδομένα. 41 Οι δύο πλευρές δεν έχουν επαφές σχετικά με το ζήτημα των υδρογονανθράκων εκτός από συζητήσεις σε διεθνή φόρουμ και σε μία διμερής συνάντηση που διεξήχθη στην Λευκωσία το 2014 όπου παρά τις θετικές εντυπώσεις που μπορεί να δίνονται σε τέτοιο περιβάλλον είναι αμοιβαία παραδεκτό ότι δεν υπάρχει κανένα πλαίσιο συνεργασίας επί του συγκεκριμένου θέματος και δεν έχει γίνει καμία ουσιαστική ενέργεια μέχρι στιγμής. Η ανάπτυξη των ενεργειακών κοιτασμάτων και η εξασφάλιση της επικερδούς εκμετάλλευσής τους αποτελεί έργο των ενεργειακών εταιριών και όχι των κυβερνήσεων. Οι περιπτώσεις όπου πολιτικά υποκινούμενα έργα έχουν υλοποιηθεί επιτυχώς είναι ελάχιστες, καθώς η απαιτούμενη τεχνογνωσία και η χρηματοδότηση πρέπει να προέρχεται από την ίδια την βιομηχανία. Μία εταιρία δεν θα υποστηρίξει την ανάληψη ριψοκίνδυνων έργων εάν δεν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την εμπορική απόδοση του εγχειρήματος. Αυτός ο διαχωρισμός φαίνεται ιδιαίτερα στην περίπτωση της διαμάχης μεταξύ Noble/Delek και της Ισραηλινής κυβέρνησης επί του ζητήματος του μονοπωλίου. Αποτέλεσμα ήταν οι εταιρίες να σταματήσουν όλες τις δραστηριότητες και τις επενδύσεις μέχρι η κυβέρνηση να συμφωνήσει σε ένα νομικό καθεστώς κοινά αποδεκτό. Αντίστοιχα πρέπει να βαδίσει και η Κύπρος δημιουργώντας ένα κατάλληλο πρόγραμμα αξιοποίησης των κοιτασμάτων φυσικού αερίου, σε συνεργασία με τις ενδιαφερόμενες εταιρίες με μακροπρόθεσμο πλάνο για τον ρόλο που θα διαδραματίσει στον ενεργειακό τομέα στην ευρύτερη περιοχή, ανεξαρτήτως του πολιτικού συστήματος που θα επικρατήσει σε περίπτωση επίλυσης του κυπριακού ζητήματος. Ανεξαρτήτως της πιθανότητας επίτευξης μιας ομοσπονδιακής λύσης θα πρέπει να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συνεργασίας των βιομηχανιών των δύο πλευρών ώστε να υπάρχει μια βάση πάνω στην οποία να μπορεί να στηριχτεί η ενεργειακή αναβάθμιση της Κύπρου για την εξυπηρέτηση και των δύο πλευρών εξασφαλίζοντας οικονομικά οφέλη και φθηνή ενέργεια για την εσωτερική κατανάλωση. 42 Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η επίτευξη ενός 41 Walid Khadduri (2012) East Mediterranean Gas: Opportunities and Challenges, Mediterranean Politics 17:1, Routledge, UK (2012) σελ Charles Ellinas, John Roberts, Harry Tzimitras, Hydrocarbon Developments in the Eastern Mediterranean The Case for Pragmatism, Atlantic Council Global Energy Center Atlantic Council Dinu Patriciu Eurasia Center (2016)σελ.13 23