Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α

Transcript

1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Κείµενο τεκµηρίωσης * * (1 η φάση της µελέτης του ΙΣΤΑΜΕ για τα Οικονοµικά της Παιδείας) Αθήνα, Μάιος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Ι. Στοιχεία για τη χρηµατοδότηση της Παιδείας Α) Πλαίσιο 3 Β) Εκπαίδευση και ηµόσιες δαπάνες 5 Β1) Το διάστηµα Β2) Η κατανοµή των δηµοσίων δαπανών 8 Γ) Προϋπολογισµός 2006 και Εκπαίδευση 9 ) Εκπαίδευση και Ιδιωτική χρηµατοδότηση 13 Ε) Κατάταξη του Ελληνικού εκπαιδευτικό συστήµατος µεταξύ των λοιπών χωρών του ΟΟΣΑ 15 ΙΙ. Η ποιότητα της παρεχόµενης εκπαίδευσης Α) Σχολική εκπαίδευση (Πρωτοβάθµια, ευτεροβάθµια και Τεχνική-Επαγγελµατική) 18 Β) Τριτοβάθµια Εκπαίδευση 25 Γ) ια Βίου Μάθηση 28 ) Περιφερειακές και άλλες εκπαιδευτικές ανισότητες 29 ΙΙΙ. Συµπεράσµατα IV. Παράρτηµα Συντάκτες: Ανθοπούλου Σεβαστή-εξωτερική επιστηµονική συνεργάτης ΙΣΤΑΜΕ, Παλαιοδήµος Γιώργος-εξωτερικός επιστηµονικός συνεργάτης ΙΣΤΑΜΕ. 2

3 Ι. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙ ΕΙΑΣ Α) Πλαίσιο 1. Στις σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης η εκπαίδευση καθίσταται το ισχυρότερο συγκριτικό πλεονέκτηµα σε ατοµικό και κοινωνικό επίπεδο, πλεονέκτηµα που µπορεί να οδηγήσει σε οικονοµική ανάπτυξη και ευηµερία. Χώρες που επένδυσαν στην δηµιουργία ενός ανταγωνιστικού και αποτελεσµατικού εκπαιδευτικού συστήµατος, το οποίο παρέχει γνώσεις και δεξιότητες τόσο κατά την σχολική και φοιτητική ηλικία όσο και κατά το υπόλοιπο της ζωής, σήµερα απολαµβάνουν ικανοποιητικούς ρυθµούς ανάπτυξης. 2. Η διεθνής βιβλιογραφία 1 συνδέει την εκπαίδευση µε τη βελτίωση των προϋποθέσεων ανεύρεσης εργασίας. Σύµφωνα µε αυτές τις µελέτες, φαίνεται να επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η κατοχή πτυχίου τριτοβάθµιας εκπαίδευσης συνδέεται άµεσα µε υψηλότερο επίπεδο αποδοχών στην εργασία. Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσµατα πρόσφατης έρευνας της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος, τα οποία επιβεβαιώνουν τη σχέση µεταξύ επιπέδου εκπαίδευσης και οικονοµικής κατάστασης (Πιν. 1). Πίν. 1 Επίπεδο Εκπαίδευσης Ούτε Απολυτήριο ηµοτικού Απολυτήριο ηµοτικού Απολυτήριο Γυµνασίου Απολυτήριο Λυκείου ΙΕΚ και Ανώτερες Σχολές Πτυχίο ΑΕΙ, ΤΕΙ ή/ και µεταπτυχιακό ιδακτορικός τίτλος Πηγή: ΕΣΥΕ, Ιανουάριος 2006 Ποσοστό Συνολικού Πληθυσµού Ποσοστό Φτωχού Πληθυσµού 2,9% 6,5% 36% 52,1% 12,5% 14% 28,6% 20,6% 4,3% 2,8% 15,3% 4% 0,4% 0% Συγκεκριµένα, προκύπτει ότι ενώ το 2,9% του συνολικού πληθυσµού της χώρας είναι αναλφάβητοι, στον φτωχό πληθυσµό το ποσοστό αυτό είναι ψηλότερο και ανέρχεται σε 6,5%. εν είναι, εξάλλου, τυχαίο ότι περισσότεροι από τους µισούς 1 Education at a Glance,2002 σελ. 147 και Education at a Glance, 2005 σελ

4 (52,1%) φτωχούς πολίτες της χώρας έχουν µόνο απολυτήριο δηµοτικού. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το ποσοστό αυτό στο συνολικό πληθυσµό φτάνει το 36%. Εκείνο που αναδεικνύει τη σχέση µορφωτικού επιπέδου και οικονοµικής κατάστασης είναι το γεγονός ότι ενώ, κατά την εξέταση του επιπέδου εκπαίδευσης, ξεκινώντας από τον αναλφαβητισµό ως την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (γυµνάσιο), τα ποσοστά παρουσιάζονται υψηλότερα στο φτωχό πληθυσµό, η πορεία αυτή αντιστρέφεται, καθώς ανεβαίνει το µορφωτικό επίπεδο. Έτσι, µόνο 20,6% του φτωχού πληθυσµού έχει απολυτήριο λυκείου, ενώ στο σύνολο του πληθυσµού το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 28,6%. Η διαφορά αυτή αναλογικά µεγαλώνει προχωρώντας στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, από όπου αποφοιτά το 15,3% του συνολικού πληθυσµού, έναντι µόνο 4% του φτωχού. 3. Τα κοινωνικά πλεονεκτήµατα της εκπαίδευσης, που επισηµαίνουν διεθνείς έρευνες 2 περιλαµβάνουν: α) τη µείωση του κινδύνου να βρεθεί κανείς άνεργος, β) την επίδραση του επιπέδου εκπαίδευσης στο βαθµό κύρους (prestige) του επαγγέλµατος που επιλέγει το άτοµο γ) τη σε βάθος κατοχή και ικανότητα χρήσης του γραπτού λόγου δ) την αύξηση της πιθανότητας συµµετοχής σε πρόγραµµα δια βίου εκπαίδευσης ή κατάρτισης ε) την παροχή πολιτιστικής παιδείας προς την οικογένεια στ) την ποιότητα της επικοινωνίας του ατόµου µε τα παιδιά του ζ) την παροχή υψηλού επιπέδου εκπαίδευσης στα παιδιά του η) την επίδραση του εκπαιδευτικού επιπέδου στην κατάσταση υγείας του ατόµου θ) τη µείωση της πιθανότητας εµπλοκής µε τη δικαιοσύνη, κ.λ.π 4. Κοινό παρονοµαστή των πολιτικών για την εκπαίδευση αποτελεί η δηµόσια και η ιδιωτική χρηµατοδότηση του εκπαιδευτικού συστήµατος. Σύµφωνα µε πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, κατά την οκταετία η Ελλάδα ακολούθησε µια πορεία σύγκλισης προς το µέσο όρο της Ε.Ε.-15 (σε όρους δηµοσίων δαπανών για εκπαίδευση) (σχ.1). Παρόλα αυτά η απόσταση παραµένει σηµαντική, κάτι που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελεί τη χώρα µε τις χαµηλότερες δηµόσιες δαπάνες 3 ανθρώπινου δυναµικού σε σχέση µε τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε.-15 (σχ.2) 2 Equity of the European Educational Systems, European Commission, Project Socrates, σελ Ως ηµόσιες δαπάνες σε ανθρώπινο δυναµικό ορίζονται τόσο οι άµεσες δαπάνες προς εκπαιδευτικά ιδρύµατα όσο και οι έµµεσες προς νοικοκυριά και επιχειρήσεις (π.χ.: υποτροφίες, φοιτητικά δάνεια, δαπάνες για την κατάρτιση προσωπικού επιχειρήσεων). 4

5 Σχ.1 5,5 ηµόσιες δαπάνες για εκπαίδευση ως % ΑΕΠ 5 4,5 4 3,5 3 2, Πηγή: Eurostat-Structural Indicators 2006 Σχ.2 Ε.Ε-15 Ελλάδα Συνολικές ηµόσιες απάνες για εκπαίδευση ως % ΑΕΠ κατά το Ελλάδα 3,96 3,99 Λουξεµβούργο Ιρλανδία 4,75 4,78 5,08 5,25 4,32 4,44 Ισπανία Ιταλία Γερµανία Ολλανδία Ην. Βασίλειο Αυστρία 6,26 6,39 5,67 5,81 5,83 Γαλλία Πορτογαλία Βέλγιο Φινλανδία Νορβηγία 7,63 7,66 Σουηδία ανία 8,51 Πηγή: Eurostat-Structural Indicators 2006 Β) Εκπαίδευση και ηµόσιες δαπάνες Β1) Το διάστηµα Κατά το διάστηµα παρατηρείται σηµαντική προσπάθεια της Ελλάδας να συγκλίνει προς τις πλέον ανεπτυγµένες χώρες σε όρους εκπαιδευτικών δαπανών. Στην περίπτωση της πρωτοβάθµιας, δευτεροβάθµιας και µεταδευτεροβάθµιας εκπαίδευσης η Ελλάδα βρίσκεται µεταξύ των τριών χωρών που σηµειώνουν για το αντίστοιχο διάστηµα ( ) τη µεγαλύτερη αύξηση δαπανών ανά µαθητή (σχ.3). Φυσικά, η αύξηση αυτή εν µέρει οφείλεται στη µείωση του αριθµού των µαθητών, αλλά είναι προφανές ότι η Ελλάδα προχώρησε σε σηµαντική αύξηση των δαπανών ανά µαθητή. 5

6 Σχ είκτης σωρευτικής µεταβολής αριθµού µαθητών, δαπανών ανά µαθητή για το διάστηµα σε πρωτοβάθµια, δευτεροβάθµια και µεταδευτεροβάθµια εκπαίδευση (εκτός τριτοβάθµιας) είκτης µεταβολών (1995=100) Τσεχία Ιταλία Ιαπωνία Γερµανία Ισπανία Σουηδία Ελβετία Γαλλία Σλοβακία Ουγγαρία Νορβηγία ανία Φινλανδία ΗΠΑ Μέξικο Ηνωµένο Βασίλειο Ολλανδία Πορτογαλία Ιρλανδία Αυστραλία Ελλάδα Πολωνία Μεταβολή στον αριθµό των µαθητών Μεταβολή στις δαπάνες ανα µαθητή Μέσος όρος µεταβολής δαπανών ανά µαθητή (ΟΟΣΑ) Τουρκία Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Η εικόνα παραµένει η ίδια και για την τριτοβάθµια εκπαίδευση, όπου και πάλι η Ελλάδα για το διάστηµα σηµειώνει τη δεύτερη µεγαλύτερη αύξηση των ανά φοιτητή δαπανών. Η θεαµατική αυτή αύξηση των δαπανών ανά φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (σχ. 4) συνοδεύεται από τη σηµαντική αύξηση των εισακτέων στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Σχ. 4 είκτης σωρευτικής µεταβολής αριθµού φοιτητών, και δαπανών ανά φοιτητή στην τριτοβάθµια εκπαίδευση για το διάστηµα είκτης µεταβολής (1995=100) Τσεχία Σλοβακία Πολωνία Σουηδία Αυστραλία Ηνωµένο Βασίλειο Ουγγαρία Πορτογαλία Ολλανδία Φινλανδία Νορβηγία Γερµανία Γαλλία Αυστρία Ιαπωνία Ιταλία Μέξικο Ιρλανδία ανία Ισπανία Ελλάδα Ελβετία Τουρκία Μεταβολή στις δαπάνες ανα φοιτητή Μεταβολή αριθµού φοιτητών Μέσος όρος µεταβολής δαπανών ανά φοιτητή (ΟΟΣΑ) Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Συγκρίνοντας την Ελλάδα µε χώρες, όπου υπάρχει αντίστοιχη αύξηση του αριθµού φοιτητών π.χ. Τσεχία, Σλοβακία, Πολωνία έχουµε µια σηµαντικά µεγαλύτερη 6

7 αύξηση των δαπανών ανά φοιτητή για την Ελλάδα κατά το ίδιο διάστηµα. Παράλληλα, συγκρίνοντας την Ελλάδα µε χώρες αντίστοιχης αύξησης των δαπανών ανά φοιτητή, όπως είναι η Ισπανία, η Ελβετία, και η Τουρκία έχουµε (σε αντίθεση µε αυτές τις χώρες) αύξηση του αριθµού των φοιτητών. Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει ότι η Ελλάδα αποτελεί µοναδική περίπτωση µεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ, καθώς κατά την περίοδο κατάφερε να συνδυάσει την αύξηση των δαπανών ανά φοιτητή µε την αύξηση του αριθµού των φοιτητών. Η ραγδαία αυτή αύξηση των δαπανών ανά µαθητή και φοιτητή στην Ελλάδα δεν µπορεί να αποδοθεί εξ ολοκλήρου στους µεγάλους ρυθµούς ανάπτυξης της περιόδου Σύµφωνα µε τα πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ, το σωρευτικό µέρισµα που η Ελλάδα αφιέρωσε στην εκπαίδευση όλων των βαθµίδων υπερκαλύπτει το αναπτυξιακό δυναµικό της περιόδου Με άλλα λόγια, η Ελλάδα κατά την περίοδο συνειδητά επέλεξε να αφιερώσει µεγαλύτερο µέρος της ανάπτυξης στην εκπαίδευση (σχ. 5-6). Σχ είκτης σωρευτικής µεταβολής ηµοσίων απανών στην πρωτοβάθµια δευτεροβάθµια και µεταδευτεροβάθµια εκπαίδευση για το διάστηµα είκτης Μεταβολής ( , 1995=100) είκτης µεταβολής ΑΕΠ Τσεχία Ιταλία Ιαπωνία Αυστρία Γερµανία Ισπανία Ελβετία Γαλλία Σλοβακία Ουγγαρία Νορβηγία ανία Φινλανδία Η.Π.Α Μέξικο Ην. Βασίλειο Ολλανδία Πορτογαλία Ιρλανδία Αυστραλία Ελλάδα Πολωνία Νέα Ζηλανδία Τουρκία ηµόσιες απάνες σε Πρωτοβάθµια, ευτεροβάθµια και µετα-δευτεροβάθµια µη υποχρεωτική εκπαίδευση Πηγή: Education at a Glance, OECD Report

8 Σχ είκτης σωρευτικής µεταβολής δηµοσίων δαπανών προς την τριτοβάθµια εκπαίδευση (1995=100) για την περίοδο Ιαπωνία Γερµανία Τσεχία Ελβετία Ιταλία ανία Αυστρία Γαλλία Τουρκία Ην. Βασίλειο Ολλανδία Νέα Ζηλανδία Πορτογαλία Νορβηγία Ισπανία Ελλάδα Αυστραλία Σλοβακία Φινλανδία Ουγγαρία Μέξικο Πολωνία Ιρλανδία είκτης σωρευτικής µεταβολής ΑΕΠ (1995=100) είκτης σωρευτικής µεταβολής δηµοσίων δαπανών προς την τριτοβάθµια εκπαίδευση (1995=100) Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Β2) Η κατανοµή των δηµοσίων δαπανών Η κατανοµή των δηµόσιων δαπανών ανά Κυβερνητική Λειτουργία COFOG (Classification of the Functions of Government) αποκαλύπτει ότι η Ελλάδα δαπανά περίπου το 7,5% των δηµόσιων δαπανών για επενδύσεις σε ανθρώπινο δυναµικό (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ-Πίν. 2). Αντίστοιχα, η µεγάλη πλειοψηφία (σχ.7) των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφιερώνει πάνω από 10% των δηµόσιων δαπανών της σε επενδύσεις ανθρώπινου δυναµικού. Σχ. 7 ηµόσιες δαπάνες για εκπαίδευση ως ποσοστό των συνολικών δηµοσίων δαπανών (2003) ,78 12,65 13,02 13,26 11,85 12,09 10,67 10,98 11,19 11,37 11,38 8,69 7,38 Ελλάδα Γερµανία(1) Ιταλία Ολλανδία Γαλλία Ισπανία Αυστρία Λουξεµβούργο Πηγή: Eurostat-Metadata SDDS/(1)=Ενιαία Γερµανία Βέλγιο Σουηδία Φινλανδία Ην. Βασίλειο Νορβηγία 15,74 15,01 ανία Πορτογαλία 8

9 Συγκρίνοντας την Ελληνική οικονοµία µε όµοιες οικονοµίες (σε όρους δηµόσιων δαπανών ως ποσοστού του ΑΕΠ) εντός της Ε.Ε., προκύπτει ότι η Ελλάδα αφιερώνει στην εκπαίδευση ένα σηµαντικά µικρότερο ποσοστό από χώρες όπως η Πορτογαλία, το Βέλγιο, η Γαλλία, η Αυστρία, και η Ολλανδία. Το χαµηλό επίπεδο δηµόσιων δαπανών για εκπαίδευση στην Ελλάδα οφείλεται εν µέρει στην ανελαστικότητα συγκεκριµένων κατηγοριών δηµόσιων δαπανών, όπως είναι οι δαπάνες για άµυνα και δηµόσια ασφάλεια, οι δαπάνες για µισθοδοσία δηµόσιων υπαλλήλων και τέλος οι δαπάνες για επιχορήγηση ασφαλιστικών ταµείων. Αυτή ακριβώς η άνιση προς την παιδεία διάρθρωση των δηµόσιων δαπανών εκφράζει σε µεγάλο βαθµό και το έλλειµµα ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής οικονοµίας. Η αύξηση των δηµόσιων επενδύσεων σε ανθρώπινο δυναµικό ουσιαστικά σηµαίνει την αναδιάρθρωση όλης της πολιτικής φιλοσοφίας των δηµόσιων επενδύσεων. Η δηµιουργία ενός νέου Ελληνικού αναπτυξιακού µοντέλου, που θα στηρίζεται στις υψηλές δεξιότητες του ανθρώπινου δυναµικού απαιτεί αυτού του είδους την αναδιάρθρωση. Γ) Προϋπολογισµός 2006 και Εκπαίδευση. Μέσα από τον Προϋπολογισµό του 2006 προκύπτει ότι το κύριο µέρος των δαπανών για πρωτοβάθµια εκπαίδευση (πίν. 3α) αποδίδεται σε αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων 4 (91,2% του συνόλου των δαπανών για πρωτοβάθµια εκπαίδευση αφιερώνονται στις αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων). Παράλληλα, οι αµοιβές για µετεκπαίδευση-επιµόρφωση, οι προµήθειες κεφαλαιουχικού εξοπλισµού και οι επιχορηγήσεις προς ΝΠ διατηρούνται σε ιδιαίτερα χαµηλά επίπεδα. Επίσης, κατά το 2006 παρατηρείται µείωση των αµοιβών των αναπληρωτών εκπαιδευτικών και αύξηση των αµοιβών για ωροµίσθιους εκπαιδευτικούς. Πίνακας 3α Ποσά σε / /2004 ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ (ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΝΕΣ) ,86 5,89 Πληρωµές για υπηρεσίες ,04 5,63 Αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων (Τακτικοί και Ι ΑΧ) ,03 3,30 Αµοιβές αναπληρωτών εκπαιδευτικών ,02 28,31 Αµοιβές ωροµίσθιων εκπαιδευτικών Αµοιβές για µετεκπαίδευση, επιµόρφωση Αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων= δαπάνες εκπαιδευτικών και διοικητικών υπαλλήλων 9

10 Προµήθειες αγαθών και κεφαλαιουχικού εξοπλισµού Προµήθεια εξοπλισµού υπηρεσιών και εργαστηρίων Επιχορηγήσεις σε ΝΠ (ΟΤΑ, γεωργικοί, βιοτεχνικοί, βιοµηχανικοί και τουριστικοί οργανισµοί) Πηγή: Προϋπολογισµός Η κατάσταση δε φαίνεται να αλλάζει και για τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση (πιν. 3β), όπου το κύριο µέρος των δαπανών αποδίδεται σε αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων (91,21% του συνόλου των δαπανών για δευτεροβάθµια εκπαίδευση αφιερώνονται στις αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων). Οι προµήθειες κεφαλαιουχικού εξοπλισµού σηµειώνουν αύξηση, αν και παραµένουν σε χαµηλά επίπεδα. Παράλληλα, κατά το 2006 παρατηρείται αύξηση των αµοιβών για ωροµίσθιους και αναπληρωτές εκπαιδευτικούς. Πίνακας 3β Ποσά σε / /2004 ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ (ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΝΕΣ) ,47 4,74 Πληρωµές υπηρεσιών Αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων (Τακτικοί και Ι ΑΧ) ,45 4, ,58 1,58 Αµοιβές αναπληρωτών εκπαιδευτικών Αµοιβές ωροµισθίων εκπαιδευτικών Αµοιβές για εκπαίδευση, µετεκπαίδευση, επιµόρφωση Προµήθειες αγαθών και κεφαλαιουχικού εξοπλισµού Προµήθεια εξοπλισµού υπηρεσιών και εργαστηρίων Πηγή: Προϋπολογισµός Αντίθετα, στην τεχνολογική εκπαίδευση η αναλογία αµοιβών πολιτικών υπαλλήλων προς τις συνολικές δαπάνες τεχνολογικής εκπαίδευσης φθάνει το 43% (Πίν. 3γ). Οι προµήθειες κεφαλαιουχικού εξοπλισµού σηµειώνουν αύξηση, αν και παραµένουν πολύ χαµηλές για τον εκσυγχρονισµό της τεχνολογικής εκπαίδευσης. Το ειδικό ερευνητικό επίδοµα σηµειώνει αύξηση µεταξύ από την άλλη πλευρά όµως, είναι απογοητευτικά τα ποσά που προβλέπονται για δάνεια προς σπουδαστές (συνολικά ). 10

11 Πίνακας 3γ Ποσά σε / /2004 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ (ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΝΕΣ) ,52 16,33 Πληρωµές υπηρεσιών Αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων (Τακτικοί και Ι ΑΧ) Ειδικό ερευνητικό επίδοµα Προµήθειες αγαθών και κεφαλαιουχικού εξοπλισµού ,13 13, ,14 13, Προµήθεια εξοπλισµού υπηρεσιών και εργαστηρίων Επιχορηγήσεις σε ΝΠ (ΟΤΑ, γεωργικοί, βιοτεχνικοί, βιοµηχανικοί και τουριστικοί οργανισµοί) Επιχορήγηση σε λοιπά ερευνητικά και επιστηµονικά ιδρύµατα Χορηγούµενα δάνεια προς σπουδαστές Πηγή: Προϋπολογισµός 2006 Στην πανεπιστηµιακή εκπαίδευση η αναλογία αµοιβών πολιτικών υπαλλήλων προς τις συνολικές δαπάνες τεχνολογικής εκπαίδευσης φθάνει το 66% (Πίν. 3δ). Οι προµήθειες κεφαλαιουχικού εξοπλισµού, καθώς και η επιχορήγηση ερευνητικών και επιστηµονικών ιδρυµάτων, αντί να αυξάνονται σηµειώνουν µείωση µεταξύ των οικονοµικών ετών 2004 και του 2006, ενώ αύξηση σηµειώνει το ειδικό ερευνητικό επίδοµα µεταξύ Από την άλλη πλευρά, ουσιαστικά αµετάβλητες παραµένουν οι δαπάνες επιδότησης επιτοκίων δανείων που χορηγούνται σε φοιτητές για µεταπτυχιακές σπουδές, καθώς και η επιχορήγηση του ΙΚΥ (Ιδρύµατος Κρατικών Υποτροφιών). Πίνακας 3δ Ποσά σε / /2004 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ (ΣΥΝΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΝΕΣ) , , ,00 5,64 8,31 Πληρωµές υπηρεσιών Αµοιβές πολιτικών υπαλλήλων (Τακτικοί και Ι ΑΧ) Ειδικό ερευνητικό επίδοµα Προµήθεια εξοπλισµού υπηρεσιών και εργαστηρίων , , ,00 6,58 9, , , ,00 6,58 9, , , , , , ,00 Επιδότηση επιτοκίων δανείων που χορηγούνται σε φοιτητές για µεταπτυχιακές σπουδές , , ,00 Επιχορήγηση ΙΚΥ Επιχορήγηση σε λοιπά ερευνητικά και επιστηµονικά ιδρύµατα Πηγή: Προϋπολογισµός , , , , , ,00 11

12 Εκτός, όµως, από τον τακτικό προϋπολογισµό του 2006, για την ανά εκπαιδευτική βαθµίδα χρηµατοδότηση, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι δαπάνες για εκπαίδευση µέσω του Προγράµµατος ηµοσίων Επενδύσεων (Π Ε) και των ΟΤΑ α και β βαθµού. Πιο συγκεκριµένα (Πίν. 3ε), η επιχορήγηση προς τη νοµαρχιακή αυτοδιοίκηση για δαπάνες εκπαίδευσης, καθώς και η επιχορήγηση (στο σύνολο όλων των νοµών) για πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση µεταξύ , σηµειώνουν κάθετη πτώση. Ενδεικτικά, σε επίπεδο νοµών έχουµε περικοπή κονδυλίων (από 17,7 εκ. το 2004 σε 3,5 εκ. το 2006 για την πρωτοβάθµια εκπαίδευση και από 90 εκ. το 2004 σε 13,8 εκ. για τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση). Η περικοπή δαπανών του προγράµµατος δηµοσίων επενδύσεων είχε, φυσικά, την επίπτωση της στα αντίστοιχα προγράµµατα για την εκπαίδευση. Έτσι, ενώ το σύνολο των δαπανών Π Ε για εκπαίδευση το 2004 ήταν 818 εκ., το 2006 οι αντίστοιχες δαπάνες ήταν 600 εκ.. Πίνακας 3ε Ποσά σε / /2004 Επιχορήγηση νοµαρχιακής αυτοδιοίκησης για δαπάνες εκπαίδευσης ,87-27,00 Ποσά σε / /2004 Επιχορήγηση στο σύνολο όλων των νοµών για πρωτοβάθµια εκπαίδευση ,25 5,58 Επιχορήγηση στο σύνολο όλων των νοµών για δευτεροβάθµια εκπαίδευση ,42-32,05 Περιφερειακές διευθύνσεις πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης ,47 53,54 Ποσά σε / /2004 απάνες Π Ε για εκπαίδευση (Συγχρηµατοδοτούµενα έργα και έργα εθνικών πόρων) , , ,00-12,15-16,50 Πηγή: Προϋπολογισµός 2006 Συµπερασµατικά, θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Προϋπολογισµός του 2006 δεν αποδίδει σηµασία στην ποιοτική αναβάθµιση της εκπαίδευσης, όπως αυτή πραγµατοποιείται µέσα από τον εκσυγχρονισµό των υλικοτεχνικών υποδοµών, την αύξηση των κονδυλίων για έρευνα, την παροχή φοιτητικών δανείων και υποτροφιών κλπ. Στον προϋπολογισµό τη µερίδα του λέοντος κατέχουν οι µισθολογικές δαπάνες, αφήνοντας µικρό χώρο για τις δαπάνες που κρίνονται ως σηµαντικές για την αναβάθµιση και ανταγωνιστικότητα του εκπαιδευτικού 12

13 συστήµατος. Το κυριότερο όµως είναι ότι η στάσιµη πορεία των εκπαιδευτικών δαπανών (µέσω του ΥΠ.Ε.Π.Θ), όπως αποτυπώνεται στον Προϋπολογισµό του 2006, συνδυάζεται µε σηµαντική περικοπή κονδυλίων του Π Ε και των ΟΤΑ α και β βαθµού, περικοπές οι οποίες κυρίως αφορούν λειτουργικές δαπάνες του εκπαιδευτικού συστήµατος και αναµφίβολα συνιστούν υποβάθµιση του. ) Εκπαίδευση και Ιδιωτική Χρηµατοδότηση. Σηµαντικό παράγοντα χρηµατοδότησης της Παιδείας στην Ε.Ε. αποτελεί η ιδιωτική χρηµατοδότηση. Εντός της Ε.Ε. χώρες µέλη, στις οποίες ο ιδιωτικός τοµέας και ειδικότερα οι επιχειρήσεις συµµετέχουν ενεργά στη βελτίωση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναµικού, χαρακτηρίζονται από υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Συνοπτικά, η ιδιωτική χρηµατοδότηση της εκπαίδευσης περιλαµβάνει τις ακόλουθες κύριες οµάδες δαπανών 5 : απάνες νοικοκυριών π.χ. φροντιστήρια, ιδιαίτερα µαθήµατα, φοίτηση στην επαρχία, στο εξωτερικό κλπ. απάνες επιχειρήσεων 6 και λοιπών µη κερδοσκοπικών οργανώσεων π.χ. θρησκευτικοί και λοιποί σύλλογοι. Σύµφωνα µε την Eurostat, στην Ελλάδα κατά την τετραετία έχουµε µείωση της συνεισφοράς του ιδιωτικού τοµέα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Πιο συγκεκριµένα, ενώ το 1999 ο ιδιωτικός τοµέας δαπανούσε το 0,26% του ΑΕΠ για τη βελτίωση του ανθρωπίνου δυναµικού, το 2002, σύµφωνα µε δηµοσιευµένα στοιχεία της Eurostat, το ποσοστό αυτό έπεσε στο 0,19% του ΑΕΠ. Παράλληλα, σύµφωνα µε στοιχεία της ΕΣΥΕ (Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισµών 2004/2005) για το καταναλωτικό πρότυπο των Ελλήνων, προκύπτει ότι κατά µέσο όρο σε µηνιαία βάση κάθε ελληνικό νοικοκυριό κατά το 2004 δαπάνησε 51,34 έναντι 38,68 που δαπάνησε το Τα προαναφερθέντα ποσοστά και ποσά φαίνεται να υποεκτιµούν σηµαντικά τις δαπάνες των νοικοκυρών για εκπαίδευση, καθώς δεν περιλαµβάνουν τις δαπάνες για ιδιαίτερα µαθήµατα, οι οποίες δεν καταγράφονται. Πάντως, η τάση για τα ελληνικά νοικοκυριά είναι να διαθέτουν ένα ολοένα µεγαλύτερο µέρος του εισοδήµατος τους για εκπαίδευση. Κατά την τελευταία εικοσαετία τα Ελληνικά 5 A short guide to educational expenditure statistics, European Commission περιλαµβάνονται οι δαπάνες για επιµόρφωση εργαζόµενων. 13

14 νοικοκυριά έχουν διπλασιάσει κατά µέσο όρο το ποσοστό του εισοδήµατος που κατευθύνουν σε εκπαίδευση (σχ.8). Σχ. 8 3,5 3 2,5 2 1,5 Εξέλιξη ιδιωτικών δαπανών εκπαίδευσης ως ποσοστό του συνόλου των δαπανών των νοικοκυριών της χώρας 1,26 1,39 1,82 2,44 2,8 2,86 1 0, / / / / /05 Πηγή: ΕΣΥΕ (ΕΟΠ 2004/2005) Πρόσφατη έρευνα 7 για την εκπαίδευση τονίζει τις ιδιαίτερα αυξηµένες δαπάνες των νοικοκυριών, οι οποίες στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση οφείλονται στις δαπάνες ιδιωτικών σχολείων, φροντιστηρίων, και στην τριτοβάθµια εκπαίδευση στις δαπάνες για πανεπιστηµιακές σπουδές εντός (ΑΕΙ και παραρτήµατα ξένων πανεπιστηµίων στην Ελλάδα) και εκτός Ελλάδας. Βάσει αυτής της έκθεσης και σύµφωνα µε συντηρητικούς υπολογισµούς µια οικογένεια µε ετήσιο εισόδηµα και µε δύο παιδιά στη δευτεροβάθµια ή τριτοβάθµια εκπαίδευση ξοδεύει τουλάχιστον το 20% του εισοδήµατος της για εκπαίδευση, δηλαδή δαπανά σε µηνιαία βάση 1000 για εκπαίδευση, εκτός της καθολικής συνεισφοράς της (µέσω φορολογίας) στη δηµόσια εκπαίδευση. Όλα τα παραπάνω υποδεικνύουν κατά βάση δύο συµπεράσµατα: Πρώτον, το καταναλωτικό πρότυπο του Έλληνα έχει µεταβληθεί και πλέον αποδίδει ακόµα µεγαλύτερη σηµασία στο αγαθό της εκπαίδευσης, και δεύτερον οι Έλληνες δε θεωρούν επαρκές και ποιοτικό το Ελληνικό δηµόσιο εκπαιδευτικό σύστηµα και για αυτό το λόγο στρέφονται ολοένα και περισσότερο στην ιδιωτική εκπαίδευση. 7 Η έλλειψη ανταγωνισµού στην εκπαίδευση : Προς τι η προστασία;, Οικονοµικό δελτίο Alpha Bank, εκέµβριος 2005, Τεύχος

15 Ε) Κατάταξη του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήµατος µεταξύ των λοιπών χωρών του ΟΟΣΑ 8. H συγκριτική προτυποποίηση (benchmarking) των εκπαιδευτικών συστηµάτων υποδεικνύει στις χώρες τις µεταρρυθµίσεις που θα πρέπει να ακολουθήσουν, ώστε το ανθρώπινο δυναµικό να αποτελέσει έναν επιπλέον αναπτυξιακό πόρο. Σύµφωνα µε πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ, η ανά µαθητή-φοιτητή δαπάνη κατά το 2002 στην Ελλάδα έφθασε τα 4.136$, αισθητά χαµηλότερα από τον µέσο όρο των χωρών-µελών του ΟΟΣΑ (7.343$) (σχ. 9). Παράλληλα, χώρες όπως η Σουηδία, η Αυστρία, το Βέλγιο, η ανία, η Νορβηγία, οι ΗΠΑ και η Ελβετία κατά το 2002 δαπάνησαν περισσότερα ανά µαθητή-φοιτητή από το µέσο όρο του ΟΟΣΑ, υποδεικνύοντας κατ αυτό τον τρόπο τη σηµασία που αποδίδουν στην εκπαίδευση ως αναπτυξιακό πόρο. Σχ Μέση ετήσια δαπάνη εκπαιδευτικών ιδρυµάτων ανά µαθητή-φοιτητή κατά το 2002 (πρωτοβάθµια έως και τριτοβάθµια εκπαίδευση) (Ετήσια δαπ άνη ανά µαθητή-φοιτητή σε $ µε χρήση ΜΑ και ισοδύναµων πλήρους απ ασχόλησης) Μέσος όρος χωρών ($) Μέξικο Σλοβακία Πολωνία Τσεχία Ουγγαρία Ελλάδα Κορέα Ιρλανδία Ισπανία Πορτογαλία Ην. Βασίλειο Γερµανία Αυστραλία Ολλανδία Φινλανδία Ιαπωνία Γαλλία Ισλανδία Ιταλία Βέλγιο Σουηδία Αυστρία ανία Νορβηγία Η.Π.Α Ελβετία Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Σύµφωνα µε στοιχεία του ΟΟΣΑ, τα δεδοµένα ανά εκπαιδευτική βαθµίδα είναι τα εξής: Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση Η Ελλάδα δαπάνησε κατά το 2002 για κάθε µαθητή πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης 3.803$, τη στιγµή που ο µέσος όρος των υπόλοιπων χωρών της µελέτης είναι 5.313$ (σχ. 10). 8 Education at a Glance, OECD Report

16 Σχ Μέση ετήσια δαπάνη για µαθητές πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης (2002) (Ετήσια δαπ άνη ανά φοιτητή σε $ µε χρήση ΜΑ και ισοδύναµων π λήρους απ ασχόλησης) ($) 6000 Μέσος όρος χωρών Μέξικο Σλοβακία Τσεχία Πολωνία Ουγγαρία Κορέα Ελλάδα Ιρλανδία Νέα Ζηλανδία Γερµανία Ισπανία Πορτογαλία Γαλλία Φινλανδία Ην. Βασίλειο Αυστραλία Ολλανδία Βέλγιο Ιαπωνία Αυστρία Σουηδία Ισλανδία Ιταλία Νορβηγία ανία Ελβετία Η.Π.Α Λουξεµβούργο Πηγή: Education at a Glance, OECD Report ευτεροβάθµια Εκπαίδευση Η Ελλάδα δαπάνησε κατά το 2002 για κάθε µαθητή δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης $, τη στιγµή που ο µέσος όρος των υπόλοιπων χωρών είναι $ (σχ. 11). Σχ. 11 Μέση δαπάνη ανά µαθητή δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης (2002) (Ετήσια δαπ άνη ανά φοιτητή σε $ µε χρήση ΜΑ και ισοδύναµων πλήρους απ ασχόλησης) Μέσος όρος χωρών ($) Μέξικο Σλοβακία Ουγγαρία Τσεχία 4058 Ελλάδα Νέα Ζηλανδία Ιρλανδία Κορέα Ισπανία Ην. Βασίλειο Ολλανδία Πορτογαλία Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Ιαπωνία Γερµανία Φινλανδία Ισλανδία Αυστραλία Σουηδία Ιταλία ανία Βέλγιο Γαλλία Αυστρία Η.Π.Α Νορβηγία Ελβετία Λουξεµβούργο 16

17 Τριτοβάθµια Εκπαίδευση Η Ελλάδα δαπάνησε κατά το 2002 για κάθε φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (εκτός δαπανών για έρευνα και ανάπτυξη) 4.372$, τη στιγµή που ο µέσος όρος των υπόλοιπων χωρών είναι $ (σχ. 12). Σχ. 12 Μέση ετήσια δαπάνη εκπαιδευτικών ιδρυµάτων ανά φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (2002) εκτός δαπανών για Ε&Α (Ετήσια δαπ άνη ανά φοιτητή σε $ µε χρήση ΜΑ και ισοδύναµων π λήρους απ ασχόλησης) Μέσος όρος ($) Πολωνία Τουρκία Ελλάδα Σλοβακία Πορτογαλία Τσεχία Μέξικο Ισπανία Ουγγαρία Γερµανία Γαλλία Φινλανδία Ιρλανδία Αυστρία Σουηδία Ολλανδία Βέλγιο Αυστραλία Ην. Βασίλειο ανία Η.Π.Α Πηγή: Education at a Glance, OECD Report Συµπεριλαµβάνοντας τις δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη η Ελλάδα δαπάνησε κατά το 2002 τα λιγότερα για κάθε φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης. Πιο συγκεκριµένα, η ανά φοιτητή δαπάνη φθάνει τα $, αισθητά χαµηλότερα από τον µέσο όρο των υπόλοιπων χωρών της µελέτης, που ανέρχεται σε $ (σχ. 13). Οι χώρες του Ευρωπαϊκού βορά µαζί µε τις ΗΠΑ και την Ελβετία αποδίδουν πολύ περισσότερα για κάθε φοιτητή από ό,τι οι λοιπές χώρες του ΟΟΣΑ. Αυτή ακριβώς η αλλαγή της κατάταξης της Ελλάδας στις δαπάνες ανά φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (µε δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη) απεικονίζει τη µικρή προτεραιότητα που η κεντρική διοίκηση αποδίδει στην έρευνα και ανάπτυξη. Σχ Μέση ετήσια δαπάνη εκπαιδευτικών ιδρυµάτων ανά φοιτητή τριτοβάθµιας εκπαίδευσης (2002) συµπεριλαµβανοµένου δαπανών για Ε&Α ($) Μέσος όρος χωρών Πηγή: Education at a Glance, OECD Report

18 Ένα άµεσο συµπέρασµα της παραπάνω ανάλυσης είναι η χαµηλή κατάταξη του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήµατος σε σύγκριση µε τις λοιπές χώρες του ΟΟΣΑ. ΙΙ. Η ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ Η ποιότητα της εκπαίδευσης δεν είναι εύκολα και σε απόλυτα µεγέθη µετρήσιµη. Υπάρχουν, όµως κάποιοι δείκτες ή στοιχεία που αποτελούν αντικείµενο συγκριτικής θεώρησης των µελετητών σε διεθνές επίπεδο. Στην πλειονότητά τους τα στοιχεία αυτά έχουν ποσοτικό χαρακτήρα και απεικονίζουν δοµικές παραµέτρους των εκπαιδευτικών συστηµάτων των διαφόρων χωρών. Α) Σχολική Εκπαίδευση (Πρωτοβάθµια, ευτεροβάθµια και Τεχνική- Επαγγελµατική) Σύµφωνα µε στοιχεία της Eurostat, στην Ελλάδα το 1998 αντιστοιχούσαν 13 µαθητές ανά εκπαιδευτικό. Έως το 2003 η αναλογία αυτή βελτιώνεται αισθητά και σε κάθε εκπαιδευτικό αντιστοιχούν 10 µαθητές (πίν. 4). Αντίστοιχα, η σύγκριση µε τις λοιπές χώρες της Ε.Ε. δείχνει ότι για το 2003 η Ελλάδα βρίσκεται µεταξύ των κρατών µελών µε την καλύτερη αναλογία µαθητών ανά εκπαιδευτικό (σχ. 14). Πίνακας 4 Αναλογία Μαθητών ανά Εκπαιδευτικό ( ηµοτικό Γυµνάσιο-Λύκειο) Πορτογαλία : : 10,4 10,1 9,5 9,5 Λουξεµβούργο : 11,1 : 10 10,2 9,8 Ελλάδα 12,3 11,8 11,8 11,4 10,6 10 Ιταλία 10,5 10,7 10,6 10,4 10,3 10,7 Νορβηγία : : 10,9 10,3 10,4 10,7 Βέλγιο : : : 11,2 10,7 11 Αυστρία 10,5 11,2 : 11,1 11,3 11,3 ανία 10, ,9 11,7 11,4 Ισπανία 14,3 13,9 13,1 12,4 12,6 12,2 Σουηδία 14,3 13,9 13,4 13,5 12,8 12,7 Γαλλία : 14,9 14,6 14,5 14,3 14,3 Φινλανδία 9, ,8 14,4 14,3 Τσεχία 16,8 17,4 16,6 15,6 15,1 14,8 Ιρλανδία 19,7 17,9 17,7 16,8 16,2 15,4 Η.Π.Α : : : : 15,5 15,5 Ολλανδία : 17, ,2 16,5 15,9 Γερµανία 17,2 17,2 16,4 16,3 16,1 16 Ιαπωνία : : : 17, ,6 Ην. Βασίλειο 18,8 19,8 19,6 19,3 20,1 19,5 Πηγή: Eurostat 18

19 Σχ Αναλογία Μαθητών ανά εκπαιδευτικό κατά το 2003 ( ηµοτικό-γυµνάσιο- Λύκειο) 20 19, ,5 9, ,7 10, ,3 11,4 12,2 12,7 14,3 14,3 14,8 15,4 15,5 15, ,6 5 0 Πορτογαλία Λουξεµβούργο Ελλάδα Ιταλία Νορβηγία Βέλγιο Αυστρία ανία Ισπανία Σουηδία Γαλλία Φινλανδία Τσεχία Ιρλανδία Η.Π.Α Ολλανδία Γερµανία Ιαπωνία Ην. Βασίλειο Πηγή: Eurostat Ο συνολικός αριθµός των σχολικών µονάδων της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης σηµείωσε µείωση κατά το διάστηµα Η µείωση αυτή είναι αποτέλεσµα της συρρίκνωσης του µαθητικού πληθυσµού. Η προοδευτική µείωση των µαθητών διαφαίνεται άλλωστε και από τον αριθµό των µαθητών ανά τµήµα: στο νηπιαγωγείο το 78,5% των τµηµάτων λειτουργεί µε 20 µαθητές, στο δηµοτικό αυτό ισχύει για το 72,2% των τµηµάτων, ενώ στο γυµνάσιο το 43,33% των τµηµάτων λειτουργεί µε 21 ως 25 µαθητές, γεγονός που ισχύει για το 43,9% των τµηµάτων του λυκείου. Να σηµειωθεί εδώ, ότι η µείωση αυτή δεν οφείλεται σε µείωση της συµµετοχής στην εκπαιδευτική διαδικασία, αλλά στο δηµογραφικό πρόβληµα της Ελλάδας. Εκείνο, όµως, που αναδεικνύει την αναβάθµιση του εκπαιδευτικού συστήµατος είναι το γεγονός ότι, ενώ παρατηρείται αυτή η µείωση του αριθµού των σχολικών µονάδων και του µαθητικού πληθυσµού, στη δευτεροβάθµια και την τεχνική - επαγγελµατική εκπαίδευση σηµειώνεται αύξηση. Ειδικότερα, ο αριθµός των σχολικών µονάδων δευτεροβάθµιας από το 1990/1991 αυξήθηκε σε µονάδες το 2002/2003. Η αντίστοιχη αύξηση στα ΤΕΕ είναι από 547 µονάδες το 1990/91 σε 660 το 2002/03 (πίν. 5α). 19

20 Πίνακας 5α ΠΛΗΘΟΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ, ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 1990/ / /2003 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση ευτεροβάθµια Εκπαίδευση Τεχνική και Επαγγελµατική Εκπαίδευση Πηγή: OECD, Background report for Greece, ΕΣΥΕ. Πίνακας 5β ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ, ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ 1990/ / /2003 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση ευτεροβάθµια Εκπαίδευση Τεχνική και Επαγγελµατική Εκπαίδευση Πηγή: OECD, Background report for Greece, ΕΣΥΕ Επισηµαίνεται, όµως, ότι παρά τη βελτίωση της εικόνας σε ό,τι αφορά την αναλογία µαθητών/σχολείων και µαθητών/εκπαιδευτικών, ένα ποσοστό της τάξης του 6,5% του συνόλου των σχολικών µονάδων εξακολουθεί να λειτουργεί σε διπλοβάρδια 9 (εναλλασσόµενα πρωί-απόγευµα ή µόνο απόγευµα ή µόνο βράδυ). Σχ Συνολικός Αριθµός Εκπαιδευτικών στην Πρωτοβάθµια, ευτεροβάθµια και Τεχνική Εκπαίδευση / /2003 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση ευτεροβάθµια Εκπαίδευση Τεχνική και Επαγγελµατική Εκπαίδευση Πηγή: OECD, Background report for Greece, ΕΣΥΕ. 9 Στοιχεία Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας (ΚΕΕ),