Τίτλος Μαθήματος: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία Ι

Transcript

1 Τίτλος Μαθήματος: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία Ι Ενότητα: Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 11 Διδάσκουσα: Καθηγήτρια Ελένη Χουλιαρά - Ράϊου Τμήμα: Φιλολογίας

2 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Εἰ δέ τις ἀθυμεῖ ὅτι ἡμῖν μὲν οὐκ εἰσὶν ἱππεῖς, τοῖς δὲ πολεμίοις πολλοὶ πάρεισιν, ἐνθυμήθητε ὅτι οἱ μύριοι ἱππεῖς οὐδὲν ἄλλο ἢ μύριοί εἰσιν ἄνθρωποι ὑπὸ μὲν γὰρ ἵππου ἐν μάχῃ οὐδεὶς πώποτε οὔτε δηχθεὶς οὔτε λακτισθεὶς ἀπέθανεν, οἱ δὲ ἄνδρες εἰσὶν οἱ ποιοῦντες ὅ τι ἂν ἐν ταῖς μάχαις γίγνηται. Οὐκοῦν ἱππέων πολὺ ἡμεῖς ἐπ ἀσφαλεστέρου ὀχήματός ἐσμεν οἱ μὲν γὰρ ἐφ ἵππων κρέμανται φοβούμενοι οὐχ ἡμᾶς μόνον ἀλλὰ καὶ καταπεσεῖν. ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ Β. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ Ξενοφώντος, Κύρου Ἀνάβασις Οι ομιλητές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, όταν αυτή βρισκόταν ακόμη στις πρώτες φάσεις δημιουργίας της, αρκούνταν στη χρήση εκτενών ασύνδετων μεταξύ τους προτάσεων για την έκφραση των σκέψεων και των συναισθημάτων τους. Ο τρόπος αυτός εκφοράς λόγου αποκαλείται «ασύνδετο σχήμα». Κάποιες ωστόσο από αυτές τις προτάσεις εξέφραζαν ένα κύριο νόημα ενώ κάποιες άλλες ένα δευτερεύον, το οποίο συνδεόταν στενά με το κύριο. Η παράθεση στο λόγο δύο (ή περισσότερων) ανεξάρτητων προτάσεων, από τις οποίες κάποια ή κάποιες εκφράζουν δευτερεύον νόημα, ονομάζεται παρατακτική σύνδεση ή παράταξη ἀκηκόατε, ἑωράκατε, πεπόνθατε, ἔχετε δικάζετε (Λυσ. Κα Ἐρατοσθένους 100) συμβαλόντες ς ἀσπίδας ἐωθοῦντο, ἐμάχοντο, ἀπέκτεινον, ἀπέθνῃσκον (Ξεν. Ἑλληνικὰ ) Στην παρατακτική σύνδεση οι περίοδοι ή οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους με παρατακτικούς συνδέσμους οι οποίοι λειτουργούν ως δείκτες αφενός του είδους της σύνδεσης, αφετέρου της έμφασης που δίνεται σε κάθε πρόταση ή όρο πρότασης. Οι παρατακτικοί σύνδεσμοι χωρίζονται στις εξής κατηγορίες: α) Συμπλεκτικοί, β) Αντιθετικοί, γ) Διαζευκτικοί, δ) Αιτιολογικοί, ε) Συμπερασματικοί (για τους συνδέσμους πρβλ. τη θεωρία σχετικά με τα άκλιτα μέρη του λόγου) α) Συμπλεκτικοί σύνδεσμοι i. Συμπλοκή καταφατική Καταφατική συμπλοκή προτάσεων γίνεται με τους συνδέσμους καὶ και τε. καὶ Όταν τα συμπλεκόμενα είναι δύο, τότε η σύνδεσή τους γίνεται με ένα απλό καί, σε περιπτώσεις όπου δεν δίνεται έμφαση οἱ πολέμιοι ἐγρηγόρεσαν καὶ ἔκαον πυρὰ πολλὰ (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) καί καὶ Όταν τα συμπλεκόμενα είναι δύο και η σύνδεση γίνεται με έμφαση. Στη σύνδεση αυτή δίνεται βαρύτητα και στα δύο μέρη, μεγαλύτερη από ό,τι με το τε-καὶ τιμὰς δοτέον καὶ ζῶντι καὶ τελευτήσαντι (Πλάτ. Πολιτεία 414a) 221

3 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ τε καὶ Όταν τα συμπλεκόμενα είναι δύο και η σύνδεση γίνεται με έμφαση μικρότερη από ό,τι με το καὶ - καὶ κάλλιστόν τε καὶ ἄριστον Η σύνδεση τε-καὶ χρησιμοποιείται για να συνδέσει πράξεις που συμπίπτουν χρονικά ή συνδέονται με αιτιώδη σχέση ἡμέρα τε σχεδὸν ὑπέφαινε καὶ εἰς μέσον ἦκον οἱ ἄρχοντες (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.2.7) Η σύνδεση τε-καὶ χρησιμοποιείται και για παρουσίαση εναλλακτικών λύσεων θεοῦ τε γὰρ θέλοντος καὶ μὴ θέλοντος (Αισχύλ. Ἑπ ἐπὶ Θήβας 427) Όταν ο τε ακολουθεί το σύμπλεγμα τε-καὶ δεν ανταποδίδει νόημα στο καὶ αλλά δηλώνει προσθήκη στα προηγούμενα τείχη τε περιελόντες καὶ ναῦς παραδόντες φόρον τε ταξάμενοι (Θουκ. Ἱστορία ) τε δὲ Ο συγγραφέας ξεκινά σαν να επρόκειτο να προσθέσει κάτι, αλλά κατάλήγει να το αντιθέτει με το πρώτο στοιχείο πρότερόν τε νῦν δὲ (Ξεν. Ἑλληνικὰ ) τε τε Με τη σύνδεση αυτή αρχικά συνδέονταν όροι πρότασης. Προτάσεις άρχισαν να συνδέονται μεταγενέστερα πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε (Ομ. Ἰλιὰς 1.544) περὶ ὧν εἰδέναι τε κάλλιστον μὴ εἰδέναι τε αἴσχιστον (Πλάτ. Γοργίας 472e) Ο τε μόνος του εντοπίζεται κυρίως στην ποίηση. Στην πεζογραφία ενώνει ολόκληρες προτάσεις που εκφράζουν ένα δευτερεύον νόημα ὁ δ ἐχαλέπαινεν ἐκέλευσέ τ αὐν ἐκ τοῦ μέσου ἐξίστασθαι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Είδη του καὶ Προσθετικός. Η αρχική και κύρια σημασία του καὶ είναι η προσθετική. Ο σύνδεσμος σε αυτή την περίπτωση προσθέτει ένα στοιχείο σε κάποιο άλλο («επιπλέον», «επίσης») ἀλλὰ καὶ τάδε ἐκέλευσε βασιλεὺς (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Επιδοτικός. Ο επιδοτικός καὶ χρησιμοποιείται για επίδοση είτε προς κάτι μεγαλύτερο είτε προς κάτι μικρότερο («ακόμη και») αὐτά γε ταῦτα καὶ οἱ θεοὶ πεπόνθασιν (Πλάτ. Εὐθύδημος 8d) Επιτατικός. Πρόκειται για τον επιδοτικό συνοδευόμενο από επίθετα και επιρρήματα υπερθετικού βαθμού οὗτος ὁ νόμος καὶ μάλα καλῶς ἔχει (Αισχίν. Κα Κτησιφῶντος 33) Πολλές φορές συντάσσεται με προστακτική και δηλώνει παράκληση ή προσταγή καί μοι ἀνάγνωθι ψήφισμα (Λυσ. Κα Ἀγοράτου 35) Μεταβατικός. Ο μεταβατικός καὶ τίθεται στην αρχή περιόδου ή ημιπεριόδου για να βοηθήσει στη μετάβαση από το ένα νόημα στο άλλο ἐνταῦθα ἔμειναν ἡμέρας ἑπτά καὶ ἧκε Μένων ὁ Θετταλὸς ὁπλίτας ἔχων χιλίους (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.2.6) Ο μεταβατικός καὶ πολλές φορές εισάγει κάτι το οποίο λειτουργεί ως παράδειγμα προς επιβεβαίωση του προηγούμενου νοήματος φιλοθηρότατος ἦν Κῦρος καὶ πρὸς θηρία μέντοι φιλοκινδυνότατος καὶ ἄρκτον ποτὲ ἐπιφερομένην οὐκ ἔτρεσε (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.9.6) Εναντιωματικός. Δηλώνει εναντίωση και συντάσσεται συνήθως με εναντιωματική μετοχή Ἀθηναῖοι καὶ οὐ μεταλαβόντες τοῦ χρυσίου πρόθυμοι ἦσαν εἰς ν πόλεμον (Ξεν. Ἑλληνικὰ 3.5.2) Απορηματικός. Βρίσκεται στην αρχή ευθείας ερωτηματικής πρότασης και χρησιμοποιείται προς εξακρίβωση της πραγματικότητας από τον ομιλητή, προς απόκρουση 222

4 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι της γνώμης άλλου ή για να εκφράσει αγανάκτηση ή απορία καὶ τίς θανόντων ἦλθεν ἐξ Ἅιδου πάλιν;; (Ευρ. Ἡρακλῆς 297) Ομοιωματικός. Ο καὶ αυτός τίθεται με επίθετα και επιρρήματα που σημαίνουν ομοιότητα, ισότητα, ταυτότητα, συμφωνία. Αντικαθιστά τη δοτική αντικειμενική που κανονικά απαιτεί η σύνταξη παραπλήσιά τε ἐπεπόνθεσαν καὶ ἔδρασαν αὐτοὶ ἐν Πύλῳ (Θουκ. Ἱστορία ) ii. Συμπλοκή αποφατική Αποφατική συμπλεκτική σύνδεση γίνεται με τους συνδέσμους καὶ οὐ, καὶ μή, οὔτε τε, μήτε τε, οὔτε οὔτε, μήτε μήτε. καὶ οὐ / καὶ μὴ Με τον τρόπο αυτό γίνεται σύνδεση πρότασης αποφατικής με προηγούμενη καταφατική ἀφικοῦ οἴκαδε καὶ μὴ ἄλλως ποιήσῃς (Πλάτ. Λάχης 201c) οὔτε τε / μήτε τε Καταφατική πρόταση συνδέεται εδώ με επόμενη αποφατική οὔτε διενοήθην πώποτε ἀποστερῆσαι ἀποδώσω τε (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) ὤμοσαν μήτε προδώσειν ἀλλήλους σύμμαχοί τε ἔσεσθαι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 2.2.8) οὔτε οὔτε / μήτε μήτε Συνδέονται με τον τρόπο αυτό αποφατικά και προτάσεις και όροι προτάσεων οὐκ ἔπειθεν οὔτε τοὺς στρατηγοὺς οὔτε τοὺς στρατιώτας (Θουκ. Ἱστορία 4.4.1) Αποφατική πρόταση συνδέεται με άλλη αποφατική και με τα οὐδὲ και μηδὲ σύ γε οὐδὲ ὁρῶν γιγνώσκεις οὐδὲ ἀκούων μέμνησαι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) iii. Συμπλοκή επιδοτική Έτσι αποκαλείται η συμπλοκή προτάσεων ή όρων προτάσεων σύμφωνα με την οποία το δεύτερο στοιχείο παρουσιάζεται από τον ομιλητή ως πιο σπουδαίο και σημαντικό από το πρώτο. οὐ μόνον / μὴ μόνον ή οὐχ ὅτι / μὴ ὅτι ἀλλὰ καὶ Αυτή η σύνδεση ακολουθείται όταν τα συμπλεκόμενα καταφάσκονται ἱμάτιον οὐ μόνον φαῦλον ἀλλὰ καὶ αὐ θέρους τε καὶ χειμώνος (Ξεν. Ἀπομνημονεύματα 1.6.2) οὐχ ὅτι μόνος ὁ Κρίτων ἐν ἡσυχίᾳ ἦν, ἀλλὰ καὶ οἱ φίλοι αὐτοῦ (Ξεν. Ἀπομνημονεύματα 2.9.8) οὐχ ὅπως / μὴ ὅπως / μὴ ὅτι ἀλλ οὐδὲ / ἀλλὰ μηδὲ Σε αυτή τη συμπλοκή και τα δύο στοιχεία αποφάσκονται οὐχ ὅπως τῆς κοινῆς ἐλευθερίας μετέχομεν, ἀλλ οὐδὲ δουλείας μετρίας τυχεῖν ἠξιώθημεν (Ισοκρ. Πλαταϊκὸς 5) οὐχ ὅπως ἀλλὰ καὶ Σε αυτή τη συμπλοκή αποφάσκεται το πρώτο στοιχείο και καταφάσκεται το δεύτερο οὐχ ὅπως ἑαυτοῦ τι ἐπέδωκεν, ἀλλὰ καὶ ἡμετέρων πολλὰ ὑφῄρηται (Λυσ. Ὑπὲρ Νικομάχου 27) 223

5 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ β) Αντιθετικοί σύνδεσμοι Κυριότεροι αντιθετικοί σύνδεσμοι είναι οι μέν, δέ, ἀλλά, μὴν («όμως»), μέντοι («όμως»), ἀλλὰ μήν, καὶ μήν, οὐ μὴν ἀλλὰ («αλλά όμως»), καίτοι («και όμως», «εντούτοις»). Οι μέν, δέ, μήν, μέντοι δεν μπαίνουν στην αρχή της πρότασης, αλλά ύστερα από μία ή περισσότερες λέξεις. Ο μὲν παρέχει σύνδεση με τα επόμενα, ενώ όλοι οι άλλοι με τα προηγούμενα. Ο καίτοι συνδέει μόνο περιόδους ή κόλα περιόδου και όχι προτάσεις. μέν δὲ Χρησιμοποιείται για αντίθεση μεταξύ δύο στοιχείων. Η σημασία και κατά συνέπεια η μετάφραση στην περίπτωση των μὲν - δὲ εξαρτάται από την ισχύ της αντίθεσης που εκφράζει κάθε φορά η σύνταξη ἡ μὲν ψυχὴ πολυχρόνιόν ἐστι, δὲ σῶμα ἀσθενέστερον καὶ ὀλιγοχρονιώτερον (Πλάτ. Φαίδων 87d) ἦν ἡδὺ μέν, κεφαλαλγὲς δὲ (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) μέν δ αὖ / μέντοι / ἀλλὰ / ὅμως δὲ / ἀλλ ὅμως / οὐ μὴν ἀλλὰ Όταν πρόκειται να εκφραστεί ισχυρότερη αντίθεση, ο μὲν δεν ακολουθείται από τον δέ, αλλά από τους παραπάνω συνδέσμους τοῖς στρατιώταις ὑποψία μὲν ἦν ὅτι Κῦρος ἄγει πρὸς βασιλέα, ὅμως δὲ ἐδόκει ἕπεσθαι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Υπάρχει περίπτωση ο μὲν να μην βρίσκει ανταπόδοση από άλλο σύνδεσμο (σχήμα ανανταπόδοτο). Στην περίπτωση αυτή λαμβάνει βεβαιωτική σημασία (βεβαιωτικός) ἐγὼ μὲν οὐκ ἀξιῶ ἡμᾶς ἀπολέσθαι ἀδίκως (Λυσ. Ὑπὲρ Ἀριστοφάνους χρημάτων 45) Αλλά και ο δὲ μπορεί να σταθεί μόνος στο λόγο, χωρίς το μέν, και τότε λαμβάνει δύο σημασίες: Αντιθετικός, διατηρώντας την αντιθετική του σημασία οὐκ ἐπὶ κακῷ, ἐπ ἐλευθερώσει δὲ Ἑλλήνων παρελήλυθα (Θουκ. Ἱστορία ) Μεταβατικός, παρήλαυνον τεταγμένοι κατά ἴλας εἶχον δὲ πάντες κράνη χαλκᾶ (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) ἀλλὰ Ο σύνδεσμος ἀλλὰ λαμβάνει διάφορες σημασίες, ανάλογα με την ένταση της αντίθεσης την οποία εκφράζει. Αντιθετικός. Εκφράζει ισχυρή αντίθεση μεταξύ δύο τελείως αντίθετων στοιχείων οὐκ ἐκ χρημάτων ἀρετὴ γίγνεται, ἀλλ ἐξ ἀρετῆς χρήματα (Πλάτ. Ἀπολογία 30b) Περιοριστικός. Περιορίζει το νόημα μιας προηγούμενης πρότασης, φράσης ή έννοιας μὲν καθ ἡμᾶς ἔμοιγε δοκεῖ καλῶς ἔχειν ἀλλὰ πλάγια λυπεῖ με (Ξεν. Κύρου Παιδεία ) Με τέτοια σημασία λαμβάνεται ο σύνδεσμος ἀλλὰ με το μόριο ἤ, φράση με την οποία δηλώνεται εξαίρεση οὐδὲν ἄλλο σκοπεῖν προσήκει ἀνθρώπῳ ἀλλ ἢ ἄριστον (Πλάτ. Φαίδων 97) Ο ἀλλὰ συντάσσεται και με Προστακτική και τότε δηλώνει προτροπή ή προσταγή ἀλλ ἐμοὶ πείθου (Πλάτ. Κρίτων 45a) Στην αρχή ευθείας ερώτησης ο ἀλλὰ εκφράζει έκπληξη τί γὰρ καὶ βουλόμενοι μετεπέμπεσθ ἂν αὐτούς;; ἀλλ ἐπὶ ν πόλεμον;; (Δημοσθ. Περὶ τοῦ στεφάνου 24) 224

6 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι μέντοι Ο μέντοι στο ομηρικό έπος είχε επιτατική σημασία. Στην αττική πεζογραφία εκφράζει είτε επιβεβαίωση, συνήθως σε αποκρίσεις, είτε αντίθεση ἀληθέστατα μέντοι λέγεις (Πλάτ. Σοφιστὴς 245d) φιλοσόφῳ μὲν ἔοικας ἴσθι μέντοι ἀνόητος ὢν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) μὴν Λειτουργεί είτε για να εκφράσει επιβεβαίωση είτε αντίθεση ὧδε γὰρ ἐξερέω, καὶ μὴν τετελεσμένον ἔσται (Ομ. Ἰλιὰς ) καλὸν μὲν ἡ ἀλήθεια, ἔοικε μὴν οὐ ῥᾴδιον πείθειν (Πλάτ. Νόμοι 663e) καὶ μὴν Συνήθως δηλώνεται μετάβαση του λόγου με αντιθετική χροιά ἀλλὰ μὴν Χρησιμοποιείται για να εισαγάγει μια καινούργια ιδέα στο λόγο, συνήθως αντίθετη με ό,τι έχει ειπωθεί προηγουμένως ἔσται ταῦτα ἀλλὰ μὴν καὶ τόδε ὁμολογοῦμεν (Πλάτ. Φαίδων 75a) οὐ μὴν ἀλλὰ Εκφράζει αρκετά έντονη αντίθεση ὁ ἵππος μικροῦ κἀκεῖνον ἐξετραχήλισεν οὐ μὴν ἀλλὰ ἐπέμεινεν ὁ Κῦρος (Ξεν. Κύρου Παιδεία 1.4.8) καίτοι Λειτουργεί κυρίως ως αντιθετικός σύνδεσμος, παρόλο που σπανιότερα χρησιμοποιείται ως μεταβατικός, με εξασθενημένη την αντιθετική χροιά του καίτοι εἰ πρὸς τοὺς Μήδους ἐγένοντο ἀγαθοὶ τότε, πρὸς δ ἡμᾶς κακοὶ νῦν (Θουκ. Ἱστορία ) γ) Διαζευκτικοί σύνδεσμοι Διαζευκτικοί σύνδεσμοι είναι οι εξής: ἤ, ἤτοι, εἴ τε, ἐάν τε, ἄν τε, ἤν τε. ἢ Χρησιμοποιείται προς διάζευξη δύο ή περισσότερων στοιχείων. Αν δεν υπάρχει έμφαση, τίθεται ανάμεσά τους ἀγαθὸν ἢ κακὸν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Όταν υπάρχει έμφαση, ο σύνδεσμος προηγείται όλων των στοιχείων ἤ τι ἢ οὐδὲν (Πλάτ. Ἀπολογία 17b). Όταν ο ομιλητής θέλει να δώσει έμφαση στο λόγο, στο πρώτο μέρος το ἢ αντικαθίσταται συνήθως από ἤτοι ή στο δεύτερο μέρος από το ἢ καὶ ἤτοι κρῦφα γε ἢ φανερῶς, ἢ ξένος ἢ καί τις πολίτης (Δημοσθ. Κα Λεπτίνην 123) Είδη του ἢ Επανορθωτικός. Συγκεκριμενοποιεί μια προηγούμενη αναφορά με μια διάθεση να την προλάβει πῶς με φῂς διαφθείρειν τοὺς νεωτέρους;; ἢ δῆλον δὴ ὅτι θεοὺς διδάσκειν μὴ νομίζειν;; (Πλάτ. Ἀπολογία 26b) Διασαφητικός. Επεξηγεί μια προηγούμενη αναφορά, διορθώνοντάς την νῦν δ αὖ τρίτος ἦλθέ ποθεν σωτήρ, ἢ μόρον εἴπω;; (Αισχ. Χοηφόροι 1074) Ο ἢ υποδηλώνει ότι μια πράξη θα πραγματοποιηθεί σε περίπτωση που η πράξη που περιγράφει η προηγούμενη πρόταση δεν επαληθευτεί ὅπως ὑμεῖς ἐμὲ ἐπαινέσετε, ἐμοὶ μελήσει ἢ μηκέτι με Κῦρον νομίζετε (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) εἴτε εἴτε Χρησιμοποιούνται σε διάζευξη στην οποία ο ομιλών δεν ενδιαφέρεται ως προς την εκλογή των διαζευγνυομένων εἴτε βούλεσθε πολεμεῖν εἴτε φίλοι εἶναι (Ξεν. Κύρου Παιδεία ) 225

7 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ Την ίδια χρήση έχουν και οι ἐάν τε, ἄν τε, ἤν τε ὁ ἀγαθός εὐδαίμων ἐστί ἐάν τε μέγας, ἐάν τε σμικρὸς (Πλάτ. Νόμοι 660e) δ) Αιτιολογικοί σύνδεσμοι Κυριότερος παρατακτικός αιτιολογικός σύνδεσμος είναι ο γάρ. Είδη του γὰρ Αιτιολογικός. Χρησιμοποιείται για να αιτιολογήσει μια προηγούμενη σκέψη, πράξη, κατάσταση λεκτέα ἃ γιγνώσκω ἔμπειρος γάρ εἰμι καὶ τῆς χώρας τῆς Παφλαγόνων (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 5.6.6) Διασαφητικός. Συνήθως δίνει επιπλέον εξήγηση σε μια προηγούμενη σκέψη ή άποψη λεκτέα ἃ γιγνώσκω ἔμπειρος γάρ εἰμι τῆς χώρας Παφλαγόνων. Ἔχει γὰρ ἀμφότερα καὶ πεδία καὶ ὄρη (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 5.6.6) Σε ορισμένες περιπτώσεις ο διασαφητικός γὰρ μπορεί να παραμείνει αμετάφραστος δοκεῖ τοίνυν μοι χαριέστερον εἶναι μῦθον ὑμῖν λέγειν. ἦν γάρ ποτε... (Πλάτ. Πρωταγόρας 320c). Μια τέτοια χρήση συντάσσεται και με τις προεξαγγελτικές παραθέσεις δὲ μέγιστον, τεκμήριον δὲ κλπ. μαρτύριον δέ Δήλου γὰρ καθαιρομένης (Θουκ. Ἱστορία 1.8.1) Παρενθετικός. Η πρόταση με το γὰρ παρεμβάλλεται μεταξύ δύο λέξεων ή φράσεων, προς αιτιολόγηση συνήθως του πρώτου στοιχείου Ξενοφῶν λαβὼν βοῦν ἐξ ἁμάξης, οὐ γὰρ ἦν ἄλλα ἱερεῖα, σφαγιασάμενος ἐβοήθει (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Βεβαιωτικός. Πρόκειται για τον παρενθετικό γὰρ ο οποίος μπορεί να μεταφραστεί με το «βέβαια». Με αυτή τη σημασία απαντά πολύ συχνά σε αποκρίσεις τό γε φιλομαθὲς καὶ φιλόσοφον ταὐτόν;; - ταὐν γὰρ (Πλάτ. Πολιτεία 376b) Ο σύνδεσμος γὰρ μπορεί να συνδυαστεί και με άλλους συνδέσμους, διαφοροποιώντας το νόημά του. Οι κυριότεροι συνδυασμοί είναι οι ακόλουθοι: καὶ γὰρ Ο καὶ εδώ λειτουργεί ως συμπλεκτικός σύνδεσμος και αναφέρεται σε όλη την πρόταση («και πράγματι») Κῦρος δ ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας νικῶντας καθ αὑτούς ἐπεμελεῖτο ὅ τι ποιήσει βασιλεύς. Καὶ γὰρ ᾔδει αὐν ὅτι μέσον ἔχει τοῦ Περσικοῦ στρατεύματος (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) Όταν ο καὶ ανήκει στη μετά το γὰρ λέξη μεταφράζεται «γιατί και» καὶ γὰρ μόνος ἡγοῖτ ἂν δύνασθαι πείθειν (Ξεν. Ἀπομνημονεύματα ) ἀλλὰ γὰρ Έχει κυρίως βεβαιωτική σημασία και χρησιμοποιείται όταν ο ομιλητής θέλει να προσθέσει ένα νέο στοιχείο ἀλλὰ γὰρ δέδοικα μὴ ἐπιλαθώμεθα τῆς οἴκαδε ὁδοῦ (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ). Επιπλέον δηλώνει έντονη αντίθεση καὶ ἀληθῆ γε ἔλεγον, Σώκρατες Ἴσως. Ἀλλὰ γάρ, Εὐθύφρων, καὶ ἄλλα πολλὰ φῂς εἶναι ὅσια (Πλάτ. Εὐθύφρων 6d) ε) Συμπερασματικοί σύνδεσμοι Οι συμπερασματικοί σύνδεσμοι είναι οι εξής: ἄρα, δή, οὖν, γοῦν, οὔκουν, οὐκοῦν, τοίνυν, τοιγάρτοι, τοιγαροῦν. Οι ἄρα, δή, οὖν, γοῦν, τοίνυν δε μπαίνουν ποτέ στην αρχή της πρότασης. 226

8 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι ἄρα Ο ἄρα εκφράζει λογικό συμπέρασμα ως συνέπεια από λεγόμενα που έχουν προηγηθεί βασιλεὺς οὐ μαχεῖται δέκα ἡμερῶν Κῦρος δ εἶπεν οὐκ ἄρα ἔτι μαχεῖται, εἰ ἐν ταύταις οὐ μαχεῖται ταῖς ἡμέραις (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) τί οὖν περὶ ψυχῆς λέγομεν;; ὁραν ἢ ἀόρατον εἶναι;; - Οὐχ ὁρατόν. - Ἀιδὲς ἄρα;; -Ναί. Ὁμοιότερον ἄρα ψυχὴ σώματός ἐστι τῷ ἀιδεῖ (Πλάτ. Φαίδων 79b) Σε ευθείες ερωτήσεις ο ἄρα προσδίδει ζωντάνια τίς ἄρα με πότμος ἐπιμένει;; (Σοφ. Οἰδίπους ὲπὶ Κολωνῷ 1715) Σε συνδυασμό με το ὡς ο ἄρα χρησιμοποιείται για να παρουσιάσει έναν ισχυρισμό ο οποίος απορρίπτεται από τον ομιλητή ἀκούω αὐν ἐρεῖν ὡς ἄρ ἐγὼ πάντων ὧν κατηγορῶ κοινωνὸς γέγονα (Δημοσθ. Περὶ τῆς Παραπρεσβείας 202) Το εἰ μὴ ἄρα χρησιμοποιείται για ειρωνεία πῶς ἂν οὖν ὁ τοιοῦτος ἀνὴρ διαφθείρει τοὺς νέους;; Εἰ μὴ ἄρα ἡ τῆς ἀρετῆς ἐπιμέλεια διαφθορά ἐστιν (Ξεν. Ἀπομνημονεύματα 1.2.8) δὴ Ο σύνδεσμος αυτός εκφράζει συμπέρασμα προφανές, φυσικό και αβίαστο ἔλεγον ὅτι κατίδοιεν νύκτωρ πολλὰ πυρὰ φαίνοντα. Ἐδόκει δὴ τοῖς στρατηγοῖς οὐκ ἀσφαλὲς εἶναι διασκηνοῦν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ). Χρησιμοποιείται επίσης για ειρωνεία Σωκράτης ὁ σοφὸς δὴ (Πλάτ. Ἀπολογία 27c). Επίσης για να δώσει έμφαση σε φράσεις όπως ἅπαντες δή, πολλάκις δή, οὕτω δή, ἐκεῖνος δὴ κλπ. οὖν Στην αρχή είχε βεβαιωτική σημασία, την οποία διατήρησε περιστασιακά συνήθως σε αποκρίσεις ἆρ οὐκ ἄξιον ἐαυν ἐπιδεικνύναι;; - Πάνυ μὲν οὖν, Σώκρατες (Πλάτ. Θεαίτητος 145b) Κυρίως χρησιμοποιείται για λογικό συμπέρασμα, ανακεφαλαιώνοντας τα προηγούμενα δὲ στράτευμα ὁ σῖτος ἐπέλειπε κρέα οὖν ἐσθίοντες διεγίγνοντο (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.5.3) Το δ οὖν εκφράζει συμπέρασμα αναμφισβήτητο εἰ μὲν δὴ δίκαια ποιήσω, οὐκ οἶδα αἱρήσομαι δ οὖν ὑμᾶς (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.3.5) γοῦν Ο σύνδεσμος αυτός διαβεβαιώνει για την αλήθεια ενός προηγούμενου ισχυρισμού οὗτοι κακίονές εἰσι ὑφ ἡμῶν ἡττημένων ἔφυγον γοῦν πρὸς ἐκείνους καταλιπόντες ἡμᾶς (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) τοίνυν Εισάγει λογικό συμπέρασμα ασθενές. Περισσότερο χρησιμοποιείται για μετάβαση σε άλλο θέμα τί φῂς εἶναι ὅσιον καὶ ἀνόσιον;; - Λέγω τοίνυν ὅτι μὲν ὅσιόν ἐστιν, ὅπερ ἐγὼ νῦν ποιῶ (Πλάτ. Εὐθύφρων 5d) οὐκοῦν Εισάγει συμπέρασμα καταφατικό οὐκοῦν φοβεῖσθαι χρὴ τοὺς ψόγους (Πλάτ. Κρίτων 45b) οὔκουν Εισάγει συμπέρασμα αρνητικό οὔκουν μ ἐάσεις;; (Σοφ. Οἰδοίπους Τύραννος 676) τοιγάρτοι, τοιγαροῦν Εισάγουν συμπέρασμα πολύ ισχυρό, για την ορθότητα του οποίου ο λέγων έχει πολύ μεγάλη αυτοπεποίθηση Πρόξενος ᾤετο δοκεῖν ν καλῶς ποιοῦντα ἐπαινεῖν τοιγαροῦν αὐτῷ οἱ καλοί τε κἀγαθοὶ εὖνοι ἦσαν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις ) ΕΠΙΘΕΤΑ ΤΡΙΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ 227

9 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ Τα τριτόκλιτα επίθετα χωρίζονται, ανάλογα με το χαρακτήρα του θέματός τους, σε φωνηεντόληκτα (με χαρακτήρα φωνήεν) και σε συμφωνόληκτα (με χαρακτήρα σύμφωνο). Επιπλέον, ανάλογα με τα γένη και τις καταλήξεις που εμφανίζουν κατά την κλίση τους, τα επίθετα της γ κλίσης χωρίζονται σε τριγενή τρικατάληκτα, τριγενή δικατάληκτα και διγενή μονοκατάληκτα. α) Φωνηεντόληκτα 1. Τρικατάληκτα σε -ῠς, -ειᾰ, -ῠ (θ. βαθυ-, βαθε-) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ὁ βαθὺς τοῦ βαθέος τῷ βαθεῖ ν βαθὺν βαθὺ ἡ βαθεῖα τῆς βαθείας τῇ βαθείᾳ τὴν βαθεῖαν βαθεῖα βαθὺ τοῦ βαθέος τῷ βαθεῖ βαθὺ βαθὺ οἱ βαθεῖς βαθέων τοῖς βαθέσι τοὺς βαθεῖς βαθεῖς αἱ βαθεῖαι βαθειῶν ταῖ βαθείαις ς βαθείας βαθεῖαι βαθέα βαθέων τοῖς βαθέσι βαθέα βαθέα Δυϊκός αριθμός: ον., αιτ. τὼ βαθεῖ βαθεία βαθεῖ γεν., δοτ. τοῖν βαθέοιν βαθείαιν βαθέοιν κλητ. βαθεῖ βαθεία βαθεῖ Τα τρικατάληκτα επίθετα σε -υς, -εια, -υ στο αρσενικό και ουδέτερο είναι κυρίως οξύτονα. Βαρύτονα είναι μόνο τα θῆλυς, θήλεια, θῆλυ και ἥμισυς, ἡμίσεια, ἥμισυ Εμφανίζουν δύο θέματα κατά την κλίση τους: ένα σε -υ από το οποίο σχηματίζεται η ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του αρσενικού και του ουδέτερου και ένα σε -ε, από το οποίο σχηματίζονται όλες οι άλλες πτώσεις και των τριών γενών Σχηματίζουν την κλητική ενικού χωρίς κατάληξη και την αιτιατική πληθυντικού όμοια με την ονομαστική Σχηματίζουν το θηλυκό με την κατάληξη -jα, όπου συναιρούν το ε με το j σε ει βαθέ-jα - βαθεῖα Συναιρούν το χαρακτήρα ε με το ακόλουθο ε ή ι σε ει βαθέ-ες - βαθεῖς. Το ἥμισυς πολλές φορές συναιρεί το ε με την κατάληξη α στο τέλος του ουδέτερου ἡμίσεα - ἡμίση 2. Δικατάληκτα σε -υς, -υ, γεν. -υος / -εος (θ. εὐβοτρυ-, διπηχυ-, διπηχε-) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ὁ, ἡ τοῦ, τῆς εὔβοτρυς εὐβότρυος τοῦ εὔβοτρυ εὐβότρυος οἱ αἱ 228 εὐβότρυες εὐβοτρύων εὐβότρυα εὐβοτρύων

10 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι τῷ, τῇ τόν,τὴν εὐβότρυϊ εὔβοτρυν εὔβοτρυ τῷ εὐβότρυϊ εὔβοτρυ εὔβοτρυ τοῖς, ταῖς τούς, ς εὐβότρυσι εὐβότρυς εὐβότρυες τοῖς εὐβότρυσι εὐβότρυα εὐβότρυα ὁ, ἡ τοῦ, τῆς τῷ, τῇ τόν, τὴν δίπηχυς διπύχεος διπήχει δίπηχυν δίπηχυ τοῦ τῷ δίπηχυ διπήχεος διπήχει δίπηχυ δίπηχυ οἱ, αἱ τοῖς, ταῖς τούς, ς διπήχεις διπηχέων διπήχεσι διπήχεις διπήχεις τοῖς διπήχεα/-η διπηχέων διπήχεσι διπήχεα/-η διπήχεα/-η Δυϊκός αριθμός (και για τα ον., αιτ., κλητ. εὐβότρυε ον., αιτ., κλητ. διπήχει τρία γένη): γεν., δοτ. εὐβοτρύοιν γεν., δοτ. δηπηχέοιν Τα επίθετα αυτής της κατηγορίας είναι κατά κύριο λόγο σύνθετα με δεύτερο συνθετικό ουσιαστικό φωνηεντόληκτο σε -υς. Κατά το εὔβοτρυς κλίνονται τα πολύδακρυς, πολύιχθυς, λεύκοφρυς κλπ. Κατά το δίπηχυς κλίνονται τα τρίπηχυς κλπ., διπέλεκυς κλπ. β) Συμφωνόληκτα 1. Αφωνόληκτα i) Τρικατάληκτα Ενικός αριθμός -ας, -ασα, -αν (θ. παντ-) Πληθυντικός αριθμός ὁ πᾶς τοῦ πανς τῷ παντὶ ν πάντα πᾶς ἡ πᾶσα τῆς πάσης τῇ πάσῃ τὴν πᾶσαν πᾶσα πᾶν τοῦ πανς τῷ παντὶ πᾶν πᾶν οἱ πάντες πάντων τοῖς πᾶσι τοὺς πάντας πάντες αἱ πᾶσαι πασῶν ταῖς πάσαις ς πάσας πᾶσαι πάντα πάντων τοῖς πᾶσι πάντα πάντα -εις, -εσσα, -εν (θ. χαριεντ-, χαριετ-) ὁ χαρίεις τοῦ χαρίεντος τῷ χαρίεντι ν χαρίεντα χαρίεν Ενικός αριθμός ἡ χαρίεσσα χαρίεν τῆς χαριέσσης τοῦ χαρίεντος τῇ χαριέσσῃ τῷ χαρίεντι τὴν αρίεσσαν χαρίεν χαρίεσσα χαρίεν Πληθυντικός αριθμός χαρίεντες αἱ χαρίεσσαι χαριεσσῶν ταῖς χαριέσσαις οἱ χαριέντων τοῖς χαρίεσι τοὺς χαρίεντας χαρίεντες ς χαριέσσας χαρίεσσαι χαρίεντα χαριέντων τοῖς χαρίεσι χαρίεντα χαρίεντα Δυϊκός αριθμός: ον., αιτ., κλητ. χαρίεντε χαριέσσα χαρίεντε γεν., δοτ. χαριέντοιν χαριέσσαιν χαριέντοιν -ων, -ουσα, -ον (θ. ἀκοντ-) 229

11 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ὁ ἄκων τοῦ ἄκοντος τῷ ἄκοντι ν ἄκοντα ἆκον ἡ ἄκουσα τῆς ἀκούσης τῇ ἀκούσῃ τὴν ἄκουσαν ἄκουσα ἆκον τοῦ ἄκοντος τῷ ἄκοντι ἆκον ἆκον οἱ ἄκοντες ἀκόντων τοῖς ἄκουσι τοὺς ἄκοντας ἄκοντες αἱ ἄκουσαι ἀκουσῶν ταῖς ἀκούσαις ς ἀκούσας ἄκουσαι ἄκοντα ἀκόντων τοῖς ἄκουσι ἄκοντα ἄκοντα Δυϊκός αριθμός: ον., αιτ., κλητ. ἄκοντε ἀκούσα ἄκοντε γεν., δοτ. ἀκόντοιν ἀκούσαιν ἀκόντοιν ii) Δικατάληκτα Αρκετά αφωνόληκτα επίθετα της γ κλίσης είναι δικατάληκτα με τρία γένη. Τα επίθετα αυτής της κατηγορίας είναι σύνθετα, με δεύτερο συνθετικό ουσιαστικό της γ κλίσης. Η πλειονότητα των επιθέτων αυτών κλίνεται όπως και το β συνθετικό τους ὁ, ἡ ἄχαρις τοῦ, τῆς ἀχάριτος κλπ. ὁ, ἡ εὔελπις τοῦ, τῆς εὐέλπιδος κλπ. ὁ, ἡ δίπους τοῦ, τῆς δίποδος κλπ. iii) Μονοκατάληκτα Στην κατηγορία των μονοκατάληκτων αφωνόληκτων επιθέτων της γ κλίσης ανήκουν επίθετα απλά, όπως: ὁ, ἡ βλάξ, ὁ, ἡ κόλαξ, ὁ, ἡ ἅρπαξ, ὁ, ἡ φυγάς, ὁ, ἡ πένης, και σύνθετα, όπως ὁ, ἡ ἄπαις, ὁ, ἡ ἀγνώς, ὁ, ἡ φιλόγελως. Τα σύνθετα κλίνονται κατά την κλίση του δεύτερου συνθετικού τους ἄπαις ἄπαιδος κλπ., ἀγνὼς ἀγνῶτος κλπ. Το φιλόγελως κλίνεται και σύμφωνα με την αττική κλίση φιλόγελως φιλογέλωτος / φιλόγελω κλπ. 2) Ημιφωνόληκτα 1. Ενρινόληκτα και υγρόληκτα i. Τρικατάληκτα Ενικός αριθμός (θ. μελαν-) Πληθυντικός αριθμός ὁ μέλας τοῦ μέλανος τῷ μέλανι ν μέλανα μέλαν Δυϊκός αριθμός: ἡ μέλαινα μέλαν οἱ μέλανες τῆς μελαίνης τοῦ μέλανος μελάνων τῇ μελαίνῃ τῷ μέλανι τοῖς μέλασι τὴν μέλαιναν μέλαν τοὺς μέλανας μέλαινα μέλαν μέλανες ον., αιτ., κλητ. μέλανε μελαίνα μέλαν αἱ μέλαιναι μελαινῶν ταῖς μελαίναις ς μελαίνας μέλαιναι μέλανα μελάνων τοῖς μέλασι μέλανα μέλανα 230

12 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι γεν., δοτ. μελάνοιν μελαίναιν μελάνοιν Το θηλυκό όλων των τριτόκλιτων τρικατάληκτων επιθέτων λήγει σε -α βραχύχρονο, ενώ η γενική πληθυντικού τονίζεται πάντοτε στη λήγουσα (βλ. και παραπάνω βαθειῶν, πασῶν, ἁκουσῶν) ii. Δικατάληκτα ὁ, ἡ τοῦ,τῆς τῷ, τῇ τόν,τὴν Ενικός αριθμός εὐδαίμων εὐδαίμονος εὐδαίμονι εὐδαίμονα εὔδαιμον τοῦ τῷ εὔδαιμον εὐδαίμονος εὐδαίμονι εὔδαιμον εὔδαιμον (θ. εὐδαιμον-) οἱ, αἱ τοῖς,ταῖς τούς,ς Πληθυντικός αριθμός εὐδαίμονες εὐδαιμόνων εὐδαίμοσι εὐδαίμονας εὐδαίμονες τοῖς εὐδαίμονα εὐδαιμόνων εὐδαίμοσι εὐδαίμονα εὐδαίμονα Δυϊκός αριθμός (και για τα τρία γένη): ον., αιτ., κλητ. εὐδαίμονε γεν., δοτ. εὐδαιμόνοιν iii. Μονοκατάληκτα Τα μονοκατάληκτα ενρινόληκτα και υγρόληκτα τριτόκλιτα επίθετα είναι απλά, όπως το ὁ, ἡ μάκαρ ή σύνθετα με δεύτερο συνθετικό τριτόκλιτο ενρινόληκτο ή υγρόληκτο ουσιαστικό, κατά την κλίση του οποίου και κλίνονται ὁ, ἡ ἄχειρ ἄχειρος κλπ., ὁ, ἡ ὑψαύχην ὑψαύχενος κλπ. Ορισμένα από τα ενρινόληκτα και υγρόληκτα επίθετα της γ κλίσης είναι μονόθεμα (μέλας, τάλας), ορισμένα είναι διπλόθεμα (εὐδαίμων - εὐδαίμονος, ἄρρην - ἄρρενος) Όλα τα επίθετα αυτής της κατηγορίας σχηματίζουν τις πλάγιες πτώσεις του ενικού και όλο τον πληθυντικό σύμφωνα με το ασθενές θέμα εὐδαίμονος, ἄρρενα, ἀπάτορες Στην ονομαστική ενικού του αρσενικού και του θηλυκού όμως δεν παίρνουν κατάληξη και εκτείνουν το βραχύ φωνήεν πριν από τον χαρακτήρα σε μακρό εὐδαίμων (θ. εὐδαιμον-), ἀπάτωρ (θ. ἀπατορ-) Σχηματίζουν την κλητική ενικού χωρίς κατάληξη, όμοια με το θέμα, και αν είναι διπλόθεμα, όμοια με το ασθενές θέμα μέλαν, εὔδαιμον, ἐλεῆμον Από τα σύνθετα σε -ων τα περισσότερα ανεβάζουν τον τόνο στην ενική κλητική αρσενικού και θηλυκού και στην ενική ονομαστική, αιτιατική και κλητική ουδετέρου, όχι όμως παραπάνω από την τελευταία συλλαβή του πρώτου συνθετικού εὔδαιμον - εὔδαιμον, μεγαλόπραγμον - μεγαλόπραγμον αλλά ὁ, ἡ μεγαλόφρων, μεγαλόφρον - μεγαλόφρον 231

13 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ 2. Σιγμόληκτα Ενικός αριθμός (θ. ἐπιμελεσ-) Πληθυντικός αριθμός ὁ, ἡ τοῦ, τῆς τῷ, τῇ τόν,τὴν ἐπιμελὴς ἐπιμελοῦς ἐπιμλεῖ ἐπιμελῆ ἐπιμελὲς τοῦ τῷ ἐπιμελὲς ἐπιμελοῦς ἐπιμελεῖ ἐπιμελὲς ἐπιμελὲς οἱ, αἱ τοῖς, ταῖς τούς, ς ἐπιμελεῖς ἐπιμελῶν ἐπιμελέσι ἐπιμελεῖς ἐπιμελεῖς τοῖς ἐπιμελῆ ἐπιμελῶν ἐπιμελέσι ἐπιμελῆ ἐπιμελῆ Δυϊκός αριθμός (και για τα τρία γένη): ον., αιτ., κλητ. ἐπιμελεῖ γεν., δοτ. ὲπιμελοῖν Ενικός αριθμός (θ. συνηθεσ-) Πληθυντικός αριθμός ὁ, ἡ τοῦ, τῆς τῷ, τῇ τόν,τὴν συνήθης συνήθους συνήθει συνήθη σύνηθες τοῦ τῷ σύνηθες συνήθους συνήθει σύνηθες σύνηθες οἱ, αἱ τοῖς,ταῖς τούς, ς συνήθεις συνήθων συνήθεσι συνήθεις συνήθεις τοῖς συνήθη συνήθων συνήθεσι συνήθη συνήθη Δυϊκός αριθμός (και για τα τρία γένη): ον., αιτ., κλητ. συνήθει γεν., δοτ. συνήθοιν Τα επίθετα αυτά έχουν θέμα που λήγει σε -εσ. Όμως την ονομαστική ενικού αρσενικού και θηλυκού τη σχηματίζουν χωρίς κατάληξη και το ε τρέπεται σε η (ἀληθεσ- - ἀληθής). Όλες οι άλλες πτώσεις και το ουδέτερο σχηματίζονται κατά το ασθενές θέμα -ες, μόνο που το σ ανάμεσα στα δύο φωνήεντα αποβάλλεται και αυτά συναιρούνται μετά την αποβολή, όπως και στα σιγμόληκτα ουσιαστικά ἐπιμελὴς - ἐπιμελοῦς (ἐπιμελε-σ-ος - ἐπιμελε-ος). Η κλητική ενικού του αρσενικού και θηλυκού και η ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του ουδέτερου σχηματίζονται όμοια με το θέμα χωρίς κατάληξη ἐπιμελές, πλῆρες Η δοτική πληθυντικού σχηματίζεται με απλοποιημένα τα δύο σ ἀληθέσ-σι - ἀληθέσι Η αιτιατική πληθυντικού αρσενικού και θηλυκού είναι όμοια με την ονομαστική πληθυντικού ἀληθεῖς Τα βαρύτονα σιγμόληκτα σε -ης, -ες στην κλητική ενικού του αρσενικού και θηλυκού και την ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού του ουδέτερου ανεβάζουν τον τόνο αν είναι υπερδισύλλαβα (συνήθης σύνηθες, 232

14 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ Ι αὐτάρκης -αὔταρκες). Εξαιρούνται και δεν ανεβάζουν τον τόνο στις εν λόγω πτώσεις όσα λήγουν σε -ώδης, -ώλης, -ήρης εὐώδης - εὐῶδες, ἐξώλης - ἐξῶλες, ποδήρης - ποδῆρες Η γενική πληθυντικού των βαρύτονων σε όλα τα γένη τονίζεται στην παραλήγουσα συνηθέσ-ων συνηθέ-ων συνήθων ΤΡΙΤΟΚΛΙΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ Φωνηεντόληκτα Συμφωνόληκτα τρικατάλ ηκτα -υς, -εια, - υ δικατάληκτα -υς, -υ τρικατάληκτα -ας, -ασα, -αν -εις, -εσσα, -εν -ων, -ουσα, -ον αφωνόληκτα δικατάληκτα ἄχαρις κλπ. δίπους κλπ. μονοκατάληκτα βλὰξ κλπ. τρικατάληκτα μέλας, -αινα, -αν ημιφωνόληκτα ενρινόληκτα υγρόληκτα δικατάληκτα εὐδαίμων, -ον σιγμόληκτα ἐπιμελής, -ες κλπ. μονοκατάληκτα μάκαρ κλπ. Δ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Η συνθετική δομή του αρχαίου ελληνικού λόγου είναι πολλές φορές δύσκολο να μεταφερθεί αυτούσια, χωρίς παραλλαγές νοηματικές, σε μια αναλυτική γλώσσα, όπως η νέα ελληνική. Στο σημείο αυτό θα θιγούν δύο μόνο περιπτώσεις. Η πρώτη αφορά στην παρατακτική σύνδεση με συμπλεκτικούς συνδέσμους. Αρχικά η σύνδεση τε καὶ ή καί καὶ προβληματίζει ορισμένες φορές ως προς την απόδοσή της, δεδομένου ότι κάθε καὶ δεν μπορεί να αποδοθεί με το νεοελληνικό και, η επανάληψη του οποίου καταντά φορτική και κουράζει. Έτσι σε μια μακροπερίοδη αρχαιοελληνική συμπλεκτική σύνδεση μπορούμε να αντικαταστήσουμε τους συνδέσμους με χρονικά επιρρήματα και εμπρόθετους προσδιορισμούς, όταν το νόημα το επιτρέπει, με σκοπό την απλοποίηση της σύνταξης διδασκαλίαν τε ποιούμενος μὴ περὶ ἴσου ἡμῖν εἶναι ν ἀγῶνα καὶ οἷς δε μηδὲν ὑπάρχει ὁμοῖως, καὶ τὴν εὐλογίαν ἅμα καθισς (Θουκ. Ἱστορία ): «ήθελα πρώτα να δείξω ότι δεν αγωνιζόμαστε για πράγματα το ίδιο μεγάλα εμείς και όσοι δεν έχουν τίποτε όμοιο με αυτά εδώ ύστερα και τον έπαινο να τον παρουσιάσω» 1. Έπειτα μας επιτρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις να απλοποιούμε τη διπλή ή πολλαπλή σύνδεση εἶχε γὰρ λέγειν καὶ ὅτι μόνοι Ἑλλήνων 1 Το παράδειγμα δανειζόμαστε από τον Ι. Θ. Κακριδή, Το μεταφραστικό πρόβλημα, Αθήνα , σ

15 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ βασιλεῖ συνεμάχοντο ἐν Πλαταιαῖς καὶ ὅτι ὕστερον οὐδεπώποτε στρατεύσαιντο ἐπὶ βασιλέα καὶ ὡς Λακεδαιμόνιοι διὰ τοῦτο πολεμήσειαν αὐτοῖς, ὅτι (Ξεν. Ἑλληνικὰ ): «γιατί έλεγε ότι μόνοι από τους Έλληνες πολέμησαν μαζί με το βασιλιά των Περσών στις Πλαταιές, ότι ύστερα ποτέ ως τώρα δεν έκαναν εκστρατεία εναντίον του και ότι οι Σπαρτιάτες γι αυτό τους κήρυξαν πόλεμο, επειδή». Η δεύτερη επισήμανση αφορά στην αντιθετική σύνδεση με τους συνδέσμους μέν δέ. Η απόδοση μιας τέτοιας σύνταξης δυσκολεύει αφενός επειδή στη νέα ελληνική δεν επιβιώνει ουσιαστικά κανείς από τους δύο συνδέσμους, αφετέρου επειδή η ισχύς της αντίθεσης την οποία εκφράζουν μπορεί να λάβει άπειρες λεπτές αποχρώσεις. Συγκεκριμένα η αντίθεση μπορεί να κωδικοποιηθεί στα εξής τρία στάδια: α) πολύ ισχυρή αντίθεση, οπότε μεταφράζονται και τα δύο μέλη, χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως «από τη μία από την άλλη», «πρώτα-πρώτα ωστόσο / αντίθετα», «αφενός αφετέρου» κλπ. καὶ πρὸς μὲν τοὺς τρόπους τοὺς ὑμετέρους ἀσθενὴς ἄν μου ὁ λόγος εἴη ὡς δὲ οὔτε ἐν καιρῷ σπεύδετε οὔτε, ταῦτα διδάξω (Θουκ. Ἱστορία 6.9.3): «το ξέρω μπροστά στον τρόπο που ενεργείτε ο δικός μου λόγος δε θα είχε δύναμη Ότι όμως ούτε σε κατάλληλο καιρό δείχνετε τόση βιάση ούτε, αυτό θα ζητήσω να σας το δείξω» 2 β) λιγότερο ισχυρή αντίθεση, οπότε μεταφράζουμε μόνο το δεύτερο μέλος γνόντες οὖν οἱ Λακεδαιμόνιοι ὡς εἰ μὲν ὁ δῆμος κρατήσοι, Ἀθηναίων ἔσται Ῥόδος ἅπασα, εἰ δὲ οἱ πλουσιώτεροι, ἑαυ, ἐπλήρωσαν αὐτοῖς ναῦς ὀκτώ (Ξεν. Ἑλληνικὰ ): «οι Σπαρτιάτες ήξεραν ότι αν επικρατήσουν οι δημοκρατικοί η Ρόδος θα πέσει στα χέρια των Αθηναίων, αν όμως επικρατήσει η γνώμη όσων κατείχαν τον πλούτο, (το νησί) θα ήταν δικό τους. Γι αυτό γέμισαν οκτώ πλοία» γ) πολύ χαλαρή αντίθεση, οπότε οι σύνδεσμοι μπορούν ακόμη και να μη μεταφραστούν σύνειμι μὲν θεοῖς, σύνειμι δὲ ἀνθρώποις τοῖς ἀγαθοῖς (Ξεν. Ἀπομνημονεύματα ): «συναναστρέφομαι με θεούς, συναναστρέφομαι και με αγαθούς άνδρες». Ε. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. ἀσφαλεστέρου: να κλιθεί ο θετικός βαθμός σε όλα τα γένη και στους δύο αριθμούς 2. Να εντοπιστούν οι παρατακτικοί σύνδεσμοι του κειμένου και να αναλυθεί η συντακτική τους λειτουργία Δημήτρης Ρουμπέκας 2 Το παράδειγμα και πάλι από τον Ι. Θ. Κακριδή, ό. π., σ

16 Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τέλος Ενότητας

17 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Σημειώματα Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκουσα: Καθηγήτρια Ελένη Χουλιαρά - Ράϊου. «Αρχαία Ελληνική Γλώσσα - Θεματογραφία Ι. Αρχαία Ελληνική Γλώσσα 11». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

18 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση Όχι Παράγωγα Έργα, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.