Απογευµατινή επιµορφωτική συνάντηση Φιλολόγων Ξάνθης ποιητής (poète) Δ. Ν. Μαρωνίτης τον άνθρωπο που έχει την ιστορική αίσθηση Γ.

Transcript

1 Απογευµατινή επιµορφωτική συνάντηση Φιλολόγων Ξάνθης Αµφιθέατρο του 3 ου ΓΕΛ Ξάνθης-Ξάνθη ) Σχολική Σύµβουλος Φιλολόγων Ξάνθης: Άννα Αγγελοπούλου «Όταν η ποίηση συνάντησε την ιστορία: Διδάσκοντας τα χαρακτηριζόµενα ως ιστορικά ποιήµατα του Κ.Π.Καβάφη στο Γυµνάσιο και Λύκειο. Η περίπτωση του ποιήµατος του Κ.Π.Καβάφη Ο Δαρείος» To ελληνικό διαβατήριο του Κ. Π. Καβάφη. Επάγγελµα: ποιητής (poète) Στο διαβατήριο αναγράφονται δύο ηµεροµηνίες γέννησης (1864, 1872) και οι δύο δεν είναι σωστές. Eγώ είµαι», έλεγε στα τελευταία της ζωής του ο Καβάφης, «ποιητής ιστορικός ποτέ µου δεν θα µπορούσα να γράψω µυθιστόρηµα ή θέατρον αλλά αισθάνοµαι µέσα µου 125 φωνές να µε λέγουν ότι θα µπορούσα να γράψω ιστορίαν. Tι λογής ιστορία θα µας δείξει η ανάγνωση του «Δαρείου». (Βλ. Δ. Ν. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και µέθη (ο ποιητής και η Ιστορία» στο Δεκαοχτώ κείµενα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1970, σ. 142.) Eγώ είµαι ποιητής ιστορικός», έλεγε προς το τέλος της ζωής του «ποτέ µου δεν θα µπορούσα να γράψω µυθιστόρηµα ή θέατρον αλλά αισθάνοµαι µέσα µου 125 φωνές να µε λέγουν ότι θα µπορούσα να γράψω ιστορίαν»...όµως νοµίζω ότι ποιητής ιστορικός δε σηµαίνει βέβαια τον ποιητή που γράφει ιστορία, αλλά σηµαίνει, αν η λέξη ποιητής έχει κανένα νόηµα, τον άνθρωπο που έχει την ιστορική αίσθηση...» (βλ. Γ. Σεφέρης, «Κ.Π.Καβάφης, Θ.Σ. Έλλιοτ Παράλληλοι» στο Δοκιµές, τ. 1 ( ), έκδ. Ίκαρος, έκδ.5 η, Αθήνα 1984, σ Mε το κείµενο αυτό ο Σεφέρης τοποθετεί τον Καβάφη δίπλα στον Έλλιοτ και θεωρεί ότι είχε συµβολή στην ανανέωση του ποιητικού λόγου προς τον µοντερνισµό.) Απόσπασµα από γράµµα ενός Αλεξανδρινού φίλου, του µόνου που είµαι έτοιµος να πιστέψω όταν µου µιλά για τον Καβάφη που γνώρισε πολύ...«...ποτέ δεν κατάλαβα το χωρισµό των ποιηµάτων του Καβάφη σε ιστορικά κτλ. Ποια σηµασία έχουν τα πλαίσια, τη στιγµή µάλιστα που ο ίδιος λέει και ξαναλέει µέσα στο έργο του πως το ποιητικό του πρώτο υλικό είναι 1

2 παρµένο από το δράµα της ζωής του και το δράµα του κόσµου γύρω του και πέρα, όπως αντανακλάται µέσα στο αίσθηµα και τη σκέψη του...». (βλ. ό.π., σ. 395). Η ιστορία στην ποίηση του Κ.Π.Καβάφη H σχέση ποίησης (γενικά της τέχνης) και ιστορίας είναι αµφίδροµη. Η ιστορία µπορεί να διαµορφώσει την ποίηση και γενικά την καλλιτεχνική δηµιουργία. Οι ιστορικές συνθήκες µπορεί να επηρεάσουν τη γένεση και ανάπτυξη της ποιητικής ιδέας. Από την άλλη, η ποίηση µπορεί να αντανακλά την ιστορική πραγµατικότητα, να αποτελεί προβολή της ιστορίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την ποίηση του Καβάφη. Συνήθως τα ποιήµατά του διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: φιλοσοφικά, ιστορικά, ερωτικά-ηδονικά (ή αισθησιακά). Η διάκριση είναι σχηµατική-συµβατική και γίνεται µε βάση το θέµα ή τον τόνο που κυριαρχεί (στα σχολικά εγχειρίδια γίνεται λόγος για τη διάκριση αυτή). Από τα «ιστορικά» τα περισσότερα έχουν αναφορές και υπαινιγµούς σε γεγονότα ή στο ιστορικό πλαίσιο κυρίως των ελληνιστικών χρόνων, αλλά και των ρωµαϊκών και των βυζαντινών και, ελάχιστα, της κλασικής εποχής. Πολλά από τα ποιήµατά του είναι αφήγηση στιγµιότυπων σε ιστορικό πλαίσιο. Το ποιητικό υποκείµενο αφηγείται ιστορικά στιγµιότυπα. Έχουν χαρακτηρίσει τα «ιστορικά» ποιήµατα του Καβάφη: α) σε ψευδοϊστορικά (Σεφέρης). Χρησιµοποιεί το ιστορικό υλικό µεταφορικά, αλληγορικά. Επινοεί ψεύτικες ιστορίες, πλαστά περιστατικά που τα παρουσιάζει ως ιστορικά. Στον όρο «ψευδοϊστορικά» αναφέρονται και τα σχολικά εγχειρίδια. β) σε ιστορικοφανή (Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος). Το ιστορικό πλαίσιο είναι αυθεντικό, αλλά τα πρόσωπα που εµπλέκονται, κινούνται και δρουν µέσα σ αυτό είναι φανταστικά. γ) σε ιστοριογενή (Μ. Πιερής). Τα ποιήµατα που γεννήθηκαν από άµεσο ιστορικό υλικό. Ο Καβάφης χρησιµοποιεί το παρελθόν και την ιστορία ως έτοιµη «ποιητική ύλη» για να υποβάλει προσωπικά βιώµατα, ψυχικές διαθέσεις και συναισθήµατα του παρόντος (βλ. Δάλλας, Καβάφης και Ιστορία). Χρησιµοποιεί το ιστορικό πλαίσιο και τα ιστορικά γεγονότα ως αντανάκλαση του παρόντος. Πίσω από τα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα (πραγµατικά ή πλασµατικά) κρύβει, καλύπτει το παρόν. Δανείζεται από την ιστορία πρόσωπα και γεγονότα και τα χρησιµοποιεί ως σύµβολα για να αποκρύψει τα προσωπικά του διλήµµατα και να προσδώσει στο στοχασµό του διαχρονικότητα και καθολικότητα. «Μυθοποιεί» την ιστορία. Κατασκευάζει τους προσωπικούς του «µύθους». Επιλέγει σχετικά άγνωστες και κρυφές πτυχές της ιστορίας, δευτερεύοντα περιστατικά και πρόσωπα για να σχολιάσει την εποχή του ή για να υποδυθούν το ατοµικό του δράµα. Σύµφωνα µε τον Edmund Keeley ο Καβάφης παραλλάζει και προεκτείνει τα ιστορικά στιγµιότυπα. Επιλέγει και αναπλάθει κάποια σηµεία από τις ιστορικές πηγές. Δίνει τη δική του ερµηνεία και οπτική. Ειρωνεύεται και σχολιάζει πονηρά (υποδύεται τον «υποκριτή αναγνώστη» κατά τον Μπωντλέρ). Μία φράση, ένα χωρίο από κάποια ιστορική πηγή µπορεί να αποτελέσει την αφορµή, το σηµείο εκκίνησης για την ποιητική του δηµιουργία. Η φράση αυτή ενσωµατώνεται στην αφήγηση, µπορεί να είναι και ο τίτλος (Απολείπειν ο θεός Αντώνιον) Ο Καβάφης αποκαθιστά την «αδικία» της ιστορίας µέσω της ποίησης. Η ποίηση είναι πράξη ευθύνης και απόδοσης δικαιοσύνης. Η ποιητής πρέπει να πει τη δική του αλήθεια για την ιστορία, έστω και µέσω της κατασκευής φανταστικών ιστοριών και προσώπων. Η ποίηση στέκεται πάνω από την ιστορία, την υπερβαίνει, έχει διαχρονική αξία. «Στην ιστορία λίγες γραµµές µονάχα βρίσκονται για σένα, κι έτσι πιο ελεύθερα σ έπλασα µες στον νου µου...» (βλ. το ποίηµα Καισαρίων). Η άποψη του Στρατή Τσίρκα (όπως µεταφέρεται από Μαρωνίτη). Τρία «κλειδιά» (ο όρος από τη µουσικολογία) συνθέτουν την ποίηση του Καβάφη: Το πρώτο κλειδί, που σε ένταση 2

3 σκεπάζει το δεύτερο, είναι η λόγια πηγή από την οποία αντλεί το ιστορικό γεγονός. Το δεύτερο κλειδί είναι το σύγχρονο, το πραγµατικό γεγονός. Το τρίτο κλειδί, χαµηλότερο σε ένταση, που µπορεί να το ακούει το εξασκηµένο αυτί, είναι τα βιώµατα του ποιητή, το ψυχικό γεγονός. Tα δύο πρώτα κλειδιά λειτουργούν ως αντικρυστοί καθρέφτες. Ανάµεσα στους δύο καθρέφτες ο ποιητής υψώνει και φωτίζει µε τη λάµπα του, που είναι το τρίτο κλειδι, δηλαδή το δικό του ψυχικό γεγονός. (βλ. Μαρωνίτης, ό.π., σ. 142). Κ. Π. Καβάφης (Αλεξάνδρεια Αιγύπτου1863-Αλεξάνδρεια Αιγύπτου1933) Φωτογραφικό υλικό από το Αρχείο Καβάφη (βλ. Από αριστερά: O Καβάφης σε ηλικία 2 ετών ανάµεσα στους µεγαλύτερους αδελφούς του. Χρονολογία 1865 από το χέρι του ποιητή. Κέντρο: O Καβάφης το Δεξιά: O ποιητής την περίοδο Ένα σύντοµο αυτοβιογραφικό σηµείωµα από τον ίδιο τον ποιητή. «Είµαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ µικρός πολύ έφυγα, και αρκετό µέρος της παιδικής µου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν µεγάλος, αλλά για µικρόν χρονικόν διάστηµα. Διέµεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν µου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα. Η τελευταία µου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώµενον από το υπουργείον των Δηµοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά». Για λεπτοµερή βιογραφικά σηµειώµατα, βλ. (Σπουστήριο Νέου Ελληνισµού), (Αρχείο Καβάφη) (ΕKEBI) Σύντοµα βιογραφικά σηµειώµατα, που συµπεριλαµβάνουν και τα βασικά χαρακτηριστικά του ποιητικού του λόγου, υπάρχουν και στα σχολικά εγχειρίδια του µαθητή (κυρίως της Α Λυκείου και στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυµνασίου). Κάποιες µόνο αναφορές για την αναγνώριση του έργου του Κ.Π.Καβάφη Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό έγινε γνωστός µε το ιστορικό άρθρο του Γρ. Ξενόπουλου στα Παναθήναια (1903). Στο περιοδικό Ποιητική Τέχνη το πρώτο αφιέρωµα στον Καβάφη (1924). Ο Άγγλος συγγραφέας Ε.Μ.Φόρστερ έκανε για πρώτη φορά γνωστό το έργο του στο αγγλικό κοινό (1919). Το 1953 ο Μπ. Μπρεχτ γράφει ένα ποίηµα µε διακειµενικές αναφορές στο ποίηµα Τρώες του Καβάφη. Το ποιητικό έργο του Κ.Π.Καβάφη στα σχολικά βιβλία της Νεοελλ.Λογοτεχνίας Β Γυµνασίου: Στην εκκλησία, Θερµοπύλες Γ Γυµνασίου: Φωνές, Όσο µπορείς, Στα 200 π.χ. Α Λυκείου: Περιµένοντας τους βαρβάρους, Ιθάκη, Η σατραπεία, Απολείπειν ο θεός Αντώνιον, Αλεξανδρινοί Βασιλείς, Ηγεµών εκ Δυτικής Λιβύης, Νέοι της Σιδώνος 400 µ.χ. 3

4 Γ Λυκείου-Θεωρητική Κατεύθυνση: Καισαρίων, Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κοµµαγηνῇ 595 µ.χ., Ο Δαρείος) «Ιστορικά» ή «ψευδοϊστορικά» ποιήµατα Θερµοπύλες, Στα 200 π.χ., Η σατραπεία, Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, Αλεξανδρινοί Βασιλείς, Ηγεµών εκ Δυτικής Λιβύης, Νέοι της Σιδώνος 400 µ.χ., Καισαρίων, Μελαγχολία τοῦ Ἰάσωνος Κλεάνδρου ποιητοῦ ἐν Κοµµαγηνῇ 595 µ.χ., Ο Δαρείος, Περιµένοντας τους βαρβάρους. Αλ. Ίσαρης, Η µοναξιά του ποιητή. Σύνδεσµος Αιγυπτιωτών Κ. Καβάφη, Ο Δαρείος Γράφεται την περίοδο , σε µια περίοδο πολιτικών και κοινωνικών αναταραχών. Δηµοσιεύτηκε το Την περίοδο αυτή η Ελλάδα εισέρχεται στον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο µε την πλευρά της Entente (των Αγγλογάλλων), ύστερα από το Διχασµό και το σχηµατισµό της κυβέρνησης της Εθνικής Άµυνας στη Θεσσαλονίκη από τον Ελευθ. Βενιζέλο. Λέγεται ότι οι Έλληνες εργαζόµενοι στην εταιρεία Υδρεύσεων, ανάµεσά τους και ο Καβάφης, αναγκάστηκαν από την Αγγλική διοίκηση να υπογράψουν υπέρ του κινήµατος του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Ο Καβάφης, αν και φιλοβασιλικός, αρχικά υποχώρησε και υπέγραψε, αργότερα όµως παραιτήθηκε από τη θέση. Το ποίηµα Ο Δαρείος «ανοίγει ένα παράθυρο στο ποιητικό εργαστήριο». Παρακολουθούµε τον ποιητή να προσπαθεί να πλάσει το ποίηµα, να διαµορφώσει τις ποιητικές του ιδέες, έχοντας ως βάση και αφετηρία την ιστορική πληροφορία, η οποία γίνεται αφορµή για φιλοσοφικό στοχασµό. Εποµένως, το ποίηµα διακρίνεται για αυτοαναφορικότητα/αυτοαναφορικό χαρακτήρα: είναι ποίηµα για την ποίηση. Ο βασικός του ήρωας, ο Φερνάζης, είναι ποιητής και το κεντρικό του θέµα είναι η ποιητική δηµιουργία, η σύλληψη, η κυοφορία και η τελική επεξεργασία µιας ποιητικής ιδέας. Το ποίηµα Ο Δαρείος του Καβάφη εγκιβωτίζει, περιέχει τη διαµόρφωση του επικού ποιήµατος «Δαρείος» του φανταστικού ποιητή Φερνάζη, που είναι προσωπείο του Καβάφη (όπως θεωρεί ο Σαββίδης). Έτσι το ένα ποίηµα περιέχεται στο άλλο. Ο Καβάφης, γράφοντας ένα ποίηµα για τον φανταστικό ποιητή Φερνάζη που γράφει το ποίηµα «Δαρείος», µας αποκαλύπτει τη διαδικασία και την τεχνική της γένεσης ενός ποιήµατος. Μας εισάγει στο ποιητικό εργαστήριο για να παρακολουθήσουµε ένα στιγµιότυπο. Παρακολουθούµε τον ποιητή τη στιγµή που η ιστορία επεµβαίνει δυναµικά και επηρεάζει τη διαµόρφωση της ποιητικής ιδέας. για το φιλοσοφικό χαρακτήρα/περιεχόµενο. Θέτει το ζήτηµα της σχέσης ιστορίας και ποίησης/ τέχνης, αλλά και το ζήτηµα της σχέσης του καλλιτέχνη µε την εξουσία. Η µεταβολή των ιστορικών συνθηκών επηρεάζουν τη γένεση της καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Θέτει το ζήτηµα των σκοπών που πρέπει να υπηρετεί η τέχνη και αναρωτιέται για το αν είναι δυνατό ο καλλιτέχνης να παραµένει ανεξάρτητος και ανεπηρέαστος από τις ιστορικές 4

5 συνθήκες και την εξωτερικά ερεθίσµατα της πραγµατικότητας. για τον ιστορικό χαρακτήρα. Είναι «ιστορικό» ποίηµα. Ο ιστορικός χαρακτήρας του ποιήµατος (κατά τον Γ. Π. Σαββίδη, Μικρά Καβαφικά, τ. Α, εκδ. Ερµής 1999) Ο ποιητής Φαρνάζης είναι φανταστικό πρόσωπο, αλλά το ιστορικο-πολιτικό πλαίσιο είναι αυθεντικό, πραγµατικό. Αναφέρεται στην εποχή του Μιθριδάτη Στ Ευπάτορος και στους πολέµους του µε τους Ρωµαίους (4 Μιθριδατικοί Πόλεµοι από το 89 π.χ. έως το 63 π.χ. Ο βασιλιάς του Πόντου ή Βόρ. Καππαδοκίας Μιθριδάτης ΣΤ ο Μέγας υπήρξε ένας από τους πιο ισχυρούς αντιπάλους της Ρώµης. Τελικά, όµως, νικήθηκε οριστικά από τον Ποµπηίο και αυτοκτόνησε). Θεωρείται ότι το στιγµιότυπο του ποιήµατος τοποθετείται στο πλαίσιο του Γ Μιθριδατικού Πολέµου (74-67π.Χ.). Διαδραµατίζεται στην Αµισό, ελληνική πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, γύρω στα 74 π.χ., όταν άρχισε ο Γ Μιθριδατικός Πόλεµος. Η πόλη κατελήφθη και καταστράφηκε από τους Ρωµαίους το 71 π.χ. (από το Ρωµαίο στρατηγό Λούκουλο). Στο ποίηµα υπάρχουν αναφορές σε πραγµατικά ιστορικά πρόσωπα: Δαρείος, Μιθριδάτης, Ρωµαίοι, Καππαδόκες. O Δαρείος ( π.χ) του Υστάσπου ήταν ο βασιλιάς της Περσίας που διαδέχτηκε τον Κύρο. Επί βασιλείας του έγινε η πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον των Ελλήνων µε αρχηγό τον στρατηγό Μαρδόνιο που κατέληξε στη µάχη του Μαραθώνα το 490 π.χ. Ο Δαρείος είχε σφετερισθεί τον περσικό θρόνο ύστερα από αιµατηρές δολοπλοκίες. Και ο Μιθριδάτης ανέβηκε στο θρόνο, αφού σκότωσε τον συµβασιλέα αδελφό του. Δηλαδή, τόσο ο Δαρείος όσο και ο Μιθριδάτης έπεσαν θύµατα της φιλοδοξίας τους και διέπραξαν ύβριν. Ο Καβάφης, όµως, αποφεύγει να πάρει θέση εναντίον του Μιθριδάτη, ίσως, επειδή υπήρξε επίφοβος αντίπαλος των Ρωµαίων. Ο χώρος της ποιητικής αφήγησης είναι επίσης πραγµατικός, ιστορικός τόπος: η ελληνική πόλη στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, η Αµισός (βλ. παραπάνω). Τα πρόσωπα του ποιήµατος Επινοηµένα, Φανταστικά Πραγµατικά-ιστορικά πρόσωπα Ο ελληνόγλωσσος Καππαδόκης ποιητής Ο Δαρείος Φερνάζης Ο Μιθριδάτης ο υπηρέτης του Οι Ρωµαίοι + Οι Καππαδόκες (ένας αφηγητής που γνωρίζει τα γεγονότα και διεισδύει στις σκέψεις του βασικού ήρωα) Ο πραγµατικός χρόνος που γράφεται το ποίηµα Ο χρόνος Ο δραµατικός χρόνος α) ο χρόνος που αναφέρεται στον Μιθριδάτη. Γύρω στο 74 π.χ., αρχή του Γ Μιθριδατικού Πολέµου και β) ο χρόνος που αναφέρεται στον Δαρείο (400 χρόνια περίπου πριν από τον Μιθριδάτη) Ο χρόνος του αναγνώστη 5

6 Η σχέση του ποιητή Καβάφη µε τον ποιητή Φερνάζη (κατά τον Γιώργο Βελουδή, «Μέσα σε πόλεµο- φαντάσου ελληνικά ποιήµατα»...) Ο Φερνάζης-Το ήθος του Είναι ο κεντρικός ήρωας και πρόσωπο φανταστικό. Το όνοµά του συγγενεύει φωνητικά µε το όνοµα του γιου του Μιθριδάτη Φαρνάκη αλλά και µε του Καβάφη. Είναι ποιητής στην αυλή του Μιθριδάτη και γράφει επική ποίηση. Γράφει κατά παραγγελία ένα υµνητικό ποίηµα για τον πρόγονο του Μιθριδάτη Δαρείο µε σκοπό να εξυµνήσει τον Δαρείο για να κερδίσει την εύνοια Μιθριδάτη. Είναι όµως πράγµατι αυλοκόλακας; Ο χαρακτήρας του διακρίνεται από ιδιοτέλεια και υπολογισµό. Ο Φερνάζης βρίσκεται σε δίληµµα, όταν φθάνει στο σηµαντικό σηµείο (σπουδαίον µέρος) του ποιήµατος στο οποίο πρέπει να µιλήσει για το πώς παρέλαβε (στην πραγµατικότητα τη σφετερίστηκε) την εξουσία ο Δαρείος. Προβληµατίζεται, φιλοσοφεί, θέλει να αναλύσει τα αισθήµατα του Δαρείου. Αναρωτιέται εάν ο Δαρείος αισθανόταν «υπεροψίαν και µέθην» ή «µάλλον σαν κατανόησι της µαταιότητος των µεγαλείων». Η µία θέση αναιρεί την άλλη. Θέση-άρση. Στο τέλος το ποίηµα κλείνει µε τη θέση (υπεροψίαν και µέθην). Το δραµατικό απρόοπτο της είδησης από τον υπηρέτη τον διακόπτει µόνο προσωρινά από την ενασχόλησή του µε το ποίηµα. Η ιστορία προκαλεί ανατροπή στα προσωπικά του σχέδια, ανατροπή στη ζωή του αλλά και στις ζωές των συµπολιτών του. Κυριεύεται από ανάµεικτα αισθήµατα: έκπληξη, απογοήτευση, ανησυχία, αγωνία, ανασφάλεια. Ενώ η πατρίδα του κινδυνεύει, αυτός σκέπτεται µόνο τον εαυτό του και την εξέλιξη της ποιητικής του σταδιοδροµίας. Στη συνέχεια σκέφτεται την ασφάλεια της ζωής του. Η ποιητική ιδέα, όµως, επανέρχεται γρήγορα και τώρα που οι ιστορικές συνθήκες έχουν αλλάξει και είναι πιθανή η πτώση του Μιθριδάτη από την εξουσία, ο Φερνάζης βγαίνει από το δίληµµα και επιλέγει ως απάντηση την αλήθεια, ότι ο Δαρείος θα είχεν «υπεροψίαν και µέθην». Ίσως, γιατί ο Φερνάζης έχει υπόψη του την αλαζονεία του Δαρείου που προκάλεσε την ύβριν µε αποτέλεσµα να νικηθεί ο άλλοτε ισχυρός βασιλιάς. Ίσως, αποτελεί υπαινιγµό και για την τύχη του Μιθριδάτη. Μήπως, όµως, µε τη φράση «υπεροψίαν και µέθην» γίνεται υπαινιγµός και για την αλαζονεία του ίδιου του ποιητή, που εν καιρώ πολέµω και µέσα σε δύσκολες ιστορικές συνθήκες ενδιαφέρεται µόνο για τις προσωπικές του βλέψεις και µόνο για την ποίηση; Ίσως ο Καβάφης θίγει την έπαρση του καλλιτέχνη γενικότερα, που ενδιαφέρεται µε κάθε νέο έργο του να συλλάβει την τελειότητα και να αποστοµώσει τους επικριτές του. Ο Βελουδής θεωρεί ότι υπάρχει ψυχολογική ταύτιση, ταύτιση στο ήθος, ανάµεσα στον Καβάφη και τον Φερνάζη. Κατά τον Σαββίδη, ο Φερνάζης είναι ένα είδος προσωπείου (µια persona), το ιστορικό άλλοθι, πίσω από το οποίο καλύπτεται ο ποιητής Καβάφης. Ο Καβάφης Ο Φερνάζης Είναι ποιητής. Γράφει το ποίηµα Ο Δαρείος (χωρίς εισαγωγικά). Δεν γράφει επική ποίηση και δεν γράφει ποιήµατα για να κερδίσει την εύνοια ενός ηγεµόνα. Τον ενδιαφέρει όµως η ποιητική αναγνώριση και η τελειότητα της ποιητικής έκφρασης. Γράφει το ποίηµα εν πολέµω, µέσα σε πόλεµο (1917). Την εποχή εκείνη έχει αναγκασθεί να υπογράψει δήλωση προσχώρησης στο Βενιζελικό κίνηµα της Θεσσαλονίκης, ενώ ήταν φιλοβασιλικός. Είναι ποιητής και γράφει το επικό ποίηµα «Δαρείος». Η ποίησή του είναι στην υπηρεσία ενός βασιλιά. Γράφει το ποίηµα εν πολέµω. Η ανατροπή που προκαλείται από την ιστορία έχει ως αποτέλεσµα ο Φερνάζης να προσαρµόσει την ποιητική του ιδέα στις νέες συνθήκες. 6

7 Tα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του ποιητικού λόγου του Καβάφη πεζολογικός χαρακτήρας, λιτότητα, ακριβολογία, ρεαλισµός, αντιλυρική γλώσα, τα ιστορικά πρόσωπα χρησιµοποιούνται ως σύµβολα, δραµατικότητα και στοιχεία θεατρικότητας, επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων, χρήση σηµείων στίξης, όπως οι παρενθέσεις, άνω τελεία, θαυµαστικό, ερωτηµατικό, ειρωνεία, εναλλαγή τριτοπρόσωπης µε πρωτοπρόσωπη αφήγηση Η θεατρικότητα Το ποίηµα έχει θεατρική δράση και πλοκή. Το δραµατικό απρόοπτο της εισόδου του υπηρέτη και της αναγγελίας για την έναρξη του πολέµου. Είναι σκηνή. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση-ευθύς λόγος. Οι ρητορικές ερωτήσεις και εσωτερικός µονόλογος του Φερνάζη. Οι εξωτερικές αντιδράσεις και η εσωτερική σύγκρουση του ήρωα. Η στίξη του Καβάφη δεν είναι τόσο συντακτική όσο φωνητική-ακουστική. Με τη στίξη σκηνοθετεί. Υποδεικνύει στον ηθοποιό τον τρόπο εκφοράς της απαγγελίας. (βλ. Μαρωνίτης, ό.π.). Η σκηνή διαδραµατίζεται σε κλειστό εσωτερικό χώρο. Κάποιες φράσεις µπορούν να διαβαστούν ως σκηνοθετικές οδηγίες, π.χ. ο υπηρέτης που µπαίνει τρέχοντας, ο ποιητής µένει ενεός... Τα σηµεία στίξης και η λειτουργία τους (βλ. και παραπάνω στο Μαρωνίτη...) Θαυµαστικό ( στ.21): αισθητοποίηση της ειρωνείας του Καβάφη προς το Φερνάζη άνω τελεία (στ 9, 36): στοχαστική διάθεση, προβληµατισµός του αναγνώστη παύλα, (στ.9): ειρωνεία, (στ.2 ): ειρωνεία, (στ.33): αισθητοποίηση της απόγνωσης του Φερνάζη, (στ. 35): αισθητοποιεί την ποιητική ιδέα του Φερνάζη που αλλάζει και αφήνει στον αναγνώστη περιθώρια προβληµατισµού ερωτηµατικό, (στ 31-32):, ρητορική ερώτηση, η αγωνία του Φερνάζη, η ειρωνεία του Καβάφη παρένθεση (στ. 4-6): ειρωνεία άνω τελεία (στ. 8): οι επόµενοι στίχοι εκφέρονται από τον Φερνάζη εισαγωγικά (στ. 22): τίτλος του ποιήµατος του Φερνάζη, «Δαρείος» Αφηγηµατικοί τρόποι-τύπος αφηγητή-η πολυφωνία του ποιήµατος (βλ. και κείµενο του Μαρωνίτη) To ποίηµα αυτό, όπως και πολλά άλλα ποιήµατα του Καβάφη, έχει αφηγηµατική διάσταση. Το ποιητικό υποκείµενο αφηγείται ένα επεισόδιο-στιγµιότυπο µε κέντρο τον φανταστικό ποιητή Φερνάζη, που ορισµένοι µελετητές, όπως ο Σαββίδης, θεωρούν ότι είναι προσωπείο του Καβάφη. Αφηγείται το στιγµιότυπο και συγχρόνως ενσωµατώνει τον εσωτερικό λόγο (τις σκέψεις και τους προβληµατισµούς) του Φερνάζη µε µονόλογο. Ενσωµατώνει επίσης και τα λόγια του υπηρέτη. Ο Μαρωνίτης υποστηρίζει ότι το ποίηµα λειτουργεί θεατρικά. Ο Φερνάζης περισσότερο κινείται, µορφάζει, παίζει ένα είδος παντοµίµας, ενώ δίνεται η εντύπωση ότι τα λόγια του φθάνουν σε µας µε την παρέµβαση ενός υποβολέα. Ο Δαρείος οργανώνεται συντακτικά σε αφήγηση τριτοπρόσωπη που εναλάσσεται µε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Μπορεί να θεωρηθεί ως πλάγιος σκηνικός µονόλογος στον οποίο ενσωµατώνεται εσωτερικός µονόλογος. Το ποιητικό υποκείµενο αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο, παρατηρεί, σχολιάζει, ειρωνεύεται, 7

8 ασκεί κριτική, γνωρίζει τις σκέψεις και τα αισθήµατα του Φερνάζη, γνωρίζει την ιστορία του Δαρείου και του Μιθριδάτη. Έχει τα χαρακτηριστικά του µη δραµατοποιηµένου αφηγητή και του παντογνώστη. Τριτοπρόσωπη αφήγηση: στ. 1-4, 11, 13-14, 16 (ως ενεός), 21, Στ. (14)-15: λόγια του υπηρέτη. Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση καταγράφονται σε ευθύ λόγο (α ενικό και πληθυντικό) ή και σε ελεύθερο πλάγιο λόγο οι σκέψεις του Φερνάζη, καθώς και τα λόγια του υπηρέτη (στ ). Με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση µπορούµε να πούµε ότι ενσωµατώνεται ένα είδος εσωτερικού µονόλογου, εάν δεχθούµε ότι «ακούµε» τη φωνή του Φερνάζη. Έτσι, σκιαγραφείται πιο παραστατικά, πιο άµεσα το ήθος του Φερνάζη. Ο λόγος αποκτά δραµατικότητα και ένταση, χαρακτηρίζεται από θεατρικότητα. Το ποίηµα λειτουργεί θεατρικά. Θεωρούν ότι µε κάποιους στίχους εκφέρεται ελεύθερος πλάγιος λόγος. Πχ. στ. 9-10: «υπεροψίαν και µέθην...των µεγαλείων». Για τον ελεύθερο πλάγιο λόγο βλ. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Η ειρωνεία (κύριο χαρακτηριστικό της ποιητικής γραφής του Καβάφη) Στο ποίηµα κυριαρχεί η ειρωνεία. Από την αρχή ως το τέλος αισθανόµαστε την ειρωνική µατιά του ποιητικού υποκειµένου. Η ειρωνεία δεν είναι µόνο λεκτική αλλά είναι και τραγικήδραµατική ειρωνεία, αφού απορρέει από τις καταστάσεις (βλ. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων). Ο Σεφέρης και ο Βαγενάς θεωρούν ότι χάρη στην ειρωνεία η γλώσσα του Καβάφη µεταδίδει συγκίνηση. Συνδυάζει τη λεκτική µε τη δραµατική ειρωνεία. Με τη λεκτική ειρωνεία υποβάλλει αισθήµατα και νοήµατα που είναι διαφορετικά ή αντίθετα από το νόηµα των λέξεων-φράσεων. Με τη δραµατική ειρωνεία δηµιουργεί αντιθέσεις καταστάσεων που αποκαλύπτουν την αληθινή όψη της ζωής και τις τραγικές αυταπάτες των ηρώων. Η παρουσία των ιστορικών προσώπων είναι µια µορφή λεκτικής και δραµατικής ειρωνείας. Ενδεικτικά παραδείγµατα ειρωνείας στίχοι 1-4: «σπουδαίον», «παρέλαβε» (δεν παρέλαβε την εξουσία, αλλά τη σφετερίσθηκε). στίχοι 7-8: αλλ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία, πρέπει ν αναλύσει...». στίχοι 9-10: το δίληµµα: «υπεροψίαν και µέθην» ή µάλλον «σαν κατανόησι της µαταιότητος των µεγαλείων». στ. 11: βαθέως σκέπτεται... (η σοβαρότητα που δείχνει ο ποιητής για ένα µάλλον ασήµαντο θέµα ή για ένα ζήτηµα του οποίου η απάντηση είναι προφανής για όσους γνωρίζουν ιστορία). στ. 13: βαρυσήµαντην» είδηση και «ενεός». Η επανάληψη των τίτλων του Μιθριδάτη είναι ειρωνική. Πρέπει να αποδείξει την αξία των τίτλων του. στ. 20: Μέσα σε πόλεµο-φαντάσου, ελληνικά ποιήµατα»: Είναι ειρωνεία να ασχολείται κάποιος µε την τέχνη εν καιρώ πολέµω. 8

9 Δ. Ν. Μαρωνίτης, Υπεροψία και µέθη (1), Εφηµερίδα «To Βήµα», 6/4/2003 Μιλώντας τις προάλλες για την ακατάσχετη απορρύθµιση που συνεπιφέρει τις µέρες αυτές ο πόλεµος στο Ιράκ, την εντόπισα πρώτα στο ζεύγος «σκέψη αίσθηση», για να καταλήξω στο άλλο, πρακτικότερο, ζεύγος «έργα λόγια». Ελεγα λοιπόν ότι ο καταιγισµός γεγονότων και πληροφοριών, έντυπων και ηλεκτρονικών, για το ανήκουστο αυτό µακελειό, παραλύει το µυαλό και παροξύνει µέχρι υπερβολής τις αισθήσεις, υπονοµεύοντας έτσι τη στοχαστική και πολιτικά υπεύθυνη κρίση µας. Χειρότερη όµως φαίνεται να είναι η απορρυθµιστική επίδραση του πολέµου στους όρους του δεύτερου ζεύγους, καθιστώντας τώρα χαοτικό το κενό ανάµεσα στα λόγια και στα έργα. Σύνδροµο εύκολα αναγνωρίσιµο τον τελευταίο καιρό τόσο στη συλλογική όσο και στην ατοµική συµπεριφορά, ελέγξιµο σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό και διηπειρωτικό επίπεδο.στη σχιζοφρενική πάντως αυτή ασυνέχεια και ασυνέπεια ανάµεσα σε έργα και λόγια για τα δρώµενα στο Ιράκ εµπλέκονται, µε τον ένα ή τον άλλον τρόπο: οι εµπόλεµοι αντίπαλοι οι πολιτικοί όλων των βαθµίδων, από τις τοπικές έως τις ευρωπαϊκές και διεθνείς οι δηµοσιογράφοι κάθε κατηγορίας οι επιστήµονες, κυρίως των ανθρωπιστικών σπουδών τέλος, οι συγγραφείς, συµβολικά δηλωµένοι ως ποιητές. Η εµπλοκή διαφέρει κατά περίπτωση, ποσοτικά και ποιοτικά άλλοτε και αλλού είναι προφανής, άλλοτε και αλλού λανθάνει. Για ευνόητους λόγους θα επιµείνω στους ποιητές, οι οποίοι συχνά πυκνά εγκαλούνται, είτε επειδή στρατεύονται στα πολιτικά και πολεµικά δρώµενα του καιρού τους είτε γιατί, αποφασισµένοι ή αναποφάσιστοι, απέχουν από αυτά.πρόσφατα στον Τύπο εµφανίστηκαν κατακριτικά κείµενα και για τις δύο περιπτώσεις, διατυπωµένα µάλιστα µε τρόπο προκλητικό και δογµατικό. Η αλήθεια είναι ότι οι ποιητές και η ποίηση δεν τα πάνε και τόσο καλά µε την τρέχουσα πολιτική και µε τους τρέχοντες πολέµους: η τριβή της στράτευσης αφενός και η επιλογή της αποχής αφετέρου δηµιουργούν διλήµµατα, για τα οποία δεν υπάρχουν µονόδροµες λύσεις. Κάποιοι εξάλλου φαίνεται να πιστεύουν ότι το σόι των ποιητών είναι από τη φύση του αντιπολεµικό ή απόλεµο, και µόνο αυτή η διαχωριστική γραµµή µεταξύ τους αναγνωρίζεται ως ισχύουσα και νόµιµη. Τα υπόλοιπα, λένε, είναι εκ του πονηρού. Σ αυτή την υπόθεση, όπως προηγουµένως την απλοποίησα, υπάρχει κάτι σοβαρό, κάτι σοβαροφανές, αλλά και κάτι ευτράπελο. Και τα τρία προκύπτουν κατά τη γνώµη µου από την αφύσικα απορρυθµισµένη σχέση λόγων και έργων σε περίοδο και περίπτωση πολέµου. Γεγονός που ιδιοφυώς το συνέλαβε και το αποτύπωσε σε ένα ποίηµά του ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο λόγος για τον απαστράπτοντα ειρωνικώς «Δαρείο», το πολιτικότερο ίσως πόνηµα του αλεξανδρινού και ένα από τα αρτιότερα κατορθώµατα της ώριµης δηµιουργικής φάσης του. Θυµίζω πρώτα τα αναφαίρετα στοιχεία ταυτότητας του ποιήµατος. Ο καβαφικός «Δαρείος» συντίθεται το 1917 και δηµοσιεύεται το Αποτελεί εποµένως στοχαστικό απόσταγµα του πρώτου παγκοσµίου πολέµου, στην εµπειρία του οποίου, λοξά έστω, παραπέµπει. Ο µύθος, η πλοκή και τα πρόσωπα του ποιήµατος επιτρέπουν, πιστεύω, να το επιγράψουµε µε τους επόµενους, εναλλακτικούς και συµπληρωµατικούς, τίτλους: ποίηµα εν πολέµω ποιητής εν πολέµω πόλεµος εναντίον ποιήσεως ποίησις εναντίον πολέµου. Πλήρης λοιπόν η σκηνοθεσία της ανταγωνιστικής συνύπαρξης των δύο όρων που µας ενδιαφέρουν. Σκηνοθεσία µάλιστα πονηρά διπλασιασµένη ως προς τα παραστατικά της στοιχεία. Γιατί πίσω από τον επώνυµο ποιητή Φερνάζη, που εµφανίζεται στο προσκήνιο του ποιήµατος, υποκρύπτεται ως υποβολέας ο ποιητής Καβάφης. Κάτω από το ασυντέλεστο, λόγω πολέµου, ποίηµα του Φερνάζη, συντελείται, εις βάρος του και προς έλεγχό του, το ποίηµα του Καβάφη. Ανάµεσα σ αυτά τα δύο παράλληλα κάτοπτρα πολλαπλασιάζεται το επίµαχο θέµα, µε εξέχουσες δύο γνωµικές αιχµές: η µία (υπεροψίαν και µέθην θα είχεν ο Δαρείος) κολλάει καλά στον µεγαλοµανή πλανητάρχη του καιρού µας η άλλη (Μέσα σε πόλεµο φαντάσου ελληνικά ποιήµατα) συµπάσχει ειρωνικά µε την κακή τύχη των ποιηµάτων και των ποιητών σε ώρα πολέµου. Το πράγµα αξίζει περισσότερο ψάξιµο. 9

10 Δ. Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ, Υπεροψία και µέθη (2), Εφηµερίδα «To Βήµα», 13/4/2003 Yπότιτλος: Το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το µυθιστόρηµα) συχνά πυκνά υποδέχεται ως θέµα του τον πόλεµο. Αν δεχτούµε ότι η ποίηση συστήνει τον λόγο στην πυκνότερη θετική εκδοχή του και ο πόλεµος το έργο στην πυκνότερη αρνητική του έκφραση, τότε εξηγείται η ακραία αντιπαθητική σχέση ποίησης και πολέµου, µε αποτέλεσµα ο ένας όρος να αντιστρέφει και να αντιµάχεται τον άλλο. Τούτο δεν αποκλείει ωστόσο τη γραµµατολογική κυρίως διασταύρωσή τους. Απόδειξη: το έπος (και ο νεότερος απόγονός του: το µυθιστόρηµα) συχνά πυκνά υποδέχεται ως θέµα του τον πόλεµο αλλά και οι κατά καιρούς αρχηγικοί πολεµιστές επιζητούν και απολαµβάνουν την ποιητική καταξίωση των πολεµικών κατορθωµάτων τους. Αυτή η διπλή (αντιφατική και συνάµα συµφατική) πλοκή ποίησης και πολέµου προβάλλεται µε ειρωνικό τρόπο στον καβαφικό «Δαρείο», τον οποίο επέλεξα την περασµένη Κυριακή ως καταλυτικό παράδειγµα απορρύθµισης της συνάφειας ανάµεσα στα λόγια και στα έργα εξαιτίας του αποτρόπαιου πολέµου στο Ιράκ. Με τους όρους αυτούς πρότεινα να τιτλοφορηθεί ο «Δαρείος» του Κ. Π. Καβάφη (ένα από τα ωριµότερα κατορθώµατα του αλεξανδρινού και µάλλον το πολιτικότερο) εναλλακτικώς ως: ποίηµα εν πολέµω ποίησις εναντίον πολέµου πόλεµος εναντίον ποιήσεως ποιητής εν πολέµω. Πρόκειται για συµπληρωµατικά ζεύγη, που συµπλέκονται σταυρωτά µεταξύ τους, καθώς εξελίσσεται και περατώνεται το διφορούµενο αυτό ποίηµα. Ο διφορούµενος εξάλλου τρόπος της προκείµενης διαπλοκής ενισχύεται, όπως έγραφα, και µε τον αναδιπλασιασµό προσώπων και θεµάτων: πλασµατικός ποιητής ο Φερνάζης, πραγµατικός ποιητής ο Καβάφης, που υποδύεται τον υποβολέα του Φερνάζη ανεκτέλεστο λόγω της ρωµαϊκής εισβολής το έπος που επιχειρεί ο Φερνάζης, συντελεσµένος ο καβαφικός «Δαρείος», ως, αλληγορικό έστω, σχόλιο και του πρώτου παγκοσµίου πολέµου. Αλλά και η διασηµότερη απόφαση του ποιήµατος υπεροψίαν και µέθην θα είχεν ο Δαρείος τελικώς διαχέεται από τον Δαρείο εντός και εκτός του ποιήµατος, για να επιστρέψει στον ίδιο τον Φερνάζη, υπογραµµίζοντας την ποιητική του ιδεοληψία, από την οποία δεν µπορεί, και δεν θέλει, να απαλλαγεί, όσο και αν γύρω του µαίνεται η συλλογική ταραχή και κυριαρχεί το ακατάσχετο πια κακό του πολέµου. Διφορούµενος εξάλλου ελέγχεται γενικότερα ο Φερνάζης, καθώς η ποιητική του εµµονή και η αντιπολεµική του αντίδραση υποβάλλονται µέσα στο ποίηµα από τον Καβάφη µε µείγµα συγκαταβατικής συµπάθειας και υποµονοµευτικού σαρκασµού. Καθώς έγραφα άλλοτε και αλλού (στα δίσεχτα χρόνια της χούντας, προτείνοντας το ποίηµα ως υπόδειγµα ποιητικού και πολιτικού ρεαλισµού), ο Φερνάζης εύκολα διαβάλλεται για διπλοπροσωπία. Τρία αποδεικτικά παραδείγµατα: α) Αυλικός ποιητής (έλληνας ή ελληνοµαθής) βρίσκεται στην υπηρεσία του Μιθριδάτη. Πρόκειται για αξιοπρεπή ποιητή ή για αυλοκόλακα; β) Ο Φερνάζης το παίζει φιλοσοφηµένος και φιλόσοφος ποιητής, που ψάχνει τα εναλλακτικά αισθήµατα και κίνητρα του Δαρείου, όταν παρέλαβε τη βασιλεία των Περσών. Είναι όµως αυτή η στοχαστική του εµβρίθεια πράγµατι σοβαρή ή σοβαροφανής; γ) Με την εισβολή του πολέµου µέσα στο ποίηµα, ο Φερνάζης ταλαντεύεται ανάµεσα στην αποστολή του ως ποιητή και στο καθήκον του ως πολίτη. Μένει ενεός, αδηµονεί, σαρκάζει και σαρκάζεται, εξισώνοντας την ποιητική του ανασφάλεια µε την πολεµική ανασφάλεια της χώρας του. Πρόκειται για συµµετοχική αγωνία ή για ιδιοτελή πανικό; Κανένα από τα τρία προηγούµενα ερωτήµατα δεν επιδέχεται κατά τη γνώµη µου µονοσήµαντη απάντηση. Η αµφιβολία είναι εδώ εµπρόθετη, σκηνοθετηµένη επιδέξια από τον Καβάφη, και δεν πρέπει µε κανέναν τρόπο να αναιρεθεί. Ο Φερνάζης εµφανίζεται επίτηδες µετέωρος µεταξύ ποίησης και πολέµου. Η εκκρεµότητά του εξεικονίζει επακριβώς την απορρύθµιση που συνεπάγεται η εισβολή του πολέµου στην περιοχή της ποίησης, και αντιστρόφως. Σ' αυτή την αιφνίδια απορρύθµιση ενδίδει ο ποιητής Φερνάζης, όπως εξάλλου συµβαίνει συχνά µε τους περισσότερους οµοτέχνους του σε ανάλογες περιστάσεις. Πίσω ωστόσο από τον ενδοτικό Φερνάζη στέκει ειρωνικά ανένδοτος ο ίδιος ο Καβάφης. Θα συνεχίσω. Βλ. 10

11 Eνδεικτική Βιβλιογραφία Ακρίβος, Κώστας, Αρµάος, Δ., Καραγεωργίου, Τασούλα, Μπέλλα, Ζωή, Μπεχλικούδη Δήµητρα, Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Ενιαίου Λυκείου. Θεωρητική κατεύθυνση. Θετική κατεύθυνση (επιλογής), Βιβλίο του καθηγητή, ΟΕΔΒ, Αθήνα. Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών µαθηµάτων στο Ενιαίο Λύκειο, ΟΕΔΒ, Βαγενάς, Νάσος (επιµ.), Συνοµιλώντας µε τον Καβάφη. Ανθολογία ξένων καβαφογενών ποιηµάτων, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη Βαγενάς, Νάσος (επιµ.), Ο ποιητής και ο χορευτής, Κέδρος, Αθήνα Βελουδής, Γ.,«Μέσα σε πόλεµο φαντάσου ελληνικά ποιήµατα», Προτάσεις, Αθήνα Γεωργιάδου, Αγάθη, Κατσιαµπούρα, Ζωή, Κρούπη-Κολώνα, Ελευθερία, Πατούνα, Αναστασία, Χατζηδηµητρίου-Παράσχου, Σοφία, Θεοχάρους, Παναγιώτα, Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α τεύχος, Α τάξη Γενικού Λυκείου, Βιβλίο Καθηγητή, ΟΕΔΒ, Αθήνα. -Γεωργιάδου, Αγάθη, Δεληγιάννη, Ευφροσύνη-Εριέττα, Σπυροπούλου, Χρύσα, Χατζηδηµητρίου-Παράσχου, Σοφία, Ψωµαρά-Μανιατάκου, Τζούλια, Αξιολόγηση των µαθητών της Γ Λυκείου στη Νεοελληνική Λογοτεχνία (Μάθηµα Κατεύθυνσης), τεύχ. Β, Ποίηση, Αθήνα Κ. Π. Καβάφη, Ποιήµατα, φιλολογική επιµέλεια Γ. Π. Σαββίδης, τόµ. Α -Β, Αθήνα 1969, Δ. Μαρωνίτης, «Υπεροψία και µέθη (Ο ποιητής και η ιστορία)», Δεκαοχτώ κείµενα, Αθήνα Δ. Μαρωνίτης, Βήµα της Κυριακής 6 και 13 Απριλίου Γ. Π. Σαββίδης, Μικρά καβαφικά Α, Αθήνα Σκοπετέα, Έλλη, «Νεότερα περί του Φερνάζη», Χάρτης 5/6, Απρίλιος 1983, σ

12 Λουκάς Κούσουλας, Καβάφης, «Δαρείος» Καηµένος Φερνάζης Του πεσε καν ελαφριά η πολιορκία πρώτα, η κατοχή µετά; Είχε µεγάλα µπλεξίµατα; Εδέησε άραγε να ξεγλυστρήσει; Πέρασε στα βουνά, επέζησε; Πέτυχε τέλος την ευκαιρία; Τελείωσε καµιά φορά το «Δαρείο» του ; Γιώργος Χουλιαρας, Το όνειρο του Φερνάζη Μες στις στυφές ανταύγειες πάνω στην πέτρα ακουγόταν κούφιο το δικό µου χέρι έγραφα όλη µέρα και ήταν κουρασµένο µε βασανίζει η σφοδρή σύνθεση, ώρες ώρες αναρωτιέµαι αν αξίζει τους επαίνους, τις τιµές και τα λεφτά που παίρνω είχε τελειώσει πια το ποίηµα-παραγγελία για τον πανούργο και φιλοκτόνο πρόγονο του τιµηµένου βασιλιά µας όταν µου έφεραν τα δυσάρεστα νέα για την προέλαση των Ρωµαίων (πολύ φοβάµαι σε λιγάκι ότι λατινικά καλά θα πρέπει να µαθαίνω) Τότε απότοµα θυµήθηκα το όνειρο της περασµένης νύχτας που είχα εντελώς ξεχάσει δεν τα πολυπιστεύω εγώ όνειρα, χρησµούς και προφητείες (κρατούνε βέβαια τον κόσµο στη σειρά του) Να σου γράψω όσα θέλεις Είχα δει πως, φορτωµένος ειδήσεις του µέλλοντος, εµφανίστηκα µέσα στον ύπνο του ερασιτέχνη κατόπιν διάσηµου Αλεξανδρινού ποιητή Καβάφη απόγεµα Μάη του 17 ήταν, πρόσεξα στο ηµερολόγιο µισοκοιµόταν ταραγµένος στην καρέκλα του θα πρέπει να γραφε κι αυτός κάποιο δικό του ποίηµα όλη µέρα βρήκα την ευκαιρία (για µια στιγµή µές από τ όνειρό του γλίστρησα κρυφά) ξετρύπωσα στην πόλη Μόνο ο αιγυπτιώτης ήλιος απόλυτα ατάραχος φαινόταν να βυθίζεται µες στο λιµάνι παντού τριγύρω µου απ όλα τα σηµεία του ορίζοντα η µυρουδιά του µακελειού καβγάδες διχάζανε τους αδελφούς της γλώσσας µου και στην πατρίδα το πρώιµο καθρέφτισµα µιας ατέλειωτης προσφυγιάς ήδη σκοτείνιαζε τα µάτια - απερίγραπτη η ταραχή και στην αγορά µεγάλο κακό, κάτι σαν αλλαγή προµηνύονταν στη µακρινή Σκυθία Γυρνούσα σκεφτικός, σάλια ξερά στις ζάρες του λαιµού µου το δίχως άλλο τέτοιες καταστάσεις όλο αναβολές στα σχέδια του ποιητή θα προκαλούσαν 12

13 Θα θελα πολλά να τον ρωτήσω πριν επιστρέφω, όταν Απροσδόκητα στο τσάκισµα του δρόµου βλέπω πάνω µου να ορµά µέσα από τα χαρακώµατα του ύπνου εκείνος ο Καβάφης το γλυκό του πρόσωπο αγνώριστο µάσκα των αερίων Στον ακριβό µου δούλο που ανησύχησε απ τις φωνές κι έτρεξε έθεσα ευθύς το ερώτηµα που µε απασχολούσε τι να σκεπτόταν άραγες ο ποιητής που όλη µέρα έγραφε το ποίηµά του; Δεν περιµένω βέβαια να µου δώσει κανείς απάντηση ποιος τούτο το επάγγελµα στις µέρες µας καταλαβαίνει Κ. Μόντη, ο θώρακας του Κινύρα 1 Υπήρξαν πολλοί οι επικριτές του Κινύρα πως άλλα του ζητήθηκαν κι άλλα έδωσε, πως απέκρουσε την Ιστορία, πως πρόσφερε απλώς ένα θώρακα για την εκστρατεία της Τροίας. Τίποτα περισσότερο δεν ήταν δυνατό, βέβαια, να περιµένει κανείς από ένα ποιητή, είπαν. - Μπορεί να κυβερνά ένας ποιητής και µάλιστα σε τέτοιες κρίσιµες στιγµές; Είπαν. Ένας τρίτος είπε πως όλα εκείνα τα ποικίλµατα δεν ήταν δυνατό ν αντισταθµίσουν την οφειλόµενη ανθρώπινη προσφορά. Άλλος είπε πως ακριβώς και µόνο το γεγονός πως τόσο βαρύτιµο έκανε το θώρακα ο Κινύρας αποδείκνυε πως ένιωθε κάτι άλλο σηµαντικό παρέλειπε. Κι ένας τελευταίος ποιητής κι αυτόςο Εύκλος απ το Κούριο είπε δε νοµίζω από αντιζηλία πως ούτε καν την ποίηση δεν ήξερε ο Κινύρας να θέσει υπεράνω όλων - που ως φαίνεται ήθελε γιατί πώς θα ταν, αλήθεια, νοητό όταν θα µιλούσε ο Όµηρος για τους Κύπριους ήρωεςνα µην είχε παρά ένα κενό θώρακα να τραγουδήσει, να µην είχε παρά ένα κενό θώρακα να περιγράψει, όσο πολύτιµο; 1 Ο πρώτος µυθικός βασιλιάς της Κύπρου και ο πρώτος ιερέας της Αφροδίτης στο νησί. Συνέθεσε ύµνους προς τιµή της Αφροδίτης και θεωρείται ο πρώτος λυρικός ποιητής του νησιού. Ο Κινύρας υποσχέθηκε να στείλει 50 πλοία στον Τρωικό πόλεµο, αλλά τελικά εξαπάτησε τους Αχαιούς και έστειλε µόνο ένα πραγµατικό πλοίο, ενώ τα άλλα 49 ήταν πήλινα οµοιώµατα πλοίων. 13

14 Οι «φωνές» του αφηγητή: H άποψη του συναδέλφου φιλολόγου του Πειραµατικού Σχολείου του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης (µε ειδικές σπουδές στην αφηγηµατολογία), Γιώργου Καλλίνη, Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον µέρος του επικού ποιήµατός του κάµνει. Το πώς την βασιλεία των Περσών παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Aπό αυτόν κατάγεται ο ένδοξός µας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ). Aλλ εδώ χρειάζεται φιλοσοφία πρέπει ν αναλύσει τα αισθήµατα που θα είχεν ο Δαρείος: ίσως υπεροψίαν και µέθην όχι όµως µάλλον σαν κατανόησι της µαταιότητος των µεγαλείων. Βαθέως σκέπτεται το πράγµα ο ποιητής. Aλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που µπαίνει τρέχοντας, και την βαρυσήµαντην είδησι αγγέλλει. Άρχισε ο πόλεµος µε τους Pωµαίους. Το πλείστον του στρατού µας πέρασε τα σύνορα. Ο ποιητής µένει ενεός. Τι συµφορά! Πού τώρα ο ένδοξός µας βασιλεύς, ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ Ευπάτωρ, µ ελληνικά ποιήµατα ν ασχοληθεί. Μέσα σε πόλεµο φαντάσου, ελληνικά ποιήµατα. Aδηµονεί ο Φερνάζης. Aτυχία! Εκεί που το είχε θετικό µε τον «Δαρείο» ν αναδειχθεί, και τους επικριτάς του, τους φθονερούς, τελειωτικά ν αποστοµώσει. Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του. Και νάταν µόνο αναβολή, πάλι καλά. Aλλά να δούµε αν έχουµε κι ασφάλεια στην Aµισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωµαίοι. Μπορούµε να τα βγάλουµε µ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να µετρηθούµε τώρα µε τες λεγεώνες; Θεοί µεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε µας. Όµως µες σ όλη του την ταραχή και το κακό, επίµονα κ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και µέθην υπεροψίαν και µέθην θα είχεν ο Δαρείος. Το ποίηµα αυτό, όπως και πολλά ποιήµατα του Καβάφη έχει αφηγηµατική διάσταση. Το ποιητικό υποκείµενο αφηγείται ένα επεισόδιο µε κέντρο τον φανταστικό ποιητή Φερνάζη, προσωπείο του Καβάφη, όπως γράφει ο Σαββίδης. Το ποιητικό υποκείµενο-αφηγητής αφηγείται το επεισόδιο (µε γαλάζιο χρώµα) και συγχρόνως ενσωµατώνει τον εσωτερικό λόγο (τη σκέψη) του ήρωα µε παρατιθέµενο µονόλογο (µε γκρι χρώµα) αλλά και µε αφηγηµένο µονόλογο (πράσινο χρώµα) και καθώς και το λόγο του υπηρέτη του (με κίτρινο). 14

15 15

16 16