Κεφάλαιο 4 ο. Μοιρολόγια

Transcript

1 84 Κεφάλαιο 4 ο Μοιρολόγια 1. Το θέμα του θανάτου Το γεγονός του θανάτου αλλά και τα τελετουργικά έθιμα που τον συνοδεύουν, όταν χρησιμοποιούνται για να ερμηνεύσουν προβλήματα κοσμοθεωρητικού και βιοθεωρητικού χαρακτήρα, μπορεί να γίνουν το μέσον για να ερευνηθεί η ιδεολογία ή να γίνει το τυπολογικό κριτήριο για τον προσδιορισμό ενός πολιτισμικού συστήματος. 1 Ο θάνατος κατέχει εξέχουσα θέση στο νεοελληνικό φαντασιακό και μάλιστα στην σημαντικότερη εκδήλωση του, την σκέψη του δημοτικού ποιητή. Σύμφωνα με τον Saunier 2 για τον ελληνικό λαό, ο θάνατος είναι η πιο βαριά και ολοκληρωμένη μορφή του κακού: το απόλυτο κακό. Και ο Saunier και ο Καψωμένος 3 συμφωνούν ότι στο δημοτικό τραγούδι δεν υπάρχει θεωρία θανάτου και μέλλουσας ζωής, δεν υπάρχει μια μεταφυσική που να δικαιώνει τον θάνατο και να υπόσχεται μετά θάνατον ζωή. Ο ελληνικός λαός είναι πιστός σε μια παράδοση που ανάγεται στην Ομηρική ποίηση, όπου η εικόνα του κάτω κόσμου απηχεί την αρχαία παγανιστική μυθολογία για τον Άδη. 4 Η εικόνα αυτή δεν μπόρεσε να εξαληφθεί από την συνείδηση του λαού μετά από τόσους αιώνες χριστιανικής ζωής. Η νεώτερη ιστορία του Ελληνικού λαού είναι μια μακριά σειρά σκληρών δοκιμασιών. Το θέμα του θανάτου δεν εμφανίζεται μόνο στα τραγούδια που συνδέονται αποκλειστικά με πένθιμες περιστάσεις. Το ίδιο θέμα συναντάμε και στα ηρωϊκά τραγούδια (ακριτικά, κλέφτικα) όπου βλέπουμε την στάση του ήρωα απέναντι στον θάνατο. Ο θάνατος εμφανίζεται και στις παραλογές, όπου η περιπέτεια της ζωής είναι συνυφασμένη με αιματηρές ιστορίες ή εμπειρίες θανάτου. Επίσης εμφανίζεται και στα τραγούδια της ξενητιάς. Αυτά μοιάζουν με τα μοιρολόγια στον θρηνητικό τους χαρακτήρα. Επίσης εμφανίζεται και σε πολλά γνωμικά. 2. Θάνατος ιδεολογία Ο θάνατος είναι κατ εξοχήν ο τομέας όπου την κυρίως λαϊκή σκέψη ανταγωνίζονται άλλα ιδεολογικά μηνύματα, π.χ. λόγια, χριστιανικά, μοιρολατρικά, που υπάρχουν στον νεοελληνικό διανοητικό χώρο και διοχετεύουν επίσης και οι μοιρολογίστρες. Μόνο στα καθιερωμένα θέματα εκφράζεται η συλλογική παραδοσιακή σκέψη. Αυτά τα τραγούδια εκφράζουν όχι τα περιστασιακά, τυχαία συναισθήματα των ατόμων, αλλά εκείνα που ο λαός θεωρεί ότι πρέπει να δοκιμάζονται. Η κοσμοθεωρητική πλευρά αυτής της αντίληψης είναι σύμφωνα με τον Καψωμένο 5 η εξής: 1 Ε. Καψωμένος, Το Δημοτικό, σελ. 220, L.Danforth, Death, pp. 29: particular attention has been devoted to the study of religious ritual as a symbolic system or language that plays an important role in the construction of any cultural reality. Rituals talk about important cultural themes. These ritual performances are texts within texts which can be read or interpreted by both people who perform them and outside observers 2 G. Saunier, Tα μοιρολόγια, σελ Ε. Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ.225, G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ Thekla Sansaridou Hendrickx, The world view of the anonymous author of the Greek chronicle of the Tocco, σελ Ε. Καψωμένος, Το δημoτικό, σελ. 222.

2 85 Το κοσμικό σύμπαν διαιρείται σε Απάνω και Κάτω κόσμο. Ο Κάτω κόσμος ονομάζεται Άδης ή Νάδης ή Τάρταρα ή μαύρη γης, μαύρο χώμα, πλάκα, κλπ. Στην λαϊκή φαντασία ο Κάτω κόσμος συλλαμβάνεται ως η άρνηση ή η αντιστροφή του Απάνω κόσμου, τόσο σε φυσικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Εδώ κάνει την εμφάνιση του ένα σημαντικό στοιχείο της τεχνικής του δημοτικού τραγουδιού, η αντίθεση. Ο χωρισμός σε Απάνω και Κάτω κόσμο δημιουργεί ζεύγη αντιθέτων όπως: ζωή/θάνατος, φως/σκοτάδι, ζέστη/κρύο, ομορφιά/ασκήμια, χαρά/λύπη, συντροφιά/απομόνωση. Η αντιθετική σύλληψη και απόδοση των πραγμάτων και των σχέσεων τους είναι ένα σχήμα σκέψης με καθολική ισχύ, αλλά χαρακτηρίζει ιδιαίτερα την λαϊκή τέχνη και μάλιστα τα μοιρολόγια γιατί εκ των πραγμάτων εκφράζεται αντίθεση (ζωή/θάνατος). 3. Μοιρολόγια ορισμός Τα τραγούδια του θανάτου οι συλλογείς και οι μελετητές του δημοτικού τραγουδιού τα χωρίζουν σε δύο κατηγορίες: α) τα μοιρολόγια και τα τραγούδια του Κάτω κόσμου και β) τα τραγούδια του Χάρου. Ο Καψωμένος 6 δίνει τον εξής ορισμό για τα μοιρολόγια: «Τα μοιρολόγια 7 είναι θρηνητικά τραγούδια που συνδέονται με τα λαϊκά έθιμα της προετοιμασίας και της ταφής του νεκρού, αντιπροσωπεύουν μια άμεση έκφραση της οδύνης για τον θάνατο συγκεκριμένου ατόμου και έχουν γι αυτό το λόγο χαρακτήρα αυτοσχεδιασμού, που τροφοδοτείται από ένα απόθεμα παραδοσιακών εκφραστκών μοτίβων, 8 μεταφορών και αλληγορικών εικόνων». Τα τραγούδια του Χάρου πάλι σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα «αποτελούν ένα θεματικό κύκλο από μεσαιωνικής καταγωγής αλληγορίες, που διασταυρώνονται με θέματα της ακριτικής ποίησης. Δεν συνδέονται με συγκεκριμένες περιπτώσεις, αλλά μυθοποιούν σ ένα καθολικότερο επίπεδο τη σύγκρουση ζωής-θανάτου μέσα από την προσωποποίηση των αντίμαχων δυνάμεων». 4. Σύνθεση Σημαντικό ρόλο στα μοιρολόγια παίζει ο αυτοσχεδιασμός. Πρώτος ο Fauriel 9 παρατηρεί ότι ένα μοιρολόγι ξεχωρίζει από τα άλλα τραγούδια επειδή η σύνθεση του δεν έγινε από πριν και με άνεση, αλλά αυτοσχεδιάζεται την στιγμή που τραγουδιέται και πάντα ταιριάζει στο πρόσωπο για το οποίο τραγουδιέται. Είναι ένας «νεκρώσιμος αυτοσχεδιασμός, εμπνευσμένος από τον πόνο». Ο Saunier 10 θεωρεί υπερβολή το να υποστηρίζει κανείς ότι τα μοιρολόγια είναι εξ ολοκλήρου αυτοσχέδια, παρ όλα αυτά όμως αποδίδει σημαντικό ρόλο και αυτός στον αυτοσχεδιασμό, δηλ. στην προσαρμογή, στο ταίριασμα των καθιερωμένων θεμάτων, στην σύνθεση περιστασιακών μοιρολογιών. Τα περιστασιακά μοιρολόγια περιέχουν έτοιμο υλικό, καθιερωμένα λογότυπα και μοτίβα, ανάλογα με την κοινωνική θέση του νεκρού, αναμνήσεις 6 Ε. Καψωμένος, Το δημοτικό., σελ 221. Τον ακόλουθο ορισμό δίνει για τα μοιρολόγια ο L. Danforth: The laments constitute a public language, a cultural code, for the expression of grief. They provide the bereaved with a set of shared symbols, which enables them not only to organize their experience of death in a culturally meaningful way but also to articulate it in a socially approved manner. Women singing laments are communicating in a symbolic language and in the context of a public performance. 7 Η Μ. Alexiou, στο βιβλίο της The ritual lament, σελ αναφέρει ότι πολλές συζητήσεις έχουν γίνει για την ετυμολογία της λέξης μοιρολόγι. Το πρόβλημα είναι αν προέρχεται από το ουσιαστικό μοίρα ή από το ρήμα μύρομαι (θρηνώ) ή από το α συνθετικό του επιθέτου μύριο ( όπως το μυριολόγι προφέρεται σε πολλές περιοχές). Αλλά και η κατάληξη -λόγι παρουσιάζει δυσκολίες. Η Alexiou αναφέρεται με λεπτομέρειες σε όλες τις έρευνες και διαμάχες που έχουν γίνει για την καταγωγή της λέξης. Τελικά οι γλωσσολογικές και ιστορικές ενδείξεις καταλήγουν στο ότι η μοίρα και όχι το μύρομαι είναι η σωστή καταγωγή για το μοιρολόγι. 8 Ο G. Saunier τα ονομάζει «καθιερωμένα θέματα», Τα μοιρολόγια, passim. 9 C. Fauriel, Ελληνικά, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ. 10.

3 86 από παλαιότερα μοιρολόγια, αποσπάσματα από καθιερωμένα θέματα μοιρολογιών. Συχγρόνως όμως περιέχουν και καινούρια στοιχεία, προσαρμοσμένα στον καινούριο νεκρό. Αυτοσχέδια είναι τόσο τα καινούρια αυτά μοιρολόγια όσο και τα συνδετικά στοιχεία που υπάρχουν ανάμεσα στα καθιερωμένα θέματα που χρησιμοποιούνται Συνθέτες Οι γυναίκες κατά κανόνα αναλαμβάνουν την δημιουργία και την απαγγελία των μοιρολογιών. Ο Κυριακίδης 12 θεωρεί το δημοτικό τραγούδι «βασίλειον της γυναικός». Θεωρεί την γυναίκα συναισθηματική, ευαίσθητη και επιρεπή σε διαχύσεις, που αγαπά μαζί με τον χορό μέχρι μανίας και το τραγούδι. Δεν μαθαίνει μόνο να διατηρεί ό,τι άκουσε από άλλους αλλά εμφανίζεται και η ίδια ως ποιήτρια. Ενώ ο άνδρας ως φύση περισσότερο διανοητική, «αγαπά τα πράγματα, την διήγησιν» σε αντίθεση με την «ευπαθή, συναισθηματικήν φύσιν της γυναικός που εύκολα εκχύνεται σε λυρισμούς». Τις σκέψεις αυτές διατυπώνει ο Κυριακίδης το Το 1922 η Gina Lombroso 13 της σχολής της ψυχολογίας του βάθους, αποδίδει στην γυναίκα ένα ιδιότυπο ετεροκεντρισμό, χαρακτηριστικό της Anima 14, που την κάνει «κατώτερη από τον άνδρα στον κόσμο των συμφερόντων και ανώτερη στον κόσμο των συγκινήσεων». Δίνει λιγότερη σημασία στο συμφέρον της, ενώ φροντίζει για τους άλλους. Κατά την Lombroso, ο ετεροκεντρισμός αυτός έγκειται στο ότι τοποθετεί το κέντρο της χαράς της, της φιλοδοξίας της όχι στον εαυτό της, 11 Γ. Μότσιος, Το ελληνικό μοιρολόγι, σελ 28: «ο αυτοσχεδιασμός επιτυγχάνεται με την προσθαφαίρεση λέξεων, ξεχωριστών στίχων από κάποιο προηγούμενο κείμενο που λειτουργεί σε μερικές παραλλαγές. Επίσης με την σύνθεση νέων στίχων και νέων μοιρολογιών που ξεκινούν από την παράδοση και καταλήγουν στην παράδοση του είδους και του τόπου». 12 Στ. Κυριακίδης, Το δημ.οτικό, σελ Gina Lombroso, L ame de la femme, passim. 14 Αρ. Ασπιώτης, Η γυναίκα και ψυχικός της κόσμος, σελ Η ψυχολογία του βάθους ερεύνησε βαθιά τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Χάρη στην εξερεύνηση του υποσυνείδητου εκ μέρους όλων των σχολών έχουμε την διάκριση πολλών σημαντικών ανθρωπολογικών γνωρισμάτων. Το υποσυνείδητο αποκαλύπτει στοιχεία του όλου ανθρωπολογικού οικοδομήματος, στοιχεία που έχουν σημασία για όλη την ζωή του ανθρώπου και απαιτούν την αρμονική συνεργασία συνειδητού και ασυνείδητου για την σύνθεση μιας υγιούς προσωπικότητας. Σε έρευνες επί του ομαδικού υποσυνείδητου του άνδρα και της γυναίκας μεταξύ ανθρώπων διαφόρων φυλών και τύπων και πολιτισμών η σχολή της αναλυτικής ψυχολογίας βρήκε κοινά χαρακτηριστικά που υπήρξαν εξαρχής στον άνθρωπο. Τα χαρακτηριστικά αυτά άλλοτε παρουσιάζουν γνωρίσματα ανδρικής κατασκευής (διανοητισμού ή άμεσης δράσης ) και ονομάζονται με τον όρο Animus, που χαρακτηρίζεται από την αρχαιοελληνική έννοια «λόγος». Άλλοτε δε γνωρίσματα γυναικείας κατασκευής ( συναισθηματισμού, διαίσθησης, έντονης και μέχρι αυτοθυσίας αφοσίωσης ). Το σύνολο αυτό των ιδιοτήτων του υποσυνείδητου που δρουν και ως συνδετικός κρίκος μεταξύ της συνειδητής και μη συνειδητής προσωπικότηας στην γυναίκα, προέρχεται από μια πηγή που η αναλυτική ψυχολογία ονομάζει Anima.Το ότι η Anima (ψυχή ) είναι γένους θηλυκού δεν είναι χωρίς ιδιαίτερη σημασία. Η διάκριση αυτή δεν λαμβάνεται με έννοια απόλυτη. Διότι ο Animus και η Anima υπάρχουν και στα δύο φύλα, αλλά υπερέχει στον άνδρα ο Animus και στην γυναίκα η Anima. Ο Animus και η Anima είναι δύο αρχέτυπα μεταξύ πολλών. Δεν είναι σε όλη την έκταση χαρακτηριστικά για την ζωή του ασυνείδητου. Είναι δύο «παράγοντες». Είναι πάντοτε τα a priori στοιχεία στις ανθρώπινες διαθέσεις, τις αντιδράσεις τα ορμέμφυτα και οποιασδήποτε αυθόρμητης κίνησης στην ψυχική ζωή. Ο Animus και η Anima κινούνται στα βαθύτερα στρώματα του υποσυνείδητου, στα φυλογεννητικά υποστρώματα του σύγχρονου πνεύματος, στο λεγόμενο «μαζικό υποσυνείδητο» ( collective unconscious). Ο Animus είναι το κατ εξοχή λογικό στοιχείο της ανάλυσης, του διαχωρισμού και της διαφοροποίησης, δημιουργό των καθαρών ιδεών και των ορισμένων μορφών, σχημάτων του πολιτισμού. Η Anima μένει για το θηλυκό στοιχείο σαν η αρχή της σχέσης, και γι αυτό λέγεται ότι στην γυναίκα ανήκει η πλευρά των σχέσεων της ζωής, της ένωσης και της αγάπης, η οποία εννώνει ό,τι το ανδρικό στοιχείο έχει προηγουμένως χωρίσει και διαφοροποιήσει. Ο Animus υπερέχει στην λογική και τον συλλογισμό, στις αφηρημένες έννοιες και την γενίκευση. Η Anima αντίθετα υπερέχει στην διαίσθηση, το συναίσθημα και την φροντίδα του ιδιαίτερου, του συγκεκριμένου. Ο Animus μιλά εν ονόματι της λογικής η Anima εν ονόματι του συναισθήματος.

4 87 αλλά σε ένα πρόσωπο ή περισσότερα, το οποίο αγαπά και από το οποίο θέλει να ανταγαπάται. Κατά την ίδια συγγραφέα, ο συγκεκριμένος και ριζικός ρόλος του ψυχικού αυτού χαρακτηριστικού είναι η ετεροσυγκινητικότητα της, δηλ. το ότι είναι περισσότερο ευαίσθητη στις συγκινήσεις που προέρχονται και που δέχεται από τους άλλους ή σ αυτές που δίνει στους άλλους, παρά στις ίδιες τις δικές της.( βλ. επίσης υποσημείωση αρ. 9, κεφ. 1 ο ). Βρίσκουμε ενδιαφέρουσα και υιοθετούμε την ερμηνεία αυτή της Lombroso επειδή πιστεύουμε ότι το χαρακτηριστικό αυτό προβάλλεται ακόμη πιο έντονα την εποχή εκείνη αφού η γυναίκα δεν είχε άλλες διεξόδους. Το κέντρο της ευχαρίστησης και των φιλοδοξιών της το τοποθετεί σε κάποιον άλλο. Και ενώ αυτό το βλέπουμε να εφαρμόζεται καθαρά σε άλλες εκφάνσεις της ζωής, π.χ. όταν νανουρίζει το παιδί της, στα μοιρολόγια θα επιχειρήσουμε να δώσουμε την εξής ερμηνεία υιοθετώντας τις αρχές της ψυχολογίας του βάθους: η γυναίκα σαν ετεροκεντρική αισθάνεται πολύ περισσότερο από τον άνδρα την χαρά ή την λύπη του άλλου. 15 Επηρεάζεται πολύ περισσότερο από ετεροκεντρικές συγκινήσεις. Είναι ίδιον της Anima να ξεχνά τον εαυτό της για κάποιον ή για κάτι άλλο. Η Lombroso πιστεύει ότι αυτό οφείλεται στο ότι η γυναίκα αναπαριστά και συμμετέχει συνήθως ζωηρότατα στα συναισθήματα του άλλου. Απαραίτητη για την εκπλήρωση του προορισμού της, η ετεροκεντρική συγκινητικότητα της γυναίκας, της δίνει επίσης και το χάρισμα τού να γνωρίζει τον μηχανισμό των συγκινήσεων των συνανθρώπων της και έτσι να μπορεί να επιδρά πάνω τους. Η μοιρολογίστρα λοιπόν, και μάλιστα σε μια εποχή δύσκολη σκλαβιάς και τυραννίας όπου ο θάνατος είναι τόσο συχνός σε όλες τις ηλικίες, μπορεί να συνθέσει μοιρολόγια όχι μόνο για ανθρώπους που ξέρει αλλά και ανθρώπους που της είναι αγνωστοι. Σ αυτόν τον ετεροκεντρισμό έγκειται η εξήγηση μιας φαινομενικής αντίφασης. Ενώ σωματικά ο άνδρας είναι ισχυρότερος, εντούτοις η γυναίκα συχνά παρουσιάζει μια αντοχή, την οποία αυτός στερείται. Μια γυναίκα μπορεί να αγρυπνήσει πολλές ώρες στο προσκέφαλο ενός αρρώστου ή να ξαγρυπνήσει ένα νεκρό, ενώ ο άνδρας δεν αντέχει ούτε σωματικά, ούτε συγκινησιακά. 16 Εκείνο που εκπλήσει τον Fauriel 17 είναι πως γυναίκες ντροπαλές, αμόρφωτες και αγράμματες πετυχαίνουν στην προσπάθεια που τους επιβάλλει το έθιμο κατά την νεκρώσιμη τελετή. Φυσικά δεν διαθέτουν όλες το ίδιο ποιητικό χάρισμα. Υπάρχουν μερικές που ξεχωρίζουν και αυτό τις εξασφαλίζει την εκτίμηση των άλλων. Κυρίως αυτές προσκαλούνται στα αποχαιρετίσματα που γίνονται στον νεκρό, και σε αυτές στηρίζονται για να αποβούν συγκινητικά. Αυτές που δεν είναι τόσο ταλαντούχες, ίσως από μια ενστικτώδη ανάγκη για τρυφερότητα και για ζωηρά συναισθήματα, εξασκούνται συχνά έξω στο ύπαιθρο, την ώρα που δουλεύουν στα χωράφια, συνθέτοντας μοιρολόγια. Μερικές φορές τα μοιρολόγια αυτά αφορούν πραγματικά πρόσωπα, που όμως δεν έχουν σχέση με αυτήν που συνθέτει το μοιρολόγι. 15 Γι αυτό εξάλλου πιστεύουμε ότι υπάρχουν τόσες πολλές γυναίκες που εργάζονται στον κοινωνικό τομέα, π. χ. νοσοκόμες, δασκάλες, κοινωνικοί λειτουργοί, κ. ά. 16 Αρ. Ασπιώτης, Η γυναίκα, σελ C. Fauriel, Ελληνικά, σελ

5 88 6. Τελετουργικό Αφού τελειώσουν οι προετοιμασίες για τον νεκρό, που εκτελούνται συνήθως από τους κοντινότερους συγγενείς και μάλιστα τις μεγαλύτερες γυναίκες, π.χ. πλύσιμο του νεκρού με νερό ή κρασί, ντύσιμο με καινούρια ρούχα, τοποθέτηση του με τον κεφάλι στην ανατολή κ.ά. 18 αφήνουν όλες τις πόρτες ανοιχτές, και οι γυναίκες, με λυτά μαλλιά, παίρνουν την θέση τους γύρω από τον νεκρό. H γυναίκα του νεκρού, οι αδερφές, η μάνα, ή οι κόρες συνήθως δεν είναι αυτές που αρχίζουν το μοιρολόγι επειδή είναι τόσο καταβεβλημένες από την θλίψη. Ο πόνος τους ξεσπά άτακτα και αβίαστα σε δάκρυα, ξεφωνητά ή σε λόγια. Ύστερα από αυτούς τους αυθόρμητους θρήνους αρχίζουν τα μοιρολόγια. Η διαδικασία είναι αυστηρή και επίσημη. Η πιο κοντινή συγγενής πιάνει πρώτη το δικό της.ύστερα από εκείνη οι άλλες συγγενείς, οι φίλες ή οι απλές γειτόνισσες μπορούν να κλάψουν τον νεκρό. 19 Πολλές φορές οι γυναίκες που λένε τα μοιρολόγια πενθούν οι ίδιες και βρίσκουν έτσι την ευκαιρία να εκφράσουν την δικιά τους θλίψη για τον δικό τους νεκρό. Τα μοιρολόγια τα λένε ως την στιγμή που οι παπάδες έρχονται για να πάρουν τον νεκρό. Σταματούν όσο κρατούν οι ψαλμωδίες και ξαναρχίζουν τη στιγμή που το σώμα θα μπει στο χώμα. 7. Η σκέψη του δημοτικού ποιητή Στα μοιρολόγια εκφράζεται η συνειδητοποίηση του θανάτου και οι συνέπειες του. Ο Saunier 20 αναλύει την σκέψη του δημοτικού ποιητή σε δύο άξονες. Ο ένας χαρακτηρίζεται κοινωνικός. 21 Ο ποιητής, σε αυτήν την περίπτωση η μοιρολογίστρα, σκέφτεται τα αποτελέσματα του θανάτου για τους επιζώντες, δηλ. την οικογένεια του νεκρού και το κοινωνικό σύνολο γενικότερα: φθορά του οικογενειακού κυττάρου, αλλαγή της κοινωνικής θέσης των επιζώντων και ειδικά της χήρας. Ένας άλλος άξονας μπορεί να χαρακτηρισθεί φιλοσοφικός. Ο ποιητής μελετά την προσωπική μοίρα του νεκρού και πηγαίνοντας παραπέρα, την μοίρα του ανθρώπινου γένους συνολικά. Εδώ χρησιμοποιούνται έννοιες καθαρά φιλοσοφικές, κυρίως για τον χαρακτηρισμό της αδικίας του θανάτου και της ενοχής των υπευθύνων (Χάρος, Θεός). Επίσης χρησιμοποιούνται και έννοιες αισθητικές, όσον αφορά στην αντιμετώπιση της φθοράς των σωμάτων. Ο ποιητής χρησιμοποιεί όλη την ποικιλία των εικόνων, των μεταφορών, του λεξιλογίου των εννοιών και όλο το μεταφορικό σύστημα που προβάλλει την φύση ως πρότυπο των ανθρώπινων αξιών που μαρτυρούν την απόλυτη προτεραιότητα που έχουν στην συνείδηση του ελληνικού λαού οι αξίες της ζωής, οι ομορφιές και οι χάρες του Απάνω κόσμου. Έτσι τα μοιρολόγια και τα τραγούδια του Χάρου μετασχηματίζονται από θρήνο για τον θάνατο σε ύμνο για την ζωή. Ωστόσο όλες αυτές οι εικόνες εκτός από το ψυχολογικό αντιστάθμισμα για την οδύνη του θανάτου, έχουν και μια άλλη ιδεολογική λειτουργία μέσα στο τραγούδι. 18 Ibid, σελ και M. Alexiou, Τhe ritual lament, σελ Η Αlexiou αναφέρει ότι σε μερικές περιοχές της Ελλάδας, π.χ. Λακωνία, Κεφαλλονιά, όταν η πρώτη μοιρολογίστρα από την άλλη μεριά θέλει να συνεχίσει το μοιρολόγι, απλώνει το χέρι της πάνω από το σώμα του νεκρού και πιάνει το χέρι της μοιρολογίστρας στα αριστερά. Με τον σιωπηλό αυτό τρόπο το μοιρολόγι περνά από την μια ομάδα στην άλλη, όλη μέρα. Η χρήση ξένων ή επαγγελματιών μοιρολογιστρών θεωρείται ένδειξη τιμής και τρυφερότητας προς τον νεκρό. Ήδη από την αρχαιότητα υπήρχαν δύο λέξεις για τα μοιρολόγια. Θρήνος και γόος. Στην Ιλιάδα υπάρχει καθαρά η διάκριση ανάμεσα σε αυτά τα δύο.ο θρήνος τραγουδιέται από επαγγελματίες μοιρολογίστρες και ο γόος από τις συγγενείς. Τhe ritual lament, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ P. Berger, The sacred canopy, σελ. 3-28: death is an extreme example of a crisis that threatens to bring about the complete collapse of our socially constructed wolrd. Death emphasizes the precarious, unstable quality of our lives. The loss of a significant other threatens the individual with a sense of meaninglessness and disorder, because it confronts him with the loss of his sense of reality and identity.

6 89 Σύμφωνα με τον Καψωμένο 22 εκφράζουν μια βιοθεωρία στην οποία ο θάνατος δεν έχει θέση, μα παραμένει ένα γεγονός ασύληπτο και ακατανόητο. Ο Saunier 23 συμφωνεί ότι «ο θάνατος είναι πραγματικά το απόλυτο κακό, γιατί είναι εντελώς αξεπέραστο και δεν αφήνει το παραμικρό περιθώριο για ελπίδα». Σ αυτή την αντίληψη βρίσκεται μια από τις μεγαλύτερες πρωτοτυπίες της νεοελληνικής σκέψης. Φαίνεται πόσο ξένη προς την νεοελληνική σκέψη παρέμεινε η διδασκαλία του χριστιανισμού. Ο Δημαράς 24 αναφέρει ότι η χριστιανική πίστη δεν μπόρεσε να διεισδύσει μέσα στην εσχατολογία του δημοτικού τραγουδιού. Μετά τον θάνατο δεν υπάρχει ούτε τιμωρία, ούτε αμοιβή, ούτε παράδεισος ούτε κόλαση. 8. Η θέση της εκκλησίας Η εκκλησία καταδίκαζε σαν απρεπή και άτοπα τα βίαια μοιρολόγια. Η Alexiou 25 αναφέρει ότι ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος καταδίκαζε τα μοιρολόγια ως «βλασφημίες». Όχι μόνο δεν ενέκρινε τις πιο βίαιες πρακτικές, όπως π.χ. το τράβηγμα των μαλλιών ή το σκίσιμο των ρούχων αλλά καταδίκαζε και την ίδια την ουσία του μοιρολογιού που την περιέγραφε σαν «εγωκεντρική», ερμηνεία που θεωρούμε ότι έρχεται σε αντίθεση με την νεώτερη ερμηνεία ως ετεροκεντρικό χαρακτηριστικό της γυναίκας. Ιδιαίτερα προσβλητική θεωρούσε την «ενοικίαση» μοιρολογιστρών. Ο Χρυσόστομος παραπονιόταν ότι «η ασθένεια αυτή των γυναικών ακόμα παραμένει».τον τρόμαζε ο παγανιστικός χαρακτήρας της σκηνής και θεωρούσε τις γοερές κραυγές και το χτύπημα του στήθους όχι λιγότερο από ένα χορό. Αργότερα οι πατέρες της εκκλησίας προσπάθησαν να μετριάσουν τον τρόπο της θρηνωδίας και όχι να ξεριζώσουν τελείως τα μοιρολόγια. Όλο και λιγότερο αντιδρούσαν στα μοιρολόγια, τα οποία σιγά-σιγά έγιναν δεκτά και απορροφήθηκαν από τον χριστιανισμό Η αλλαγή της κοινωνικής θέσης της γυναίκας μοιρολόγια για τις χήρες Η οικογένεια αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της ελληνικής αγροτικής ζωής. Είναι ένα κλειστό κύτταρο και η απόσπαση κάποιου μέλους από αυτό προκαλεί αναταραχή. Η απόσπαση ενός μέλους μπορεί να γίνει είτε με τον γάμο, την ξενητειά ή τον θάνατο. Οι αρχές που υπάρχουν σε μια οικογένεια επεκτείνονται και στα ευρύτερα σύνολα, δηλ. το σόι, την γειτονιά και όλη η κοινωνία του χωριού αισθάνεται το χτύπημα όταν έρχεται ο θάνατος. 27 Η κρίση προκαλείται από τον θάνατο οποιουδήποτε μέλους της οικογένειας. 22 Ε. Καψωμένος, Το δημοτικό, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ Κ.Θ.Δημαράς, Ιστορία, σελ 15: «η αντίληψη αυτή δεν μπορεί παρά να σχετισθεί με την παλιά ειδωλολατρική πίστη. Την αίσθηση αυτή του προχριστιανικού στοιχείου την επιτείνει ακόμη περισσότερο η προσωποποίηση του Χάρου. Ο Χάρος παρουσιάζεται είτε προσκαλώντας μια κόρη να τον ακολουθήσει, είτε προσκαλώντας ένα νέο να παλέψουν. Ο Χάρος είναι κακός, ασυγκίνητος και εριστικός. Η αναπότρεπτη απαντοχή του παρακινεί τον άνθρωπο να απολαύσει εγκαίρως τις χαρές του απάνω κόσμου. Ο πενθιμισμός που διέπει σε μεγάλο βαθμό τα δημοτικά τραγούδια, η τάση προς την θλίψη, που έχει ερμηνευθεί σαν μνημείο της θλιβερής ζωής του τουρκοπατημένου ελληνισμού, παρουσιάζει για αντιστάθμισμα μια ροπή προς την απόλαυση των επίγειων αγαθών». 25 M. Alexiou, The ritual lament, σελ M. Alexiou, The lament of the Virgin in Byzantine Literature and Modern Greek Folk-Song, Byzantine and Modern Greek Studies, vol.1 (1975), σελ Το ίδιο παρατηρείται και στα μοιρολόγια της Παναγίας. Εάν ειδωθούν στο σύνολο τους δείχνουν όχι την κυριαρχία ενός νέου Χριστιανικού ήθους πάνω σε παλαιότερα παγανιστικά στοιχεία, αλλά την δημιουργική απορρόφηση μιας θρησκευτικής ιστορίας μέσα σε μια προφορική παράδοση. 27 Ενδιαφέρουσες απόψεις για το πως επιδρά ο θάνατος ενός ατόμου σε μια κοινωνική ομάδα βρίσκονται στο βιβλίο του Danforth, Death rituals of rural Greece, σελ , όπου αναφέρονται οι απόψεις των ανθρωπολόγων Durkheim, Hertz, Radcliffe-Brown, Malinοwski.

7 90 Τονίζεται ιδιαίτερα η σχέση της μάνας με τα παιδιά της και των συζύγων μεταξύ τους. Οι γυναίκες της οικογένειας κλαίνε τους άνδρες και αυτοχαρακτηρίζονται «χαροκαμένες». Μέσα στο ελληνικό φαντασιακό ο θάνατος συνδέεται με την δίψα και την ξηρασία, με την ζέστη και την έλλειψη νερού. Στέρεψε η βρύση, στέρεψε, με το νερό το κρύο, Μαράθηκε κι ο πλάτανος, που χε παχιόν τον ίσκιο, Κι όπου αποσκιάζαν οι άρχοντες κι όλοι οι καπεταναίοι, Και πίνανε το κρυό νερό ν-όσοι κι αν εδιψούσαν. 28 Ο θάνατος επίσης καίει. Ό,τι καίγεται γίνεται μαύρο, μια μεταμόρφωση που κοινωνικά σημειώνεται με το μαύρο φόρεμα που φορούν οι γυναίκες που πενθούν. Η απώλεια των ανδρών χαρακτηρίζεται βαρύτερη και παρουσιάζει την θέση της γυναίκας μέσα στο σύνολο της κοινωνίας και όχι τόσο μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Τα μοιρολόγια που αναφέρονται στην χήρα είναι πολυάριθμα. Ο Saunier 29 τα χωρίζει σε αυτά που έχουν τελετουργικό χαρακτήρα και καθιερώνουν το πέρασμα της γυναίκας από τον γάμο στην χηρεία και σε εκείνα που περιγράφουν και σχολιάζουν την μοίρα της. Ένα τελετουργικό θέμα είναι εκείνο όπου η μοιρολογίστρα διατάζει την χήρα να κάνει μια σειρά από συμβολικές χειρονομίες. Οι εικόνες έχουν μεγάλη δύναμη και μοιάζουν με πραγματική τελετή καθαίρεσης. Κυρά που κάθεσαι ψηλά, κατέβα παρακάτω, Και κάτσε με τοις άμοιραις, και κάτσε με τοις χήραις, 3 Και τιναχ τοκεφάλι σου, να γκρεμιστή η κορώνα, Τίναξε και το δάχτυλο, να πέση η αρραβώνα, 5 Και βγαλ τα κατακόκκινα, και φόρεσε τα μαύρα, Τα κόκκινα είναι της χαράς, τα μαύρα είναι της λύπης. 7 Η χήρα μέσα κάθεται, κι όξω την κουβεντιάζουν. Αν περπατήσει ταπεινά, της λεν πως καμαρώνει, Κι αν περπατήσει ογλήγορα, της λεν πως εζουρλάθει. Κι αν κουβεντιάσει μ άλλονε, της λεν άντρα γυρεύει, Κι αν νέθει και τη ρόκα της, της λεν πως προίκα φτιάνει, Κι αν αρρωστήσει και καμιά, της λεν παιδί θα κάμει. 30 Οι δύο πρώτοι στίχοι είναι χαρακτηριστικοί του ξεπεσμού της κοινωνικής θέσης της χήρας. Η χήρα πρέπει να αλλάξει κοινωνική ομάδα. Στην συνέχεια πρέπει να αποχωρισθεί όλα τα σύμβολα του γάμου, εκείνα που της έδιναν την κοινωνική της θέση. Η χρήση του ρήματος τίναξε δείχνει ότι αυτά πρέπει να γίνουν γρήγορα, χωρίς να δώσουν χρόνο στην χήρα να συνειδητοποιήσει την κατάσταση της. Το πέρασμα από τον γάμο στην χηρεία είναι απότομο. Επίσης η μοιρολογίστρα την προστάζει να βγάλει τα κόκκινα και να φορέσει μαύρα και στον επόμενο στίχο της εξηγεί το γιατί. Μήπως μέσα στην οδύνη της η χήρα το ξεχάσει; Η κοινωνία όμως δεν περιορίζεται στην επίσημη καθαίρεση της χήρας. Η χήρα, άθελα της διεκδικεί μια δεύτερη μοίρα που δεν της επιτρέπεται να γνωρίσει. Στο δεύτερο μέρος όλες τις 28 Κ. Πασαγιάννης, Μανιάτικα μοιρολόγια και τραγούδια, αρ. 28, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, σελ. 233.

8 91 πράξεις της χήρας, ακόμη και τις πιο αθώες, τις ερμηνεύουν σαν προσπάθεια να ξαναπαντρευτεί. Ένας δεύτερος γάμος θα στερούσε την δυνατότητα από άλλη κοπέλα να αποχτήσει και εκείνη μια μοίρα. Η χήρα είναι μια ανταγωνίστρια που πρέπει να αποκλεισθεί. Η χήρα, ιδιαίτερα η νεαρή χήρα, είναι η φιγούρα που εξαιτίας του ρόλου της είναι πιο ανοιχτή στην συκοφαντία και τον περίγελω. Ο στίχος 7 ανήκει στο θέμα της συκοφαντίας της χήρας. Ο κόσμος περιγελά και συκοφαντεί της χήρες. Δεν γελά για την θέση τους, γιατί η θέση τους τις προστατεύει αλλά γιατί κάθε παρέκκλιση από αυτήν δείχνει ότι δεν μπορεί να ανταπεξέλθει με την κατάσταση της. Η J.du Boulay 31 εκτιμά ότι είναι σχεδόν αδύνατο για μια γυναίκα στην θέση της χήρας να μην παρεκκλίνει από την συγκεκριμένη συμπεριφορά που περιμένουν από αυτήν. Ο Πατέρας της Εκκλησίας Πολύκαρπος στην επιστολή του προς τους Φιλιππισίους, πρώτο μισό του 2 ου μ.χ. αι.καθορίζει την συμπεριφορά της χήρας που δεν άλλαξε πολύ μετά από τόσα χρόνια. 32 H χήρα επίσης έχει την ατυχία να αντιπροσωπεύει σε ενεργό μορφή ένα από τα πιο ανατρεπτικά στοιχεία της κοινωνίας, αυτό του αισθησιασμού. 33 Η νεαρή χήρα είναι επιθυμητή από όλους αλλά διαθέσιμη σε κανένα. Η σεξουαλικότητα της δεν ελέγχεται ούτε ικανοποιείται από κανένα άνδρα. Νευρικότητα, κακή διάθεση, εχθρότητα θεωρούνται ενδείξεις σεξουαλικής έλλειψης. Οι επισκέψεις στα σπίτια και η απλή συνομιλία με άνδρα θεωρείται φλέρτ. Ακόμη και ο ίδιος ο νεκρός αφήνει παραγγελίες στην χήρα για το πως να συμπεριφέρεται. Τ ακούς, τ ακούς γυναίκα μου, τι θα σου παραγγείλω; Παρασκευή να μη λουστείς, Σάββατο μην αλλάξεις, Την Κυριακή μην χτενιστείς, στον ήλιο μην καθίσεις, Όπ απολάν οι εκκλησιές κι ούλα τα μοναστήρια, Που παν οι νιοί στην εκκλησιά κ οι νιές εις το συριάνι, Σε γειτονιά να μην εβγείς, σε ρούγα μην καθίσεις, Μα κείν εβγήκε κ έκατσε, κ έπιασε την κουβέντα. Κρατεί και γυαλοκάνατο και πίνει το νερό του. 34 Η χήρα πρέπει να απέχει όχι μόνο από κάθε φιλάρεσκη στάση αλλά και από κάθε κοινωνική επαφή. Είναι σχεδόν αδύνατο να παίξει κανείς έναν τέτοιο ρόλο τέλεια και εξ αιτίας αυτού πολλές φορές λένε «τις γελάνε τις χήρες». Σε μια κοινωνία όπως η ελληνική παραδοσιακή, όπου η παραμικρή πράξη έχει σημασία και η σωστή συμπεριφορά είναι πολύ σημαντική για το αίσθημα της τιμής του ατόμου και της οικογένειας, η σοβαρότητα της θέσης της χήρας και η σχέση της με την σεξουαλικότητα, που είναι μια από τις κύριες πηγές αστειοτήτων στην κοινωνία, την κάνουν ένα συνεχές θέμα 31 J.du Boulay, Portrait, σελ W. Venter: The position of the widow in the early church according to the writings of the apostolic fathers, Ekklesiastikos Pharos, vol.72, (1990), σελ. 21. Polycarp s epistοle to the Philippians: Let us teach the widows (to walk in the commandment of the Lord) being discreet in the faith of the Lord, praying ceaselessly for all men, being far from all slander, evil speaking, false witness, love of money, and all evil, knowing that they are an altar of God, and that all offerings are tested, and that nothing escapes him of reasonings or thoughts, or of the secret things of the heart. (ch ). 33 J.du Boulay, Portrait, σελ Π. Παπαζαφειρόπουλος, Περισυναγωγή γλωσσικής ύλης και εθίμων του Ελληνικού λαού, αρ.43, σελ.267.

9 92 συκοφαντίας και υποθέσεων. 35 Η χήρα δεν έχει λοιπόν να αντιμετωπίσει μόνο τα πρακτικά προβλήματα, π.χ. οικονομικά, μεγάλωμα των ορφανών αλλά έχει να αντιμετωπίσει και την κοινωνία. Αναφερθήκαμε παραπάνω στο αίσθημα τιμής που εξαρτάται από την σωστή συμπεριφορά, δηλ. τις πράξεις αλλά και τις αρετές κάθε ανθρώπου. Η «τιμή» όμως που χάνει η χήρα έχει μια επιπλέον σημασία. Είναι μια μορφή κοινωνικής υπόληψης που είναι ανεξάρτητη από τις υπόλοιπες αρετές της, αλλά που καθορίζεται από την κοινωνική της κατάσταση. Η γυναίκα στην παραδοσιακή κοινωνία χαρακτηρίζεται από μόνιμη εξάρτηση, και επειδή δεν έχει από μόνη της καμιά κοινωνική ύπαρξη, την αποκτά την «τιμή» μέσω του γάμου και της μητρότητας. Στο παρακάτω μοιρολόγι φαίνεται καθαρά πως ο άνδρας ισούται με την τιμή. Ποια έχασε τρανό παιδί χάνει τη φύλαξη της Κι ποια χασε μικρό παιδί χάνει το γλέντημα της Ποια έχασε τον άντρα της έχασε την τιμή της Κι ποια χασε την μάνα της χάνει το γύρισμα της. 36 Σε άλλες παραλλαγές 37 ο τρίτος στίχος βρίσκεται πρώτος, δίνοντας μεγάλη σημασία στην ισότητα άντρας = τιμή. Μας ενδιαφέρει όμως στην παραλλαγή αυτή και η ισότητα μάνα = γύρισμα. Σημαίνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η παντρεμένη γυναίκα βρίσκει την παρηγοριά στην πατρική οικογένεια και ειδικά στην μάνα της μια προστασία από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην οικογένεια του άνδρα της. Ο Saunier 38 αναφέρει ότι η γυναίκα που έχασε τον άνδρα της δεν ανήκει πια σε καμιά από τις δύο οικογένειες και συνήθως δεν βρίσκει βοήθεια πουθενά. Το παρακάτω μοιρολόγι το δείχνει καθαρά. Χήρα σπερώνει στο βουνό, κανείς δεν τη μαζώνει, Μητ απ τ αντρός της τη σειριά μητ απο τη δική της. Ψιλή φωνίτσα νέβαλε όση κι αν εδυνάστη, «που είσαι καλέ μου σύντροφε, καλέ μου νοικοκύρη; Αν είσαι εμπρός καρτέρα με, και πίσω μίλησε με, Κι αν είσαι σ άκρη ποταμιού, στάσου να με περάσεις, Γιατί είμαι η δόλια αδύνατη και δεν μπορ να περάσω». 39 Ο δεύτερος στίχος δηλώνει καθαρά ότι οι υποχρεώσεις της δικής της οικογένειας σταμάτησαν με τον γάμο της και οι υποχρεώσεις της οικογένειας του άνδρα της σταμάτησαν από την στιγμή που πέθανε αυτός, ο μοναδικός δεσμός που την ένωνε με την καινούρια της οικογένεια. Γίνεται πάλι η «ξένη» που ήταν πριν από τον γάμο. Γενικά η χηρεία θεωρείται χειρότερη και από τον θάνατο. Η κοινωνική και οικονομική θέση που είχε η γυναίκα πριν τον θάνατο του άνδρα της χάνονται. Στο μοιρολόγι αυτό φαίνονται καθαρά και οι δύο αυτές ιδέες στους στίχους 1 και 3. Η χήρα πόντε χήρευε κάλλιο να ψυχομάχα, 35 J Campbell, Honour, σελ. 169: Althouht the honour of a woman is so intimately connected with the disciplining of her sexual activity, as to be almost synonymous with it, any lapse from social rectitude also affects her honour. 36 Αναφέρεται στον G. Saunier, Τα Μοιρολόγια, αρ. 18β, σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, αρ. 200, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, αρ.191, σελ. 233.

10 93 Γιατί αν είν αρχόντισσα κι αν είν αρχοντοπούλα Δεν έχει τ άσπρο της σταυρό και το ψωμί της πρέτσιο Μαλαματένιο το κλειδί της χήρας χήρα είναι. Της χήρας τ ανεβάσματα πόσο μεγάλα που είναι Κάθε σκαλούνι κι ωχ οϊμοί στα δυό κι ωχ οϊμένα 40 Ακόμη κι άν έχει κοινωνική και οικονομική επιφάνεια, τα οικονομικά της μέσα δεν έχουν αξία. Επίσης παρουσιάζεται η ζωή της χήρας σαν δύσκολη ανηφόρα. Αλλά και η καθημερινή ζωή της χήρας είναι αβάσταχτη. Να σ έβγαινε η μοίρα σου στης χήρας το τραπέζι, Η χήρα το τραπέζι της το στρώνει στην ποδιά της Και στη γωνιά της κάθεται στη στάχτη το κυλάει, Και τρέχουνε τα μάτια της και βρέχουν τη μπουκιά της, Και πέφτουν και στα στήθια της και καίνε την καρδιά της. Επήρε την απόφαση σαν το δεντρί τα φύλλα. Όπου τα παίρνει ο άνεμος και μένουνε τα ξύλα. 41 Και ενώ είδαμε παραπάνω ότι η χριστιανική αντίληψη για τον θάνατο δεν μπόρεσε να περάσει μέσα στο δημοτικό τραγούδι, η ίδια χριστιανική αντίληψη για τις χήρες δεν μπόρεσε να περάσει μέσα στα μοιρολόγια. Σύμφωνα με τα γραπτά των πατέρων της εκκλησίας, οι χήρες ήταν μια από εκείνες τις ομάδες για τις οποίες η κοινότητα φρόντιζε με όποιον τρόπο χρειαζόταν βοήθεια Μοιρολόγια ορφανών Εκτός όμως από τα δεινά που περιμένουν την χήρα παρόμοια δεινά περιμένουν και τα ορφανά.τα μοιρολόγια περιγράφουν την φρικτή μοίρα των ορφανών. Συνήθως τα ορφανά καταφεύγουν στους θείους που είτε φεύγουν, αποφεύγοντας έτσι κάθε ευθύνη ή τους κλείνουν την πόρτα. Δεν είναι όμως μόνο η στάση των θείων αλλά και των ξαδέρφων που τα βρίζουν ή τα «παίρνουν με τις πέτρες». Πέντε ορφανά απάντησα στα ρέχτια ακουμπισμένα, Είχαν τα μάτια χαμηλά στα δάκρυα φορτωμένα. Μα στέκομαι και τα ρωτώ, γλυκά τα κουβεντιάζω. -Ορφάνα, πουθ ερχόσαστε, ορφάνα, πούθε πάτε; -Πάμε στη θειά μας για ψωμί, στο μπάρμπα για παπούτσια, μας είδ ο μπάρμπας κι έφυγε κι η θειά μας κλει την πόρτα -Φευγάτε παλιοστρίγγλικα και κακομαθημένα. Τι πιάνετε τόπο πολύ και δε χωρά η γωνιά μου, 40 Σ. Ράζελου, Προοίμια μυρολογιών Λακωνικών, αρ.17, σελ Λαογραφία Γ 266, σελ W. Venter, The position of the widow.. σελ..27: According to the writings of the authors of the first two centuries, widows were one of those groups of whom the community took care in whatever way they needed help. This aid must be understood in the light of the legal and economic order of the current society in which a woman without a husband was largely a woman without support and protection. This custom, which derived from the Jewish world, became in Christianity an act of justice through which believers could show their Christian charity. It was therefore not only an act of aid to widows, but this act obtained certain symbolic significances in the early Christian communities. Time and again, the neglect of widows is seen as a characteristic of those who go against the will of God.

11 94 Και πέφτουν και τα δάκρυα σας και σβήνουν τη φωτιά μου. 43 Η συμπεριφορά όμως αυτή απέναντι στα ορφανά εξηγείται με διάφορους λόγους. Πρώτα, στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία οι οικογένειες έχουν ανταγωνιστικά συμφέροντα. 44 Έπειτα η ελληνική παραδοσιακή οικογένεια είναι φτωχή και δεν έχει περιθώρια για γενναιοδωρίες. Τα ορφανά δεν μπορούν να διεκδικήσουν μερίδιο από την μοίρα των ξαδερφιών τους. Στο παραπάνω μοιρολόγι ο προτελευταίος στίχος δείχνει καθαρά ότι δεν υπάρχει χώρος γι αυτά. Στον τελευταίο στίχο υπάρχει ένα άλλο στοιχείο, ο φόβος της γουρσουζιάς και της μεταδοτικότητας της δυστυχίας. Βλέπουμε και εδώ ότι καμμιά χριστιανική αξία δεν έχει εισέλθει στα μοιρολόγια, π.χ. η ελεημοσύνη, η φροντίδα για τα ορφανά ή η εξάλλειψη της προκατάληψης. 11. Μοιρολόγια της μάνας για τα παιδιά της Μια άλλη μεγάλη κατηγορία μοιρολογιών είναι αυτά της μάνας που κλαίει τον χαμό του παιδιού της. Το μικρό παιδί δεν παίζει μεγάλο κοινωνικό ρόλο στην οικογένεια. Τα μοιρολόγια για τα μικρά παιδιά είναι περισσότερο αισθηματικά. Το πιο χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω που τραγουδιέται επίσης και στον γάμο όπου το λέει η μάνα για την κόρη. Πουλάκι νείχα στο κλουβί και το είχα ημερομένο, Το τάιζα τη ζάχαρη, το πότιζα το μόσχο, Κι από το μόσχο τον περσό κι από την μυρουδιά του Μου σκανταλίστη το κλουβί και μου φυγε ταηδόνι. Πήρα τα όρη σκούζοντα και τα βουνά ρωτώντα «Βουνά μου και λαγκάδια μου και κάμποι με τα ρόδα, μην είδατε ταηδόνι μου και πέρασε πετώντας; -Εχτές προχτές επέρασε και πάει στον Κάτου κόσμο. Τη νύχτα κλαίει για βυζί και την αυγή για μάννα, Και μεσ τα ξημερώματα ποιός να το ξετυλίξη.» 45 Όταν όμως το παιδί είναι νέος άνδρας συνήθως κλαίνε της εξαφάνιση του ονόματος, την συνέχιση της οικογένειας. Τα μοιρολόγια της μάνας παίρνουν διάφορες μορφές. Άλλοτε είναι το εγκώμιο του νεκρού, άλλοτε φροντίζει τη ζωή του παιδιού της στον Κάτω κόσμο και άλλοτε κλαίει την σκληρή μοίρα γιατί μετά τον άνδρα της ο γιός είναι η στήριξη και η προστασία της. Επισκέπτεται τον τάφο του σχεδόν καθημερινά και εκφράζει μια επιθυμία για συνέχιση αυτής της σχέσης, μια ελπίδα ότι ο νεκρός μπορεί να κρατηθεί ζωντανός, και ότι ακόμη ίσως επιστρέψει. Όλη η φροντίδα και η προσοχή που οι γυναίκες αφιερώνουν στους νεκρούς πηγάζει από τον πόνο. Ο L. Danforth 46 αναφέρει ότι το σύμπλεγμα των συναισθημάτων που δηλώνεται με τον όρο πόνος είναι μια έκφραση των κοινωνικών δεσμών που ενώνουν τους ανθρώπους μαζί. 43 Λαογραφία Γ 265, σελ J. K. Campbell, Honour, σελ , J.du Boulay, Portrait, σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, σελ.237, G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ. 59: «Το θέμα αυτού του μοιρολογιού είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό για την φιλοσοφική σκέψη του δημοτιού ποιητή, και συγκεκριμένα για την εξέλιξη στην νεώτερη Ελλάδα της αρχαίας ιδέας της ύβρεως. Εδώ «ύβριν», υπερβολή, αποτελεί η ίδια η μητρική στοργή και περιποίηση: από το μόσχο το πολύ. Ο θάνατος του παιδιού, που επέρχεται ως τιμωρία της υπέρβασης δεν παύει να είναι άδικος και απαράδεκτος. Ο άνθρωπος παραμένει πάντα αθώος απέναντι στις υπερφυσικές δυνάμεις.». 46 L. Danforth, The death, σελ

12 95 Κάποιος αισθάνεται πόνο για τον θάνατο ενός ανθρώπου γιατί είχε στενούς κοινωνικούς δεσμούς μαζί του, και είναι ο πόνος που κάνει κάποιον να θέλει να συνεχίσει αυτήν τη σχέση του μετά τον θάνατο. Είναι ο πόνος που κάποιος αισθάνεται, που τον κάνει να αρνηθεί την οριστικότητα του θανάτου και να προσκολλάται στην ελπίδα ότι ο θάνατος είναι, όπως η αναχώριση στον γάμο ή στην ξενητειά, μια αναχώριση από την οποία η επιστροφή είναι πιθανή. Είναι αυτός ο πόνος που εμποδίζει την πλήρη αποδοχή του θανάτου και οδηγεί αυτούς που θρηνούν να πιστέψουν ότι η επιστροφή από τον κόσμο των πεθαμένων είναι πιθανή. Εξ αιτίας όλων αυτών των συναισθημάτων μια κατάσταση χωρίς ελπίδα μεταβάλλεται σε μια κατάσταση με ελπίδα. Ο πόνος τους κάνει να φέρονται στον πεθαμένο σαν να ήταν ακόμη ζωντανός. Επειδή ο πόνος γεννά ελπίδα, επίσης δημιουργεί, κάπως παράδοξα βέβαια, μια αίσθηση ανακούφισης και παρηγοριάς. Θα λέγαμε ότι κατά κάποιο τρόπο ο πόνος είναι ένα επιθυμητό συναίσθημα. Είναι μια θετική έκφραση ενός συναισθηματικού δεσμού με το άλλο πρόσωπο. Το παρακάτω μοιρολόγι δείχνει ακριβώς την στάση αυτή προς τον πόνο. Παιδάκι μου τον πόνο σου που να τον απιθώσω; Ναν τονε ρίξω τρίστρατα, τον παίρνουν οι διαβάτες, Ναν τονε ρίξω στα κλαριά τον παίρνουν τα πουλάκια. Θα τονε βάλω στην καρδιά ναν τον καταριζώσω, Να περπατώ να με πονή, να στέκω να με σφάζη Θαν πάγω και στον χρυσικό για ναν τονε χρυσώσει Να φκιάσω να χρυσό σταυρό κι έν ασημένιο γκόλφι, Να προσκυνάγω το σταυρό και να φιλώ το γκόλφι. 47 Εδώ η μάνα δεν θέλει να επιτρέψει τον πόνο που αισθάνεται να διαλυθεί γιατί ξέρει ενδόμυχα ότι και ο μεγαλύτερος πόνος περνά. Θέλει να φροντίσει τον πόνο της, την θλίψη της, την λύπη της όσο το δυνατό πιο πολύ. Πιστεύει ότι όσο πιο πολύ κρατήσει αυτά τα αισθήματα τόσο θα μπορέσει να κρατήσει ζωντανή την μνήμη του παιδιού της. Σε μια άλλη παραλλαγή, ο τελευταίος στίχος είναι: «κι αν τον σφαλίσω στην καρδιά γλήγορα σ ανταμώνω» 48 Ξέρει ότι ο μεγάλος πόνος στην καρδιά θα την κάνει να τον ανταμώσει γρήγορα. Είναι γενικά αποδεκτό ότι το να κρατάει κανείς τέτοια αισθήματα μέσα του μπορεί να προκαλέσει σοβαρές ασθένειες, είτε σωματικές είτε ψυχολογικές. 12. Μοιρολόγια για γυναίκες Και ενώ υπάρχουν πολλά μοιρολόγια που αναφέρονται στον θάνατο του συζύγου, τον θάνατο του νοικοκύρη, υπάρχουν σχετικά λίγα που αναφέρονται στον θάνατο της νοικοκυράς. Αποδίδεται δηλ. ταπεινότερος ρόλος στην νοικοκυρά. Ο Saunier 49 αναφέρει ότι τα μοιρολόγια για τον νοικοκύρη περιέχουν σταθερές, καθιερωμένες αλληγορίες ενώ αυτά για την νοικοκυρά παρουσιάζουν «μεγαλύτερη θεματική ρευστότητα», σημάδι λιγότερο επεξεργασμένης μυθολογίας. Το μόνο καθιερωμένο θέμα είναι αυτό των κλειδιών, σύμβολο καθηκόντων της νοικοκυράς, που άλλες φορές τα αφήνει στην αδερφή του άνδρα της ή στην μέση του σπιτιού ή στα τρίστρατα. Μερικά επίσης μοιρολόγια ενοχοποιούν τη νεκρή ότι θέλησε να πεθάνει και της ζητούν το λόγο. Στο επόμενο μοιρολόγι είναι φανερά και τα δύο θέματα, το θέμα των κλειδιών και της ενοχοποίησης της νοικοκυράς. Δικό σ είναι το φταίξιμο, δικό σ είναι το σιούκι 47 Π. Παπαζαφειρόπουλος, Περισυναγωγή, αρ. 205, σελ Ν. Πολίτης, Εκλογαί, σελ G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ. 60.

13 96 Σαν από τι και από ποιό να πέσεις να πεθάνεις; Από τα χάδια τα πολλά και τα πολλά σιργιάνια; Μάτια μ να σ ερωτήσουμε και να μας μολοήσεις Τίνος αφήνεις τα κλειδιά από τ αρχοντικό σου, Τίνος κι αυτόν τον δάσκαλο με τις δασκαλοπούλες; -Για κούστε π αναστέναξε και σείστκ ο τόπος όλος, για κούστε π αντιλοήθηκε μ αχείλι σκουριασμένο. -Έχω την αντραδέρφη μου στον τόπο τον δικό μου αυτή να πάρει τα κλειδιά από τ αρχοντικό μου, και νάχει και τον δάσκαλο με τις δασκαλοπούλες. 50 Υπάρχουν όμως και άλλοι, αντικειμενικοί λόγοι που για την τις γυναίκες υπάρχουν λιγότερα και λιγότερο επεξεργασμένα μοιρολόγια. Οι περισσότερς γυναίκες όταν πεθαίνουν είναι ήδη χήρες. Αφ ενός οι άνδρες παντρεύονται σε μεγαλύτερη ηλικία από ότι οι γυναίκες, αφ ετέρου έχουν την υποχρέωση να παντρέψουν πρώτα τις αδερφές τους, αιτία που μεταθέτει την ηλικία γάμου τους σε μεγαλύτερη ηλικία. Μετά οι άνδρες σκοτώνονται οι περισσότεροι σε μάχες σε μια περίοδο που η Ελλάδα περνά σκληρές δοκιμασίες. Αλλά οι άνδρες επίσης δεν εμπλέκονται άμεσα στην προετοιμασία μιας κηδείας, στα μοιρολόγια και τα διάφορα νεκρικά έθιμα. Και ενώ συνήθως είναι ο μικρότερος γιός που φροντίζει για την κηδεία της μητέρας του, στην πραγματικότητα είναι η γυναίκα του, δηλ. η νύφη που τα αναλαμβάνει όλα. Επειδή όμως δεν την δένουν δεσμοί αίματος, είναι μια «ξένη», και επειδή οι σχέσεις των δύο γυναικών είναι σχεδόν πάντα σε σύγκρουση δεν προκαλεί έκπληξη ότι τα νεκρικά έθιμα και τα μοιρολόγια δεν είναι τόσο περίτεχνα όσο των ανδρών. Επίσης οι τάφοι των πεθερών δεν είναι τόσο περιποιημένοι. Οι μητέρες και οι σύζυγοι επισκέπτονται καθημερινά τους τάφους των νεκρών τους και τους φροντίζουν. Αυτό γίνεται μέχρι την εκταφή, που γίνεται συνήθως μετά από πέντε χρόνια. Διατηρούν έτσι μια κοινωνική σχέση μαζί τους. 13. Πένθος Οι γυναίκες όμως επιβαρύνονται και με ένα άλλο καθήκον, αυτό του πένθους. Το πένθος είναι η εξωτερική όψη του πόνου και της θλίψης. Είναι χρέος για τις γυναίκες να πενθούν. Η μοιρολογίστρα συνήθως κατηγορεί τις γυναίκες ότι λησμονούν το νεκρό γιατί μετά από λίγο καιρό θα τις δει σε χορούς, σε γάμους και σε εκκλησίες. Ούλο τον κόσμο εγύρισα, Ανατολή και Δύση, Κ είδα μανάδες στον γκρεμνό κ είδ αδερφές στην φούρκα Γυναίκες τουν καλών αντρών μες τη φωτιά να πέσουν. Και πάλε ματαπέρασα από τον ίδιο τόπο Κ είδα μανάδες στο χορό κ είδα αδερφές στον γάμο, Γυναίκες τουν καλών αντρών στ αγνάντιο ν αγναντεύουν. 51 Ο λαός λέει ότι ο χρόνος είναι ο μεγαλύτερος γιατρός. Η «οικονομία του μυαλού» δεν αφήνει τον άνθρωπο να θυμάται τα δυσάρεστα γεγονότα αλλιώς η ζωή του θα ήταν ανυπόφορη. Ο Danforth 52 εξηγεί ότι είναι αναπόφευκτο ο πόνος να περάσει και η «συνομιλία» 53 με τους πεθαμένους να φτάσει σε ένα τέλος και μια καινούρια κοινωνική πραγματικότητα να 50 Γ. Χασιώτης, Συλλογή των κατά την Ήπειρο δημοτικών ασμάτων, αρ. 14, σελ Σ. Μουσούρης, Η γλώσσα της Ιθάκης, αρ.102, σελ L. Danforth, Death, σελ Για την «συνομιλία» των πενθούντων με τους πεθαμένους και την «ανέφικτη επαφή» βλ. αντίστιχα L. Danforth, Death, σελ και G. Saunier, Τα μοιρολόγια, σελ

14 97 δημιουργηθεί που καθιστά ικανούς τους πενθούντες να ενταχθούν πλήρως σ ένα κόσμο όπου οι πεθαμένοι δεν παίζουν πια κανένα ρόλο. Η επιθυμία για συνεχή σχέση με τους πεθαμένους και η ελπίδα για επιστροφή τους συντρίβεται κάτω από το βάρος της πραγματικότητας του θανάτου. Παρόλη όμως την επιθυμία να βυθιστεί κάποιος στον πόνο, στην θλίψη, την λύπη, ο τελικός σκοπός είναι να αποβάλλει κανείς αυτά τα αισθήματα με την επαναλαμβανόμενη έκφρασή τους. Οταν μια γυναίκα επισκέφτεται τον τάφο και κλαίει και τραγουδά τα μοιρολόγια, όλα αυτά τα αισθήματα φεύγουν από πάνω της. Τα κάνει όλα αυτά για να ξεσπάσει. Όλα αυτά είναι από τις λίγες ευκαιρίες που έχει μια γυναίκα για να ξεσπάσει. Οι γυναίκες όχι μόνο αισθάνονται μεγαλύτερο πόνο από τους άνδρες αλλά έχουν και λιγότερες ευκαιρίες να τον εκφράσουν, εξ αιτίας της περιορισμένης ζωής που ζουν. Ένας άνδρας μπορεί να βγει στο καφενείο και να πιεί και να μιλήσει. Μια γυναίκα είναι συνήθως περιορισμένη στο σπίτι της και στην αυλή της. Η διαφορά φαίνεται καθαρά στο παρακάτω δίστιχο. Εσύ σαι άνδρας περπατάς, κι οι πόνοι διαβαίνουν, Εγώ γυναίκα, κάθομαι, κι οι πόνοι ανεβαίνουν. Η μόνη ίσως επίσκεψη που επιτρέπεται στις γυναίκες να κάνουν χωρίς να θεωρηθεί κατακριτέα είναι αυτή στο νεκροταφείο, όπου θα περιποιηθούν τον τάφο του αγαπημένου νεκρού και θα κλάψουν. Εκεί θα συναντήσουν και άλλες γυναίκες που βρίσκονται σε παρόμοια θέση με αυτές. Σιγά-σιγά σχηματίζουν καινούριες κοινωνικές σχέσεις με άλλους. Μοιράζονται την θλίψη τους αλλά αργότερα αρχίζουν να μιλούν και για άλλα πράγματα, π.χ. για την οικογένεια, τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού. Οι γυναίκες που είναι περισσότερο καιρό μέσα στη θλίψη παρηγορούν τις άλλες που η θλίψη τους είναι πιο πρόσφατη. Προσπαθούν να δώσουν κουράγιο στις γυναίκες αυτές να εγκαταλείψουν τις ελπίδες τους, να τελειώσουν την σχέση τους με τον νεκρό και να δεχτούν την πραγματικότητα του θανάτου. Κατ αυτόν τον τρόπο ο πόνος και η ελπίδα μιας γυναίκας σιγά σιγά απομακρύνονται. Σχηματίζουν νέες σχέσεις με ανθρώπους που πέρασαν από το ίδιο μονοπάτι και αποδέχτηκαν τελικά τον θάνατο. Οι καινούριες αυτές συνομιλίες με τις καινούριες γνωριμίες αντικαθιστούν την συνομιλία με τον νεκρό, που με το πέρασμα του χρόνου γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Ένας από τους λόγους που γίνεται αυτό είναι ότι η εκτέλεση των απαραίτητων νεκρικών τελετουργιών (επίσκεψη στο νεκροταφείο, φροντίδα του τάφου κ.ά.) αναγκάζει τις γυναίκες συνεχώς να αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα του θανάτου. Συνειδητοποιούν τελικά ότι ο χωρισμός με τον θάνατο είναι οριστικός. Είδαμε μέχρι τώρα ότι οι γυναίκες συνθέτουν τα μοιρολόγια, τα τραγουδάνε αλλά και παίρνουν μέρος σε όλα τα τελετουργικά έθιμα που σχετίζονται με τον θάνατο. Ο άνδρας εμφανίζεται στις κηδείες, τα μνημόσυνα και αυτό μόνο ως παρουσία. Γιατί λοιπόν είναι μόνο οι γυναίκες που παίρνουν μέρος σε αυτά, σε αυτές τις κοινωνικές σχέσεις που ενώνουν τον κόσμο των ζωντανών με τον κόσμο των νεκρών; 14. Συμπεράσματα Οι γυναίκες εκφράζουν τους κοινωνικούς θεσμούς. Η γυναίκα κρατάει το σπίτι, όχι μόνο με την φυσική της δραστηριότητα αλλά επίσης είναι αυτή που διατηρεί όλα τα έθιμα, αντιπροσωπεύει την οικογένεια στην εκκλησία, αυτή που πάντα θυμάται τους νεκρούς και κρατώντας την μνήμη τους ζωντανή συμβολικά διατηρεί την συνέχιση της οικογένειας.

15 98 Η ζωή της γυναίκας μέσα στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία αποκτά νόημα μέσα από την διατήρηση των σχέσεων της με τα άλλα μέλη της οικογένειας της. Έχει παρατηρηθεί ότι όσο πιο πολύ προσδιορίζει κάποιος τον εαυτό του σε σχέση με την σχέση του προς τον νεκρό, τόσο πιο πολύ ο θάνατος του απειλεί τον κοινωνικά δομημένο κόσμο του. 54 Όπως λοιπόν είδαμε παραπάνω οι γυναίκες απειλούνται πιο πολύ από τον θάνατο από ότι οι άνδρες γιατί σχηματίζουν πιο ισχυρούς δεσμούς. Επίσης εξετάσαμε πως η ταυτότητα της γυναίκας εξαρτάται κατά πολύ από την σχέση της με τον άνδρα. Με το να χάση αυτόν τον άνδρα, στερείται ένα σημαντικό στοιχείο της ταυτότητας της, έναν σπουδαίο στοιχείο που δίνει νόημα στην ζωή της. Στερείται την «τιμή» της όχι τόσο πολύ μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο αλλά πιο πολύ στο κοινωνικό. Η θέση συνεπώς της χήρας μέσα στην κοινωνία είναι δυσβάσταχτη. Χάνει οχι μόνο την «τιμή» της αλλά το στήριγμα της και την προστασία την δικιά της και των παιδιών της. Τα μοιρολόγια της χήρας και των ορφανών το εκφράζουν αυτό με τον πιο απόλυτο τρόπο αλλά παράλληλα πιστεύουμε ότι τα μοιρολόγια αυτά είναι και μια καταγγελία για την αδικία που υφίστανται οι χήρες και τα ορφανά. Επίσης ο δεσμός της μάνας με τα παιδιά της είναι στενότερος γιατί συνήθως ο πατέρας είναι τις περισσότερς ώρες έξω από το σπίτι, στα χωράφια ή στα κοπάδια. Όταν λοιπόν η μάνα χάσει το παιδί της ο πόνος της είναι αβάσταχτος. Για όλες αυτές τις αιτίες, είναι απαραίτητο για μια γυναίκα να διατηρήσει την σχέση που είχε με τον νεκρό. Αισθάνεται την ανάγκη να διατηρήσει αυτήν την σχέση και μετά τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου. Εμποδίζει έτσι κατά κάποιον τρόπο να χαθεί η ταυτότητα της και η θέση που είχε στην κοινωνία. Με τις επισκέψεις στον τάφο και την φροντίδα του, με τα μοιρολόγια που συνεχίζει να τραγουδά, με τα μνημόσυνα και τα κόλλυβα η γυναίκα συνεχίζει να είναι σύζυγος και μητέρα. Πρέπει να τα κάνουν αυτά για να είναι αυτές που ήταν πιο πριν από τον θάνατο των ανδρών που καθόριζαν και έδιναν νόημα στην ζωή τους. Αντίθετα, ο θάνατος μιας γυναίκας δεν απειλεί την ταυτότητα και την κοινωνική θέση του άνδρα. Η θέση του δεν καθορίζεται από τις σχέσεις του με τις γυναίκες με τις οποίες συνδέεται. Έτσι δεν χρειάζεται να διατηρεί σχέση μαζί τους με μακριά περίοδο πένθους, με την συμμετοχή του σε όλα τα μετά θάνατον τελετουργικά. Ο θάνατος γκρεμίζει τον κόσμο των γυναικών, την κοινωνική τους πραγματικότητα στην ελληνική παραδοσιακή κοινωνία. Οι άνδρες τους, τα παιδιά τους, οι γονείς τους συνεχίζουν να πεθαίνουν. Μπορεί όπως λέει το μοιρολόγι «κι είδα μανάδες στο χορό κι είδα αδερφές στον γάμο», αλλά κάθε καινούριος θάνατος θα είναι αφορμή να θυμηθούν τον παλιό, θα ξαναφέρει πίσω τον παλιό πόνο, θα γίνει αιτία να κλάψουν πάλι, και θα ανοίξει πληγές που ποτέ δεν έκλεισαν πραγματικά. 54 L.Danforth, Death, σελ. 138.

16 99