Κύριλλος Τραπεζούντος

Transcript

1 Για παραπομπή : Μουστάκας Κωνσταντίνος,, 2002, Περίληψη : Από τους πλέον φιλολατίνους ιεράρχες του Οικουμενικού Πατριαρχείου και συνεργάτης των Ιησουιτών, γεγονός που επέφερε την αποπομπή του. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Ρώμη και μετά στο Παρίσι, προσχωρώντας επίσημα στον καθολικισμό. Άλλα Ονόματα Κύριλλος ο Σπουδαίος Τόπος και Χρόνος Γέννησης Τέλη 16ου ή αρχές 17ου αιώνα, Θεσσαλονίκη Τόπος και Χρόνος Θανάτου Μετά το 1652, Παρίσι Κύρια Ιδιότητα Μητροπολίτης Τραπεζούντος 1. Βίος και έργο Αν και αναφέρεται και σε ιησουιτικές πηγές, 1 σχεδόν τα πάντα για τη ζωή και το έργο του Κυρίλλου έχουν γίνει γνωστά από τρεις δικές του επιστολές που γράφτηκαν όταν ήταν εγκατεστημένος στο Παρίσι, σε προχωρημένη πια ηλικία, και συνιστούν κατά κάποιον τρόπο την αυτοβιογραφία του. Με όσα αναφέρει ο ίδιος σε επιστολή του 1645 προς τη σύνοδο των ιεραρχών της γαλλικής Εκκλησίας, αποκαθίσταται ένα γενικό πλαίσιο του βίου του μέχρι την εγκατάστασή του στη Γαλλία (1644). Καταγόμενος από τη Θεσσαλονίκη, μόνασε στο Άγιο Όρος, γεγονός από το οποίο έλαβε κατόπιν την προσωνυμία «ο Σπουδαίος», που σήμαινε ότι προερχόταν από τους σπουδαίους μοναχούς. Από το Άγιο Όρος μετέβη στην Κωνσταντινούπολη γύρω στο 1622, όπου πραγματοποίησε σπουδές θεολογίας και φιλοσοφίας στο κολέγιο των Ιησουιτών για έξι χρόνια. Η φοίτησή του εκεί μαρτυρείται και από ιησουιτικές πηγές που μνημονεύουν το όνομά του, μαζί με αυτό του μετέπειτα μητροπολίτη Βεροίας και οικουμενικού πατριάρχη Κυρίλλου Κονταρή, μεταξύ των αποφοίτων του κολεγίου. 2 Το 1628, έχοντας μόλις χειροτονηθεί πρεσβύτερος, το όνομά του ενεπλάκη στην υπόθεση της διαδοχής του αποθανόντος μητροπολίτη Τραπεζούντος Ξενοφώντος. Έχοντας την ισχυρή υποστήριξη μεταξύ άλλων και τραπεζούντιων κύκλων, «ὁ ὀσιότατος ἐν ἱερομονάχοις καὶ πνευματικοῖς κὺρ Κύριλλος» εκλέχθηκε μητροπολίτης Τραπεζούντος στις 5 Αυγούστου του ίδιου έτους. 3 Σώζεται μάλιστα το μπεράτι διορισμού του, με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1628 (3 Rebiülevvel 1038), από το οποίο πληροφορούμαστε ότι μετά την ανάληψη των καθηκόντων του ο πατριάρχης πλήρωσε πεσκέσι άσπρα στο κεντρικό θησαυροφυλάκιο. 4 Η δεκαετής αρχιερατεία του στην Τραπεζούντα χαρακτηρίζεται από τον ίδιο επιτυχημένη και ευμενώς αποδεκτή από Μουσουλμάνους και Ορθοδόξους, αλλά το 1638 ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις ο «οὐτιδανός καλβινιστής», όπως τον χαρακτηρίζει ο ίδιος 5 τον καθαίρεσε λόγω της λατινοφροσύνης του. 6 Μετά την αποπομπή του εκδήλωσε πλέον ανοιχτά τη φιλολατινική στάση του και εντάχθηκε σε αποστολή του ρωμαιοκαθολικού τάγματος των Θεατίνων στη Μινγκρελία του Καυκάσου, όπου παρέμεινε άλλα έξι χρόνια. 7 Στη συνέχεια, με συστατική επιστολή του Γάλλου πρέσβη de la Haye, με τον οποίο είχε συνεργασία (όπως και με τους προκατόχους του de Cesy και de Marcheville), και συνοδεύοντας ομάδα νεαρών προσηλύτων από τη Μινγκρελία, μετέβη στη Ρώμη με την προοπτική της μόνιμης εγκατάστασης. Εκεί παρέμεινε για χρονικό διάστημα ενός ή δύο ετών και εντάχθηκε στην ενωτική εκκλησία (ουνία), λαμβάνοντας τον επίσημο τίτλο του αρχιεπισκόπου Τραπεζούντος της εκκλησίας αυτής. Κατά τα άλλα, φαίνεται ότι οι επιδιώξεις και οι προσδοκίες του κατά την παραμονή του στη Ρώμη δεν πραγματοποιήθηκαν. Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Μουστάκας Κωνσταντίνος,, 2002, Στη μεν επιστολή του προς τη σύνοδο της γαλλικής Εκκλησίας αργότερα ανέφερε ότι στη Ρώμη είχε τύχει μεγαλειώδους φιλοξενίας από τον πάπα Ουρβανό Η', 8 στις μεταγενέστερες όμως επιστολές του προς τον Αλλάτιο η διαμονή του στη Ρώμη περιγράφεται με μάλλον μελανά χρώματα. Αίτημά του να προσληφθεί ως καθηγητής στο ελληνικό κολέγιο του Αγίου Αθανασίου δεν έγινε δεκτό και τελικά, λόγω έλλειψης των προς το ζην, έφυγε για το Παρίσι σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Στο Παρίσι, που αποτέλεσε τον τελευταίο σταθμό της ζωής του, βρισκόταν ήδη το 1645, χρονιά που συνέταξε την αυτοβιογραφική επιστολή προς τη σύνοδο της γαλλικής Εκκλησίας προκειμένου να ζητήσει σιτηρέσιο ανάλογο με αυτό που καταβαλλόταν σε ιερείς που είχαν αποστατήσει από τον προτεσταντισμό και εντάσσονταν στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. 9 Είναι εμφανές ότι αντιμετώπιζε σοβαρό βιοποριστικό πρόβλημα, εντούτοις το αίτημά του μάλλον δεν ικανοποιήθηκε. Κάποια στοιχεία από τη μετέπειτα ζωή του στο Παρίσι γίνονται γνωστά από τις επιστολές του προς τον Αλλάτιο το Από αυτές πληροφορούμαστε ότι ιερουργούσε ως απλός ιερέας και πιθανώς είχε ενταχθεί στη μονή του Αγίου Λαζάρου. Η κατάστασή του παρέμενε δύσκολη και λόγω των μόνιμων οικονομικών προβλημάτων του, αλλά και επειδή οι γαλλικές εκκλησιαστικές αρχές δεν τον διευκόλυναν στην τέλεση της λειτουργίας με βάση τις αρχές της ουνίας, δηλαδή με το ανατολικό τυπικό (χρήση ενζύμων κτλ.). Ο λόγος που αλληλογραφεί με τον Αλλάτιο είναι για να ζητήσει τη μεσολάβηση του τελευταίου στον πάπα ώστε να του επιτραπεί να ιερουργεί σε μονές του Παρισιού που δεν ελέγχονταν από τον τοπικό αρχιεπίσκοπο αλλά απευθείας από την Αγία Έδρα. Αυτές είναι και οι τελευταίες πληροφορίες για τον Κύριλλο, ο οποίος προφανώς παρέμεινε στο Παρίσι έως το τέλος της ζωής του μετά το Αποτίμηση Η εν γένει παρουσία, ανάδειξη και δράση του Κυρίλλου Τραπεζούντος αποτελεί σαφή απόδειξη των επιτυχιών που σημείωνε η ρωμαιοκαθολική διείσδυση στην υπό οθωμανική εξουσία Ανατολή κατά τις αρχές του 17ου αιώνα, καθώς και της προσπάθεια του Κυρίλλου Λουκάρεως για τον περιορισμό της διείσδυσης αυτής. Ο συνδέεται κατεξοχήν με την προσηλυτιστική δραστηριότητα των Ιησουιτών, καθώς πρόκειται για απόφοιτο της σχολής που οι τελευταίοι είχαν ιδρύσει στην Κωνσταντινούπολη, και μάλιστα τον πλέον διακεκριμένο μαζί με τον μετέπειτα οικουμενικό πατριάρχη Κύριλλο Κονταρή και τον μητροπολίτη Ρόδου Παχώμιο. Τα στάδια της επιτυχούς διείσδυσης του καθολικισμού διαφαίνονται και από το γεγονός ότι οι παραπάνω, που αποτελούν τη δεύτερη γενιά φιλολατίνων αρχιερέων της Ανατολικής Εκκλησίας, προσελκύστηκαν και έλαβαν την εκπαίδευσή τους επιτόπου, σε οθωμανικό έδαφος, ενώ οι αρχιερείς της προηγούμενης γενιάς ήταν απόφοιτοι του κολεγίου του Αγίου Αθανασίου της Ρώμης (Νεκτάριος-Νικόλαος Χριστιανουπόλεως και Ιγνάτιος Μενδόνης Τραπεζούντος). Καθ όλη τη σταδιοδρομία του στην Ανατολική Εκκλησία ο Κύριλλος δρούσε σε συνεργασία και συνεννόηση με τους ρωμαιοκαθολικούς παράγοντες, δηλαδή την αποστολή των Ιησουιτών στην Κωνσταντινούπολη και τον Γάλλο πρέσβη. Ο ίδιος επισημαίνει τη συνεργασία που είχε και με τους τρεις διατελέσαντες πρεσβευτές της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο της αρχιερατείας του στην Τραπεζούντα και της δραστηριοποίησής του στον Καύκασο, δηλαδή τους de Cesy, de Marcheville και de la Haye. 11 Η τοποθέτησή του στο μητροπολιτικό θρόνο της Τραπεζούντας, όπου μερικά χρόνια νωρίτερα βρισκόταν ο επίσης φιλολατίνος αρχιερέας Ιγνάτιος Μενδόνης, δεν ήταν τυχαία, αλλά πρέπει να προωθήθηκε σχεδιασμένα και με τη στήριξη των παραπάνω παραγόντων αυτοί κατά πάσα πιθανότητα φρόντισαν για την αποδοχή της υποψηφιότητάς του από ευρύτερους κύκλους, συμπεριλαμβανομένων των Τραπεζουντίων της πρωτεύουσας, και προφανώς κατέβαλαν στον πατριάρχη το ποσό που χρειάστηκε να πληρωθεί στις οθωμανικές αρχές για το διορισμό του. Ο λόγος των ενεργειών αυτών ήταν ότι την εποχή εκείνη οι Ιησουίτες και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία γενικότερα επιδίωκαν να διεισδύσουν με ιεραποστολές στον Καύκασο και στην Περσία και να προσεταιριστούν τους εκεί πληθυσμούς, κάτι που είχε συντελεστεί και παλαιότερα μέσω των Δομινικανών και των Φραγκισκανών (13ος-14ος αιώνας, «περσικές αποστολές»). 12 Ο ρόλος της Τραπεζούντας ως δυτικής απόληξης των οδών του Καυκάσου, της Περσίας και της κεντρικής Ασίας ήταν καθοριστικός και γι αυτό επιδιωκόταν η εκεί παρουσία φιλικών παραγόντων, με κυριότερο τον μητροπολίτη, που θα διευκόλυναν τις αποστολές. Στα πλαίσια αυτά κατανοείται απόλυτα και η επιδίωξη τοποθέτησης παλαιότερα στο θρόνο της Τραπεζούντας του Ιγνατίου Μενδόνη. Απόδειξη άλλωστε της σχέσης του Κυρίλλου με τις ρωμαιοκαθολικές αποστολές του Καυκάσου είναι η Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Μουστάκας Κωνσταντίνος,, 2002, ένταξη και του ιδίου σε μία από αυτές αμέσως μετά την καθαίρεσή του από το μητροπολιτικό αξίωμα της Τραπεζούντας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δραστηριότητα του Κυρίλλου μετά την αποπομπή του από τη μητρόπολη Τραπεζούντος. Καθώς πολύ σύντομα ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρις εκθρονίστηκε και δολοφονήθηκε, ο πρώην μητροπολίτης Τραπεζούντος θα μπορούσε εύκολα να επιδιώξει την αποκατάστασή του εντός της Ανατολικής Εκκλησίας, ιδίως από τη στιγμή που η διάδοχη κατάσταση ήταν ευνοϊκή (άνοδος στον πατριαρχικό θρόνο του Κυρίλλου Κονταρή). Παρ όλα αυτά, προτίμησε να ενταχθεί σε ρωμαιοκαθολική αποστολή στον Καύκασο και στη συνέχεια να φύγει για τη Δύση (όπου αντιμετώπισε δυσκολότερη κατάσταση από ό,τι πιθανώς περίμενε). Φαίνεται ότι ο Κύριλλος φιλοδοξούσε να αναδειχθεί ως καθολικός ιερωμένος στη Δύση, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να αποκλείει τυχόν περαιτέρω σχέση του με την Ανατολική Εκκλησία, ακόμα και υπό ευνοϊκές συνθήκες. 1. Legrand, E., Relation de l establissement des PP. de la Compagnie de Jésus en Levant (Paris 1859), σελ Legrand, E., Relation de l establissement des PP. de la Compagnie de Jésus en Levant (Paris 1859), σελ Η συνοδική πράξη της εκλογής του σώζεται στον κώδικα Α' του Οικουμενικού Πατριαρχείου και έχει εκδοθεί από τον Χρύσανθο βλ. Χρύσανθος, Μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου 4/5 (1933), σελ Το μπεράτι αυτό σώζεται στα αρχεία του ιεροδικείου Τραπεζούντας, βλ. Jennings, R., The Society and Economy of Maçuka in the Ottoman Judicial Registers of Trabzon, , στο Bryer, A.A.M. Lowry, H. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society (Birmingham-Washington DC 1986), σελ Επίσης Bryer, A.A.M., The Three Cyrils, στο Bryer, A.A.M. Lowry, H. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society (Birmingham-Washington DC 1986), σελ in me persecutionem a Cyrillo, patriarcha nuper Constantinopolitano, calvinista nequissimo, Legrand, Ε., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle II (Paris 1894), σελ Το γεγονός αυτό πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στις αρχές του 1638, γιατί αργότερα στο ίδιο έτος ο Λούκαρις καθαιρέθηκε οριστικά από την πατριαρχία και σύντομα δολοφονήθηκε. 7. sex annos apud Patres Theatinos, iuxta regem Mengreliae (Colchidis olim dictae), Legrand, Ε., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle II (Paris 1894), σελ magnifica hospitalitate exceptus, Legrand, Ε., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle II (Paris 1894), σελ Legrand, Ε., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle II (Paris 1894), σελ Legrand, Ε., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle IIΙ (Paris 1895), σελ Το κείμενο των επιστολών παρατίθεται ολόκληρο και από τον Χρύσανθο, βλ. Η Εκκλησία Τραπεζούντος, σελ Γενικά για τη δραστηριότητα των Ιησουιτών και την εμπλοκή του γαλλικού παράγοντα, βλ. Hering, G., Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή Πολιτική, , μτφρ. Δ. Κούρτοβικ (Αθήνα 1992). 12. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των Ιησουιτών για συγκρότηση αποστολών στον Καύκασο μαρτυρείται για πρώτη φορά την εποχή ακριβώς που ο Ιγνάτιος Μενδόνης αναλαμβάνει μητροπολίτης Τραπεζούντος. Για τα σχέδια αυτά των Ιησουιτών υπάρχει σαφής αναφορά σε επιστολή του τότε επικεφαλής τους στην Κωνσταντινούπολη πατρός François de Canillac προς την Assistance de France του 1612: voir d ici nous pouvons avoir facile accès à la Tartarie, aux Migraines et Georgites, aux Abissiens, et jusques au Grand-Mogor, où sont notre Pères, qui nous ont, cette année, escrit une belle lettre pleine de merveilles, que Dieu opère par leur ministère. Υπάρχει επίσης αναφορά αποστολής δύο μελών του τάγματος στη Μινγκρελία το Βλ. Carayon, A., Rélations inédites des missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVIIe siècle (Poitiers-Paris 1864), σελ. 67, Για τις παλαιές αποστολές των Δομινικανών και Φραγκισκανών βλ. Delacroix-Besnier, C., Les Dominicaines et la Chrétienté Grecque aux XIVe et XVe siècles (Rome, Ecole Française de Rome 1997), σελ , Richard, J., La Papaute et les Missions d Orient au Moyen Age Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Μουστάκας Κωνσταντίνος,, 2002, (XIIIe-XVe siècles)² (Rome, Ecole Francaise de Rome 1998), σελ. 130, , 232, Βιβλιογραφία : Bryer A.A.M., "Appendix: The Three Cyrils", Bryer, A.A.M. Lowry, H.W. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham Washington D.C. 1986, Jennings R.C., "The Society and Economy of Maçuka in the Ottoman Judicial Registers of Trabzon, ", Bryer, A.A.M. Lowry, H.W. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham Washington D.C. 1986, Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Hering G., Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή Πολιτική, , Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, Κούρτοβικ Δ. (μτφρ.) Carayon A., Relations inédites des missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVIIe siècle, Paris 1864 Legrand E., Relation de l establissement des PP. de la Compagnie de Jésus en Levant, Paris 1859 Φορόπουλος Ν., "Κύριλλος ο Τραπεζούντος ( )", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τομ. 7, Αθήνα 1965, 1189 Legrand E., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle II, Paris 1894 Legrand E., Bibliographie Hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle III, Paris 1895 Γλωσσάριo : άσπρο, το (ακτσές, ο) Βασική νομισματική μονάδα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την περίοδο της ακμής της αυτοκρατορίας, 40 αργυρά άσπρα αντιστοιχούσαν σ' ένα χρυσό νόμισμα. Ωστόσο αργότερα υποτιμήθηκε, με αποτέλεσμα να αντικατασταθεί, στο τέλος του 17ου αιώνα, από το γρόσι. μπεράτι (βεράτι), το Σουλτανικό έγγραφο κανονιστικού χαρακτήρα, με περιεχόμενο την απόδοση κάποιου αξιώματος ή την απονομή προνομίων σε άτομα ή ομάδες. Μπεράτια δίνονταν σε όλους τους κρατικούς λειτουργούς, αλλά και στα μέλη του ανώτατου κλήρου, όπως οι πατριάρχες και οι μητροπολίτες. πεσκέσι, το Χρηματικό ποσό που είχε καθιερωθεί να καταβάλλει ο επιλεγείς για το πατριαρχικό αξίωμα στην οθωμανική αυλή και το οποίο τυπικά είχε το χαρακτήρα δώρου, αλλά ουσιαστικά λειτουργούσε σαν εξαγορά για την έγκριση της εξουσίας έναντι της ανάρρησης συγκεκριμένου προσώπου. Κατά συνέπεια η διαδικασία ανάδειξης πατριάρχη απέκτησε πλειοδοτικό χαρακτήρα. Πεσκέσι καταβλήθηκε πρώτη φορά το 1466 προκειμένου να ανέλθει στον πατριαρχικό θρόνο ο Συμεών Α' ο Τραπεζούντιος, αλλά και για την ανατροπή του το ίδιο έτος, και έκτοτε καθιερώθηκε. Η καθιέρωση του πεσκεσιού έχει το χαρακτήρα εθιμικού δικαίου. Πεσκέσι καταβαλλόταν στις οθωμανικές αρχές και προκειμένου να εγκριθεί η ανάρρηση σε επισκοπικό ή μητροπολιτικό αξίωμα. Πηγές Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Μουστάκας Κωνσταντίνος,, 2002, Carayon, A., Rélations inédites des missions de la Compagnie de Jésus à Constantinople et dans le Levant au XVIIe siècle (Poitiers Paris 1864). Legrand, E., Relation de l establissement des PP. de la Compagnie de Jésus en Levant (Paris 1859). Δημιουργήθηκε στις 9/1/2017 Σελίδα 5/5