ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ: ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΣΧΩΡΤΣΑΝΙΤΗ ΜΑΡΙΑ Α.Μ ΕΤΟΣ Α ΕΞΑΜΗΝΟ 1 ο ΑΘΗΝΑ 2013

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη 2 Εισαγωγή 3 I. Ερμηνεία των κανόνων δικαίου: Ορισμός και αναγκαιότητα της ερμηνείας 3 II. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο ερμηνείας: Η ερμηνεία του Συντάγματος ως ιδιαίτερο πρόβλημα της ερμηνείας του δικαίου..5 III. Η ερμηνεία ως αντικείμενο του Συντάγματος και η ανάγκη ενός ελάχιστου προερμηνευτικού πλαισίου...7 IV. Φορείς της ερμηνείας του Συντάγματος Διακρίσεις της ερμηνείας του Συντάγματος με βάση το υποκείμενό της.8 V. Οι «παραδοσιακές» μέθοδοι ερμηνείας: Γραμματολογική, Λογική, Ιστορική, Συστηματική, Τελολογική μέθοδος...10 VI. Η ενότητα της ερμηνείας...21 VII. Ειδικοί κανόνες για την ερμηνεία του Συντάγματος..22 VIII. Συμπεράσματα Επίλογος..23 Βιλιογραφία.25 1

3 Περίληψη Ένα από τα σημαντικότερα έργα ενός νομικού είναι η ερμηνεία του κανόνα δικαίου, η επιστημονική δηλαδή διεργασία με την οποία εξακριβώνεται το αληθινό και ειδικό περιεχόμενό του, έτσι ώστε να είναι δυνατή η εφαρμογή του σε συγκεκριμένη περίπτωση. Η ερμηνεία για να είναι επιτυχημένη και αποτελεσματική πρέπει να πραγματοποιείται με βάση κάποιους επιστημονικούς κανόνες και ορισμένες ερμηνευτικές μεθόδους. Πέντε είναι οι ερμηνευτικές μέθοδοι που έχει στη διάθεσή του ο ερμηνευτής: η γραμματολογική, η λογική, η ιστορική, η συστηματική και η τελολογική μέθοδος. Η πρώτη αναζητεί το νόημα του κανόνα δικαίου με βάση τη σημασία των λέξεων που τον αποτελούν, η δεύτερη με βάση τα εργαλεία της λογικής, συλλογισμούς και επιχειρήματα, η τρίτη βάσει της εξέλιξης του κανόνα στο χρόνο, η τέταρτη με βάση την ένταξή του στο γενικότερο και ειδικότερο σύστημα των κανόνων δικαίου και η πέμπτη με βάση τον αντικειμενικό σκοπό του. Οι ερμηνευτικές αυτές μέθοδοι χρησιμοποιούνται και για την ερμηνεία του Συντάγματος παρά τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει. Summary One of the jurist s essential jobs is the interpretation of the law, the scientific procedure which helps to verify the real and specific content of it, in order to be able to apply it in a specific occasion. The interpretation has to be done with some scientific rules and specific interpretative methods in order to be successful and effective. There are five interpretative methods that the interpreter can use: the grammatological method, the logical method, the historical method, the systematic method and the teleological method. The first one searches for the meaning of the rule according to the meaning of the words that it contains, the second one according to the tools of the logical procedure, thoughts and arguments, the third one according to the evolution of the legal phenomenon among the years, the forth one according to the position of the rule in a general or more specific system of rules and the fifth one according to the purpose of law. These interpretative methods are also used for the interpretation of the constitutional rules, despite the particular characteristics of Constitution. 2

4 Εισαγωγή Κάθε κείμενο, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, τα μορφολογικά και τα αισθητικά του στοιχεία θέτει εξ ορισμού προβλήματα ανάγνωσης και ερμηνείας. Σε αντίθεση με άλλα κείμενα τα νομοθετικά είναι κρίσιμα για το κανονιστικό τους περιεχόμενο, το οποίο αναζητά και η ερμηνεία τους. Οι κανόνες δικαίου είναι εκ φύσεως γενικοί και αφηρημένοι. Έργο του νομικού είναι να διακριβώσει τι επιτάσσεται ως δίκαιο σε μια συγκεκριμένη περίπτωση. Η μετάβαση από το γενικό στο αφηρημένο καθίσταται δυνατή μόνο με την ερμηνεία. Στο πεδίο της ερμηνείας του δικαίου έχoυν καλλιεργηθεί οι λεγόμενες «παραδοσιακές» μέθοδοι ερμηνείας. Το Σύνταγμα ως νόμος και μάλιστα θεμελιώδης υπάγεται και αυτό στο πεδίο της ερμηνείας του δικαίου γενικότερα. I. Ερμηνεία των κανόνων δικαίου: Ορισμός και αναγκαιότητα της ερμηνείας. Αφετηρία της εκάστοτε επιστημονικής έρευνας είναι η ανάγνωση. Για την περαιτέρω, ωστόσο, κατανόηση χρειάζεται ένα σύστημα επικοινωνίας. Η ερμηνεία αναζητώντας με τις διάφορες μεθόδους της τις σχέσεις μεταξύ λέξεων και καταστάσεων επιδιώκει να συλλάβει το νόημα των κανόνων δικαίου, τη σχέση ανάμεσα στο σημαίνον και στο σημαινόμενον. Ερμηνεία του δικαίου είναι η επιστημονική διεργασία με την οποία διακριβώνεται το αληθινό περιεχόμενό του. Με την ερμηνεία δηλαδή επιδιώκεται η γνώση του νοήματος του κανόνα δικαίου, το οποίο αποτελεί και το βασικό έργο της νομικής επιστήμης. Έργο της βέβαια δεν είναι η αποσπασματική ερμηνεία των κανόνων δικαίου, αλλά η εμπέδωση μιας γενικότερης αντίληψης περί δικαίου. Ασφαλώς δεν μπορεί η ερμηνεία να νοηθεί αποκομμένη από την πραγματικότητα. Αποτελεί τον αναγκαίο σύνδεσμο μεταξύ μιας πραγματικής κατάστασης και της έννομης τάξης για την εφαρμογή των κανόνων της δεύτερης και την προσαρμογή της πρώτης σε αυτούς. Η ερμηνεία ενός συγκεκριμένου κανόνα δικαίου δεν παραμένει αμετάβλητη. Είναι έννοια δυναμική και όχι στατική, εφόσον οι έννοιες που περιέχονται στους κανόνες υπόκεινται στην ιστορική εξέλιξη. Η ερμηνεία δηλαδή δεν αποτελεί εφ ά- παξ διάγνωση του νοήματος του κανόνα δικαίου. 3

5 Πρωταρχικός σκοπός της ερμηνείας του δικαίου είναι η διακρίβωση του νοήματος του «ισχύοντος» κανόνα δικαίου (de lege lata ερμηνεία του δικαίου). Παράλληλα, στοχεύει και στην κριτική του ισχύοντος δικαίου, ερευνά δηλαδή όχι το πώς είναι αλλά το πώς θα έπρεπε να είναι ο κανόνας δικαίου. Η έρευνα αυτή αποτελεί την de lege ferenda ανάλυση των κανόνων δικαίου, η οποία προϋποθέτει τη de lege lata ερμηνεία και τα συμπεράσματά της. Ο καθορισμός του «δέοντος» προϋποθέτει τον καθορισμό του «είναι». 1 Η αναγκαιότητα της ερμηνείας των κανόνων δικαίου προκύπτει από την ίδια τη φύση τους. Ο κανόνας δικαίου αποτελεί εξ ορισμού ρύθμιση γενική και αφηρημένη. Η υπαγωγή συγκεκριμένης περίπτωσης στο ρυθμιστικό περιεχόμενο του κανόνα δικαίου είναι αποτέλεσμα ερμηνείας. Με άλλα λόγια, η ερμηνεία αποτελεί προϋπόθεση για την εφαρμογή του κανόνα δικαίου. Η ερμηνεία είναι αναγκαία όχι μόνο στις αμφισβητούμενες περιπτώσεις αλλά και στις μη αμφισβητούμενες ή σαφείς. Το παλαιό νομικό γνωμικό «interpretatio cessat in claris» («η ερμηνεία σταματά στα σαφή»), όπως υποστηρίχτηκε από την Εξηγητική Σχολή, είναι ανυπόστατο εφόσον για να ορίσουμε κάτι ως σαφές πρέπει πρώτα να το ερμηνεύσουμε. 2 Η αναγκαιότητα της ερμηνείας εντείνεται σε περιπτώσεις διαφωνίας ως προς το περιεχόμενο, κυρίως όταν η ρύθμιση είναι ασαφής, δηλαδή όταν το νόημά της δεν γίνεται κατανοητό κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο. Ελαττώματα του κανόνα δικαίου αποτελούν και οι αντινομίες. Αντινομία υπάρχει όταν σε ένα σύστημα δικαίου επιβάλλονται από διαφορετικούς κανόνες δικαίου επιταγές ή επιτρέπονται πράξεις που είναι αδύνατο να εφαρμοστούν ταυτόχρονα. Οι μεν ασάφειες αντιμετωπίζονται με ερμηνεία εντός του κανόνα δικαίου με βάση τις ερμηνευτικές μεθόδους και τα επιχειρήματα, οι δε αντινομίες με ερμηνεία εκτός του κανόνα δικαίου αλλά εντός του δικαίου επίσης βάσει των δεδομένων των ερμηνευτικών μεθόδων και επιχειρημάτων. Από την ασάφεια της ρύθμισης διαφέρουν οι περιπτώσεις μη ρύθμισης, τα κενά. Εφόσον δεν υπάρχει ρύθμιση τίθεται ζήτημα αναζήτησης του εφαρμοστέου κανόνα και όχι κατά κυριολεξία ζήτημα ερμηνείας. Η αναζήτηση του εφαρμοστέου 1 Δημητρόπουλος Α. Γ., 2011, σελ Παντελής Α. Μ., 2007, σελ

6 κανόνα ανήκει στην νομική ανάλυση, όμως δεν αποτελεί κατά κυριολεξία ερμηνεία, διότι δεν ενδιαφέρεται για την αναζήτηση του αληθινού περιεχομένου του νόμου αλλά για τον εφαρμοστέο κανόνα στη συγκεκριμένη περίπτωση, οπότε και προηγείται της ερμηνείας. II. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο ερμηνείας: Η ερμηνεία του Συντάγματος ως ιδιαίτερο πρόβλημα της ερμηνείας του δικαίου. Η σύνδεση ερμηνείας και Συντάγματος είναι πολλαπλή. Το Σύνταγμα ως νομικό κείμενο αποτελεί το ίδιο αντικείμενο ερμηνείας. Η ερμηνεία του Συντάγματος, βασικό έργο της Επιστήμης του Συνταγματικού Δικαίου, αποσκοπεί στη διακρίβωση του αληθινού περιεχομένου των συνταγματικών κανόνων. Η ερμηνεία του Συντάγματος, ως ερμηνεία νομικού κειμένου υπόκειται καταρχήν στους ίδιους κανόνες και πραγματοποιείται με τις ίδιες μεθόδους ερμηνείας γενικότερα. Ωστόσο η συνταγματική ερμηνεία χαρακτηρίζεται από ορισμένες ιδιαιτερότητες, που απορρέουν από το χαρακτήρα του Συντάγματος. 3 Μια πρώτη ιδιαιτερότητα του Συντάγματος είναι η ίδια η θέση του στην κορυφή της έννομης τάξης, που του προσδίδει μια ιδιαίτερη λειτουργική διάσταση. Κάθε διάταξη του Συντάγματος αποτελεί όριο και μέτρο για τον κοινό νομοθέτη αλλά και για κάθε πολιτειακό όργανο, οι πράξεις των οποίων ισχύουν μόνο στο μέτρο που βρίσκονται σε αρμονία με το Σύνταγμα. Η λειτουργία του ως κριτήριο εγκυρότητας κάθε πολιτειακής πράξης καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναζήτηση του νοήματος των συνταγματικών κανόνων. Παράλληλα, το Σύνταγμα αποκτά και μια ιδιαίτερη νοηματική δυναμική, καθώς η εξέλιξη του νοηματικού του περιεχομένου εξαρτάται από την ιστορική εξέλιξη. Οι κανόνες του Συντάγματος θεσπίζονται άλλωστε με την προοπτική της διάρκειας. Η διαδικασία αναθεώρησης που προβλέπεται στο άρθρο 110 του ισχύοντος Συντάγματος είναι ιδιαίτερα δυσχερής, όπως δυσχερής είναι και η δημιουργία των πολιτικών προϋποθέσεων για την παραγωγή κανόνων τυπικού Συνταγματικού Δι- 3 Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ

7 καίου. Η προοπτική της διάρκειας καθιστά αναγκαία τη νοηματική ευρύτητα του Συντάγματος, ώστε να προσαρμόζεται η ερμηνεία στην επερχόμενη ιστορική εξέλιξη. Άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των συνταγματικών διατάξεων είναι ο ιδιαίτερα γενικός και προστατευτικός τους χαρακτήρας. Ο συντακτικός νομοθέτης σε πολλά σημεία χρησιμοποιεί νομικούς όρους όχι με τη στενή τεχνική έννοια (terminus technicus) που αποκτούν σε ειδικότερους κλάδους του δικαίου, αλλά τους προσδίδει γενικότερο περιεχόμενο, με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν συχνά πολύ μεγαλύτερο βαθμό πολυσημίας και αοριστίας από τις έννοιες που χρησιμοποιεί ο κοινός νομοθέτης. Το «φαινόμενο» αυτό εντοπίζεται κυρίως στο πεδίο των συνταγματικών δικαιωμάτων και συνδέεται με την παροχή όσο το δυνατό μεγαλύτερης συνταγματικής προστασίας. Συγχρόνως, στο κείμενο του Συντάγματος απαντώνται διάφορες ιστορικές και κανονιστικές στιγμές, καθώς εμπεριέχονται θεσμοί και διατάξεις που έχουν εμφανιστεί σε διαφορετικές περιόδους της συνταγματικής ιστορίας και έχουν διαμορφωθεί κάτω από διαφορετικές πολιτικές συνθήκες. Η συνύπαρξη διαφόρων γενεών συνταγματικών διατάξεων δυσχεραίνει περισσότερο την ερμηνεία τους. Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Συντάγματος ανήκουν τέλος και οι πολιτικές επιπτώσεις της ερμηνείας του. Σύνταγμα και πολιτική συνδέονται στενότατα εφόσον το περιεχόμενο των συνταγματικών κανόνων ρυθμίζει κατά κύριο λόγο το πολιτικό φαινόμενο. Το γεγονός αυτό δυσχεραίνει τη θέση του ερμηνευτή του Συντάγματος και πολλαπλασιάζει τις ευθύνες του. Η ερμηνεία του Συντάγματος χρησιμοποιείται ως «πολιτικό» επιχείρημα στο πλαίσιο της πολιτικής αντιπαράθεσης. Αυτό παρατηρείται και με πολλές διατάξεις του κοινού δικαίου (π.χ. εργατικό δίκαιο) συμβαίνει όμως κατεξοχήν με τις συνταγματικές διατάξεις. Οτιδήποτε περιέχεται στο Σύνταγμα ή συνδέεται με την ερμηνεία του αποτελεί για το λόγο αυτό και μόνο ισχυρισμός με πολιτικές συνέπειες. 4 4 Βενιζέλος Ε. Β., 2008, σελ

8 III. Η ερμηνεία ως αντικείμενο του Συντάγματος και η ανάγκη ενός ελάχιστου προερμηνευτικού πλαισίου. Το Σύνταγμα αποτελεί το θεμελιώδη νόμο, που υπέρκειται των υπολοίπων, συνιστά το ίδιο το πλαίσιο του συστήματος της έννομης τάξης και όχι απλά τμήμα αυτού του συστήματος. Η ερμηνεία του Συντάγματος σε περιπτώσεις αμφισβητήσεων δεν μπορεί να καταφύγει σε ένα ευρύτερο και υπερκείμενο νομικό σύστημα. Είναι λοιπόν αναγκαίος για τη λειτουργία της ερμηνείας ο καθορισμός ενός ελάχιστου (συνταγματικού) πλαισίου γενικότερης αποδοχής. Απαραίτητος είναι δηλαδή ο καθορισμός ορισμένων κριτηρίων και βασικών αρχών, η θέσπιση ενός ελάχιστου «προερμηνευτικού πλαισίου». Ο καθορισμός αυτής της προερμηνευτικής συνταγματικής θεωρίας δεν είναι διαδικασία αυθαίρετη αλλά πρέπει να συμφωνεί με την ιστορικότητα που γέννησε τις συνταγματικές διατάξεις. 5 Υπό αυτό το πρίσμα, η ερμηνεία αποτελεί αντικείμενο της συνταγματικής κανονιστικής ρύθμισης. Το Σύνταγμα δεν είναι «ερμηνευτικά ουδέτερο» περιέχει βασικές αρχές και αξιώματα τα οποία οφείλει να ακολουθήσει ο ερμηνευτής κατά την de constitutionem lata επεξεργασία. Θέτει λοιπόν το Σύνταγμα ένα ελάχιστο προερμηνευτικό πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται η ερμηνεία. Κατοχυρώνει και συγχρόνως οριοθετεί την ερμηνευτική ελευθερία, η οποία πρέπει να συμβαδίζει με το καθήκον υπακοής στο Σύνταγμα. Ειδικά όσον αφορά την ερμηνεία των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων κρίσιμη είναι η υιοθέτηση της αρχής in dubio pro libertate: επί ισοδύναμων ερμηνευτικών εκδοχών ο ερμηνευτής του δικαίου πρέπει να υιοθετήσει εκείνη που παρέχει περισσότερη ελευθερία. Η συνταγματική προστασία των δικαιωμάτων ανάγεται σε κανόνα. 6 5 Τσάτσος Δ. Θ., 1985, σελ Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π, σελ

9 IV. Φορείς της ερμηνείας του Συντάγματος Διακρίσεις της ερμηνείας του Συντάγματος με βάση το υποκείμενό της. Ερμηνεία του Συντάγματος μπορεί καταρχάς να επιχειρήσει ένας ιδιώτης, όταν πρόκειται να εφαρμόσει είτε μια συνταγματική διάταξη είτε μια διάταξη νόμου ή διοικητικής πράξης για την οποία υπάρχει αμφιβολία ως προς τη συμφωνία της με το Σύνταγμα. Η ιδιωτική ερμηνεία αποτελεί απλώς μια ιδιωτική αξίωση, της οποίας η νομική βάση πρέπει να εξακριβωθεί από το αρμόδιο κρατικό όργανο, συνήθως το δικαστήριο. Αναλαμβάνει έτσι την ευθύνη από τις συνέπειες τις οποίες συνεπάγεται η συμπεριφορά του, όπως αυτή καθορίστηκε μέσα από την ιδιωτική ερμηνεία, αν αυτή δεν εγκριθεί από το κρατικό όργανο. Η ερμηνεία του Συντάγματος μπορεί να είναι επιστημονική. Με τον όρο αυτό νοείται η ερμηνεία στην οποία προβαίνει η νομική επιστήμη γενικότερα και ειδικότερα η επιστήμη του συνταγματικού δικαίου. Φορέας της είναι ο νομικός επιστήμονας, π.χ. ένας πανεπιστημιακός ή ένας δικηγόρος. Η επιστημονική ερμηνεία είναι κατά βάση ιδιωτική και έχει χαρακτήρα θεωρητικό και όχι δεσμευτικό. Ωστόσο, οι ειδικές γνώσεις των ερμηνευτών της προσδίδουν αυξημένο κύρος και βαρύνουσα πρακτική σημασία. Από την επιστημονική ερμηνεία διακρίνεται η επίσημη, δηλαδή η ερμηνεία εκείνη που πραγματοποιούν τα όργανα του κράτους κατά την άσκηση της αρμοδιότητάς τους. Κατά την άσκηση της εξουσίας που προβλέπεται από τους κανόνες δικαίου τα κρατικά όργανα καλούνται πολλές φορές να ερμηνεύσουν και να εφαρμόσουν τις διατάξεις του Συντάγματος. Το Σύνταγμα ερμηνεύουν και εφαρμόζουν κατά πρώτο λόγο τα όργανα της νομοθετικής εξουσίας, δηλαδή η Βουλή και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κατά τα άρθρα 26 1, 42, , 44 1, 48 2, του Συντάγματος. οι νόμοι και γενικά κάθε νομοθετική πράξη είναι υποδεέστερη του Συντάγματος. Ο νομοθέτης είναι ο κατεξοχήν αρμόδιος για τη συγκεκριμενοποίηση και κατ επέκταση για την ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων. Παράλληλα σε ερμηνεία του Συντάγματος προχωρούν κατά την άσκηση της αρμοδιότητας τους τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας, ως κυβέρνηση και διοίκηση σύμφωνα με τα άρθρα 26 2, 35 1, 43 1, 45-48, του Συντάγματος όταν εφαρμόζουν και εκτελούν τις επιταγές του και τις επιταγές του νόμου, εξειδικεύοντάς τες με κα- 8

10 νονιστικές ή ατομικές διοικητικές πράξεις. Τέλος, τα όργανα της δικαστικής εξουσίας (άρθρα 26 3, του Συντάγματος) δηλαδή τα κάθε είδους και δικαιοδοσίας δικαστήρια, που είναι αρμόδια να εφαρμόζουν το ισχύον δίκαιο, είναι αρμόδια και να το ερμηνεύουν. Έτσι, ερμηνεύουν καταρχήν το Σύνταγμα κατά την εφαρμογή του εφόσον μάλιστα υποχρεούνται να μην εφαρμόζουν νόμο που το περιεχόμενό του είναι αντίθετο προς το Σύνταγμα (Σ 93 4). Αξίζει να σημειωθεί πως στις παραπάνω περιπτώσεις το εκάστοτε αρμόδιο για την εφαρμογή του κανόνα όργανο έχει την εξουσία να επιβάλλει τη δική του ερμηνευτική εκδοχή, αυτή δηλαδή που θεωρεί ορθή. Η επίσημη ερμηνεία δεν διαθέτει μοναδικότητα και επιδέχεται αμφισβήτηση. Με την επίσημη ερμηνεία αντιδιαστέλλεται η αυθεντική ερμηνεία, εκείνη δηλαδή που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση και η οποία πραγματοποιείται από συγκεκριμένο προς τούτο αρμόδιο όργανο. Η αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος διαφοροποιείται από την αντίστοιχη των νόμων. Όπως ορίζει ο συντακτικός νομοθέτης στο άρθρο 77 1, η αυθεντική ερμηνεία των νόμων ανήκει στην νομοθετική στη νομοθετική λειτουργία. Ο νόμος ερμηνεύεται αυθεντικά με νεότερο ερμηνευτικό νόμο. Για την αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος δεν υπάρχει ιδιαίτερη ρύθμιση. Συνάγεται ωστόσο από τα παραπάνω πως αρμόδιος για την αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος είναι ο συντακτικός νομοθέτης. Η αυθεντική ερμηνεία του Συντάγματος είναι δυνατή μόνο κατά την αναθεώρηση του Συντάγματος και με τη μορφή των ερμηνευτικών δηλώσεων, οι οποίες εντάσσονται στο συνταγματικό κείμενο. Ο κοινός νομοθέτης δεν έχει εξουσία να ερμηνεύσει αυθεντικά το Σύνταγμα. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως, ο συντακτικός νομοθέτης απευθύνεται στον κοινό για να προσδώσει συγκεκριμένο περιεχόμενο σε λεκτικούς όρους. Οι περιπτώσεις της εννοιολογικής νομοθετικής εξουσιοδότησης είναι και περιπτώσεις «οιονεί αυθεντικής ερμηνείας». 7 7 Μάνεσης Α. Ι., 1980, σελ και Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ

11 V. Οι «παραδοσιακές» μέθοδοι ερμηνείας: Γραμματολογική, Λογική, Ιστορική, Συστηματική, Τελολογική μέθοδος. Στη νομική επιστήμη χρησιμοποιούνται ορισμένες μέθοδοι ερμηνείας που μπορούν να χαρακτηριστούν ως «παραδοσιακές». Αυτές οι μέθοδοι είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την ίδια την ταυτότητα της νομικής επιστήμης και τη νομική ορολογία. Με τον όρο «μέθοδος» δεν νοείται ασφαλώς η μέθοδος των φυσικών και βιολογικών επιστημών αλλά ορισμένοι βασικοί και τυποποιημένοι συλλογισμοί, καθώς και ορισμένες βασικές οπτικές γωνίες προσέγγισης του νομοθετικού κειμένου, η κάθε μία από τις οποίες έχει διαφορετικό κέντρο βάρους και διαφορετικές προτεραιότητες ως προς τα στοιχεία που θεωρεί κρίσιμα για τον προσδιορισμό του κανονιστικού περιεχομένου της ερμηνευόμενης διάταξης. 8 Πρωτοπόρος στη συστηματοποίηση των τρόπων ερμηνείας του δικαίου θεωρείται ο Friedrich Carl von Savigny ( ), ο οποίος γενικά αναγνωρίζεται ως θεμελιωτής της σύγχρονης επιστήμης του δικαίου. Κατά τον Savigny, η ερμηνεία συνίσταται σε ανακατασκευή της νοητικής πορείας του νομοθέτη, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε ο νόμος. Ο ερμηνευτής πρέπει να έλθει στη θέση που βρισκόταν ο νομοθέτης πριν από τη θέσπιση του νόμου και να τον ανακατασκευάσει νοητικά. Ιδιαίτερα υποβοηθητική είναι η γνώση των ιστορικών συνθηκών υπό τις οποίες θεσπίστηκε ο νόμος. Κρίσιμη όμως είναι και η ιδιαιτερότητα του κειμένου του νόμου για η σημασία του για το συνολικό σύστημα δικαίου. Ωστόσο, ο Savigny αρκέστηκε να αναφέρει ρητά τη γραμματολογική, ιστορική και λογική ερμηνεία. Στην ταξινόμηση αυτή των τρόπων ερμηνείας προστέθηκε αργότερα από τους Karl Binding, Adolph Wach, Joseph Kohler η τελολογική ερμηνεία, η οποία αναζητεί όχι την υποκειμενική βούληση του συγκεκριμένου νομοθέτη αλλά το αντικειμενικό νόημα του νόμου. Έτσι σήμερα γίνεται λόγος για γραμματολογική, ιστορική, λογική, συστηματική και τελολογική ερμηνεία. 9 8 Βενιζέλος Ε. Β., ό.π., σελ Σπυρόπουλος Φ. Κ., 1999, σελ

12 Το Σύνταγμα ως νομικό κείμενο και παρά τις ιδιαιτερότητές του είναι κείμενο του οποίου η ερμηνεία δεν αποτελεί υπέρβαση της παραδοσιακής μεθοδολογίας του δικαίου, αλλά μία από τις εφαρμογές της. Σκοπός των μεθόδων ερμηνείας είναι πρωταρχικά η ανεύρεση του νοήματος του κανόνα δικαίου, των συνταγματικών διατάξεων στη εν λόγω περίπτωση. Εντούτοις, η εκάστοτε χρησιμοποιούμενη μέθοδος πρέπει να θεμελιώνει με τρόπο λογικά ελεγκτό και επαληθεύσιμο το νόημα του συγκεκριμένου κανόνα, ώστε να μην εμφανίζεται αυθαίρετη αλλά να μπορεί να γίνει αντικειμενικά αποδεκτή και από άλλους ερμηνευτές, ενώ η εφαρμογή των βάσει αυτής ερμηνευόμενων κανόνων δικαίου να αποβαίνει, όσο το δυνατό περισσότερο, προβλεπτή και λυσιτελής. Έτσι, παρέχεται αποτελεσματική θεωρητική βοήθεια στους πολίτες και τα κρατικά όργανα ώστε να ερμηνεύουν και να εφαρμόζουν σωστά το Σύνταγμα, ενώ παράλληλα εξασφαλίζεται η δυνατότητα ελέγχου των σχετικών ενεργειών τους, ώστε να αποτρέπονται αυθαιρεσίες και να προστατεύεται η βεβαιότητα και ασφάλεια δικαίου. 10 Α) Η γραμματολογική μέθοδος. Γραμματολογική είναι η ερμηνεία που επιδιώκει την ανεύρεση του νοήματος του κανόνα δικαίου με τον προσδιορισμό της σημασίας των λέξεων, σύμφωνα με τους γραμματικούς, συντακτικούς και ετυμολογικούς κανόνες. Η συγκεκριμένη ερμηνεία είναι κατά κύριο λόγο «γλωσσική», «λεκτική». Η ανεύρεση του νοήματος του κανόνα δικαίου επιχειρείται μέσα από την ανεύρεση του νοήματος των λέξεων. Η γλώσσα αποτελεί το μέσο απόδοσης λέξεων και νοημάτων, το οποίο προσλαμβάνει στην νομική επιστήμη ιδιαίτερη σημασία. Η νομική επιστήμη διαθέτει ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης και ειδικούς νομικούς όρους. Οι χρησιμοποιούμενοι όροι δεν έχουν πάντοτε το ίδιο περιεχόμενο στην καθομιλουμένη, αλλά μπορούν να προσλαμβάνουν ευρύτερο ή στενότερο περιεχόμενο. Επίσης πολλοί όροι έχουν προσλάβει ιδιαίτερη τεχνική σημασία, έχουν καταστεί δηλαδή termini technici. Γίνεται λόγος έτσι για «νομική γλώσσα». 10 Μάνεσης Α. Ι., ό.π., σελ

13 Η ανεύρεση του νοήματος του κανόνα επιχειρείται καταρχήν με τους εξής τρόπους: α) Με την διακρίβωση της ετυμολογικής προέλευσης της λέξης, για να γίνει κατανοητό το αρχικό σημασιολογικό της περιεχόμενο. β) Απαραίτητοι για τη γραμματολογική ερμηνεία είναι και οι κανόνες της γραμματικής, καθώς ο γραμματικός τύπος της λέξης είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την ακριβέστερη κατανόηση του περιεχομένου της. γ) Κρίσιμης σημασίας για τον καθορισμό του νοήματος των λέξεων είναι και ο συντακτικός τύπος με τον οποίον εμφανίζονται. Έτσι δικαιολογείται και ο όρος «γραμματολογική» αντί του όρου «γραμματική ερμηνεία» που χρησιμοποιείται συνήθως και παραπέμπει εσφαλμένα στη χρησιμοποίηση μόνο των κανόνων της γραμματικής για τον καθορισμό του νοήματος μιας διάταξης. Η μέθοδος αυτή χαρακτηρίζεται από έντονη φιλολογική χροιά. Έργο της νομικής επιστήμης δεν είναι ασφαλώς η φιλολογική ανάλυση των νομικών κειμένων, τα πορίσματα της επιστήμης της φιλολογίας μπορεί να αποδειχτούν όμως πολύ χρήσιμα. Η λεκτική διατύπωση του νομικού κειμένου αποτελεί βασικό στοιχείο για την ερμηνευτική του προσέγγιση, αποτελεί την αφετηρία της ερμηνευτικής διαδικασίας. Η λεκτική διατύπωση του κανόνα δικαίου θέτει ένα πλαίσιο, το οποίο δεν μπορεί να υπερβεί ο ερμηνευτής. Η γραμματολογική ερμηνεία είναι η πρώτη ερμηνεία που επιχειρεί ο νομικός. Με τη γραμματολογική ερμηνεία αρχίζει το ερμηνευτικό έργο, δεν τελειώνει σε αυτή. 11 Μόνη αυτή, δηλαδή, δεν είναι επαρκής. Εξαίρεση μπορεί βέβαια να αποτελέσει η περίπτωση στην οποία το συνταγματικό κείμενο αναφέρεται σε προθεσμίες. 12 Η γραμματολογική ερμηνεία οπωσδήποτε εμφανίζει ιδιαιτερότητες. Τις ιδιαιτερότητες της λεκτικής διατύπωσης των νόμων είχε επισημάνει και στη Γαλλία ο Montesqieu, ο οποίος διατύπωσε ορισμένες νομικοτεχνικές αρχές, προφανώς για να περιορίσει τις ασάφειες και τις αμφισημίες των νόμων. 13 Σε πολλές περιπτώσεις οι χρησιμοποιούμενοι από το συντακτικό νομοθέτη όροι δεν χρησιμοποιούνται με τη στενή νομική τους έννοια αλλά με ευρύτερο περιεχόμενο, στο οποίο υπάγεται η 11 Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ Τσάτσος Δ. Θ., ό.π., σελ Σπυρόπουλος Φ. Κ., ό.π., σελ

14 πραγματικότητα που αποδίδεται με αυτούς τους όρους. Η ευρύτητα των συνταγματικών όρων εξασφαλίζει την κατά το δυνατό ευρύτερη συνταγματική προστασία. Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις που η ίδια λέξη στο συνταγματικό κείμενο χρησιμοποιείται με διαφορετική σημασία, ενώ σε άλλες λέξεις παραδοσιακά προσδίδεται συγκεκριμένο περιεχόμενο. Άλλοτε πάλι ο συντακτικός νομοθέτης απευθύνεται στον κοινό νομοθέτη για να καθορίσει το περιεχόμενο συγκεκριμένων όρων (εννοιολογική νομοθετική εξουσιοδότηση). Β) Η λογική μέθοδος. Λογική ερμηνεία είναι εκείνη που επιδιώκει τον προσδιορισμό του αληθούς νοήματος του νόμου με τους κανόνες της τυπικής και διαλεκτικής λογικής. Με τους κανόνες της τυπικής λογικής επιδιώκεται η ανεύρεση του αντικειμενικού νοήματος του κανόνα δικαίου. Η λογική ερμηνεία έχει ως σκοπό τον καθορισμό της ορθής έννοιας των κανόνων δικαίου, έτσι ώστε να ικανοποιούνται τα αιτήματα της ενότητας, μέσω της αποτροπής των αντινομιών, και της πληρότητας, με την πλήρωση των κενών δικαίου. 14 Τα επιχειρήματα της τυπικής λογικής αποτελούν τα «λογικά εργαλεία» με τα οποία επιχειρείται ο καθορισμός νομικών εννοιών και η επίλυση νομικών ζητημάτων. Στην κατηγορία αυτών των «εργαλείων» ανήκουν τα εξής επιχειρήματα (argumenta): α) Το επιχείρημα εξ αντιδιαστολής (argumentum a contrario), σύμφωνα με το οποίο εφόσον ο νόμος ρυθμίζει ρητά το Α ζήτημα, για το αντίθετο ζήτημα Β ισχύει η αντίθετη ρύθμιση. β) Το επιχείρημα της εις άτοπον απαγωγής (argumentum ad absurdum), κατά το οποίο το αληθινό νόημα του κανόνα δικαίου προκύπτει με τον αποκλεισμό άλλων λιγότερο πιθανών ερμηνευτικών εκδοχών. γ) Το επιχείρημα «εκ του μείζονος εις το έλαττον» (argumentum a majori ad minus), κατά το οποίο, εφόσον ο νόμος επιτρέπει το μείζον, συνάγεται ότι επιτρέπει και το έλαττον. δ) Το επιχείρημα «εκ του ελάσσονος εις το μείζον» (argumentum a minori ad 14 Σπυρόπουλος Φ. Κ., ό.π., σελ

15 majus), κατά το οποίο, εφόσον το δίκαιο απαγορεύει το έλαττον πολύ περισσότερο απαγορεύει το μείζον. ε) Το «εκ της σιγής του νόμου» επιχείρημα (argumentum a silentio), κατά το οποίο το συναγόμενο συμπέρασμα στηρίζεται στη σιγή του νόμου. Η λογική ερμηνεία, ως ερμηνεία που κατευθύνεται στη λογική ανάλυση των νομικών εννοιών (εννοιοκρατία), στράφηκε στην ερμηνεία των νομικών κειμένων πέρα και ανεξάρτητα από την πραγματικότητα. Η λογική ερμηνεία δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να γίνεται αντιληπτή εννοιοκρατικά. Η λογική ερμηνεία αποτελεί εργαλείο για την εκτίμηση της πραγματικότητας που οδηγεί στη νομική αξιολόγηση. Με τη λογική ερμηνεία υπεισέρχονται στοιχεία της πραγματικότητας, τα οποία ενδέχεται να μην υπάρχουν στο νομικό κείμενο. Επίσης, η λογική ερμηνεία λειτουργεί πολλές φορές και ως εργαλείο ελέγχου, όταν η έκφραση του νομοθέτη δεν είναι η κατάλληλη. Ο συνδυασμός της γραμματικής με τη λογική ερμηνεία θεωρείται απαραίτητος για την εξαγωγή όσο το δυνατό ασφαλέστερων συμπερασμάτων. Το λεκτικό περιεχόμενο του κανόνα δικαίου δεν είναι πάντοτε σύμφωνο με τους κανόνες της τυπικής λογικής. Επιβάλλεται, έτσι, άλλοτε η στενότερη (συσταλτική) και άλλοτε η ευρύτερη (διασταλτική) ερμηνεία του κανόνα δικαίου. Συσταλτική (interpretatio restrictiva) είναι η ερμηνεία που αποδίδει στον κανόνα δικαίου νόημα στενότερο από αυτό που προκύπτει από τη λεκτική του διατύπωση. Διασταλτική (interpretatio extensiva) είναι η ερμηνεία που αποδίδει στον κανόνα δικαίου νόημα ευρύτερο από το γράμμα του νόμου. Αντίθετη προς το νόμο ερμηνεία (interpretatio contra legem/contra constitutionem) είναι εκείνη που αποδίδει στον κανόνα δικαίου νόημα αντίθετο από αυτό που προκύπτει από το γράμμα του. Ο Μάνεσης 15 κάνει επίσης αναφορά στη χρήση αποφθεγμάτων, προϊόντων της πείρας, που αποδεικνύονται χρήσιμα για τον ερμηνευτή χωρίς να έχουν, όμως, νομική ισχύ. Ως παραδείγματα αναφέρει ενδεικτικά τα εξής: «exceptio est strictissimae interpretationis» (οι εξαιρέσεις πρέπει να ερμηνεύονται στενότατα), «ubi lex non distinguit nec nostrum est distinguere» (όπου ο νόμος δε διακρίνει, ούτε εμείς μπορούμε να διακρίνουμε). Η λογική ερμηνεία δεν πρέπει να χρησιμοποιεί μόνο τους κανόνες της τυπικής λογικής, που αντιμετωπίζουν τον κανόνα δικαίου ως έννοια στατική, μη εξελισσό- 15 Μάνεσης Α. Ι., ό.π., σελ

16 μενη στο χρόνο, αλλά και τους κανόνες της διαλεκτικής λογικής, η οποία κρίνεται απαραίτητη για τον καθορισμό του αντικειμενικού νοήματος του νόμου. Η διαλεκτική λογική είναι κρίσιμης σημασίας για την κατανόηση της κινητικότητας των νομικών εννοιών διαχρονικά αλλά και σε άλλες περιπτώσεις. Παρατηρείται, λοιπόν, αυξομείωση του περιεχομένου των δικαιωμάτων κατά την εφαρμογή τους στους διάφορους θεσμούς και τις έννομες σχέσεις αλλά περιπτώσεις «νομικής μεταβάσεως εις άλλον γένος», π.χ. από την νομιμότητα στην παρανομία και αντίστροφα. Στο πλαίσιο της λογικής μεθόδου εντάσσεται και ο εντοπισμός των αιτιωδών δεσμών μεταξύ των φαινομένων που ενδιαφέρουν το δίκαιο, η αναζήτηση της αιτιώδους συνάφειας. Αιτιώδης συνάφεια δικαιώματος και θεσμού είναι ο αιτιώδης σύνδεσμος που συνδέει ένα συγκεκριμένο συνταγματικό δικαίωμα με την έννομη σχέση ή το σύνολο των εννόμων σχέσεων, δηλαδή το θεσμό, μέσα στο οποίο εφαρμόζεται. Με άλλα λόγια, πρόκειται για τη συνάντηση θεσμού και δικαιώματος σε ένα κοινό αντικειμενικό στοιχείο (π.χ. το δικαίωμα της πολιτικής ελευθερίας και ο θεσμός του πολιτικού κόμματος συναντιούνται στο κοινό αντικειμενικό στοιχείο «πολιτικές πεποιθήσεις»). Το Σύνταγμα επιτάσσει όχι μόνο την εφαρμογή των δικαιωμάτων αλλά και τον περιορισμό τους, τη θεσμική προσαρμογή τους στις περιπτώσεις που είναι απαραίτητο, σε εκείνες δηλαδή που η εφαρμογή τους θα οδηγούσε σε διάλυση του θεσμού ή της έννομης σχέσης. Αναδύεται, έτσι, το ζήτημα της αρχής του αιτιώδους των περιορισμών. Οι περιορισμοί μπορεί να επιτρέπονται από το Σύνταγμα (απλοί ή αιτιώδεις) ή να απαγορεύονται ως προσβολές των συνταγματικών δικαιωμάτων (αναιτιώδεις). Η επιβολή των απλών περιορισμών είναι δυνατή μόνο στο βαθμό που το επιτρέπει η αιτιώδης συνάφεια. Επιτρέπονται δηλαδή μόνο οι αιτιώδεις περιορισμοί Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ

17 Γ) Η ιστορική μέθοδος. Η ιστορική μέθοδος ερευνά τη γένεση και την εξέλιξη του νομικού φαινομένου στις διάφορες εποχές. Η συγκεκριμένη μέθοδος δεν ανάγεται απλώς στην «ιστορία ψήφισης» μίας διάταξης. Η πλήρης κατανόηση του νομικού φαινομένου προϋποθέτει τη γνώση των συνθηκών δημιουργίας του και της μετέπειτα εξέλιξής του κατά την εφαρμογή του. Καταρχήν, η βούληση του ιστορικού νομοθέτη προκύπτει από στοιχεία εκτός του κειμένου του νόμου. Για την αναζήτηση της βούλησης του αξιοποιείται ιδιαίτερα το πραγματολογικό υλικό των προπαρασκευαστικών διεργασιών της κρίσιμης συνταγματικής διάταξης (πρακτικά συζητήσεων της Βουλής, προπαρασκευαστικές εργασίες του Συντάγματος και των αναθεωρήσεών του, κλπ.), αλλά και η γενικότερη ή ειδικότερη ιστορική συγκυρία που ήταν η αιτία ή αφορμή ή το έναυσμα για τη θέσπισή της. Παράλληλα, σημαντική είναι και η γνώση του συνταγματικού καθεστώτος που υπήρχε πριν την ερμηνευόμενη συνταγματική διάταξη, έτσι ώστε να καθίσταται δυνατή η συναγωγή συμπερασμάτων βάσει συγκρίσεων. Τέλος, χρήσιμη μπορεί να αποδειχτεί και η γνώση της νομολογιακής ή άλλης εφαρμογής του συνταγματικού κανόνα. Από τα ανωτέρω, συνάγεται το συμπέρασμα πως βάση της ορθής χρήσης της ιστορικής μεθόδου αποτελεί η θέση ότι οι σχέσεις και οι έννοιες του παρελθόντος δεν έχουν παραμείνει αμετάβλητες και δεν έχουν την ίδια μορφή και σήμερα. Οι εξαιρέσεις δεν αναιρούν τον κανόνα της μεταβολής του δικαίου. Συνεπώς, το δίκαιο πρέπει να εξετάζεται στην ιστορική του πορεία υπό το πρίσμα του ερωτήματος αν παρέμεινε το ίδιο ή αν άλλαξε μορφή. Η μεταβολή του κανόνα δικαίου δεν σημαίνει πάντοτε και expressis verbis αλλαγή. Κατά τη χρήση της ιστορικής μεθόδου είναι αναγκαίο να μην κρίνεται το παρελθόν με σύγχρονα κριτήρια, αλλά ούτε και το παρόν με κριτήρια του παρελθόντος. Η ιστορική μέθοδος παρέχει την ευκαιρία σύγκρισης παρελθόντος και παρόντος 16

18 και τη δυνατότητα εντοπισμού των εξελικτικών τάσεων του νομικού φαινομένου που ερευνάται. 17 Δ) Η συστηματική μέθοδος. Συστηματική ερμηνεία είναι εκείνη που καθορίζει το νόημα της νομικής διάταξης με βάση την ένταξή της στο γενικότερο ή ειδικότερο σύστημα κανόνων δικαίου στο οποίο αναφέρεται. Βάση οικοδόμησης της συγκεκριμένης ερμηνευτικής μεθόδου είναι η αντίληψη ότι οι κανόνες δικαίου δεν είναι «ατάκτως ερριμένοι», αλλά συγκροτούν μαζί με τις αρχές του δικαίου την έννομη τάξη, ένα σύστημα αρχών και κανόνων. Οι κανόνες δικαίου δεν μπορεί και δεν πρέπει να έχουν αντιφάσεις. Εφόσον υπάρχουν αντιφάσεις, πρωταρχικό μέλημα της ερμηνείας είναι η άρση τους. Η συστηματική μέθοδος ερμηνείας εντάσσει τον κανόνα δικαίου στο σύστημα της έννομης τάξης, επιδιώκοντας να εντοπίσει τις σχέσεις του κανόνα με τους άλλους κανόνες. Αποτελεί, δηλαδή, ερμηνεία του κανόνα όχι απομονωμένου από τους άλλους κανόνες, αλλά σε σχέση με άλλους κανόνες ενταγμένους στο ίδιο νομοθέτημα ή στον ίδιο κλάδο δικαίου ή στο συνολικό δικαιικό οικοδόμημα. Είναι ερμηνεία συνδυαστική, καθώς ξεκινά από την παραδοχή ότι ο συγκεκριμένος κανόνας δικαίου αποτελεί τμήμα της έννομης τάξης και για το λόγο αυτό δεν είναι δυνατή η αυτόνομη ερμηνεία του, αλλά μόνο σε συσχετισμό με άλλες διατάξεις. Επομένως, η συστηματική ερμηνεία είναι κρίσιμης σημασίας, εφόσον οι κρίσεις για το νόημα συγκεκριμένου κανόνα κατευθύνονται από όλους τους λοιπούς κανόνες και τις αρχές που συναπαρτίζουν το σύστημα. 18 Όσον αφορά συγκεκριμένα στις συνταγματικές διατάξεις, είναι δυνατό κανόνες δικαίου της κοινής νομοθεσίας να διαμορφώνουν το περιεχόμενο των κανόνων ανώτερης τυπικής ισχύος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από τη νομολογία είναι η υπεισέλευση των κριτηρίων της καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος του άρθρου 281 του Αστικού Κώδικα στο άρθρο 25 3 του Συντάγματος, αλλά και οι εκτελεστι- 17 Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ

19 κοί του Συντάγματος νόμοι τόσο στην περιοχή των συνταγματικών δικαιωμάτων όσο και των εξουσιών. Έτσι τόσο το περιεχόμενο των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων όσο και το περιεχόμενο των αρμοδιοτήτων της Κυβέρνησης, των Υπουργών, των οργάνων της αποκέντρωσης, της τοπικής αυτοδιοίκησης κλπ. συμπροσδιορίζεται και από τον κοινό νομοθέτη. Είναι άλλωστε αποδεκτό ότι ο συντακτικός νομοθέτης δεν νομοθετεί σε ένα δικαιικό κενό αλλά χρησιμοποιεί πλήθος εννοιών που είναι καθορισμένες από τον κοινό νομοθέτη. Η άσκηση ορισμένων συνταγματικών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία σύστασης σωματείων, εξαρτάται από τη νομοθετική συγκεκριμενοποίησή τους. Υπάρχει, λοιπόν η άποψη ότι εκτός από την προσαρμοσμένη στο Σύνταγμα ερμηνεία των νόμων υπάρχει και προσαρμοσμένη στους νόμους ερμηνεία του Συντάγματος. Δεν πρέπει, ωστόσο να παραγνωρίζεται η θεμελιώδης διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις δύο ερμηνευτικές αρχές και η οποία στηρίζεται στην υπεροχή του Συντάγματος έναντι των νόμων. Ο συμπροσδιορισμός από τον κοινό νομοθέτη ορισμένων συνταγματικών διατάξεων επιτρέπεται από το ίδιο το Σύνταγμα. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση από το συντακτικό νομοθέτη αόριστων εννοιών, τις οποίες ο κοινός νομοθέτης μπορεί να εξειδικεύει. Η ευχέρεια αυτή που παρέχεται από το Σύνταγμα στον κοινό νομοθέτη αποδεικνύει τη μεταβλητότητα του Συντάγματος, τη δυνατότητα αλλοίωσης του νοήματός του χωρίς να μεταβάλλεται το γράμμα. Κυρίως, όμως αναδεικνύεται η σημασία της ενότητας του δικαίου και της αλληλεξάρτησης των κανόνων του, η σημασία σε τελική ανάλυση της συστηματικής ερμηνείας. 19 E) Η τελολογική μέθοδος. Η τελολογική ερμηνεία επιδιώκει την ανεύρεση του αντικειμενικού νοήματος με βάση το σκοπό του νόμου. Η ονομασία της προέρχεται από τη λέξη «τέλος», που σημαίνει σκοπός. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση εμφανίζεται η σύγκρουση αντικειμενικής και υποκειμενικής προσέγγισης. Καταρχήν σκοπός του νόμου και σκοπός 19 Σπυρόπουλος Φ. Κ., ό.π., σελ

20 του νομοθέτη δεν ταυτίζονται. Με την έκφραση «σκοπός του νόμου» γίνεται αντιληπτή η αντικειμενική λειτουργική «σκοπιμότητα» την οποία υπηρετεί η διάταξη. Πιο συγκεκριμένα, εφόσον το δίκαιο παράγεται μόνο από το νομοθέτη, η βούλησή του είναι αυτή που προσδιορίζει το περιεχόμενο του δικαίου. Δίκαιο είναι εκείνο που θέλησε ο νομοθέτης, η πολιτική εξουσία, να θεσπίσει ως δίκαιο. Στην προκειμένη περίπτωση, η βούληση του συντακτικού νομοθέτη είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται η ανεύρεση του περιεχομένου του συνταγματικού κανόνα. Βούληση του συντακτικού νομοθέτη και περιεχόμενου του συνταγματικού κανόνα ταυτίζονται. Σύμφωνα με την υποκειμενική αντίληψη το αληθές νόημα της συνταγματικής διάταξης ταυτίζεται με την ιστορική θέληση του συγκεκριμένου συντακτικού νομοθέτη. Στην υποκειμενική αυτή θεώρηση αντιπαρατίθεται η αντικειμενική θεώρηση του περιεχομένου του δικαιικού κανόνα. Από τη βούληση του νομοθέτη διακρίνεται το αντικειμενικό νόημα του νόμου. Βούληση του νομοθέτη είναι αυτό που πράγματι επιδίωκε ο συγκεκριμένος νομοθέτης στις δεδομένες ιστορικές συγκυρίες, στις ο- ποίες παρήχθη ο κανόνας δικαίου, δηλαδή η βούληση των φορέων της συντακτικής ή αναθεωρητικής εξουσίας κατά τη θέσπιση του ερμηνευόμενου κανόνα. Ο κανόνας όμως μετά τη παραγωγή του εντασσόμενος στο σύστημα δικαίου αντικειμενικοποιείται και το νόημά του είναι δυνατόν να λαμβάνει μικρότερες ή μεγαλύτερες διαστάσεις. Έργο της ερμηνείας, λοιπόν, είναι η ανεύρεση όχι της ιστορικής θέλησης του συντακτικού νομοθέτη αλλά του αντικειμενικού νοήματος του κανόνα δικαίου. Η ιστορική θέληση του συγκεκριμένου νομοθέτη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την ανεύρεση του αντικειμενικού νοήματος του κανόνα δικαίου. Οπωσδήποτε όμως ιστορική θέληση του νομοθέτη και αντικειμενικό νόημα της διάταξης συνδέονται στενά, αλλά δεν συνδέονται. Νομοθέτης και νόμος συνδέονται στενά, εφόσον η ιστορική θέληση του πρώτου καθορίζει το περιεχόμενο του δεύτερου, δεν ταυτίζονται όμως. Η πρώτη έχει υποκειμενικό ενώ το δεύτερο αντικειμενικό χαρακτήρα. Ακόμη και αν ο ιστορικός νομοθέτης κατέγραψε το κείμενο του συνταγματικού κανόνα κατά τρόπο τέλειο απουσιάζει, δηλαδή, η ύπαρξη χάσματος μεταξύ του σκοπού του νομοθέτη και του γράμματος του νόμου, ο οποίος εντάσσεται αρμονικά στο δικαιικό σύστημα η τελολογική ερμηνεία ενδέχεται να συμπίπτει με την ιστορική, γραμματική, συστημα- 19

21 τική ερμηνεία κατά το χρόνο θέσης σε ισχύ του νόμου. Ενδέχεται να λάβει κατά τη διάρκεια της ισχύος του η τελολογική ερμηνεία απόσταση από την ιστορική βούληση του νομοθέτη λόγω μεταβολής του νοήματος των λέξεων, της κοινωνικής πραγματικότητα, της έννομης τάξης κλπ. Με την ψήφισή του ο νόμος αντικειμενικοποιείται, καθοριζόμενος βέβαια από την ιστορική θέληση του νομοθέτη. Η υποκειμενική θέληση αντικειμενικοποιείται μέσα από τη διάταξη του νόμου. Η αντικειμενικοποίηση έχει την έννοια ότι με την ψήφισή του ο κανόνας δικαίου εντάσσεται στο γενικότερο σύστημα κανόνων δικαίου, εφόσον η ρύθμισή του είναι σύμφωνη με το γενικότερο δικαιικό πλαίσιο ή από το οποίο αποβάλλεται στην ακραία περίπτωση που το περιεχόμενό του έρχεται σε αντίθεση με αυτό. Η αντικειμενικοποίηση έχει επίσης την έννοια ότι με την ψήφισή του ο νόμος ξεφεύγει από τον έλεγχο του νομοθέτη. Ο ενδεχόμενος ευρύτερος σκοπός του νομοθέτη είναι δυνατό να σμικρύνεται και ο στενότερος να διευρύνεται. Η αντικειμενικοποίηση του κανόνα δικαίου συνίσταται ακριβλως στη σύνθεση ανάμεσα στα υποκειμενικά στοιχεία της υποκειμενικής θέλησης του συγκεκριμένου νομοθέτη και στα αντικειμενικά, που προκύπτουν από το όλο συνταγματικοπολιτικό οικοδόμημα, από τις γενικές ρυθμιστικές αρχές και τη συνταγματικοπολιτική πραγματικότητα. Η αντικειμενικοποίηση του νόμου επιβάλλει και την αντικειμενικοποίηση του «νομοθέτη». Ο όρος «νομοθέτης» έχει αντικειμενικό περιεχόμενο και περιλαμβάνει όλους τους «νομοθέτες», απομακρύνει δηλαδή τον κανόνα δικαίου από το συγκεκριμένο συντάκτη του. προκύπτει έτσι το αληθινό νόημα της έκφρασης «βούληση του νομοθέτη», με την οποία δεν πρέπει να νοείται η ιστορική βούληση του συγκεκριμένου νομοθέτη αλλά το αντικειμενικό νόημα του κανόνα δικαίου, όπως αυτό προκύπτει από την ένταξή του στο όλο δικαιικό σύστημα. 20 Η τελολογική μέθοδος ανιχνεύει τον αντικειμενικό σκοπό του κανόνα δικαίου, τη ratio legis, το δικαιολογητικό λόγο της ρύθμισης και δεν στοχεύει στη διακρίβωση της υποκειμενικής βούλησης του συγκεκριμένου νομοθέτη. Η τελολογικώς συντελούμενη ιστορική έρευνα, η αναζήτηση της υποκειμενικής βούλησης του νομοθέ- 20 Δημητρόπουλος Α. Γ., ό.π., σελ ,

22 τη είναι ερμηνεία στατική. Αντίθετα, η τελολογική κατά δικαίο έρευνα, η αναζήτηση του αντικειμενικού σκοπού του νόμου είναι ερμηνεία δυναμική που προϋποθέτει τη στατική. Βρίσκεται κοντά στη συστηματική ερμηνεία, εφόσον αποβλέπει στον καθορισμό του αντικειμενικού σκοπού του νόμου, στο σύνολο των λόγων που δικαιολογούν κατά τον καλύτερο και αρτιότερο δυνατό τρόπο τη ρύθμιση του κανόνα δικαίου ως τμήμα του συνόλου του δικαιικού συστήματος. 21 VI. Η ενότητα της ερμηνείας. Οι τρόποι ερμηνείας δεν είναι στεγανοποιημένοι και αυτοτελείς. Δεν εφαρμόζονται με σειρά χρονικής προτεραιότητας, κατά στάδια ή φάσεις, ξεκινώντας δηλαδή από τη γραμματική, προχωρώντας στην ιστορική και στη συστηματική και λογική ερμηνεία και καταλήγοντας στην τελολογική, αλλά συγκροτούν σε αλληλεξάρτηση μια ενότητα στο ερμηνευτικό έργο. Συνήθως, ωστόσο η ερμηνευτική προσέγγιση του κανόνα δικαίου να εκκινεί από τη διατύπωσή του. Η ερμηνεία και του σαφέστατου κανόνα δικαίου δεν είναι επιτρεπτό να σταματήσει στο γράμμα του, αρκούμενη στη λεκτική σαφήνεια. Πρέπει να προχωρήσει σε ιστορική έρευνα, λογικές και συστηματικές αναζητήσεις αλλά και να αποκαλύψει το σκοπό του κανόνα δικαίου. Η σαφήνεια δεν αποτελεί στοιχείο που υπάρχει εξ ορισμού αλλά κάτι που αποδεικνύεται μέσα από την ερμηνευτική διαδικασία. Σαφής είναι η έκφραση του νομοθέτη, αν ο ερμηνευτής είναι σε θέση να γνωρίζει τι ακριβώς σκεφτόταν ο νομοθέτης, γιατί το εξέφρασε με το συγκεκριμένο τρόπο, ποιος ήταν ο σκοπός του και με βάση ποιες αξιολογήσεις κατέληξε σ αυτόν, αν ο σκοπός του ιστορικού νομοθέτη εξακολουθεί να παραμένει αμετάβλητος ή αν μεταβλήθηκε λόγω της μεταβολής του συστήματος του κανόνα δικαίου καθώς και της ρυθμιζόμενης από αυτούς κοινωνικής πραγματικότητας. Η προσήλωση του ερμηνευτή στο δήθεν σαφές γράμμα του κανόνα δικαίου και η μη ενασχόλησή του και με τις υπόλοιπες ερμηνευτικές μεθόδους δεν αποτελεί την ενδεδειγμένη λύση. Εσφαλμένη είναι και η αντίληψη ότι η ερμηνεία πρέπει να 21 Σπυρόπουλος Φ. Κ., ό.π., σελ

23 πραγματοποιείται μόνο όταν το γράμμα του κανόνα δικαίου είναι ασαφές. Υποστηρίζεται πάντως και το αντίθετο, ότι δηλαδή αν το γράμμα του κανόνα δικαίου είναι σαφές, δεν χρειάζεται καν ερμηνεία: interpretatio cessat in claris ή de claris non fit interpretatio. Ο σαφής κανόνα δικαίου εφαρμόζεται απ ευθείας, χωρίς ερμηνεία. Η έννοια, όμως, αυτή της ερμηνείας είναι αντιφατική. Αφού η ερμηνεία στοχεύει στην κατανόηση του νοήματος του κανόνα δικαίου, δεν είναι λογικό επί σαφών κανόνων να είναι περιττή η κατανόηση του νοήματός τους. Αντίθετα και οι σαφείς κανόνες επιβάλλεται να γίνουν κατανοητοί, δηλαδή να ερμηνευθούν. Η ενότητα της ερμηνείας δεν αποτελεί νέα μεθοδολογική επιταγή. Ο ίδιος ο Savigny θεωρούσε ότι η γραμματική, η λογική και η ιστορική ερμηνεία δεν έπρεπε να εκλαμβάνονται ως αυτοτελείς και ανεξάρτητες μέθοδοι αλλά ως «αλληλοεπικoυρούμενες και συλλειτουργούσες». Ιδανικό θα ήταν ασφαλώς οι διάφοροι τρόποι ερμηνείας να συνέκλιναν και να κατέληγαν στο ίδιο αποτέλεσμα. Η σύγκλιση αυτή θα επέτρεπε το χαρακτηρισμό του κανόνα δικαίου ως σαφούς, όχι a priori αλλά μετά από την ερμηνευτική επεξεργασία του. Το ιδεώδες αυτό δεν είναι πάντα εύκολο να πραγματοποιηθεί. Αναγκαία είναι ωστόσο και μία επιπλέον παραδοχή. Πρέπει να γίνει αντιληπτό πως οι τρόποι ερμηνείας δεν τελούν σε ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Η τελολογική ερμηνεία είναι συνήθως η σημαντικότερη, δεν μπορεί όμως να υποστηριχτεί σε κάθε περίπτωση ότι επικρατεί έναντι των άλλων μεθόδων. 22 VII. Ειδικοί κανόνες για την ερμηνεία του Συντάγματος. Όπως επισημάνθηκε και παραπάνω, αλλά όπως είναι και διεθνώς αποδεκτό, το Σύνταγμα ενόψει της ερμηνείας του παρουσιάζει ιδιαιτερότητες, οι οποίες αναλύονται στην ανώτερη ιεραρχική του θέση στο σύστημα κανόνων δικαίου της έννομης τάξης, την προοπτική διαρκείας του, τον ιδιαίτερα γενικό και αφηρημένο τρόπο διατύπωσης πολλών διατάξεών του, τη συγκέντρωση στο κείμενό του θεσμών που έχουν εξελιχθεί σε διάφορα χρονικά σημεία, τον πολιτικό χαρακτήρα του αντικειμέ- 22 Σπυρόπουλος Φ. Κ., ό.π., σελ

24 νου του. Τείνουν, επίσης να γίνουν ευρέως αποδεκτές ορισμένες αρχές που έχει συναγάγει το γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο και οι οποίες είναι οι εξής: α. Η αρχή της ενότητας του Συντάγματος, που έχει ως στόχο την αποφυγή αντινομιών μεταξύ των συνταγματικών διατάξεων. β. Η αρχή της τυπικής ισοδυναμίας των κανόνων του Συντάγματος, την οποία αποδέχεται και η ελληνική νομολογία. γ. Η αρχή της πρακτικής αρμονίας, ώστε σε περίπτωση σύγκρουσης των συνταγματικών διατάξεων, να εφαρμόζονται αυτές κατά τέτοιο τρόπο που καμία να μην παραμερίζεται από την άλλη. Η αρχή αυτή έχει βρει εφαρμογή στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. δ. Η αρχή της ενοποιητικής ολοκλήρωσης, ώστε να μην διαταράσσεται η ενότητα της πολιτειακής τάξης. ε. Η αρχή της λειτουργικής ορθότητας, ώστε να αποφεύγεται η εμπλοκή του ενός πολιτειακού οργάνου στο χώρο του άλλου. στ. Το τεκμήριο συνταγματικότητας του νόμου, που για την κήρυξη διάταξης νόμου ως αντισυνταγματικής προϋποθέτει όχι μόνο την έλλειψη συμφωνίας της προς το Σύνταγμα αλλά τη σαφή αντίθεσή της προς αυτό. ζ. Η αρχή της σύμφωνης προς το Σύνταγμα ερμηνείας του νόμου, ώστε αν υ- πάρχουν περισσότερες ερμηνευτικές εκδοχές του νόμου να επιλέγεται αυτή που εναρμονίζει το νόημα του νόμου προς το νόημα του Συντάγματος. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, πως τόσο στην ελληνική νομολογία όσο και στην αλλοδαπή θεωρία γίνεται αποδεκτό ότι δεν είναι νοητή η ύπαρξη αντισυνταγματικών διατάξεων του Συντάγματος. 23 VIII. Συμπεράσματα Επίλογος. α. Ερμηνεία είναι η νοητική διαδικασία μέσω τις οποίας επιδιώκεται η διακρίβωση του αντικειμενικού νοήματος του κανόνα δικαίου. Για την υποβοήθηση της ερμηνευτικής διαδικασίας έχουν διατυπωθεί ορισμένες «παραδοσιακές μέθοδοι» 23 Μαυριάς Κ. Γ., 2005, σελ

25 και συγκεκριμένα η γραμματολογική, η λογική, η ιστορική, η συστηματική και η τελολογική μέθοδος. β. Το Σύνταγμα λόγω της φύσης του και ως πολιτικού κειμένου παρουσιάζει ιδιαιτερότητες οι οποίες αντανακλώνται και στην ερμηνεία του. Ως νομικό κείμενο όμως και παρά τις κάποιες ιδιαιτερότητές του, είναι κείμενο του οποίου η ερμηνεία δεν αποτελεί υπέρβαση της παραδοσιακής μεθοδολογίας του δικαίου αλλά μία από τις εφαρμογές της. Το Σύνταγμα υπόκειται σε ερμηνεία με βάση τις ίδιες μεθόδους που είναι γνωστές στο κοινό δίκαιο. γ. Οι παραδοσιακές μέθοδοι ερμηνείας δεν πρέπει να εφαρμόζονται αποσπασματικά ούτε με σειρά χρονικής προτεραιότητας αλλά σε αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους, εφόσον αποτελούν ενότητα στο ερμηνευτικό έργο. δ. Ιδιαίτερα σημαντικοί για την ερμηνεία του Συντάγματος είναι και διάφοροι ερμηνευτικοί κανόνες και αρχές που έχουν διατυπωθεί από το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο και οι οποίες βρίσκουν εφαρμογή και στην ελληνική νομική επιστήμη και νομολογία. 24

26 Βιλιογραφία Βενιζέλος, Ε. Β. (2008). Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου. Αθήνα Κομοτηνή: Α. Ν. Σάκκουλας Δημητρόπουλος, Α. (2011). Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου. Μέρος Α : Γενική συνταγματική Θεωρία. Μέρος Β : Οργάνωση και Λειτουργία του Κράτους. Αθήνα Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας Μάνεσης, Α. Ι. (1980). Συνταγματικό Δίκαιο. Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας Μαυριάς, Κ. Γ. (2005). Συνταγματικό Δίκαιο. Αθήνα Κομοτηνή: Α. Ν. Σάκκουλας Παντελής, Α. Μ. (2007). Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου: Βασικές Έννοιες. Συνταγματική ιστορία. Οργάνωση του κράτους. Αθήνα: Λιβάνης Σπυρόπουλος, Φ. Κ. (1999). Η Ερμηνεία του Συντάγματος: Εφαρμογή ή υπέρβαση της παραδοσιακής μεθοδολογίας του δικαίου. Αθήνα: Σάκκουλας Τσάτσος, Δ. Θ. (1985). Συνταγματικό δίκαιο. Τόμος Α : Θεωρητικό Θεμέλιο. Αθήνα Κομοτηνή: Α. Ν. Σάκκουλας 25