Καππαδοκία (Βυζάντιο), Κιζίλ Τσουκούρ, Ναός Στυλίτη Νικήτα

Transcript

1 Περίληψη : Η εκκλησία του Στυλίτη Νικήτα στην κοιλάδα του Κιζίλ Τσουκούρ της Καππαδοκίας είναι μια μονόκλιτη βασιλική κάτω από το ερημητήριο του αγίου, στην οποία βρίσκεται κατά πάσα πιθανότητα ο τάφος του. Είναι μέρος ενός μικρού συνόλου λαξευτών κοιλοτήτων, αντιπροσωπευτικό παράδειγμα χώρου φιλοξενίας ασκητών, αλλά και λατρείας που αναπτύσσεται γύρω από στυλίτες. Χρονολόγηση δεύτερο μισό 7ου αι. - αρχές 8ου αι. Γεωγραφικός Εντοπισμός Κοιλάδα Κιζίλ Τσουκούρ (Kızıl Çukur), περιοχή του Πασάμπαγ (Paşabağ), επαρχία Νεαπόλεως (Nevşehir), Καππαδοκία 1. Γεωγραφικός εντοπισμός Αφήνοντας πίσω μας το δρόμο από το Ορταχισάρ (Ortahisar) προς τη Ζέλβη (Zelve) και πηγαίνοντας πάντα νότια, λίγο πριν από την ανηφόρα προς το Ακ Τέπε (Ak Τepe), φτάνουμε σε ένα τοπίο με αμπελώνες, την κοιλάδα του Κιζίλ Τσουκούρ (Kızıl Çukur, «κόκκινη κοιλάδα») και του Γκιουλού Ντερέ (Güllü Dere, «ρέμα των ρόδων»), και σε ένα σύνολο από βραχώδεις σχηματισμούς και αμβλυμμένους από τη διάβρωση κώνους. Το ηφαιστειακό πέτρωμα εδώ έχει ρόδινο χρώμα. Σε δύο χιλιόμετρα μετά τη διασταύρωση του Ακ Τέπε, 1 φτάνουμε σε έναν από αυτούς τους κώνους, όπου βρίσκεται η εκκλησία του Στυλίτη Νικήτα, με πλούσιες τοιχογραφίες της Προεικονομαχικής περιόδου. Οι περισσότερες εκκλησίες, παρεκκλήσια ή ερημητήρια της περιοχής έχουν τοιχογραφίες αντίστοιχης χρονολόγησης και τεχνοτροπίας. Βρίσκουμε αρκετά δείγματα τέτοιων εκκλησιών, περίπου είκοσι, στην περιοχή της Ζέλβης 2 και βορειοδυτικά από το ναό του Στυλίτη Νικήτα, τη μία δίπλα στην άλλη αντίθετα, ο ναός που μας ενδιαφέρει είναι αρκετά απομονωμένος. Η όλη περιοχή μπορεί να εξερευνηθεί με τα πόδια μέσα σε δύο ή τρεις ώρες. Ο ναός του Στυλίτη Νικήτα βρίσκεται βόρεια της εκκλησίας Πέτρου και Παύλου και νοτιοανατολικά του ναού Ιωακείμ και Άννας. Βορειοδυτικά της Ζέλβης, στην κοιλάδα του Πασάμπαγ (Paşabağ) ή «κήπο του Πασά», βρίσκεται και το ερημητήριο του μοναχού Συμεών με το ναό του Αγίου Συμεών Στυλίτη και με τοιχογραφίες του 10ου αιώνα. 2. Η παράδοση για τους στυλίτες Ο χαρακτηρισμός «στυλίτης» προέρχεται από την ελληνική λέξη «στύλος», δηλαδή κολόνα, και αποδίδεται σε μια τάξη ασκητών, οι οποίοι από τα πρώιμα κιόλας χριστιανικά χρόνια αναχωρούσαν στην έρημο της Συρίας και ζούσαν με νηστεία και προσευχή, πάνω σε μία κολόνα, πιστεύοντας ότι εξαλείφοντας κάθε σωματική ανάγκη και εξαγνίζοντας με αυτό τον τρόπο τη σάρκα πετύχαιναν τη σωτηρία της ψυχής τους. Η παράδοση λέει ότι ο πρώτος στυλίτης ήταν ο Συμεών το 423. Στα κείμενα του Παλλαδίου, του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, του Λουκιανού Αντιοχείας και άλλων Πατέρων της Εκκλησίας αναφέρονται πλήθος παραδείγματα για συνεχιστές του Συμεών Η παράδοση για αγίους με το όνομα «Νικήτας» Είναι χρήσιμο να διευκρινιστεί ότι πολλοί άγιοι, όσιοι και μάρτυρες της ορθοδοξίας έχουν το όνομα «Νικήτας». Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τον όσιο Νικήτα Στυλίτη Πρεσλαβίας το Θαυματουργό, το Ρώσο, ο οποίος μνημονεύεται μαζί με το Συμεών τον Θαυμαστορείτη (24 Μαΐου) δεν πρέπει να συγχέεται με τον άγιο Νικήτα το Στυλίτη, μαθητή του αγίου Συμεών του Στυλίτη (1η Σεπτεμβρίου), τοπικού ερημίτη της Καππαδοκίας. Για τον άγιο Νικήτα το Στυλίτη δεν έχουμε άλλες αναφορές και πληροφορίες πλην του ναού που είναι αφιερωμένος σε αυτόν στην κοιλάδα του Κιζίλ Τσουκούρ. Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 1/6

2 2.2. Η λατρεία του Στυλίτη Νικήτα στην Καππαδοκία Στην Καππαδοκία, το απόκοσμο τοπίο και οι φυσικοί σχηματισμοί του ηφαιστειακού πετρώματος σε κώνους και κοιλότητες, όπως και η ευκολία στη διαμόρφωση του μαλακού υλικού βοήθησαν στην απομόνωση των ασκητών. Οι στυλίτες ειδικότερα βρήκαν έναν ιδεώδη τόπο αναχωρητισμού και γι αυτό η περιοχή βρίθει μνημείων, παρεκκλησιών και ερημητηρίων, τα οποία ελλείψει γραπτών πηγών δεν είναι πάντοτε δυνατό να ταυτοποιηθούν. Το ερημητήριο του Στυλίτη Νικήτα είναι ένα από τα λίγα που αναγνωρίζονται με ευκολία. Ο Jerphanion είχε διαπιστώσει μια ιδιαίτερη λατρεία του Συμεών του Στυλίτη στην περιοχή από την ύπαρξη ενός ναού με αρκετές σκηνές από τη ζωή του αγίου στην άλλη πλευρά του Ακ Τέπε. Σε επιγραφή που βρίσκεται στο μνημείο ο Νικήτας, ο οποίος χαρακτηρίζεται «στυλίτης», επικαλείται τον Συμεών ως πρότυπο. Το ζήτημα είναι ότι η ύπαρξη στυλίτη προϋποθέτει την ύπαρξη «στύλου». Για τι «στύλο» όμως πρόκειται στην προκειμένη περίπτωση; Οι απότομα υψωμένοι βράχοι του διαβρωμένου εδάφους μπορούν να θεωρηθούν στύλοι, τους οποίους η φύση θέτει στη διάθεση των αναχωρητών. «Στύλος» όμως μπορεί να νοείται και μια οποιαδήποτε κατασκευή με συγκεκριμένο σχήμα, όπως η κολόνα του Θεοδοσίου και του Αρκαδίου στην Κωνσταντινούπολη, το 13ο αιώνα, που χρησίμευσε στον άγιο Στέφανο. 3 Η έννοια της «κολόνας» πολλές φορές διευρύνεται και χρησιμοποιείται για φυσικούς σχηματισμούς, ενώ ένα κελί στην κορυφή κάποιου σχηματισμού μετατρέπεται σε «εγκλειστήριο στύλο» και τότε ο στυλίτης είναι inclusus ή «έγκλειστος» αυτός ο χαρακτηρισμός θα μπορούσε να ισχύει και στην περίπτωση του Στυλίτη Νικήτα, δεδομένης της θέσης του ερημητηρίου του, όπως περιγράφεται στα επόμενα. 3. Χρονολόγηση του ναού στο Κιζίλ Τσουκούρ Η χρονολόγηση της κατασκευής του ναού είναι ασαφής και τοποθετείται αναγκαστικά πριν από την περίοδο της Εικονομαχίας, δεδομένου ότι και ο εικονογραφικός διάκοσμος είναι αυτής της περιόδου. Η Rodley πιθανολογεί ότι ο ναός είναι από τους παλαιότερους της περιοχής. 4 Η Τhierry υποστηρίζει το δεύτερο μισό του 7ου ή την αρχή του 8ου αιώνα σε ό,τι αφορά τον εικονογραφικό διάκοσμο, άρα η εκσκαφή του μνημείου είναι προγενέστερη. Έχουν χαθεί στοιχεία που θα τεκμηρίωναν με σιγουριά την αρχαιότητα του συμπλέγματος. Ο ναός παρουσιάζει και ενδιαφέρον από ιστορική άποψη, καθώς ο κτήτοράς του στην επιγραφή στο εσωτερικό του τιτλοφορείται «κλησουριάρχης». Η αναφορά στο θεσμό του κλεισουράρχη και κατ επέκταση της κλεισαρχίας και της κλεισούρας συνηγορεί, σύμφωνα με τα επιχειρήματα των μελετητών, της χρονολόγησης της εκσκαφής του ναού πριν από τα τέλη του 7ου αιώνα. 5 Όμως αυτές οι παρατηρήσεις αφορούν την αρχική μορφή του μνημείου. Ορισμένες από τις πολύ εκτενείς παρεμβάσεις που διπλασίασαν το χώρο, καθώς και το άνοιγμα-δίοδος στην αψίδα χρονολογούνται πολύ αργότερα, ίσως και στα μισά του 20ού αιώνα, όταν η περιοχή ξανακατοικήθηκε από χωρικούς που χρησιμοποίησαν το χώρο για στάβλο και αποθήκη τροφής. 4. Ιστοριογραφική έρευνα για το μνημείο Ο G. de Jerphanion δεν κάνει αναφορά στο μνημείο. Εξαιρετικά λεπτομερής ωστόσο είναι η περιγραφή των επισκέψεων του G. P. Schiemenz το 1959, 1965 και 1967: «Ανακαλύψαμε τυχαία την εκκλησία στις 25 Σεπτεμβρίου Στις 9-10 Αυγούστου 1965 έπειτα από πολύωρες αναζητήσεις την ξαναβρήκαμε και τη μελετήσαμε διεξοδικά. Μια τρίτη επίσκεψη στις 15 Αυγούστου 1967 αποσαφήνισε αναπάντητα έως τότε ερωτήματα, όμως είχαν γίνει εν τω μεταξύ μικρές ζημιές, κατά τις οποίες μερικές λεπτομέρειες χάθηκαν». 6 Όπως αναφέρει ο Schiemenz, πρώτος ο Budde δημοσίευσε μια φωτογραφία, το 58, του θολωτού νάρθηκα. Το σχόλιο περιορίζεται σε μια πολύ γενική αναφορά στον τόπο, η οποία δεν επιτρέπει στην πραγματικότητα να εντοπιστεί ο ναός. 7 Την ίδια εποχή με τον Schiemenz φαίνεται ότι μελετούν το μνημείο ο Michel και η Nicole Thierry, κυρίως τις επιγραφές του. 8 Συνεχίζουν και τις επόμενες δεκαετίες αναφέρουν μάλιστα ότι το 1987 ανοίχτηκε το μονοπάτι που οδηγεί στους τρεις κώνους, ένας από τους οποίους είναι αυτός του Στυλίτη Νικήτα. Η Catherine Jolivet-Lévy περιλαμβάνει αργότερα το μνημείο Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 2/6

3 στις συγκριτικές αναφορές της, βασιζόμενη κυρίως στα στοιχεία των προηγούμενων Περιγραφή του ναού Ο ωώδης βράχος στον οποίο βρίσκεται ο ναός του Στυλίτη Νικήτα είναι σε μικρής κλίσης ανηφορικό έδαφος με προσανατολισμό από δυτικά προς βόρεια. Περιλαμβάνει τρεις κοιλότητες. Οι δύο από αυτές βρίσκονται στο ύψος του εδάφους και η τρίτη είναι στην κορυφή του βράχου. Ο ναός που είναι αφιερωμένος στον Στυλίτη και το παρεκκλήσι βρίσκονται στο πρώτο επίπεδο, ενώ στην κορυφή υπάρχει το ερημητήριο. Η μεγαλύτερη από αυτές τις κοιλότητες είναι ο ναός του Στυλίτη Νικήτα, η οποία αναφέρεται από τους ντόπιους και με την ονομασία «Üzümlü kilise του Κιζίλ Τσουκούρ», δηλαδή «εκκλησία των σταφυλιών της κόκκινης κοιλάδας» σε αντιδιαστολή με το Üzümlü kilise βορειότερα, στη Ζέλβη. Η ονομασία αυτή οφείλεται στον εσωτερικό διάκοσμο με τα σταφύλια. Πρόκειται για μια μικρή μονόκλιτη βασιλική που, στην αρχική μορφή της, απαρτίζεται από τα βασικά τρία μέρη: από νάρθηκα, κυρίως ναό και ιερό με μία αψίδα. Οι χώροι είναι λαξευμένοι με προσανατολισμό από τη δύση (η είσοδος) προς την ανατολή (η αψίδα) Νάρθηκας Στην εκκλησία εισέρχεται κανείς από μία καμάρα λαξευμένη σε μια ορθογώνια διαμορφωμένη πρόσοψη, λίγο στενότερη από το νάρθηκα που ακολουθεί. Ο Schiemenz αναφέρει ότι πρέπει να βρισκόταν εκεί μια ξύλινη κατασκευή, γιατί υπάρχουν οπές στύλων. 10 Το τόξο εισόδου έχει 55 εκ. πάχος και 1,53 μ. πλάτος. Ο επισκέπτης μπαίνει πρώτα σε έναν περίπου τετράγωνο νάρθηκα με διαστάσεις 1,90 μ. πλάτος και 1,80 μ. μήκος. Η οροφή είναι λαξευμένη σε καμάρα και στο μέσο το ύψος φτάνει περίπου τα 2,30 με 2,35 μ., ενώ οι τοίχοι φτάνουν σε ανώτερο ύψος 1,80 μ. ανάλογα με τις διακυμάνσεις του εδάφους. Ένα μεγάλο αρκοσόλιο στα αριστερά καλύπτει όλη τη βόρεια πλευρά του χώρου αυτού με 97 εκ. βάθος και 1,50 μ. πλάτος. Λόγω μετατροπών το σχήμα του αρκοσόλιου είναι αρκετά κατεστραμμένο. Ο πίσω τοίχος στο ύψος των 85 εκ. φέρει ένα επιπλέον κοίλωμα. Το αρκοσόλιο φαίνεται ότι προοριζόταν για τάφος του αγίου, καθώς ήταν κοινή πρακτική των ασκητών της περιοχής να ετοιμάζουν τους τάφους τους οι ίδιοι Κυρίως ναός Το πέρασμα, 70 εκ. πλάτους, από τον ένα χώρο στον άλλο σχηματίζει μία καμάρα που αφήνει ένα τόξο προς εικονογράφηση. Είναι όμως αρκετά κατεστραμμένο το σημείο, ώστε να μην είναι δυνατό να ξέρουμε το αρχικό ύψος. Ο κυρίως ναός είναι αρκετά μεγαλύτερος, ορθογώνιος, με τη βόρεια πλευρά αισθητά διευρυμένη. Ουσιαστικά όλος ο βόρειος τοίχος έχει λαξευτεί διευρύνοντας με αυτόν τον τρόπο το χώρο περίπου στη διπλή του έκταση. Ο χώρος του κυρίως ναού έχει μήκος 2,75 με 2,8 μ. Προοδευτικά ο χώρος πλαταίνει από τα δυτικά προς τα ανατολικά, καθώς από 2,25 μ. φτάνει έως και 3,5 μ. Το ίδιο και το ύψος: από δυτικά προς ανατολικά ξεκινάει από τα 3,1 μ. και φτάνει σχεδόν τα 3,35 μ. Το παράπλευρο δωμάτιο, με επίπεδη οροφή, είναι διαστάσεων 3 μ. από τα βόρεια προς τα νότια και από ανατολικά προς δυτικά έχει 2 μ. πλάτος και 1,9 μ. ύψος. Στο μέσο του βόρειου τοίχου υπάρχει μια μεγάλη κόγχη μεταξύ δύο μικρότερων. Χαρακτηριστικό του κυρίως ναού είναι οι πλευρές της θολωτής οροφής που συνεχίζουν ουσιαστικά έως το έδαφος σχηματίζοντας τοίχους Ο χώρος του ιερού Ανάμεσα στον κυρίως ναό και στην κόγχη της αψίδας μεσολαβεί ένα τόξο με ύψος 2,25 μ. Το πέρασμα είχε πλάτος περίπου 1,10 μ., αλλά και αυτό είναι αρκετά κατεστραμμένο σήμερα. Στο ιερό δεν έχει βρεθεί Αγία Τράπεζα. Προχωρώντας στην αψίδα, η οποία ήταν αρχικά ημικυκλική, με πλάτος 2,20 με 2,29 μ. και βάθος 1,80 μ., ο επισκέπτης διαπιστώνει ότι και εδώ οι επεμβάσεις στη βόρεια πλευρά συνεχίζονται αλλοιώνοντας την αρχική μορφή του χώρου και διευρύνοντας την αψίδα σε έναν περίπου ορθογώνιο, αποθηκευτικό όπως όλα δείχνουν χώρο. Και εδώ, όπως στον κυρίως Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 3/6

4 ναό, έχει προστεθεί ένα παράπλευρο δωμάτιο, με επίπεδη οροφή και τρεις κόγχες στο βόρειο τοίχο. Χάρη στα ευρήματα θεωρείται ότι ο χώρος χρησιμοποιήθηκε κατά τα νεότερα χρόνια ως στάβλος. Στο νότιο μέρος της αψίδας, απέναντι από αυτή τη διεύρυνση, ένα άνοιγμα στην εξωτερική πλευρά του κώνου έγινε είσοδος στο στάβλο. Το ιερό έχει σήμερα ύψος 3,10 μ. περίπου. Το γεγονός ότι ο χώρος αυτός είναι πιο χαμηλός από το νάρθηκα έχει δώσει στην Thierry την αφορμή να κάνει λόγο για «αρχιτεκτονικό παιχνίδι των θόλων και των μεταβάσεων ανάμεσα στα τρία μέρη του ναού: νάρθηκα, κυρίως ναό και αψίδα». 11 Σύμφωνα με την άποψη της ίδιας ερευνήτριας, η ιδιαιτερότητα αυτή επισημαίνεται ως βασικό στοιχείο του μνημείου ως προς την οργάνωση του χώρου αλλά και του εικονογραφικού προγράμματος. 6. Άλλα μνημεία στον περιβάλλοντα χώρο Στο εξωτερικό του κώνου, προς το νότο, υπάρχει μια κοιλότητα λαξευμένη, εν πολλοίς σήμερα διαβρωμένη, και μέσα σε αυτή μία μικρότερη με κατεύθυνση προς την ανατολή. Όπως και οι άλλες κοιλότητες στους κώνους μπορούμε να υποθέσουμε πως αποτέλεσαν τόπους απόθεσης προσφορών των πιστών που συνέρρεαν για να βρεθούν κοντά στους ασκητές. Ανατολικά του κώνου βρίσκεται ακόμα ένα μικρό παρεκκλήσι. Αυτό είναι μονόχωρο, περίπου τετράγωνο, με επίπεδη οροφή και στο βάθος έχει μια λαξευτή αψίδα. Μικρότερα κοίλα, λαξευτά πάντα, στο χώρο της αψίδας, αλλά και κοντά σε αυτή, είχαν μάλλον χρηστικό χαρακτήρα. Ένας μεγαλύτερος κώνος στα δυτικά του προηγούμενου φαίνεται να έχει ακόμα δύο λαξευτές στο βράχο εισόδους, οι οποίες είναι σήμερα απρόσιτες, σε μεγάλο ύψος πάνω από το έδαφος. Τα σημάδια της διάβρωσης δείχνουν ότι το τοπίο έχει αλλάξει πολύ και το έδαφος βρισκόταν κάποτε στο ίδιο επίπεδο με τις εισόδους. Τέλος, στην κορυφή του κώνου όπου βρίσκεται το ερημητήριο του Νικήτα μια πλευρά του βράχου έχει πέσει αποκαλύπτοντας στην επίπεδη οροφή μια ορθογώνια κοιλότητα με λαξευμένο ένα μεγάλο λατινικό σταυρό, ορατό και από το έδαφος. Αυτός ο χώρος σήμερα δεν είναι προσβάσιμος. Η Lyn Rodley προτείνει ως πιθανό αρχικό τρόπο πρόσβασης μια εξωτερική σκάλα λαξευμένη στο βράχο, 12 κάτι που υποστηρίζει και ο Schiemenz αναφερόμενος και σε ένα αυλάκι μες στο βράχο. Η Τhierry το 1994 επιβεβαιώνει την αδυναμία πρόσβασης χωρίς σκαλωσιά. 7. Αποτίμηση Το σύνολο των τριών αυτών κοιλοτήτων στους βράχους μοιάζει να είναι ένας ιδανικός όσο και χαρακτηριστικός τόπος αναχωρητισμού. Το ερημητήριο του Στυλίτη Νικήτα, όπως εκείνο του μοναχού Συμεών στη Ζέλβη, είναι σε σημεία δυσπρόσιτα στην κορυφή του κώνου. Ο ίδιος ο ναός του Στυλίτη Νικήτα είναι ένα τυπικό δείγμα μονόκλιτης βασιλικής του πρώιμου Μεσαίωνα (τέλη 7ου αρχές 8ου αι.), που είναι όμοια σε διάταξη χώρων και τάξη μεγέθους με τον Άγιο Συμεών στη Ζέλβη αλλά και με άλλους ναούς της περιοχής. Θεωρείται ότι είναι από τα πρωιμότερα λαξευτά μνημεία της Καππαδοκίας. Το παρεκκλήσι δίπλα στο ναό είναι επίσης κάτι συνηθισμένο στην ευρύτερη περιοχή σε άλλες περιπτώσεις το παρεκκλήσι ενώνεται με τον κυρίως ναό όπως στο ναό των Σαράντα Μαρτύρων στη Σόβεσο ενώ εδώ παραμένει σε μικρή απόσταση. 1. Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ Στη Ζέλβη βρίσκεται μοναστικό συγκρότημα που λειτούργησε από τον 5ο έως και το 10ο αιώνα και ξανακατοικήθηκε από χωρικούς στα μέσα της δεκαετίας του Το παράδειγμα αυτό αναφέρεται στα σχόλια του Schiemenz για το μνημείο στο Κιζίλ Τσουκούρ. Βλ. Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 4/6

5 4. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Γενικά έχει επικρατήσει ότι η εμφάνιση του θεσμού της κλεισαρχίας χρονολογείται περί τα τέλη του 7ου αιώνα. Βασικό επιχείρημα είναι η αναφορά στο Χρονικό του Θεοφάνη ενός κλεισουράρχη (κατά το έτος 695) που ονομαζόταν Γρηγόριος Καππαδοκεύς. Για περισσότερα στοιχεία βλ. Thierry, N., Haut moyen âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ Για τη χρονολόγηση στα μέσα του 9ου αι. βλ. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ Thierry, N. M., Ayvali Kilise ou pigeonnier de Güllu Dere: Église indédite de Cappadoce, Cahiers archéologiques 15 (1965), σελ , επιγραφές σελ. 99, 100, 128 Thierry, N., Enseignements historiques de lʹarchéologie cappadocienne, Travaux et mémoires 8 (1981), σελ , επιγραφές από το Κιζίλ Τσουκούρ, σελ. 507, και τη Ζέλβη, σελ Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l'abside et de ses abords (Paris 1991), σελ Schiemenz, G. P., Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 18 (1969), σελ Thierry, N., Haut moyen-âge en Cappadoce 2 (Paris 1994), σελ Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ Βιβλιογραφία : Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Jolivet-Lévy C., La Cappadoce. Mémoire de Byzance, Paris 1997 Jolivet-Lévy C., La Cappadoce médiévale, Paris 2001 Flusin Bernard, "Syméon et les philologues, ou la mort du stylite", Jolivet-Lévy C., Sodini J.-P. (επιμ.), Les saints et leur sanctuaire: textes, images et documents, 1993 Paris, Byzantina Sorbonensia 11, 1-23 Schiemenz G. P., "Die Kapelle des Styliten Niketas in den Weinbergen von Ortahisar", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 18, 1969, Thierry M., Haut moyen-âge en Cappadoce. Les églises de la région de Ģavuşin, 1-2, Paris 1994 Δικτυογραφία : Cultural Details of Nevşehir. Zelve Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 5/6

6 GOEREME. Γλωσσάριo : αρκοσόλιο, το (ή ταφικό διαμέρισμα) (λατ. arcosolium). Είδος τάφου διαμορφωμένου σε αβαθή τοξωτή κόγχη. Το κάτω τμήμα του είναι κτιστό ή λαξευμένο στο βάθος του τοίχου (solium), ενώ το πάνω είναι ένα αβαθές τόξο (arcus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. κλεισαρχία, η Βυζαντινός στρατιωτικός και διοικητικός όρος. Η κλεισαρχία είναι μεγάλη μονάδα του θεματικού στρατού, μόνιμα εγκατεστημένη στα επικίνδυνα περάσματα, για τη φύλαξη των οποίων είχε την ευθύνη. Εμφανίστηκε λόγω των αναγκών υπεράσπισης των ανατολικών συνόρων και αρχικά, μέχρι τον 9ο αιώνα, είχε καθαρά στρατιωτικό χαρακτήρα. κλεισούρα, η (clausura) Βυζαντινός στρατιωτικός όρος. Η κλεισούρα, αρχικά ορεινό πέρασμα, από τον 7ο αιώνα και εξής είναι η στρατιωτική μονάδα που ασχολείται με την άμυνα του περάσματος. Κατ επέκταση, ο όρος χρησιμοποιείται για μικρότερη (από το θέμα) διοικητική-στρατιωτική ενότητα. Η μόνιμη έδρα της βρισκόταν σε δύσβατη συνοριακή περιοχή και μπορούσε να είναι οικονομικά και διοικητικά ανεξάρτητη από το στρατηγό του θέματος. Θεωρείται εξέλιξη της τούρμας. κλεισουράρχης, ο Επίσης, κλεισουριάρχης. Βυζαντινός όρος για το διοικητή κλεισούρας ή κλεισαρχίας. Η τελευταία ήταν στρατιωτική μονάδα με καθήκον την άμυνα ορεινού περάσματος ο όρος χρησιμοποιείται επίσης για να δηλώσει διοικητική μονάδα μικρότερη από το θέμα. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. Δημιουργήθηκε στις 11/1/2017 Σελίδα 6/6