ΔΕΝ ΘΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΣΕ ΙΣΩΣ ΥΠΕΡΒΟΛΗ να

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓH ΔΕΝ ΘΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΣΕ ΙΣΩΣ ΥΠΕΡΒΟΛΗ να ισχυρισθεί κανείς ότι η ιστορία του 20ού αιώνα δεν είναι μόνο η ιστορία των τεχνολογικών επιτευγμάτων ή των δύο παγκόσμιων καταστροφικών πολέμων, αλλά και η ιστορία του «κοινωνικού ανθρώπου». Κοινωνική διαμαρτυρία, κοινωνικές επαναστάσεις, πόλεμοι, κοινωνικά κινήματα συνέβαλαν στην συγκρότηση του «κοινωνικού» δίπλα στην οικονομία και τους φορείς της που ανέδειξε ο 19ος αιώνας και αποκρυσταλλώθηκε στην θεσμοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, την οργάνωση και ανάδειξη του κοινωνικού κράτους, την διατύπωση κοινωνικών πολιτικών και γενικότερα την κατίσχυση ενός «κοινωνικού συμβολαίου» όπου το οικονομικό κίνητρο της μεγιστοποίησης του κέρδους συμβιβάστηκε με την ανάγκη νομιμοποίησης του συνολικού παραγωγικού συστήματος, την κοινωνική ειρήνη και τον ταξικό συμβιβασμό. Το εργαλείο για την εδραίωση της γενικής ισορροπίας ήταν η αναδιανομή ή δευτερογενής διανομή του εισοδήματος μέσα από την φορολογία και τον μηχανισμό της πολιτικής επιλογής. Η γενική ισορροπία του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος του 20ού αιώνα εκφράστηκε θεσμικά και λειτουργικά μέσα από την συγκρότηση και δράση του κοινωνικού κράτους. Υποστηρίχτηκε από «μερικότερες ισορροπίες», μονιμότερου ή συγκυριακού χαρακτήρα, όπως την ύπαρξη του φορντικού τεχνολογικού και εργασιακού μοντέλου, την επικυριαρχία του έθνους-κράτους, τη λειτουργία της πυρηνικής οικογένειας με τον άνδρα-τροφοδότη, την ύπαρξη έντονα θετικής δημογραφικής πυραμίδας, την πλήρη ή σχεδόν πλήρη απασχόληση, την οργάνωση και εκπροσώπηση της εργασίας μέσα από τα συνδικάτα. Οι «μερικές ισορροπίες» του 20ού αιώνα επέτρεψαν και διαμόρφωσαν αντίστοιχες κοινωνικές πολικές και δομές όπως τα συστήματα απασχόλησης και κοινωνικής ασφάλισης, τα συστήματα υγείας και πρόνοιας, τις πολιτικές για την οικογένεια, το παιδί και την εκπαίδευση, την στέγαση κ.ά. που είχαν ως τελικό σκοπό την προστασία του συντελεστή εργασία στην οικονομική διαδικασία και των εργαζο-

2 12 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ μένων από κοινωνικούς κινδύνους. Παράλληλα σηματοδότησαν το πέρασμα σε μια άλλη αντίληψη για το καπιταλιστικό σύστημα που δεν ορίζονταν μόνο με τα στενά οικονομικά κριτήρια των ρυθμών συσσώρευσης, ανάπτυξης και κερδών, αλλά και με κοινωνικούς όρους(οργανωμένος καπιταλισμός, κοινωνική οικονομία της αγοράς για τις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης, «σοσιαλισμός» για τους Σκανδιναβούς κ.ά.) που στόχευαν στην πληρέστερη κάλυψη των κοινωνικών αναγκών των πολιτών. Από την δεκαετία του 1980, ωστόσο, σημειώνεται μια προϊούσα, ιδεολογική και πρακτική, αμφισβήτηση της γενικής ισορροπίας που επιταχύνθηκε από την κατάρρευση του αντίπαλου δέους, του υπαρκτού σοσιαλισμού και από το κύμα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης που προκάλεσε η τάση για υπερσυσσώρευση και υπερκέρδη ενός όχι μόνο χρηματοοικονομικού αλλά και παραγωγικού καπιταλισμού που επεκτάθηκε σε όλη την υδρόγειο συμπαρασύροντας μαζί του στην τροχιά της οικονομικής ανάπτυξης και χώρες της πρώην υπανάπτυξης που διεκδικούν έναν αυτόνομο πλέον ρόλο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Ταυτόχρονα, αλλαγές στις οικονομικές, κοινωνικές, δημογραφικές και οικογενειακές δομές ανατρέπουν τις μερικές ισορροπίες που στηρίχτηκαν και λειτούργησαν κοινωνικό κράτος και κοινωνικές πολιτικές με συνέπεια να αυξάνει η αμφισβήτηση του «κοινωνικού συμβολαίου» του 20ού αιώνα. Αυτές τις ραγδαίες και συνεχιζόμενες αλλαγές στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής και προστασίας προσπαθεί να αποτυπώσει και να ερμηνεύσει ο παρών τόμος. Πρόκειται για συλλογή άρθρων, μελετών και ερευνών του συγγραφέα, που έχουν δει το φως της δημοσιότητας μεταξύ 1993 και Κεντρικός άξονας προβληματισμού αναδεικνύεται το νέο τοπίο κοινωνικής πολιτικής στις αρχές του 21ού αιώνα και η ανάγκη για αντίστοιχες αλλαγές στην Ελλάδα. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στην αναζήτηση και ερμηνεία της διεθνούς εμπειρίας, ιδίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συνθήκες της σημερινής οικονομικής κρίσης έχουν αλλάξει ριζικά πολλά από τα δεδομένα στη βάση των οποίων γράφτηκαν αυτά τα κείμενα. Πολλές διαπιστώσεις ή συνθήκες ίσως να μην ισχύουν πλέον ή να έχουν αποδειχθεί λάθος. Ωστό-

3 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 13 σο όλα τα κείμενα του βιβλίου υποστηρίζουν ότι η κοινωνική πολιτική πρέπει να συνεχίζει να παραμένει πολιτική για την κοινωνία και τους ασθενέστερους οικονομικά πολίτες. Και πολιτική σημαίνει υπεράσπιση αξιών και κοινωνικών συμφερόντων Η διατήρηση της ουσίας και του βασικού περιεχομένου του κοινωνού κράτους πρέπει να παραμείνει στον πυρήνα των όποιων αναζητήσεων. Οι αλλαγές και μεταρρυθμίσεις πρέπει να επιχειρούνται σε αυτήν την κατεύθυνση και να επιβεβαιώνουν τις αρχές της κοινωνικής αλληλεγγύης και δικαιοσύνης μέσω της αναδιανομής του εισοδήματος. Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το Πρώτο Μέρος, κάτω από τον τίτλο Αναλύσεις, περιλαμβάνει επιστημονικά άρθρα και μελέτες, αποτελέσματα αναλυτικής έρευνας και βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης, που αποτελούν συμβολές στη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία. Το Δεύτερο Μέρος, με τον υπότιτλο Παρεμβάσεις, Θέσεις, Προτάσεις αποτελείται από δημοσιευμένα και αδημοσίευτα κείμενα, που παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν σε εκδηλώσεις δημοσίου διαλόγου, συνέδρια, ημερίδες, και υποδεικνύουν συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής και μέτρα που οφείλουν να ληφθούν σε πρακτικό επίπεδο. Δηλαδή, είναι κείμενα προσανατολισμένα στην πράξη και τον σχεδιασμό της κοινωνικής πολιτικής. Το πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους με τίτλο Αναζητώντας το νέο κοινωνικό κράτος είναι εισαγωγικού χαρακτήρα. Προδημοσιεύτηκε το 1999 και συμπληρώθηκε πρόσφατα για τις ανάγκες της παρούσας έκδοσης. Θέτει το πλαίσιο θεωρητικής ανάλυσης και κατανόησης του σύγχρονου κοινωνού κράτους και διαγράφει το περίγραμμα των κύριων στρατηγικών και αναζητήσεων για την μεταρρύθμισή του τα τελευταία είκοσι χρόνια. Το δεύτερο κείμενο Οι Μεγάλοι Αναπροσανατολισμοί του Κράτους Πρόνοιας, αναφέρεται στις μεγάλες αλλαγές στα σύγχρονα κράτη πρόνοιας. Είναι ένα θεωρητικό κείμενο που περιγράφει συνοπτικά τις κατευθύνσεις στις οποίες κινούνται οι μεταρρυθμίσεις που εξελίσσονται στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο. Πρόκειται για μία από τις πολλές θεωρητικές προσεγγίσεις που διατυπώθηκαν για να ερμηνεύσουν αυτές τις αλλαγές και προτάθηκε από τον Maurizio Ferrera.

4 14 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Το τρίτο κείμενο με τίτλο Νέες προσεγγίσεις στην κοινωνική πολιτική, είναι η κεντρική εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο που οργάνωσε η Ελληνική Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον Μάιο του 2003, στα Ιωάννινα. Πρόκειται για τη σύνθεση και σύνοψη μιας εκτεταμένης Έκθεσης, που συνέγραψε διεθνής ομάδα εμπειρογνωμόνων υπό το συντονισμό του συγγραφέα. Στόχος του κειμένου είναι να συζητήσει και να εντοπίσει τις εξελίξεις και την πορεία του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου, κάτω από το φως της ευρείας χρησιμοποίησης της Ανοιχτής Μεθόδου Συντονισμού στα πεδία των συντάξεων και της κοινωνικής ενσωμάτωσης, καθώς και το ρόλο των κοινωνικών δικαιωμάτων ενόψει ψήφισης του Ευρωπαϊκού Συντάγματος. Η βασική διαπίστωση που προκύπτει είναι ότι παρά τη θεσμική κοινωνικοπολιτική διαφορετικότητα που επικρατεί στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι προκλήσεις και η συμφωνία των κρατών-μελών για κοινή αντιμετώπιση με την υιοθέτηση κοινών στόχων προωθούν, αργά αλλά σταθερά, ένα κοινό ευρωπαϊκό κοινωνικό προφίλ. Το τέταρτο κείμενο με τίτλο Η Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού. Ένα συμπληρωματικό εργαλείο για τον Εκσυγχρονισμό του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου εξετάζει λεπτομερώς την Ανοικτή Μέθοδο Συντονισμού (ΑΜΣ) ως συμπληρωματικό εργαλείο Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Πολιτικής, στα πεδία της απασχόλησης, της κοινωνικής ενσωμάτωσης και των συντάξεων, και αξιολογεί τα αποτελέσματα εφαρμογής της σε αυτούς τους τομείς. Απέναντι σε μια συντηρητική ερμηνεία της ΑΜΣ ως απλής μεταφοράς καλών πρακτικών, στο παρόν κείμενο υπογραμμίζεται ο δυναμικός της χαρακτήρας ως συμφωνίας σε κοινούς, μετρήσιμους στόχους, καθώς και η συμμετοχική της διάσταση, δηλ. η εκπροσώπηση όλων των κοινωνικών δυνάμεων και κοινωνικών εταίρων στον καθορισμό και την υλοποίηση των κοινών στόχων. Σε μια αισιόδοξη προοπτική και εφόσον υπάρξει πολιτική βούληση για θεσμική ενσωμάτωση, η ΑΜΣ θα μπορούσε να οδηγήσει σε θετικά αποτελέσματα στον ευρωπαϊκό κοινωνικό χώρο, συμβάλλοντας στη συγκρότηση ενός νέου Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου στη βάση της διαφορετικότητας.

5 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 15 Το πέμπτο κείμενο με τίτλο Κοινωνικός φεντεραλισμός, Επικουρικότητα και Ανοικτή Μέθοδος Συντονισμού, αναφέρεται στη συζήτηση που έχει ανοίξει για το μέλλον της κοινωνικής Ευρώπης. Το βασικό ερώτημα που τίθεται είναι αν φεντεραλιστικές κοινωνικές δομές μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση ή συνιστούν απειλή για το κράτος πρόνοιας. Με στατιστικά στοιχεία αποδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη οργάνωση των κρατών πρόνοιας δεν έχει σχέση με την ποιότητα και το μέγεθος των κοινωνικών θεσμών τους. Αναλύοντας την Ανοικτή Μέθοδο Συντονισμού που υιοθετήθηκε στην Ε.Ε. ως ένα «ήπιο» συμπληρωματικό εργαλείο άσκησης κοινωνικής πολιτικής, το άρθρο διαπιστώνει ότι, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, αυτή η μέθοδος μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά τη δημιουργία και τη λειτουργία αποκεντρωμένων κοινωνικών δομών, χωρίς να επηρεαστεί ο χαρακτήρας του ευρωπαϊκού προτύπου, με όσες μορφές αν εμφανίζεται αυτό. Το έκτο κεφάλαιο, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Κράτος ή Εθνικές Κοινωνικές Πολιτικές, γράφτηκε το 1993 και αποτελεί αναδημοσίευση. Η χρησιμότητα και η ένταξή του στον παρόντα τόμο έγκεινται στο γεγονός ότι υπογραμμίζει τα αδιέξοδα και τη στασιμότητα της παραδοσιακής μεθόδου της κοινωνικής πολιτικής που χρησιμοποιούσε η Κοινότητα έως τα μέσα της δεκαετίας του 90 και την ανάγκη για νέες ιδέες και πολιτικές. Από αυτή την άποψη αποτελεί την Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Πολιτικής, που είναι απαραίτητη για την κατανόηση των δύο πρώτων κεφαλαίων. Το έβδομο κεφάλαιο, Η Διεθνής Εμπειρία των Μεταρρυθμίσεων στην Κοινωνική Ασφάλιση: Η νέα συναίνεση, γράφτηκε το 2001 και είναι μέρος μιας πιο ολοκληρωμένης έρευνας, που ανατέθηκε από το Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδας στον υποφαινόμενο και στον καθηγητή Σ. Ρομπόλη ενόψει της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα. Έχει ως αντικείμενο τη συγκριτική ανάλυση των ασφαλιστικών μεταρρυθμίσεων στις κυριότερες ευρωπαϊκές χώρες και τις ΗΠΑ. Παράλληλα αναλύει τα μοντέλα κοινωνικής ασφάλισης που προτείνουν διάφοροι διεθνείς οργανισμοί όπως ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα κ.λπ. Τα συμπεράσματα αυτού του κεφα-

6 16 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ λαίου συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι μια συναίνεση διαμορφώθηκε και διαμορφώνεται διεθνώς στο χώρο της κοινωνικής ασφάλισης, όπου δεν ισχύουν πλέον παλαιές αντιπαραθέσεις δημόσιο-ιδιωτικό, κράτος-αγορά, κεφαλαιοποιητικό- αναδιανεμητικό σύστημα κ.λπ. Η ανάλυση αυτού του κεφαλαίου συμβάλλει σημαντικά στην κατανόηση της ασφαλιστικής μεταρρύθμισης που έγινε το 2002 και στην Ελλάδα, αφού πολλές πλευρές της φαίνεται να εμπνέονται από τη διεθνή εμπειρία. Το όγδοο κείμενο με τίτλο Προς μια κοινή αντίληψη για την ποιότητα της εργασίας σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον, επιχειρεί να προσδιορίσει την έννοια της ποιότητας εργασίας. Αφού επισημαίνει τις διαφορετικές προσεγγίσεις που επικρατούν, επιχειρεί μία σύγκριση των θέσεων των διεθνών οργανισμών ΟΟΣΑ, ΔΓΕ, Ε.Ε. Υπογραμμίζει την ανάγκη μίας κοινής κατανόησης και προσέγγισης και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η προσέγγιση του ΔΓΕ είναι η καταλληλότερη, καθώς αντανακλά τις ανθρωπιστικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες της εποχής μας. Στο ένατο κεφάλαιο, Υπερεθνικές Κοινωνικές Πολιτικές: Για μια Παγκόσμια Κοινωνικοπολιτική Συζήτηση, τίθενται και συζητούνται τα κοινωνικά ζητήματα που θέτει η παγκοσμιοποίηση κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες. Προτείνονται πολιτικές για την απόκρουση των επιζήμιων κοινωνικών συνεπειών της παγκοσμιοποίησης και υποστηρίζεται η ανάγκη για μια παγκοσμιοποίηση με ανθρώπινο και κοινωνικό πρόσωπο. Τα επόμενα κείμενα ασχολούνται με την Ελλάδα. Το δέκατο κείμενο με τίτλο Εθνικές προτεραιότητες και Ευρωπαϊκές προκλήσεις στη μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής προστασίας και απασχόλησης στην Ελλάδα , αναφέρεται στο σύστημα κοινωνικής προστασίας και απασχόλησης στην Ελλάδα. Ερευνά την ιστορική εξέλιξη και τη μεταρρυθμιστική δυναμική αυτού του συστήματος τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Υπογραμμίζει την καθυστερημένη και ελλιπή ανάπτυξη του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα, τον ρόλο που διαδραμάτισε η ευρωπαϊκή ενοποίηση, καθώς και τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα που δημιουργήθηκαν. Η υπόθεση εργασίας που υποστηρίζει είναι ότι Ευρωπαϊκές πρωτοβου-

7 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 17 λίες και πολιτικές σε αυτό το πεδίο πέτυχαν μόνο στον βαθμό που τροφοδότησαν την παραπέρα επέκταση των κοινωνικών θεσμών. Αντίθετα, πρωτοβουλίες ευρωπαϊκής προέλευσης απέτυχαν όταν στόχευσαν στη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους. Ιστορικοί, πολιτισμικοί, ιδεολογικοί και θεσμικοί παράγοντες επηρέασαν αποφασιστικά αυτές τις εκβάσεις. Το ενδέκατο κεφάλαιο με τίτλο Η πολιτική των συνταξιοδοτικών μεταρρυθμίσεων στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, είναι μία συγκριτική ανάλυση των πολιτικών για τις ασφαλιστικές μεταρρυθμίσεις στην Νότια Ευρώπη. Με αναλυτική τεκμηρίωση από την υπάρχουσα βιβλιογραφία σχετικά με την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, παρακολουθείται η εξέλιξη των ασφαλιστικών μεταρρυθμίσεων τις τελευταίες δεκαετίες. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι οι ασφαλιστικές μεταρρυθμίσεις σε αυτές τις χώρες δεν καινοτόμησαν ουσιαστικά, αλλά ακλούθησαν την «πεπατημένη οδό». Κοινωνικές πολιτικές και ιδεολογικές αντιστάσεις παρεμπόδισαν ριζοσπαστικές αλλαγές που θα μετέβαλλαν άρδην το ασφαλιστικό καθεστώς των εργαζομένων. Οι όποιοι καινοτόμοι θεσμοί εμφανίστηκαν, προέκυψαν ως αποτέλεσμα συμφωνίας, κυβέρνησης και συνδικάτων. Το συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάλυση, υπογραμμίζει τη θέση ότι σε αυτές τις χώρες οποιαδήποτε απόπειρα μεταβολής του υπάρχοντος συστήματος δεν μπορεί να τελεσφορήσει, χωρίς τη συναίνεση των συνδικάτων. Τέλος το δωδέκατο κείμενο με τίτλο Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και Τοπική Ανάπτυξη: Το διπλό έλλειμμα της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα, εξετάζει τον ρόλο της κοινωνικής οικονομίας και του τρίτου τομέα, καθώς και τη σχέση τους με την τοπική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Με βάση πρόσφατες έρευνες τεκμηριώνεται η θέση ότι ο τρίτος τομέας στη χώρα μας βρίσκεται σε φάση ανάπτυξης. Τα ελλείμματα και οι καθυστερήσεις που παρατηρούνται οφείλονται τόσο σε ιστορικές, κοινωνικές αιτίες, όσο και στην έως πρόσφατα εχθρική στάση του πολιτικού συστήματος στο σύνολο του. Η βασική υπόθεση είναι ότι οι παραδοσιακές αδυναμίες της κοινωνίας των πολιτών και η έλλειψη πρωτοβουλιών για την τοπική ανάπτυξη που χαρακτήριζαν, τουλάχιστον μέχρι πρό-

8 18 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ σφατα, την περίπτωση της Ελλάδας, σταδιακά ξεπερνιούνται. Η κινητήριος δύναμη πίσω από αυτή την αλλαγή είναι ένας εξωτερικός παράγοντας: η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση και της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Κοινωνική Ενσωμάτωση, ευρωπαϊκά προγράμματα και δράσεις και σημαντικές πρωτοβουλίες έχουν αναπτυχθεί σε τοπικό επίπεδο από ΜΚΟ και άλλους φορείς της κοινωνικής οικονομίας, αν και χωρίς ιδιαίτερα αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Ορισμένα επιτυχημένα παραδείγματα που έχουν σημειωθεί αντικατοπτρίζουν τη θετική πορεία αυτής της εξέλιξης, αλλά δεν καθορίζουν όλο το τοπίο. Το Δεύτερο Μέρος του παρόντος τόμου περιέχει παρεμβάσεις, προτάσεις και θέσεις του συγγραφέα σε διάφορα επίκαιρα ζητήματα κοινωνικής πολιτικής. Στην πλειονότητά τους περιέχουν προτάσεις, υποδείξεις, κριτική για άσκηση πολιτικών. Βάση όλων αυτών των παρεμβάσεων είναι η ανάγκη αναμόρφωσης και επαναχάραξης των λειτουργιών του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα, ώστε να προσαρμοστεί στις ανάγκες μιας συνεχώς διαφοροποιούμενης κοινωνίας, στην όξυνση του παγκόσμιου ανταγωνισμού, στις δημογραφικές αλλαγές και στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Στο Σύγχρονο Κοινωνικό Κράτος. Προτάσεις για μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα και την Ευρώπη, που γράφτηκε το 1997, διατυπώνονται με εξαιρετική σαφήνεια οι στόχοι του νέου κοινωνικού κράτους, οι αλλαγές που πρέπει να γίνουν στην Ελλάδα, καθώς και οι προσαρμογές της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής. Αυτές οι αλλαγές οφείλουν να λάβουν χώρα στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεγγύης, της αναδιανομής του κοινωνικού προϊόντος και της ισότητας των πολιτών, της αυξανόμενης κοινωνικής προστασίας και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Προσαρμογή και ευελιξία συνδυασμένες με κοινωνική σταθερότητα και ασφάλεια είναι οι σταθεροί άξονες του νέου κοινωνικού κράτους, που επαναλαμβάνονται σε κάθε κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους του βιβλίου. Σε αυτό το κεφάλαιο υπογραμμίζεται η άποψη ότι οποιαδήποτε μεταρρύθμιση στην Ελλάδα προϋποθέτει αύξηση των κοινωνικών πόρων του κρατικού προϋπολογισμού.

9 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 19 Στο άρθρο Παγκοσμιοποίηση, κοινωνική πολιτική, Ελλάδα: Εννέα θέσεις, υπογραμμίζεται η θέση ότι η παγκοσμιοποίηση απαιτεί ισχυρό κοινωνικό κράτος. Στην περίπτωση της Ελλάδας υποδεικνύεται η στρατηγική τριών στόχων. Ενός επιθετικού και δύο αμυντικών. Ο επιθετικός στόχος ταυτίζεται με τις βαριές επενδύσεις στην εκπαίδευση και τη νέα γενιά. Οι δύο αμυντικοί στόχοι υπογραμμίζουν την ανάγκη οικοδόμησης ενός διχτύου ή διχτύων ασφαλείας για τους «χαμένους» της παγκοσμιοποίησης και ενός αξιόπιστου και βιώσιμου συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, που θα σταθεροποιεί τις κοινωνικές δομές και θα εξασφαλίζει σταθερότητα. Τέλος, προτείνεται μια μεσοπρόθεσμη συμφωνία μεταξύ κυβέρνησης και συνδικάτων, ένας Οδικός Χάρτης πενταετούς διάρκειας, που θα συμβιβάζει τους κοινωνικοπολιτικούς στόχους των συνδικάτων με τις δημοσιονομικές επιφυλάξεις των κυβερνήσεων. Τα τρία επόμενα κείμενα έχουν ως αντικείμενο την Κοινωνική Ασφάλιση. Σημειωτέον ότι γράφτηκαν τις παραμονές ή στη διάρκεια της απόπειρας ασφαλιστικής μεταρρύθμισης το Στο πρώτο, που επιγράφεται Η Κοινωνική Ασφάλιση ως κοινωνικό δικαίωμα: Το πλαίσιο της επικείμενης μεταρρύθμισης, διατυπώνονται προτάσεις για τους στόχους της μεταρρύθμισης της κοινωνικής ασφάλισης. Προτείνεται η δημιουργία ενός μεικτού συστήματος με βάση το υπάρχον διανεμητικό σύστημα PAYG, τη θέσπιση του ρόλου των επαγγελματικών ταμείων και την έκφραση της κοινωνικής αλληλεγγύης προς τους συνταξιούχους μέσα από τη θέσπιση της εθνικής σύνταξης. Ως σημαντικό επιχείρημα αναδεικνύεται η ανάγκη διαφάνειας των πόρων. Τέλος, διαπιστώνεται και εδώ ότι επειδή η αύξηση των εισφορών είναι αδύνατη, θα πρέπει να αυξηθούν οι πόροι από τον κρατικό προϋπολογισμό. Στο κείμενο Οκτώ προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της κοινωνικής ασφάλισης: Τι διδάσκει η διεθνής εμπειρία, προτείνεται με βάση τη διεθνή εμπειρία το πλαίσιο της μεταρρύθμισης και δυνατές επιλογές για τη βιωσιμότητα του συστήματος και την επάρκεια των συντάξεων. Ακόμα μια φορά υπογραμμίζεται εδώ ο όρος της κοινωνικής συναίνεσης ως ουσιαστικής και αναγκαίας προϋπόθεσης επιτυχίας κάθε μεταρρύθμισης στις συντάξεις. Στο Ανισότητες φύλων και κοινωνική

10 20 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ασφάλιση. Τα συμπεράσματα ενός συνεδρίου τίθεται ο προβληματισμός, συζητούνται οι αιτίες και προτείνονται λύσεις για την αποκατάσταση συνθηκών ισότητας μεταξύ των δύο φύλων στο ασφαλιστικό σύστημα της χώρας μας. Ειδικά θέματα κοινωνικής προστασίας, κοινωνικής πολικής ή των προβλημάτων κοινωνικών ομάδων πραγματεύονται τα επόμενα κεφάλαια. Το κείμενο Η χρηματοδότηση της κοινωνικής πρόνοιας και το θεσμικό πλαίσιο του ΕΣΚΦ στην Ελλάδα έχει ως αντικείμενο το πλαίσιο κοινωνικής προστασίας που ψηφίστηκε το Στη βάση της εμπειρίας και των γενικών αρχών των προνοιακών συστημάτων που ίσχυαν στην Ευρώπη, υπογραμμίζεται ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του νέου θεσμικού πλαισίου και επισημαίνονται οι ατέλειες και τα κενά του. Στο κείμενο με τίτλο Κοινωνικό Κράτος, Υγεία, Φάρμακο. Ένα μεθοδολογικό πλαίσιο ένταξης της φαρμακευτικής πολιτικής στις σύγχρονες πολιτικές υγείας και κοινωνικής προστασίας, αφού δίδεται το μεταβαλλόμενο πλαίσιο κοινωνικής προστασίας διεθνώς προτείνονται ορισμένες αρχές στη βάση των οποίων πρέπει να κρίνεται η φαρμακευτική πολιτική στην Ελλάδα. Το κείμενο Κοινωνική ενσωμάτωση των νεοπροσφύγων Ποντίων στη Μητροπολιτική Ελλάδα. Προβλήματα και προτάσεις για την επίλυσή τους αναφέρεται σε μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα, τους πόντιους πρόσφυγες. Αναλύονται τα προβλήματα κοινωνικής ένταξης που αντιμετωπίζουν οι Πόντιοι μετανάστες από την πρώην ΕΣΣΔ με την έλευση και την εγκατάσταση τους στην Ελλάδα. Εξετάζονται οι πολιτικές παρέμβασης που ασκήθηκαν από την πολιτεία και υπογραμμίζονται στη βάση εμπειρικών στοιχείων οι ανεπάρκειες και τα λάθη τους. Τέλος, προτείνονται διορθωτικά μέτρα πολιτικής για τη βελτίωση τα κοινωνικής κατάστασης αυτών των συμπολιτών μας. Στο κείμενο Η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη: Η προβληματική και τα ερωτήματα ενός συνεδρίου τίθενται ο προβληματισμός και η θεματολογία ενός νέου πεδίου όπου αναπτύσσεται η κοινωνική πολιτική και αναφέρονται οι κοινωνικοί στόχοι και ευθύνες που έχουν οι επιχειρήσεις απέναντι στους εργαζόμενους, τους καταναλωτές, το περιβάλλον, τις τοπικές κοινωνίες. Αναλύονται οι μορφές

11 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 21 έκφρασης της κοινωνικής ευθύνης, τα όρια και οι δυνατότητες αυτών των πρωτοβουλιών. Επισημαίνεται, τέλος, η ανάγκη επέκτασης και στην Ελλάδα των πολιτικών αυτών πρακτικών. Τα επόμενα κείμενα ασχολούνται με την Ευρώπη, τους κοινωνικούς της θεσμούς και τις ειδικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν. Εξετάζοντας την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση ως παράδειγμα περιφερειακής παγκοσμιοποίησης, το άρθρο Παγκοσμιοποίηση και κοινωνική ρύθμιση στο παράδειγμα της Ευρωπαϊκής ενοποίησης επισημαίνει ότι παρά τις ελλείψεις και τις καθυστερήσεις στην οργάνωση του κοινωνικού χώρου, η Ευρώπη σε σύγκριση με άλλες οικονομικές ενότητες μπορεί να θεωρηθεί ως πετυχημένο παράδειγμα παγκοσμιοποίησης με κοινωνική ευθύνη. Η ίδια επισήμανση ισχύει στο παράδειγμα της διεύρυνσης της Ε.Ε. προς την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, που αποτελεί αντικείμενο του επόμενου άρθρου Οι κοινωνικές επιπτώσεις της διεύρυνσης. Εδώ υπογραμμίζεται ότι η μεταφορά και μεταφύτευση του κοινωνικού κοινοτικού κεκτημένου στις νέες χώρες όχι μόνο προστατεύει την EE-15 από την απειλή του κοινωνικού ντάμπιγκ, αλλά δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για κοινωνική ρύθμιση και παρέμβαση στις οικονομικές διαδικασίες της ενοποίησης συνολικά. Στο κείμενο Η βιώσιμη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στην Ε.Ε. αναλύονται ο στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για βιώσιμη κοινωνική περιβαλλοντική και οικονομική ανάπτυξη, καθώς και η ανακοίνωση της Επιτροπής για την κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων. Στην περίπτωση της Ελλάδας διαπιστώνεται ο μικρός βαθμός δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων σε αυτό τον τομέα, καθώς και η δυσπιστία των ελλήνων πολιτών στις όποιες πρωτοβουλίες τους. Συμπληρωματικά με τα προηγούμενα κεφάλαια στο άρθρο με τίτλο Η κοινωνία της γνώσης και κοινωνική προστασία, αναπτύσσονται ορισμένες ιδέες για το προφίλ και τις επιπτώσεις που έχει η ανάδυση της κοινωνίας της γνώσης στην κοινωνική προστασία. Η βασική ιδέα που προβάλλεται είναι ότι η προτεινόμενη αρχή της ευελιξίας στην οικονομία της γνώσης προϋποθέτει τη σταθερότητα των κοινωνικών σχέσεων και αυξημένη κοινωνική προστασία. Η ευελιξία δεν πρέπει να οδηγεί σε μειώσεις μισθών ή του επιπέδου κοινωνική προστα-

12 22 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ σίας, αλλά να είναι μια ευελιξία που ενισχύει τις καινοτόμες μορφές εργασίας και τις διαρθρωτικές μεταβολές. Αυτή η προοδευτική ευελιξία απαιτεί κοινωνική σταθερότητα, σταθερότητα εισοδημάτων και βαριές επενδύσεις στην εκπαίδευση. Ο ρόλος επομένως του Κράτους και του κρατικού προϋπολογισμού είναι αναντικατάστατος. Η παραπομπή αυτών των ζητημάτων στην οικονομία της αγοράς και στο ιδιωτικό κεφάλαιο, όπως προτείνει ο νεοφιλελευθερισμός δεν αντιπροσωπεύει μόνο μεσαιωνικές αντιλήψεις αλλά υπονομεύει την ίδια τη διαδικασία μετασχηματισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε κοινωνίες της Γνώσης. Τέλος, στο Παγκόσμια οικονομική ρύθμιση και σοσιαλιστική προοπτική διατυπώνονται επιχειρήματα για την αναπόφευκτη και αντικειμενική σύνδεση του σοσιαλιστικού οράματος με την παγκοσμιοποίηση. Μια παγκοσμιοποίηση όμως με οικονομική ρύθμιση και κατοχύρωση και επέκταση των κοινωνικών δικαιωμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Όπως τονίστηκε και στην αρχή, το αντικείμενο της κοινωνικής πολιτικής βρίσκεται σε συνεχή κίνηση, συζήτηση και αναθεώρηση. Αυτό αντανακλάται στη θεωρία, καθώς και στα κείμενα αυτού του τόμου, που γράφτηκαν σε διάφορες χρονικές στιγμές και κάτω από διαφορετικές οπτικές. Αιτία είναι οι μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα, η οικονομική κρίση αλλά και οι νέες κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό των εθνικών κρατών αλλά και παγκοσμίως. Κυρίως οι κοινωνικές και δημόσιες πολιτικές επηρεάζονται από τις συνεχείς πολιτικές μεταρρυθμίσεις του υφισταμένου πλαισίου κοινωνικής προστασίας. Συνεπώς βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ρευστό πεδίο μιας κοινωνικής πραγματικότητας, που αλλάζει συνεχώς. Σε αυτό το πλαίσιο είναι ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί και να συγκεκριμενοποιηθεί το περιεχόμενο πολλών εννοιών όπως κοινωνική δικαιοσύνη, αναδιανομή, αλληλεγγύη κ.λπ., ώστε να καταστούν λειτουργικές, να δίνουν αξιόπιστες απαντήσεις και αποτελεσματικές λύσεις στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα και να καταπολεμούν τις κοινωνικές ανισότητες. Πιστεύουμε ότι ο παρών τόμος συμβάλλει σε αυτή την προβληματική τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη.