Σπουδές Φύλου και Παιδική Λογοτεχνία

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Σπουδές Φύλου και Παιδική Λογοτεχνία Ενότητα 5: Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά Διδάσκουσα: Κανατσούλη Μένη

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

3 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

4 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Τίτλος ενότητας: Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά

5 Περιεχόμενα ενότητας 1. Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά. 2. Για μια «ποιητική» του φεμινιστικού μυθιστορήματος, σύμφωνα με την Seelinger Trites. i. Ανατροπή των στερεοτύπων και των παραδοσιακών έμφυλων ρόλων. ii. To ημερολόγιο ως είδος της γυναικείας «φωνής». iii. Γυναικεία αδελφοσύνη και αλληλοσύνδεση. iv. Σχέση μητέρας-κόρης. 5

6 Σκοποί ενότητας Να φανεί με ποιο τρόπο διαχειρίζεται τις έμφυλες ταυτότητες το μυθιστόρημα που απευθύνεται (ούτως ή άλλως) σε μεγαλύτερες ηλικίες παιδιών. Να φανεί η πιο ρεαλιστική και πιο σύγχρονη αναπαράσταση των φύλων μέσα από τα σύγχρονα παιδικά μυθιστορήματα. Να φανούν οι πολλαπλές εκδοχές της γυναικείας προσωπικότητας. 6

7 Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά (1) «Γυναικείο» μυθιστόρημα, 19ος αιώνας: Για την ύπαρξη του γυναικείου μυθιστορήματος της αυτοέκφρασης, έπρεπε αναγκαστικά να προϋπάρξει μια μακρόχρονη γυναικεία συγγραφική παράδοση ελασσόνων γυναικών συγγραφέων που κατέληξε τελικά στις τέσσερις - πέντε μεγάλες μυθιστοριογράφους, όπως η Jane Austin, οι αδελφές Bronte, η George Eliot και η Virginia Woolf. Αυτές οι ξεχωριστές γυναίκες εξαρτώνται και προκύπτουν από τις συνηθισμένες καθημερινές γυναίκες, σχολιάζει η Woolf. Μόνο όταν γνωρίζουμε τις συνθήκες ζωής της μέσης γυναίκας, τον αριθμό των παιδιών της, τις οικονομικές της δυνατότητες, εάν είχε το δικό της χώρο κ.λπ., μπορούμε να κατανοήσουμε το ύψος της επιτυχίας ή της αποτυχίας των διακεκριμένων γυναικών συγγραφέων. 7

8 Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά (2) «Φεμινιστικό μυθιστόρημα». Σύμφωνα με τον ορισμό της Crew (H. Crew: «Spinning New Tales from Traditional Texts: Donna Jo Napoli and the Rewriting of Fairy Tale», ό.π., σ.89 [1]), το φεμινιστικό μυθιστόρημα δεν ορίζεται τόσο από την παρουσία ισχυρών ανδρών ή γυναικών με πρωταγωνιστικό ρόλο, όσο από αφηγήσεις δομημένες επάνω σε θέματα ενός συγκεκριμένου ήθους, όπως είναι η φροντίδα για τους άλλους, η αξία της αλληλεξάρτησης, η δύναμη δεσμών όπως στη σχέση μητέρας - κόρης, η αίσθηση γυναικείας κοινότητας και γυναικείας φροντίδας, η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων, κ.λπ. 8

9 Φεμινιστικό μυθιστόρημα για παιδιά (3) Η Roberta Seelinger Trites θεωρεί ότι τα φεμινιστικά μυθιστορήματα για παιδιά δείχνουν χαρακτήρες που στρέφονται προς τα μέσα, προς τον εσωτερικό τους εαυτό σε μια αναζήτηση ταυτότητας, καθώς κάποιο είδος πίεσης στο περιβάλλον τους τους ευαισθητοποίησε ως προς το ότι έχουν ενδυθεί έμφυλους ρόλους που δεν έχουν κοινωνική επιδοκιμασία [2]. Η πίεση αυτή μπορεί να προέρχεται από την οικογένεια, από συνομηλίκους, από κοινωνικές ομάδες ή από την εσωτερική αμφιβολία, αλλά αυτό που είναι το σημαντικότερο διακριτό σημείο του φεμινιστικού παιδικού μυθιστορήματος είναι ότι ο χαρακτήρας που ενδοσκοπείται, που αυτοεξετάζεται - διαδικασία που του συμβαίνει για να ξεπεράσει ακριβώς την καταπίεση που υφίσταται- πάντα ξεπερνά εν μέρει αυτό που τον καταπιέζει. 9

10 Για μια «ποιητική» του φεμινιστικού μυθιστορήματος, σύμφωνα με την Seelinger Trites (1) 1) Ανατροπή των στερεοτύπων και των παραδοσιακών έμφυλων ρόλων. Από αυτήν ακριβώς την αναγνώριση της περίεργης σχέσης με την ταυτότητά της που διαισθάνεται η έφηβη προκύπτει και η αλλαγή της ή η μετατόπισή της από συμπεριφορές που συνήθως προσδοκά το κοινωνικό σύνολο από τη γυναίκα. Η Carolyn Heibrun χρησιμοποιεί τον όρο «Aνδρογυνισμός/ Αndrogyny» εξηγώντας ότι με αυτό εννοεί το πνεύμα να συμφιλιωθούν ξανά τα φύλα. Πιο συγκεκριμένα ότι πρόκειται για ένα ευρύ φάσμα εμπειριών που διανοίγονται σε άτομα τα οποία μπορούν, ως γυναίκες, να είναι επιθετικές και, ως άνδρες, τρυφεροί (R. Seelinger Trites: Waking Sleeping Beauty, σ.24 [2]) Παραδείγματα τέτοιων χαρακτήρων: 1. B. Mάστορη: Στο γυμνάσιο, Πατάκης, Aθήνα [3] 2. Μ. Πρέσσλερ: Πικρή σοκολάτα (μετάφραση Ν. Βαλαβάνη), Πατάκης, Αθήνα [4] Εικόνα 1. B. Mάστορη: Στο γυμνάσιο, Πατάκης, Aθήνα [3] 10

11 Για μια «ποιητική» του φεμινιστικού μυθιστορήματος, σύμφωνα με την Seelinger Trites (2) 2) Μετασχηματισμός της γυναικείας αφωνίας Τα κορίτσια σιωπούν, αν και κάποιες φορές μπορεί μια τέτοια σιωπή να κριθεί θετικά. Μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα είδος αντίστασής τους ή ως μια βραχύβια στρατηγική για να διατηρήσουν την αυταξία τους, σε περιπτώσεις που οι κοριτσίστικες εμπειρίες δεν ταιριάζουν με αυτές που είναι πολιτισμικά ισχυρές. Παρόλα αυτά και η Evans αναγνωρίζει ότι εν γένει αποδεχόμαστε ότι η οριστική σιωπή δεν εμποδίζει τις γυναίκες ή οποιαδήποτε καταπιεζόμενη ομάδα από το να γίνουν αντικείμενα βίας ή καταπίεσης [5]. [5] A.M. Trousdale S. McMillan: «Cinderella Was a Wuss : A Young Girl s Responses to Feminist and Patriarchal Folktales», Children s Literature in Education 34, 1 (March 2003), σ

12 Το ημερολόγιο ως είδος της γυναικείας «φωνής» Philippe Lejeune: οι κοπέλες προετοιμάζονται για την ιδιωτική ζωή και η συγγραφή ημερολογίου, που προϋποθέτει μοναχικότητα και εσωτερικότητα, αποτελεί καλή άσκηση γι αυτές ώστε να τις ετοιμάσει για τα οικιακά καθήκοντά τους (P. Lejeune: «Le Journal de Marguerite», Récit d'enfance ( επιμέλεια D. Escarpit - B. Poulou), Éditions du Sorbier, Paris 1993, σσ [6]) Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Μ. Ντόερτυ: Αγαπητέ κανένα (μετάφραση Μ.Μηλιώρη), Πατάκης, Αθήνα [9] Εικόνα 2. B. Mάστορη: Στο γυμνάσιο, Πατάκης, Aθήνα [3] Εικόνα 3. Λ. Ψαραύτη: Το μυστικό τετράδιο, Πατάκης, Αθήνα [7] Εικόνα 4. Ε. Φακίνου: Αστραδενή, Κέδρος, Αθήνα [8] 12

13 3) Γυναικεία αδελφοσύνη και αλληλοσύνδεση (1) Οι πολιτισμικές δυνάμεις σε μια κοινωνία οδηγούν τους άνδρες να αισθάνονται απειλή, όταν έχουν συναισθηματική εμπλοκή, και τις γυναίκες να αισθάνονται απειλημένες από το συναισθηματικό αποχωρισμό. Ακριβώς λοιπόν επειδή άντρες και γυναίκες έχουν κοινωνικοποιηθεί με διαφορετικό τρόπο, αντιλαμβάνονται διαφορετικά τις ανθρώπινες σχέσεις. Αυτό δημιουργεί την εντύπωση ότι χαρακτηριστικό της γυναικείας ψυχής είναι να περιθάλπει, να δείχνει στοργή και του άντρα να επιδεικνύει επιθετικότητα. Στα λογοτεχνικά βιβλία με παραδοσιακούς ρόλους γυναικών, οι γυναίκες είχαν «εξάρτηση», πράγμα που υπονοεί ένα ιεραρχικό μοντέλο βάσει του οποίου ένα πρόσωπο είναι (περισσότερο) εξαρτημένο από κάποιο άλλο και γι αυτό πιο αδύναμο. Η «αλληλεξάρτηση» υπονοεί μια αμοιβαία εξάρτηση και των δύο προσώπων, του ενός από το άλλο και αντίστροφα, με την οποία ουσιαστικά η έμφαση δίνεται στην ισότητα μεταξύ τους. 13

14 3) Γυναικεία αδελφοσύνη και Εικόνα 5. Z. Σαρή: Tο παραράδιασμα, Πατάκης, Aθήνα [10] αλληλοσύνδεση (2) 14

15 4) Σχέση μητέρας-κόρης (1) Η «Φόνισσα» με την πένα του Παπαδιαμάντη Η Χαδούλα, η λεγόμενη Φράγκισσα, ή άλλως Φραγκογιαννού, ήτο γυνή σχεδόν εξηκοντούτις, καλοκαμωμένη, με αδρούς χαρακτήρας, με ήθος ανδρικόν, και με δύο μικράς άκρας μύστακος άνω των χειλέων της. Εις τους λογισμούς της, συγκεφαλαιούσα όλην την ζωήν της, έβλεπεν ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετή τους άλλους. Όταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της - και όμως, ως εκ του χαρακτήρος της και της αδυναμίας εκείνου, ήτο συγχρόνως και κηδεμών αυτού. Όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της. Όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, έγινε πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της..θα ήτο ικανή να είπη «τα πάθη της τραγούδια». είχε «παραλογίσει» αναπολούσα ολ` αυτά τα πάθη της εις το πεζόν. Εις εικόνας, εις σκηνάς εις οράματα, της είχεν επανέλθει εις τον νουν όλος ο βιός της, ο ανωφελής και μάταιος και βαρύς. Ο πατέρας της ήταν «εργατικός και φρόνιμος. Η μάνα της ήτο κακή, βλάσφημος και φθονερά. Ήτο μία από τας στρίγγλας της εποχής της. Ήξευρε "μάγια". Οι γονείς της την πάντρεψαν με το Γιάννη το Φράγκο (από δω και η προσωνυμία της), άνθρωπο ανίκανο και άβουλο, και της έδωσαν ασήμαντη προίκα, ενώ κράτησαν για τον εαυτό τους και το γιό τους δύο νεόχτιστα σπίτια και τα καλύτερα κτήματα, καθώς και τα μετρητά τους, από τα οποία όμως η Χαδούλα κατόρθωσε να κλέψει μερικά. Μ αυτά και τις οικονομίες της έχτισε ένα φτωχόσπιτο. Από το γάμο της απόχτησε εφτά παιδιά, τέσσερα αγόρια και τρία κορίτσια. Τα τρία αγόρια χάθηκαν στην ξενιτιά, ενώ το τέταρτο, ο Μήτρος ή Μώρος, μέθυσος και μαχαιροβγάλτης, βρίσκεται φυλακισμένος στη Χαλκίδα, κατηγορούμενος για φόνο. Από τις θυγατέρες της η Αμέρσα έχει μείνει γεροντοκόρη, ενώ η Δελχαρώ, που τώρα είναι λεχώνα, παντρεύτηκε τον Κωνσταντή ή Νταντή, φτωχό μαραγκό, και έχει αποχτήσει άλλα δυο κορίτσια κι ένα αγόρι. Εικόνα 6. Α. Παπαδιαμάντης: Η Φόνισσα, Εστία, Αθήνα (1 η έκδοση 1903) [11] 15

16 4) Σχέση μητέρας-κόρης (2) «Είναι για να βασανίζεται και να μας βασανίζη», είχεν υποψιθυρίσει, χωρίς κανείς να την ακούση, μέσα της... μεταξύ γυναικών και γραϊδίων της γειτονίας, να εκφράση, μετά σείσματος εκφραστικού της κεφαλής, περί της σπάνεως, περί του ξενιτευμού και των υπέρμετρων απαιτήσεων των γαμβρών, περί των βασάνων όσα υπέφερε μία χριστιανή δια να αποκαταστήση «τ αδύνατα μέρη», τουτέστι τα θήλεα, την ήκουσαν να δογματίζη ότι ο άνθρωπος δεν συμφέρει να κάμνη πολλά κορίτσια, και ότι το καλύτερον είναι να μη πανδρεύεται κανείς. Η δε συνήθης ευχή της προς τα μικρά κοράσια ήτο «να μη σώσουν!...να μην πάνε παραπάνω!..».έτσι του ρχεται τ ανθρώπου, την ώρα που γεννιώνται, να τα καρυδοπνίγη!..ναι μεν το είπεν, αλλά βεβαίως δεν θα ήτον ικανή να το κάμη ποτέ Και η ίδια δεν το επίστευε. Η Φραγκογιαννού αναπολεί τις δυσκολίες που πέρασε για να μεγαλώσει τα παιδιά της και να προικίσει τις κόρες της και συλλογίζεται τα βάσανα που αντιμετωπίζουν όλοι οι φτωχοί γονείς που έχουν θυγατέρες. Αναρωτιέται μήπως οι άνθρωποι θα έπρεπε να βοηθούν το έργο του θανάτου, αντί να προσπαθούν να τον αποτρέψουν και μήπως αυτό θα ήταν πράξη θεάρεστη. «Τι δούλεψη να κάνει κανείς στη φτώχεια!...η μεγαλύτερη καλοσύνη που θα μπορούσε να τους εκάμη θα ήτον να είχε κανείς στερφοβότανο να τους δώση. (Θε μ`, σχώρεσέ με!) Ας ήτον και παλικαροβότανο! επέφερε. Γιατί κάνει όλο κοριτσάκια, κι αυτή η φτωχιά!...θαρρώ πως έχει πέντ` έξι ως τώρα. Δεν ξέρω αν της έχει πεθάνει κανένα απ` αυτά τα εφτάψυχα!» Πηγή: 16

17 M. Χρηστέα Δουμάνη: Η Ελληνίδα μητέρα άλλοτε και σήμερα, Κέδρος, Αθήνα, [12] (1) Εικόνα 7. σσ. 72, 73, δείχνει με ποιο τρόπο εσωτερικεύουν οι γυναίκες το γεγονός της μητρότητας. 17

18 M. Χρηστέα Δουμάνη: Η Ελληνίδα μητέρα άλλοτε και σήμερα, Κέδρος, Αθήνα, [12] (2) Εικόνα 8. σ. 74, 75, δείχνει με ποιο τρόπο εσωτερικεύουν οι γυναίκες το γεγονός της μητρότητας. 18

19 M. Χρηστέα Δουμάνη: Η Ελληνίδα μητέρα άλλοτε και σήμερα, Κέδρος, Αθήνα, [12] (3) Εικόνα 9. σσ. 76, 77, δείχνει με ποιο τρόπο εσωτερικεύουν οι γυναίκες το γεγονός της μητρότητας. 19

20 Σχέση μητέρας κόρης (1) Στις διαπροσωπικές σχέσεις γυναικών αναμφισβήτητα αυτή που έχει τον πιο σημαντικό ρόλο -γι αυτό και την εξετάζουμε χωριστάείναι η σχέση μητέρας - κόρης, προφανώς γιατί είναι η πρώτη σχέση που αναπτύσσουν τα κορίτσια. Κατά την Adrienne Rich, η μεγαλύτερη γυναικεία τραγωδία είναι η απώλεια της μητέρας για την κόρη και της κόρης για τη μητέρα. Η σχέση μητέρας - κόρης στο παιδικό και εφηβικό μυθιστόρημα εμφανίζεται με δύο τρόπους: i. τις παραδοσιακές αφηγήσεις κατά τις οποίες η κόρη επιδιώκει και συνήθως κατορθώνει να κερδίσει την ανεξαρτησία της από τη μητέρα ii. τις λιγότερο παραδοσιακές (και λιγότερο φροϋδικές) κατά τις οποίες η κόρη οδηγείται στην ωριμότητα χωρίς αναγκαστικά να διαρρήξει τη σχέση της με τη μητέρα της. [2] R. Seelinger Trites: Waking Sleeping Beauty, ό.π., σ

21 Σχέση μητέρας κόρης (2) Εικόνα 10. Ε. Δικαίου: Μου μαθαίνετε να χαμογελάω, σας παρακαλώ;, Πατάκης, Αθήνα [13] Εικόνα 11. Μ. Κοντολέων: Γεύση πικραμύγδαλου, Πατάκης, Αθήνα [14] Εικόνα 12. Z. Σαρή: Nινέτ, Πατάκης, Aθήνα [15] 21

22 Αναφορές εικόνων 1,2. B. Mάστορη: Στο γυμνάσιο, Πατάκης, Aθήνα Λ. Ψαραύτη: Το μυστικό τετράδιο, Πατάκης, Αθήνα Ε. Φακίνου: Αστραδενή, Κέδρος, Αθήνα Z. Σαρή: Tο παραράδιασμα, Πατάκης, Aθήνα Α. Παπαδιαμάντης: Η Φόνισσα, Εστία, Αθήνα (1 η έκδοση 1903) 7-9. M. Χρηστέα Δουμάνη: Η Ελληνίδα μητέρα άλλοτε και σήμερα, Κέδρος, Αθήνα, Ε. Δικαίου: Μου μαθαίνετε να χαμογελάω, σας παρακαλώ;, Πατάκης, Αθήνα Μ. Κοντολέων: Γεύση πικραμύγδαλου, Πατάκης, Αθήνα Z. Σαρή: Nινέτ, Πατάκης, Aθήνα

23 Βιβλιογραφία (1) [1] H. Crew: «Spinning New Tales from Traditional Texts: Donna Jo Napoli and the Rewriting of Fairy Tale», Children s Literature in Education 32, 2 (2002): [2] R. Seelinger Trites: Waking Sleeping Beauty. Feminist Voices in Children s Novels, University of Iowa Press, Iowa City 1997, σσ [3] B. Mάστορη: Στο γυμνάσιο, Πατάκης, Aθήνα [4] Μ. Πρέσσλερ: Πικρή σοκολάτα (μετάφραση Ν.Βαλαβάνη), Πατάκης, Αθήνα [5] A.M. Trousdale S. McMillan: «Cinderella Was a Wuss : A Young Girl s Responses to Feminist and Patriarchal Folktales», Children s Literature in Education 34, 1 (March 2003): [6] P. Lejeune: «Le Journal de Marguerite», Récit d' enfance (επιμέλεια D. Escarpit - B. Poulou), Éditions du Sorbier, Paris 1993:

24 Βιβλιογραφία (2) [7] Λ. Ψαραύτη: Το μυστικό τετράδιο, Πατάκης, Αθήνα [8] Ε. Φακίνου: Αστραδενή, Κέδρος, Αθήνα [9] Μ. Ντόερτυ: Αγαπητέ κανένα (μετάφραση Μ.Μηλιώρη), Πατάκης, Αθήνα [10] Z. Σαρή: Tο παραράδιασμα, Πατάκης, Aθήνα [11] Α. Παπαδιαμάντης: Η Φόνισσα, Εστία, Αθήνα (1 η έκδοση 1903). [12] M. Χρηστέα Δουμάνη: Η Ελληνίδα μητέρα άλλοτε και σήμερα, Κέδρος, Αθήνα, [13] Ε. Δικαίου: Μου μαθαίνετε να χαμογελάω, σας παρακαλώ;, Πατάκης, Αθήνα [14] Μ. Κοντολέων: Γεύση πικραμύγδαλου, Πατάκης, Αθήνα [15] Z. Σαρή: Nινέτ, Πατάκης, Aθήνα

25 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Τέλος Ενότητας Επεξεργασία: Στοϊνίτση Αφροδίτη Θεσσαλονίκη, Χειμερινό εξάμηνο