Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

Transcript

1 47

2 48 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

3 Σημειωσεις απο τις κινηματογραφικες προβολες, Σπετσες 2007 Τζωρτζινα Κακουδακη θεατρολόγος, ηθοποιός ΜΕΡΑ 1 η Οι μύθοι της αρχαιότητας επιβίωσαν στο θέατρο με πολλούς τρόπους, τόσο με τη σκηνική τους παράσταση όσο και με την θεατρική λογοτεχνία. Με αφορμή τον μύθο της Φαίδρας θα εξετάσουμε τις συνεκδοχές και τις διαφορετικές οπτικές στην ανάπτυξη του μύθου, τη σχέση του μύθου με τις εποχές που τον διαχειρίστηκαν, την ίδια την ιστορία του θεάτρου και του δραματικού ύφους στους αιώνες καθώς και την διάρθρωση των κοινωνικών, ηθικών και οικογενειακών σχέσεων όπως αναδεικνύονται μέσα από τα έργα: Ιππόλυτος του Ευριπίδη, Ιππόλυτος ή Φαίδρα του Σενέκα, Φαίδρα του Ρακίνα, Φαίδρα, σενάριο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη, Φαίδρα του Γιάννη Ρίτσου, Φαίδρας έρως της Σάρα Κέην, επιχειρώντας μια σύνθεση των μορφών της Φαίδρας ως άσκηση για την δημιουργία σπονδυλωτής παράστασης όπου οι συμμετέχοντες μπορούν να διδαχτούν το υποκριτικό και δραματουργικό ύφος καθώς και την θεατρική λειτουργία της μεταγραφής. Με αφορμή τις πολλές και σημαντικές μεταγραφές, διασκευές και αποδόσεις του έργου Ιππόλυτος του Ευριπίδη θα ασχοληθούμε με το βασικότερο μνημείο της θεατρικής παραγωγής, το κείμενο (τη μόνη σταθερή παράμετρο του παραστασιακού γεγονότος) ξεκινώντας ουσιαστικά τη συζήτηση της μεταγραφής από το σημείο εκκίνησής της: την γραφή, πώς το παρελθόν γίνεται, δυναμικά, το εδώ και τώρα του θεάτρου. απο το μυθο στο θρυλο 49

4 50 Ο Θάνατος του Ιππόλυτου, Jean-Baptiste Lemoyne Ο μύθος του Ιππόλυτου και του μοιραίου έρωτα της Φαίδρας 1 για αυτόν ήταν ένα μοτίβο γνωστό στην αρχαιότητα και μάλιστα με κοινή θεματολογία 2 με άλλα (μη) ζευγάρια, όπως η Σθενοβoία και ο Βελλεροφόντης, η Αστυδάμεια 4 και ο Πηλέας, η γυναίκα του Φινέα και οι γιοί του κ.ά. Έξι αιώνες μετά τον Ιππόλυτο ο Παυσανίας θεωρεί τον μύθο οικείο σε όποιον βάρβαρον γλώσσαν έμαθε Ελλήνων (Αττικά 1,22,1). Η τραγωδία που σώζεται σήμερα είναι η τρίτη σε χρονική σειρά μετά από δύο προηγούμενα έργα με πρώτο το έργο Ιππόλυτος Καλυπτόμενος του Ευριπίδη. Στο έργο αυτό η Φαίδρα μάλλον παρουσιαζόταν ως μια ανελέητη και χωρίς ηθικούς φραγμούς ερωτευμένη γυναίκα, που εξομολογείται τον έρωτά της στον ίδιο τον Ιππόλυτο και αυτός από την ντροπή του καλύπτει το πρόσωπό του. Το έργο δέχτηκε σκληρή κριτική για την απροκάλυπτη αυτή γυναικεία συμπεριφορά και το έργο δεν είχε επιτυχία. Φαίδρα ήταν ο τίτλος του έργου του Σοφοκλή που, σύμφωνα με τις δραματουργικές και ιδεολογικές επιλογές του συγγραφέα, θα πρέπει να παρουσίαζε την Φαίδρα ως ηθικό χαρακτήρα με υψηλή αυταπάρνηση, που δικαιολογεί τον έρωτά της προς τον Ιππόλυτο, θεωρώντας τον άνδρα της Θησέα νεκρό. Ο Ιππόλυτος, ένα από τα λίγα έργα του Ευριπίδη που πήρε βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια, είναι μια σπάνια περίπτωση έργου, που ο συγγραφέας του το ξαναγράφει. Στρέφει το ενδιαφέρον του στον άλλο χαρακτήρα του ερωτικού δίπολου και ονομάζει μάλιστα το έργο του Ιππόλυτος ο Στεφανηφόρος ή Στεφανίας από το στεφάνι, σύμβολο της σεξουαλικής του αγνότητας, που προσφέρει στην αρχή του έργου στην θεά Άρτεμη. Η Φαίδρα, ηθικά μεμπτή στην προηγούμενη τραγωδία του Ευριπίδη εμφανίζεται τώρα ως μια γυναίκα ενάρετη που, αν και υποπίπτει στον ίδιο ερωτικό παροξυσμό, προσπαθεί να καταπνίξει τα συναισθήματά της ακόμα και με την αυτοκτονία, χωρίς η ίδια να διεκδικήσει το δικαίωμά της στον σαρκικό πόθο και τον έρωτα. Ο Ιππόλυτος, αν και θύμα στην ιστορία, διαπράττει, κατά τους τραγικούς, την ύβρη της αδιαλλαξίας, της απαξίωσης των ανθρωπίνων παθών, της παράβασης του φυσικού νόμου. Για όλα αυτά τα πάθη, ειρωνικά ο Ευριπίδης καθιστά υπεύθυνες τις θεές Άρτεμη και Αφροδίτη, υπαίτιες για τον έρωτα και την άρνηση των άβουλων ατόμων, στις οποίες αναφέρεται ο Ιππόλυτος: ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ: Ν αφανιστείτε. Δε θα σταματήσω το μίσος μου ποτέ για τις γυναίκες, μήτε και αν λεν πώς πάντοτε τις βρίζω. Γιατί ναι πάντα έτσι και αλλιώς εκείνες κακές. Κι ή να τις μάθει κάποιος να έχουν φρόνιμη σκέψη ή τότε να μ αφήσουν νύχτα και μέρα να τις πολεμάω. 5 1 Κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης, η Φαίδρα ακολούθησε μαζί με την αδελφή της Αριάδνη το Θησέα, όταν εκείνος έφυγε από την Κρήτη, έχοντας σκοτώσει το Μινώταυρο. Έγινε γυναίκα του Θησέα, αλλά κυριεύτηκε από παράνομο αίσθημα για το γιο του άντρα της, τον Ιππόλυτο, γιο της Ιππολύτης, πρώτης γυναίκας του Θησέα. (Σ.τ.Ε.) 2 Το κοινό θέμα είναι τα αισθήματα που δεν βρίσκουν ανταπόκριση και οδηγούν τον ερωτευμένο σε πράξεις εναντίον του αγαπημένου προσώπου με μοιραία αποτελέσματα.(σ.τ.ε.) Ο Βελλεροφόντης ήταν γιος του βασιλέα της Κορίνθου Γλαύκου (και επομένως εγγονός του Σίσυφου). Μετά τον φόνο του Βέλλερου εξορίζεται από την Κόρινθο και καταφεύγει στην γειτονική Τύρινθα, στην αυλή του βασιλέα Προίτου. Εκεί η βασίλισσα Σθενέβοια (ή Άντεια) τον ερωτεύεται. Ο Βελλεροφόντης την αποκρούει και εκείνη τον κατηγορεί στον σύζυγό της. (Σ.τ.Ε.) 4 Στην αυλή του Άκαστου, βασιλιά της Ιωλκού, κατέφυγε ο Πηλέας, όταν σκότωσε κατά λάθος τον πεθερό του, τον Ευρυτίωνα, στο κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου. Η Αστυδάμεια όμως, σύζυγος του βασιλιά, ερωτεύτηκε τον Πηλέα και επειδή δε βρήκε ανταπόκριση στο αίσθημά της, τον διέβαλε στο σύζυγό της, που παρασυρμένος από οργή οδήγησε τον Πηλέα στο Πήλιο και τον άφησε μόνο, για να κατασπαραχτεί από τα άγρια θηρία. Με επέμβαση, όμως, του Κένταυρου Χείρωνα ο Πηλέας σώθηκε. Επέστρεψε στην Ιωλκό και σκότωσε τον Άκαστο και την Αστυδάμεια. (Σ.τ.Ε.) 5 Στίχοι , μτφ.τάσος Ρούσος στο Ευριπίδη, Ιππόλυτος, μτφ. Τάσος Ρούσος, εκδ. Κάκτος, 1993, Αθήνα Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

5 Και η Φαίδρα για τον εαυτό της: ΦΑΙΔΡΑ: Tο ήξερα πώς ήταν δύσκολο και πώς είχα ντροπιασμένο πάθος και ήμουν γυναίκα, πλάσμα σε όλους μισητό 6. Λόγια δικά τους, όχι κάποιου θεού, που αποκαλύπτουν τα δικά τους ταμπού και προκαταλήψεις. Ένα έργο με πολλές δικλείδες ασφαλείας, ασφαλώς ειρωνικές, που ξεδιπλώνει τα ανθρώπινα πάθη και εμμέσως πλην σαφώς καθιστά τους έχοντες τα πάθη υπεύθυνους για την λύση τους. «Για πολύ καιρό προσπάθησα να μην υποκύψω στην αμαρτία Ηττήθηκα.» 7 Οβίδιος, Φαίδρα, περίπου 25 π.χ. Αρκετούς αιώνες μετά, στα χρόνια της διαπαιδαγώγησης του Νέρωνα από το Σενέκα 8, δεν υπάρχουν ούτε σχηματικά πλέον οι θεοί που ευθύνονται ή υποκινούν τις ανθρώπινες πράξεις. Η λύση είναι στην τύχη των ανθρώπων. Αν κάτι μπορεί να τους σταματήσει από το κακό είναι η ηθική τους, η σύγκρουση της οποίας με την γενική ασυδοσία, φαίνεται στις συχνές ρωμαλέες πράξεις αυτοκτονίας των πνευματικών ανθρώπων. Ο Σενέκας, ένας τέτοιος αυτόχειρας 9, είναι ο συγγραφέας που επηρέασε κυρίως την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και βέβαια την αγγλική και αργότερα γαλλική δραματική ποίηση. Παρόλο που κινήθηκε αυστηρά στην αρχαία ελληνική θεματολογία, έκανε απόλυτα προσωπικά έργα και όχι απλές μεταγραφές ή διασκευές των κλασσικών τραγωδιών. Το έργο Ιππόλυτος ή Φαίδρα, το αριστούργημά του για τους περισσότερους μελετητές, παρουσιάζει έναν γυναικείο χαρακτήρα πυκνό που προσπαθεί να επιβληθεί στον απαγορευμένο έρωτα με όση δύναμη ηθικής και αξιοπρέπειας διαθέτει. «Το πάθος της όμως όσο πιο ανομολόγητο είναι τόσο πιο ανίκητο αποδεικνύεται» σημειώνει ο Τάσος Ρούσος στον πρόλογο της μετάφρασής του 10.Υποκύπτει και ομολογεί η ίδια τον έρωτά της στον Ιππόλυτο, σε αντίθεση με τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη που το μαθαίνουμε μέσα από την τροφό. Με λόγια σπαρακτικά αποκαλύπτει: ΦΑΙΔΡΑ: Μόνο για σένα γίνομαι ανέγγιχτη κι αγνή και αθώα. Προσπέφτω σε ικεσίες. Τούτη η μέρα τον πόνο ή τη ζωή μου θα τελειώσει. Λυπήσου με γιατί αγαπώ 11. Εκείνος εξαγριώνεται και αποφασίζει να την σκοτώσει, κατόπιν αλλάζει γνώμη και θεωρεί τον εαυτό του ατιμασμένο που ενέπνευσε τέτοιον ένοχο έρωτα. Ένα έργο που αναδεικνύει την ηθική φιλοσοφία της εποχής του, την κοινωνική πραγματικότητα, ανάλογα με το φύλο, την τάξη και την θέση των προσώπων, με μεγάλη ευφράδεια σε πολυσέλιδους μονολόγους, που επικεντρώνονται σε μια ιδιότυπη δικανική ανάπτυξη των επιχειρημάτων και των χαρακτήρων του έργου. 6 Στίχοι , όπως σημ.2 7 Από το έργο του Οβιδίου Ηρωίδες, 4, Phaedra Hippolyto από το κείμενο της Αδαμαντίνης Π. Κουμιώτου «Φαίδρα, η διαδρομή ενός μύθου», στο περιοδικό Θεατρογραφίες- Επιστήμες του Θεάματος και της τέχνης, τεύχος 13, Απρίλιος 2005, εκδ. Προπομπός, Αθήνα 8 Κατά το 49 μ.χ., η δεύτερη γυναίκα του Κλαύδιου, η Αγριππίνα, έπεισε τον αυτοκράτορα και ν αναθέσει στο Σενέκα τη διαπαιδαγώγηση του γιου της Νέρωνα. Ο Σενέκας στην αρχή είχε μεγάλη επίδραση πάνω στο Νέρωνα. Αργότερα όμως αναγκαζόταν να κάνει όλο και περισσότερες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς.(σ.τ.ε.) 9 Το 65 μ.χ. κατηγορήθηκε ότι συμμετείχε στη συνωμοσία του Πείσωνα σε βάρος του αυτοκράτορα και εξαναγκάστηκε από τον Νέρωνα να αυτοκτονήσει. Ο Σενέκας δέχτηκε την καταδίκη του και άνοιξε ο ίδιος τις φλέβες του. 10 Λεύκιος Ανναίος Σενέκας, Ιππόλυτος ή Φαίδρα, μετ. Τάσος Ρούσος, εκδ. Καστανιώτη, 2000, Αθήνα 11 Στίχοι , μτφ. Τάσος Ρούσος απο το μυθο στο θρυλο 51

6 Στο τελευταίο έργο της θεατρικής του καριέρας και επιστέγασμα των λογοτεχνικών και αισθητικών του επιτευγμάτων, ο Ρακίνας έχει απομακρυνθεί σημαντικά από το πρότυπό του. Στον πρόλογό του λέει: «Ιδού μια άλλη τραγωδία, που το θέμα της είναι παρμένο από τον Ευριπίδη Και μόνο την ιδέα του χαρακτήρα της Φαίδρας να του χρωστούσα, δεν θα δίσταζα να ομολογήσω πως πρόκειται ίσως για ό,τι πιο έλλογο έχω θέσει πάνω στη σκηνή.» 12 Στον ευρηματικό εμπλουτισμό του Ρακίνα μαζί με το δίπολο Ιππόλυτος/ Φαίδρα εμφανίζεται ένας ακόμα έρωτας, άτολμος και νεανικός, της Αρικίας και του Ιππόλυτου, που είναι παιδιά εχθρικών οικογενειών. Η Φαίδρα είναι μια παραφωνία, αντιμάχεται τις σκληρές συγκυρίες, το δίκαιο των παιδιών της ενάντια στο δίκαιο του προγόνου της Ιππόλυτου, το νεανικό του πάθος ενάντια στον άστοχο δικό της έρωτα. Και τον Έρωτα τον ομολογεί στο έργο πολύ αργά, προς χάριν της δραματικής έντασης που προκαλεί σε ένα εκπαιδευμένο κοινό που γνωρίζει το μύθο. Λόγια συγκλονιστικά ανθίζουν στο στόμα του Ιππόλυτου, αυτού που στα χρόνια του γαλλικού κλασσικισμού μπορεί να αγαπήσει, αλλά αγαπά μία άλλη. Ο Ιππόλυτος, ο αγέρωχος παρθένος πέφτοντας στην μεγάλη παγίδα του έρωτα (για την Αρικία), διαλύει την φετιχιστική εικόνα του παρθένου και με όλη την ρομαντική ανάγκη της εποχής του, αρθρώνει τα πρώτα λόγια πάθους και ρομαντικού έρωτα, λόγια που το κοινό περίμενε αιώνες. Να πώς αγαπάει ο Ιππόλυτος: ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ: Το λογικό μπρος στην ορμή θωρώ πώς υποκύπτει. Τώρα που άρχισα να λύνω τη σιωπή, πρέπει κυρά, να συνεχίσω: πρέπει να μάθεις το μυστικό που δεν μπορεί να κρύβει πια η καρδιά μου. Έχεις μπροστά σου έναν πρίγκιπα, που η λύπηση του αρμόζει. Αξέχαστο παράδειγμα στυγνής αλαζονείας. Εγώ που αρνιόμουνα τον έρωτα με υπεροψία, που χλεύαζα τόσον καιρό των σκλάβων του τις αλυσίδες. Μπρος τα ναυάγια θνητών ευάλωτων ο ακατάδεχτος, που πάντα ενόμιζα πώς απ την αρχή θα αγναντεύω, τώρα στο νόμο τον κοινό υποταγμένος, μια ταραχή αισθάνομαι. Χάνω τον εαυτό μου! μια ροπή ενίκησε αστόχαστό μου θράσος: η τόσο αγέρωχη τούτη ψυχή να που σκλαβώθηκε στο τέλος. Μες σε ντροπή κι απόγνωση, παν έξι τώρα μήνες, το βέλος που με τρύπησε παντού φέρνω μαζί μου. Παλεύοντας με σένα και τον ίδιο μου τον εαυτό, παιδεύομαι του κάκου. Φεύγω από κει που είσαι. Σε βρίσκω εκεί που λείπεις. Η εικόνα σου με ακολουθεί μες των δασών τα βάθη. 13 Στο ρομαντικό ποίημα του Swinburne (1866) το δίπολο Φαίδρα/ Ιππόλυτος επανεμφανίζεται. Η αγάπη είναι ένα σκληρό πεδίο μάχης, όπου η Φαίδρα εκλιπαρεί τον Ιππόλυτο να την σκοτώσει με τα χέρια του. Αλλά και ο Ιππόλυτος εμφανίζεται ως ένα άτομο καταστροφικό, που ίσως να μπορεί να εκδηλώσει την αγάπη του κυρίως με τη βία, ως υποκατάστατο της σεξουαλικής ορμής. Στην Φαίδρα του Gabriele D Annunzio (1909) η ηρωίδα αποκτά μια νέα αισθαντικότητα σε εξωτικές τοποθεσίες, υπερφορτωμένη γλώσσα και μελίρρυτη μουσική. Μια Φαίδρα υπερπαραγωγή, που ανακαλεί την πραγματική ιστορία για να φτιάξει μια άλλη αριστοκρατική, μια εξωτική βασίλισσα σε τιγρέ υφάσματα, όπου η οκνηρία του παρόντος κόσμου την οδηγεί στην αναστάτωση και την επιμονή σε κάθε τι απαγορευμένο. 12 Αδαμαντίνη Π. Κουμιώτου «Φαίδρα, η διαδρομή ενός μύθου», στο περιοδικό Θεατρογραφίες- Επιστήμες του Θεάματος και της τέχνης, τεύχος 13, Απρίλιος 2005, εκδ. Προπομπός, Αθήνα, σελ Στίχοι , μτφ. Στρατής Πασχάλης, στο Ρακίνα, Φαίδρα, μτφ. Στρατής Πασχάλης, εκδ. Ίκαρος 1990, Αθήνα 52 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

7 Ωστόσο είναι δύο γυναίκες, μια συγγραφέας και μια πρωταγωνίστρια, που απελευθερώνουν από τα ταμπού της την ηρωίδα Φαίδρα τον 20 ο αιώνα και τολμούν να την παρουσιάσουν ως ένα πλάσμα που διεκδικεί τον έρωτα και την σεξουαλική ζωή. Το σενάριο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη Φαίδρα, γραμμένο για την σύζυγο του σκηνοθέτη Ζυλ Ντασέν Μελίνα Μερκούρη, φέρει την αναλογία του παλατιού του Θησέα στον οίκο του Ωνάση, με σαφείς αναφορές στην οικογένεια και προμηνώντας τα πάθη και τις καταστροφές που θα ακολουθήσουν. Η Φαίδρα, γυναίκα με εμπειρία στον έρωτα. Ο Αλέξης, χωρίς, μεγαλωμένος στο οξυγόνο μέσα στα οικογενειακά πάρτι και τα εξοχικά σπίτια του μπαμπά. Εδώ έχουμε έναν έρωτα υλοποιημένο που καταστρέφεται από την αντρική διεκδίκηση του Αλέξη για μονογαμικότητα που κάνει τη Φαίδρα να φαίνεται η πουτάνα του πατέρα του. Η ολοκλήρωση του έρωτα, η από κοινού κατάθεση μιας ερωτικής πραγματικότητας, σε μια περίοδο που η γυναικεία χειραφέτηση είναι πια πολιτική πράξη, η ανάγκη για υποταγή και εξουσία παραμένει αναλλοίωτο μοτίβο της δραματουργίας. Ο Γιάννης Ρίτσος, συνεχίζει την παρένθεση των διασκευών μετά το σενάριο της Μαργαρίτας Λυμπεράκη με έναν μονόλογο στην ποιητική του συλλογή Τέταρτη Διάσταση 14. Μια Φαίδρα μεγαλύτερης ηλικίας, με ή χωρίς τον Ιππόλυτο, μια άλλη ηρωίδα του Τέννεσση Ουίλλιαμς 15, που αναπολεί αυτό που ερωτεύεται συχνά η γυναίκα ως αισθητικό και αισθησιακό πλάσμα: τον αιώνιο έφηβο, τον σμιλευμένο πάνω στην πέτρα, που είναι για αυτήν η πατρίδα, ο πατέρας, ο άντρας και ο γιος, αυτοί οι παντοτινοί στρατιώτες, όταν αυτή είναι πάντα μόνη στα σκοτεινά δωμάτια. Μια ελεγεία για την αναμονή, για την διαφεύγουσα αρρενωπότητα που σπάνια χαίρονταν οι γυναίκες, και σπάνια δικαιούνται να εκθειάζουν. 14 Γιάννης Ρίτσος, Τέταρτη Διάσταση , εκδ. Κέδρος, χχ, Αθήνα 15 Όπως η Αλεξάνδρα ντελ Λάγκο στο Γλυκό πουλί της Νιότης, 1959, η Πριγκίπισσα που επιθυμεί τον Τσανς: «Με κατηγόρησαν ότι ποθώ το θάνατο αλλά νομίζω πως τη ζωή ποθώ, τρομερά, ξεδιάντροπα, ό,τι αντάλλαγμα κι αν μου ζητήσουν γι αυτήν...» (Σ.τ.Ε.) απο το μυθο στο θρυλο 53

8 Το έργο Φαίδρας Έρως είναι τοποθετημένο στο σήμερα (με απόηχους και λεπτές αναφορές στην Βρετανική Βασιλική οικογένεια λίγο πριν το θάνατο της πριγκίπισσας Νταϊάνα) και ανήκει στο κίνημα που έγινε γνωστό αργότερα ως θέατρο in - yer - face (στα μούτρα) λόγω της απροκάλυπτης γλώσσας, θεματικής και σκηνικής τόλμης των έργων αυτής της αισθητικής. Ο Ιππόλυτος εδώ είναι ένα χοντρό αγόρι που κάνει σεξ με όποιον βρει, μηχανικά, παίζει με ηλεκτρονικά αυτοκινητάκια και βλέπει τηλεόραση σε ένα μετα-φοιτητικό δωμάτιο. Η Φαίδρα έχει προ πολλού χάσει το ενδιαφέρον για τον Θησέα που, έτσι και αλλιώς, έχει άλλες ερωμένες και η κόρη της Στρόφη, που μένει στο ίδιο σπίτι, είχε σεξουαλικές περιπέτειες με τον Ιππόλυτο πριν το έργο, χωρίς κάποια ερωτική έλξη (σε αυτήν ομολογεί τα πάθη της η Φαίδρα στο έργο). Το ταμπού έχει αντικατασταθεί, το 1996, από δύο νέες κατασταλτικές δυνάμεις για την συνέχεια του ανθρώπινου πολιτισμού: καταναλωτισμό και απάθεια. ΦΑΙΔΡΑ: Γιατί μου μιλάς μόνο για σεξ; 16 ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ: Είναι το βασικό μου ενδιαφέρον. Μισώ τους ανθρώπους. και λίγο αργότερα ΦΑΙΔΡΑ: Σε αγαπώ. ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ: Γιατί; ΦΑΙΔΡΑ: Είσαι δύσκολος. Κακοδιάθετος, κυνικός, πικρόχολος, χοντρός, παρακμιακός, κακομαθημένος. Μένεις στο κρεβάτι όλη τη μέρα και μετά βλέπεις τηλεόραση όλο το βράδυ, σκουντουφλάς μέσα στο σπίτι όλη μέρα χωρίς να νοιάζεσαι για κανέναν. Σε λατρεύω Σάρα Κέην, Έλεος και Φαίδρας Έρως, μτφ. Παραπονιάρη Αθηνά, εκδ. Studio University Press, Θες/κη, Η Φαίδρα του Σενέκα περιγράφει τον Ιππόλυτό της ως εξής: Ταινίες σφιχτόδεναν τα μαλλιά του και ρόδινη έβαφε ντροπαλοσύνη το τρυφερό του πρόσωπο. Κρύβονταν μυώνες δυνατοί στα μαλακά του μπράτσα. Η ρωμαλέα απεικόνιση του νεανικού προτύπου στα ρωμαϊκά χρόνια. Θυμηθείτε το νεανικό πρότυπο σήμερα, στην εποχή των emo. 54 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

9 Το έργο συνεχίζει: Βλέπουν και οι δύο τηλεόραση. Τελικά η Φαίδρα πλησιάζει τον Ιππόλυτο. Δεν την κοιτάζει. Ξεκουμπώνει το παντελόνι του και του κάνει στοματικό έρωτα. Αυτός παρακολουθεί τηλεόραση και τρώει γλυκά από μια σακούλα. Έτοιμος να χύσει, κάνει έναν ήχο. Η Φαίδρα αρχίζει να κουνάει το κεφάλι της προς τα πίσω, αυτός το κρατάει και χύνει στο στόμα της χωρίς να πάρει τα μάτια του από την τηλεόραση. Αφήνει το κεφάλι της. Η Φαίδρα σηκώνεται και κοιτάζει την τηλεόραση. Απόλυτη ησυχία εκτός από τον θόρυβο εκτός από τον ήχο των καραμελών που σπάνε μέσα στο στόμα του Ιππόλυτου. Η Φαίδρα κλαίει. Στη σημερινή εποχή το σεξ δεν συνδέεται με την επιθυμία ή το πάθος. Είναι μια μηχανιστική λειτουργία, δεν σημαίνει τίποτα, δεν αποτελεί μέτρο προδοσίας. Ούτως ή άλλως έχει χαθεί το μέτρο, η απαγόρευση και το ταμπού, ο κυνισμός είναι η νέα απόδοση του κόσμου. Όταν η Φαίδρα αυτοκτονεί, λέγοντας ότι ο Ιππόλυτος την βίασε,τότε εκείνος απαντά: ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ. Εγώ. Βιαστής. Τα πράγματα βελτιώνονται. ΙΠΠΟΛΥΤΟΣ: Βιαστής. Καλύτερο από το ένα χοντρό αγόρι που γαμάει. Αυτό είναι το δώρο της για μένα. Δεν έχουν πολλοί άνθρωποι αυτήν την ευκαιρία. Με αγαπούσε πραγματικά. Την ευχή μου να χει. Ο αρχαίος μύθος είναι παρών αλλά έχει απωλέσει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του ταμπού, της αδιάσειστης απαγόρευσης. Διεκδικεί έτσι ένα ακόμα πιο αποκαλυπτικό περιεχόμενο, αυτό της επικείμενης καταστροφής των πλασμάτων που αναζητούν την αγάπη. Η αγάπη δεν μπορεί να υπάρξει, είναι μια φαντασίωση, ένα όνειρο ή μάλλον εφιάλτης. Η πραγμάτωση της αγάπης είναι αδύνατη. Το μόνο που υπάρχει είναι η βία. απο το μυθο στο θρυλο 55

10 Η παράθεση αυτών των μετακινήσεων και αποδόσεων του μύθου αναμφίβολα δημιουργεί μια νέα βάση έρευνας που προσδιορίζεται από την σχετικότητα. Δεν υπάρχει απόλυτος ήρωας, καλός και κακός, και, ανάλογα, καλός και καλύτερος συγγραφέας. Το έργο είναι αποτέλεσμα μιας σειρά από κοινωνικές συνθήκες και δημιουργικής έμπνευσης και λέει κάθε φορά αυτό που αντανακλά μια ολόκληρη εποχή ή το τι νομίζει μια ολόκληρη εποχή για μια άλλη. Νομίζω ωστόσο, ότι η πιο συγκλονιστική διάσταση αυτών των επανατοποθετήσεων του ίδιου θέματος αφορά το αναπόφευκτο και καταστροφικό συναίσθημα που μπορούν να προκαλούν τα πάθη στην κοινωνία των απαγορεύσεων, όπως ήταν πάντα. Θέματα που μπορούν να αναπτυχθούν, θεωρητικά και βιωματικά στην ομάδα, είναι: - Να αγαπάς και να μην αγαπιέσαι. Ένα εργαστήρι ελεύθερων αυτοσχεδιασμών, δραματοποίησης και φόρουμ. - Η ιστορία των αντικειμένων. Ομάδες μελετούν τα έργα και καταλήγουν σε τρία αντικείμενα που είναι για αυτούς το έργο. Πάνω σε αυτά στήνουν μια μικρή ιστορία για το ύφος και το κεντρικό περιεχόμενο του έργου. - Ιστορική έρευνα για την ελευθερία του λόγου. Τι επιτρέπεται να λέμε, τι να κρύβουμε, τι να αποκαλύπτουμε τι να συκοφαντούμε; Επίσημη και εθιμοτυπική ελευθερία. - Η θέση της γυναίκας και η λειτουργία του ταμπού στις κοινωνίες των αιώνων. Τι παραμένει ίδιο και τι αλλάζει; Παραδείγματα από την φωτογραφία και την ζωγραφική μπορεί να είναι ένα πολύ αποκαλυπτικό μέσο συζήτησης του θέματος. - Ο ενδιάμεσος. Η καταγραφή της επίσημης ιστορίας από τους παρατηρητές της. - Εφαρμογές δημιουργικής γραφής: Στο δικαστήριο. Το γράμμα. Το ημερολόγιο. Η διαθήκη. Σε επίπεδο μιας πιο σύνθετης δημιουργικής σύνθεσης η επεξεργασία του μύθου μπορεί να οδηγήσει σε μια σπονδυλωτή παράσταση με μια αναζήτηση της φόρμα και της αισθητικής που πηγάζει από το κείμενο και καταλήγει στην αισθητική φόρμα της ιστορικής αναπαράστασης των έργων. Το ύφος και το ήθος αλλάζει, η αισθητική φόρμα αλλάζει. Τη Φαίδρα την πρωτοσυναντάμε ως θεατρικό πρόσωπο στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη. Ο Ιππόλυτος εξελίσσεται σε κάθε θεατρική του μετενσάρκωση χωρίς να ξεφεύγει από τις παραμέτρους της «αγνότητάς» του. Από τον αδιάλλακτο πουριτανό του Ευριπίδη και τον ερωτευμένο με την Αρικία στη Φαίδρα του Ρακίνα, μέχρι τον καταθλιπτικό νέο, που μετατρέπει τους εραστές του σε αντικείμενα στο Phaedra s Love της Sarah Kane, ο Ιππόλυτος μεταβάλλεται διαρκώς, ωστόσο, παραμένει πάντα όμοιος. Η Φαίδρα από την άλλη, στις διάφορες θεατρικές της ζωές παραμένει αναλλοίωτα ίδια: καταδικασμένη, κλεισμένη σε ένα Μινωικό λαβύρινθο, σύμβολο της βαριάς οικογενειακής της κληρονομιάς και της παγίδευσής της, με χαρακτηριστικό την ασυμμετρία στον έρωτα η Φαίδρα αντιπροσωπεύει την αιώνια ανεκπλήρωτη επιθυμία: ποτέ δεν θα αποκτήσει αυτό που θέλει, γιατί πάντα ζητάει αυτό που δεν μπορεί να αποκτήσει. Όπως διαβάζουμε και στο κείμενο, ήξερε και από παιδί ακόμα ότι η Αριάδνη «θα ζούσε πάντα τις μεγάλες της στιγμές, ενώ εμένα αιωνίως θα μου ξέφευγαν.» 18 Η Φαίδρα είναι πάντα εκπρόθεσμη. 18 Κείμενο της Θάλειας Πρωτονοταρίου από την πρότασή της για το ανέβασμα παράστασης βασισμένης στην Φαίδρα. 56 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

11 ΜΕΡΑ 2 η Θα πας σε μια μακρινή χώρα πέρα από τη θάλασσα. Εκεί θα βρεις έναν κόσμο όπου η λογική του είναι διαφορετική από τη δική μας. Η ζωή εκεί είναι ρεαλιστική. Γιατί μόνο αυτοί που είναι μυθικοί είναι ρεαλιστές και αυτοί που είναι ρεαλιστές είναι μυθικοί 19. H δραματουργία, στο πέρασμα του χρόνου, έχει υπάρξει βασική και πρωτογενής αφετηρία για την μετατόπιση ή μεταγραφή των αρχετύπων όπως η Φαίδρα ή η Μήδεια. Σύμφωνα με τον εγκυκλοπαιδικό ορισμό 20 το αρχέτυπο μπορεί να είναι μια ιδέα, ένας χαρακτήρας, μια δράση, ένα αντικείμενο, ένας θεσμός, ένα συμβάν ή ένα περιβάλλον που περιέχει ουσιαστικά χαρακτηριστικά, τα οποία είναι αρχέγονα, γενικά και καθολικά μάλλον παρά περίτεχνα, μοναδικά και συγκεκριμένα. Η Μήδεια σκοτώνει το γιο της. Ερυθρόμορφο αγγείο από την Καμπανία, περίπου 330 π. Χ., που σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο. Η φιλμική απόδοση της αρχαίας τραγωδίας, όπως και κάθε άλλη κειμενική ή παραστατική μεταγραφή της, έχει να λάβει υπόψη τρεις σημαντικές, παραμέτρους: την λειτουργία του ιστορικού, δραματικού και αληθινού χρόνου, την αναλογία, το ήθος και ύφος του αρχετυπικού μύθου. Αν και ο μύθος της Μήδειας προσφέρεται για κατασκευή ταινιών με εμπορική επιτυχία, ένας γυναικείος χαρακτήρας συγκλονιστικός, η βάρβαρη ανάμεσα στους Ελληνες, η παιδοκτόνος μάνα μια γυναίκα αρχέτυπο, στην ιστορία του κινηματογράφου δεν υπήρξαν πολλές προσεγγίσεις. Θα ασχοληθούμε εδώ με δύο, και τις πιο γνωστές, ταινίες μεγάλου μήκους με θέμα την Ευριπίδεια Μήδεια: Μήδεια, του Πιέρ-Πάολο Παζολίνι και Μήδεια του Λαρς Φον Τρίερ. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε μια επεξεργασμένη μεταφορά του μύθου σε ένα νέο ή άλλο περιβάλλον. 19 Στην Μήδεια του Πιέρ Πάολο Παζολίνι, διάλογος μεταξύ του παιδαγωγού Κένταυρου Χείρωνα με το νεαρό Ιάσονα. Απομαγνητοφώνηση από την ταινία 20 Βλέπε σελίδα 11, Θεατρογραφίες απο το μυθο στο θρυλο 57

12 Στην απόδοση του Πιέρ-Πάολο Παζολίνι πρωταγωνιστεί η Μαρία Κάλλας, στην μοναδική της κινηματογραφική εμφάνιση. Η ταινία είναι γυρισμένη στην Καππαδοκία, ένα τοπίο που προσφέρεται για την τραχύτητά του. Ο Παζολίνι μένει πιστός στο μύθο, προσπαθώντας να προσδιορίσει τον χώρο και το χρόνο του, αυθαιρετώντας ως προς την ιστορικότητά του, σε ένα περιβάλλον εξωτικό, προπολιτισμικό, μακριά από τις δυτικόφερτες αποτυπώσεις μιας κλασικής και ασφαλούς αρχαιότητας, ανακαλώντας αρχέγονες τελετουργίες, κοστούμια υπερφορτωμένα με στοιχεία της ανατολής, σε ένα φυσικό περιβάλλον της ερήμου, αποστειρωμένο από τη ζωή αλλά και με στοιχεία των ιθαγενών και λαϊκών πληθυσμών του Καυκάσου, συμπεριφορές τραχιές, χωρίς την κομψότητα της φίνας υποκριτικής. Ο Παζολίνι, με ένα επιτελείο σημαντικών ενδυματολόγων και σκηνογράφων, δημιουργεί για την Μήδεια έναν νέο μύθο, τον μύθο της τραγικής και προδομένης (μερικά χρόνια νωρίτερα στην ιδιωτική αλλά και δημόσια ζωή της) Μαρίας Κάλλας, προτείνοντας έναν νέο κλασσικό τρόπο για την αρχαία τραγωδία, μία νέα δραματουργία, όπου ο χορός είναι η ίδια η κάμερα, δηλαδή οι θεατές, οι οποίοι καλούνται να κρίνουν αν η Μήδεια πράττει καλώς ή κακώς. Μια ταινία σταθμός, που επηρέασε όλη την αισθητική συζήτηση για την όψη και την διαχείριση της αρχαίας τραγωδίας και συνετέλεσε στην ανεύρεση, από την σκηνοθεσία και την σκηνογραφία, ενός νέου ποιητικού χώρου για τα αρχετυπικά μοτίβα της τραγωδίας. 58 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα

13 «Το τέλος της τραγωδίας είναι και το τέλος του φιλμικού έργου του Παζολίνι, ενώ είναι η αρχή του Τρίερ» 21. Είκοσι χρόνια περίπου αργότερα, ο σκανδιναβός Λαρς Φον Τρίερ, αξιοποιεί την ποιητική γλώσσα της Μήδειας, δίνοντας νέες παραμέτρους, φτιάχνοντας μια νέα ηρωίδα, εντελώς διαφορετική ως προς τον χαρακτήρα του αρχαίου κειμένου, αλλα και εντελώς όμοια ως ανθρώπινη τοποθέτηση απέναντι στα θεμελιώδη ζητήματα της ζωής. Σε ένα εφιαλτικό περιβάλλον, ένα βάλτο, η Μήδεια στον Τρίερ τιμωρεί με την αυστηρότητα ενός Σκανδιναβού, όπως στον Μπέργκμαν ή στον Ντράγιερ. Με αφαίρεση, με την εσωστρέφεια του έρημου υγρού σκανδιναβικού τοπίου, με την εσωτερική απεικόνιση των ψυχικών κραδασμών μέσα από αργές συμβολικές εικόνες της φύσης, η Μήδεια εξελίσσεται σε φυσικό φαινόμενο, φαινόμενο θρησκευτικό, μιας λατρείας σχετιζόμενης με την απόγνωση της ζωής. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στην διάλεξη παρουσιάστηκαν αποσπάσματα από τις ταινίες: Μήδεια, του Πιέρ Πάολο Παζολίνι (1970) Μήδεια, του Λαρς Φον Τρίερ σε σενάριο Καρλ Ντράγιερ (1988) Η τροφός, του Γιάννη Τζανέρη (2000) Επίσης παρουσιάστηκαν αποσπάσματα από τις ταινίες: Οιδίποδας Τύραννος, του Πιέρ Πάολο Παζολίνι (1977) Φόβος, του Κώστα Μανουσάκη (1966) 22 μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της διαχείρισης της αρχαίας τραγωδίας στο σύγχρονο κινηματογράφο και του ήθους της τραγωδίας στη σύγχρονη μεταγραφή του στην ελληνική φιλμογραφία. 21 Γιάννης Φραγκούλης, Η κινηματογραφική απόδοση της Μήδειας, 22 Σενάριο- Σκηνοθεσία: Κώστας Μανουσάκης, Μουσική: Γιάννης Μαρκόπουλος. Έπαιξαν οι ηθοποιοί: Ανέστης Βλάχος, Αλέξης Δαμιανός, Μαίρη Χρονοπούλου, Έλενα Ναθαναήλ, Ελλη Φωτίου, Σπύρος Φωκάς απο το μυθο στο θρυλο 59

14 Για τη Μήδεια του Παζολίνι Επηρεασμένος όχι μόνο από τη προσωπική του προσκόλληση σε προ-βιομηχανικούς αγροτικούς πολιτισμούς αλλά και από τα έργα των ανθρωπολόγων Mircea Eliade και James George Frazer, ο Παζολίνι μεταμόρφωσε την κλασική ιστορία του Ευριπίδη σε ένα δράμα που απεικονίζει τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κουλτούρες με αντιδιαμετρικά αντίθετες ερμηνείες της πραγματικότητας. Μια σύγκρουση περισσότερο σχετική με φιλοσοφικά και θρησκευτικά προβλήματα παρά με παραδοσιακές ερμηνείες της πάλης των τάξεων. Η Μήδεια, παιγμένη έξοχα από τη Μαρία Κάλλας στον πρώτο της κινηματογραφικό ρόλο, αντιπροσωπεύει το αρχαϊκό, θρησκευτικό και ιεραρχικό σύμπαν της ανθρώπινης προ-ιστορίας. Ένα στάδιο του πολιτισμού τυπικό των προβιομηχανικών αγροτικών πολιτισμών, που ακόμα μπορούμε να βρούμε, σύμφωνα με τον Παζολίνι, στον σημερινό Τρίτο Κόσμο. Δουλεύοντας αναλογικά ο Παζολίνι τοποθετεί το αρχαίο μυθικό βασίλειο της Κολχίδας σε απόμακρα τμήματα της Συρίας και της Τουρκίας. Ο Ιάσωνας, (Giuseppe Gentile), από την άλλη πλευρά αντιπροσωπεύει μια τελείως διαφορετική οπτική γωνία, αυτήν του ορθολογισμού, του αντι-μυθικού και πραγματικού κόσμου της τεχνολογίας. Όπως σημειώνει ο Παζολίνι, η Μήδεια θα μπορούσε εύκολα να είναι η ιστορία ενός λαού του Τρίτου Κόσμου και της καταστροφικής του συνάντησης με τον υλιστικό Δυτικό πολιτισμό. Η ανικανότητα του Ιάσωνα να κατανοήσει έναν τέτοιο προβιομηχανικό πολιτισμό δείχνει πόσο ανήκει στον μοντέρνο κόσμο που όλοι μας κατοικούμε. Έτσι, η Κόρινθος είναι η περίφημη αυλή του Καθεδρικού ναού της Πίζας, σύμβολο του θριάμβου της λογικής πάνω στον μύθο, πράγμα που αναδείχθηκε από την κουλτούρα της μεσαίας τάξης της Ιταλικής Αναγέννησης. Οι πιο εκφραστικές σεκάνς στη Μήδεια του Παζολίνι παρουσιάζουν δραματική εικονοποιία που αντανακλά τη σύγκρουση δύο κόσμων, του βαρβαρικού και του πολιτισμένου. Η τυφλότητα του Ιάσωνα απέναντι στο μυθικό στοιχείο φαίνεται καθαρά από την πρώτη σκηνή, όπου ο δάσκαλός του ο Κένταυρος ο μισός άνθρωπος, μισός θηρίο εξηγεί στο νερό παιδί πως «όλα είναι ιερά, όπου και να κοιτάξεις, υπάρχει ένας θεός. Όταν η φύση φαίνεται φυσική, αυτό είναι το τέλος, όλα είναι ιερά.» Όσο μεγαλώνει ο Ιάσωνας, τόσο ο Κένταυρος μεταμορφώνεται σε έναν κοινό άνθρωπο, πράγμα που συμβολίζει τη δραστική μείωση της μυθικής συνείδησης του Ιάσωνα. Το μάθημα του Κένταυρου οδηγεί στην εξαιρετική αποκάλυψη από τον Παζολίνι της μυθικής κουλτούρας της Κολχίδας: οι αγρότες μαζεύονται για μια ανθρωποθυσία που είναι μέρος μιας λατρείας γονιμότητας με προϊστορικές ρίζες, όπου το αίμα του θύματος γονιμοποιεί τα χωράφια του σίτου. Ο Ιάσωνας και οι άντρες του συντρίβουν τους εχθρούς τους με την υπέρτερη τεχνολογία τους με τον ίδιο τρόπο που οι Ισπανοί Κονκισταδόρες κατέστρεψαν τους πολιτισμούς των Ινδιάνων στη Νότιο Αμερική. Όταν η Μήδεια προδίδει τις ρίζες της και φεύγει μαζί με τον Ιάσωνα, ανακαλύπτει ότι έξω από τη μυθική Κολχίδα δεν έχει καμιά ρίζα, καμιά ταυτότητα. Σύμφωνα με τον Παζολίνι, η Μήδεια βρίσκεται στην ίδια θέση με την σύγχρονη ανθρωπότητα: χωρίς την αίσθηση ταυτότητας που προσδίδουν οι αρχαίοι μύθοι, η Μήδεια είναι πια χωρίς ψυχή, αλλοτριωμένη, χωρισμένη από την ευεργετική δύναμη της παραίσθησης. Στο τέλος, η Μήδεια παίρνει την εκδίκηση της, που αντανακλά την επανάκτηση των μαγικών δυνάμεών της που νικούν τον απλοϊκό ρασιοναλισμό του Ιάσωνα και της Κορίνθου. Το φινάλε αντιδιαστέλλει τη μυθική συνείδηση της Μήδειας στον ρεαλιστικό κόσμο του Ιάσωνα. Πιστός στο μαρξισμό του Γκράμσι, ο Παζολίνι πιστεύει πως και ο καπιταλισμός και ο ορθόδοξος μαρξισμός στοχεύουν στην καταστροφή των προβιομηχανικών πολιτισμών, που ο ίδιος θαυμάζει στην Ιταλία και στον Τρίτο κόσμο. Η αλλοτρίωση προέρχεται από την εργασία σε έναν κόσμο όπου το προϊόν της εργασίας ελέγχεται από την εκμεταλλεύτρια καπιταλιστική τάξη. Μπορεί όμως να οφείλεται και στην απώλεια της μυθικής ταυτότητας, μιας αίσθησης αρμονίας με τη φύση που καταστρέφεται από τον πραγματιστικό, τεχνολογικό πολιτισμό. Ο τελικός θρίαμβος της Μήδειας προσφέρει στους δυτικούς παρατηρητές ένα προφητικό όραμα του θυμού που οι ξένες κουλτούρες νιώθουν όταν οι αξίες τους δέχονται επίθεση. Εν τέλει, ο απόηχος του Freud, του Jung, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και του Μαρξ δημιούργησε στη Μήδεια του Παζολίνι όχι μόνο μια αυθεντική σύνθεση των προσωπικών απόψεων του σκηνοθέτη για την ανθρώπινη κατάσταση, αλλά και ένα εξαιρετικά επιτυχημένο κινηματογραφικό θέαμα. Απόσπασμα από το Peter Bondanella, Italian Cinema: From Neo-Realism to the Present (New Expanded Edition) by (New York: Continuum, 1990) (Μετάφραση αποσπάσματος Μ. Καλδή) 60 Αρχαιοι μυθοι & συγχρονη πραγματικοτητα