ΘΕΜΑ: Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ: Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΥΔΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ: ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α ΜΕΡΟΣ: Η δημοσιότητα της δίκης 1. Εισαγωγή α) Ιστορική Επισκόπηση...3 β) Η συνταγματική κατοχύρωση της αρχής στις διάφορες χώρες..3-4 γ) Η Σύμβαση της Ρώμης..4-5 δ) Η αρχή της δημοσιότητας στο ελληνικό δίκαιο..5-6 ε) Η έννοια και ο σκοπός της δημοσιότητας στο ελληνικό δίκαιο Σύνταγμα και δημοσιότητα Αρχή δημοσιότητας ως δικονομική αρχή και ως συνταγματική εγγύηση Η τηλεοπτική μετάδοση θεμελιώνεται από το Σύνταγμα; Θεμελιώδη δικαιώματα σε σχέση με την τηλεοπτική μετάδοση της δίκης Α) το θεμελιώδες δικαίωμα της πληροφόρησης Β) περιορισμοί λόγω των θεμελιωδών δικαιωμάτων του κατηγορουμένου Η δημοσιότητα της δίκης και η προστασία της προσωπικότητας του κατηγορουμένου Άμεση και Έμμεση δημοσιότητα Δημοσιότητα στην ποινική δίκη Δημοσιότητα στη διοικητική δίκη Δημοσιότητα στην πολιτική δίκη Β ΜΕΡΟΣ: Δημοσιότητα και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης 1. Η οπτικοακουστική μετάδοση των δικών α) Η εξέλιξη στις διάφορες χώρες β) Τα εκατέρωθεν επιχειρήματα Δίκες με τηλεοπτικό ενδιαφέρον Συμπέρασμα Περίληψη θέματος εργασίας Λήμματα Βιβλιογραφία Νομολογία Νομοθεσία.53 1

3 Α ΜΕΡΟΣ Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα που τίθεται είναι η δημοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων και η σχέση της με τα ηλεκτρονικά οπτικοακουστικά μέσα μετάδοσης πληροφοριών, δηλαδή την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Όπως είναι φυσικό το πρόβλημα δεν είναι μόνο ελληνικό. Ανέκυψε από χρόνια σε άλλες, περισσότερες προηγμένες χώρες και εξακολουθεί να συζητείται μέχρι και σήμερα ακόμα εκεί που υπάρχει ειδική νομοθετική ρύθμιση. Αυτό δε, γιατί ναι μεν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης και μετάδοσης πληροφοριών και ιδεών κινούνται στον ίδιο χώρο και αντλούν από την ίδια νομιμοποιητική αρχή, όπως και ο τύπος, λειτουργούν όμως και επιδρούν κατά διαφορετικό από τον τύπο τρόπο. Ο τύπος παρουσιάζει τα γεγονότα έμμεσα, ετεροχρονισμένα και περιγραφικά, με λέξεις που δεν ακούγονται αλλά διαβάζονται. Επιδρά, περισσότερο μέσω της νόησης και η αντίδραση που δημιουργεί είναι μάλλον λογική και νηφάλια. Αντίθετα, το ραδιόφωνο και ιδίως η τηλεόραση εμφανίζουν ή τουλάχιστον έχουν την δυνατότητα να εμφανίσουν τα γεγονότα, όταν και όπως συμβαίνουν στην εμπειρική πραγματικότητα. Λειτουργούν με τη μετάδοση ζωντανών εικόνων και ήχων, δημιουργούν άμεσες οπτικές και ακουστικές παραστάσεις και επιδρούν έτσι περισσότερο στο συναισθηματικό κόσμο των ακροατών ή θεατών και η αντίδραση που προκαλούν είναι μάλλον άμεση και ενστικτώδης. Πρέπει ακόμα να παρατηρηθεί ότι η συνυφασμένη με τη λειτουργία τους αμεσότητα στη μετάδοση μπορεί εύκολα να οδηγήσει, τελείως καλόπιστα σε εσφαλμένη παρουσίαση των γεγονότων ή της σημασίας τους, ενώ οι δυνατότητες κακόπιστης αλλά πειστικής διαστρέβλωσης της πραγματικότητας είναι πολύ μεγαλύτερες. Η διαφορά αυτή στον τρόπο λειτουργίας του τύπου, αφενός και των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, αφετέρου καθώς και των 2

4 αντιδράσεων που προκαλούν είναι να δημιουργήσει διαφορετικής εκτάσεως κινδύνους ιδίως στον ευαίσθητο χώρο της απονομής της δικαιοσύνης και κατ' εξοχήν της ποινικής. Θα πρέπει λοιπόν να δούμε, αν η οπτικοακουστική μετάδοση των δικών, η μετάδοση δηλαδή από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση περιλαμβάνεται ή όχι στη δημοσιότητα της ακροαματικής διαδικασίας, που είναι σε εμάς συνταγματική κατοχυρωμένη και αν όχι αν είναι σκόπιμο να επιτρέπεται ή να μην επιτρέπεται. Η απάντηση όμως στο ζήτημα αυτό προϋποθέτει την ανάλυση και την οριοθέτηση τη αρχής της δημοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων. 2. α) Ιστορική Επισκόπηση Κατά τις περιόδους διακυβέρνησης των διαφόρων χωρών από απολυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα συχνά χρησιμοποιήθηκε η μυστική διεξαγωγή των δικών ως μέσο διατήρησης της εξουσίας, εξόντωσης των αντιπάλων και καταπίεσης των μαζών. Η φυσική αντίδραση των φιλελεύθερων πολιτευμάτων κατά το τέλος του 15ου αι. στην κατάσταση αυτή ιδίως στις πρακτικές της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης και στις καταχρήσεις των ενσφράγιστων επιστολών της Γαλλικής Μοναρχίας οδήγησε στην καθολική αναγνώριση της αρχής της δημοσιότητας των συνεδριάσεων των δικαστηρίων, ως μέσου διασφάλισης της αμερόληπτης και ανεπηρέαστης δικαστικής κρίσης. Θεωρήθηκε ότι με τη δημοσιότητα επιτυγχάνεται ο έλεγχος της ορθής διεξαγωγής της δίκης και της αντικειμενικότητας της απόφασης από το κοινό και αποτρέπονται υπόνοιες ξένων επιρροών και σκοτεινών επιδράσεων στη δικαιοσύνη. Υποστηρίχθηκε επίσης ότι έτσι κατοχυρώνεται και το κύρος και ενισχύεται η λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστών, αφού η επίγνωση της δημοσιότητας και του ελέγχου της κοινής γνώμης ενισχύει τη βούληση αντίστασης σε τυχόν πιέσεις. β) Η συνταγματική κατοχύρωση της αρχής στις διάφορες χώρες Η δημοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων χαρακτηρίζεται ως θεμελιώδης θεσμός του κράτους δικαίου και ως πολύτιμο συστατικό στοιχείο της αρχής του κράτους δικαίου. Σε πολλές χώρες όμως δεν έχει συνταγματική 3

5 κατοχύρωση. Για παράδειγμα τα συντάγματα της Γερμανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, δεν θεσπίζουν δημόσιας διεξαγωγής της δίκης. Τέτοια υποχρέωση θεσπίζουν το Βελγικό και Ισπανικό Σύνταγμα. Η Αγγλία ως γνωστό δεν έχει γραπτό Σύνταγμα και συνεπώς δεν τίθεται θέμα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής η υποχρέωση δημόσιας διεξαγωγής των ποινικών δικών ενσωματώθηκε στο Σύνταγμα με την 6η Τροποποίηση, η οποία όρισε ότι: «σε όλες τις ποινικές διώξεις ο κατηγορούμενος θα απολαμβάνει του δικαιώματός του για ταχεία και δημόσια δίκη από αμερόληπτο ορκωτό δικαστήριο της πολιτείας και της περιοχής που φέρεται ότι έχει τελεστεί το έγκλημα». Εκτός όμως από τη διάταξη αυτή η αρχή της δημοσιότητας διεξαγωγής της δίκης θεωρείται ότι περιλαμβάνεται και στην υποχρέωση του κράτους να διεξάγει σωστή δίκη που θεσπίστηκε με την 5η και την 14η Τροποποίηση του Συντάγματος. Τονίζεται μάλιστα ότι η δημοσιότητα των συνεδριάσεων είναι ένα από τα προαπαιτούμενα για τη διεξαγωγή ορθής δίκης και ότι αποτελεί εγγύηση εναντίον κάθε προσπάθεια χρησιμοποίησης των δικαστηρίων ως οργάνων καταδίωξης αντιπάλων. γ) Η Σύμβαση της Ρώμης Το άρθρο 6 της Σύμβασης της Ρώμης ορίζει ότι ο καθένας κατά την εκδίκαση των αστικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεών του ή των εις βάρος του ποινικών κατηγοριών έχει το δικαίωμα σε δημόσια και δίκαιη δίκη διαδικασία εντός λογικού χρόνου, ότι η απόφαση πρέπει να απαγγέλλεται δημόσια και ότι μπορεί να αποκλειστεί το κοινό και ο τύπος από το σύνολο ή μέρος της διαδικασίας σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις πάντως αρκετά περισσότερες από αυτές που προβλέπει το δικό μας Σύνταγμα. Κατά την ερμηνεία των διατάξεων γίνεται δεκτό ότι η δημοσιότητα διασφαλίζει τη διαδικασία και ενισχύει την εμπιστοσύνη του κοινού στην απονομή της δικαιοσύνης ότι όμως δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την επιτυχία του σκοπού που επιδιώκει το άρθρο 6 και που είναι η διεξαγωγή σωστής δίκης. Η δημοσιότητα αφορά μόνο το κοινό και τον τύπο, δεν καλύπτει το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Μπορεί συνεπώς το δικαστήριο να απαγορεύσει την κατά τη διάρκεια της συζήτησης λήψη εικόνων και ήχου χωρίς να προσκόπτει στο άρθρο 6 της Συμβάσεως. Θα ήθελα να αναφέρω ότι και το άρθρο 10 της Συμβάσεως που καθιερώνει την ελευθερία της έκφρασης, δηλαδή 4

6 τον προφορικό και τον γραπτό λόγο, και που ορίζει ρητά ότι η ελευθερία αυτή μπορεί να υποβληθεί σε περιορισμούς εκτός των άλλων περιπτώσεων για τη διατήρηση του κύρους και της αντικειμενικότητας της δικαιοσύνης. Τονίζεται μάλιστα ότι αυτή η ελευθερία είναι συνυφασμένη με καθήκοντα και ευθύνες. δ) Αρχή της δημοσιότητας στο ελληνικό δίκαιο Η αρχή της δημοσιότητας των συνεδριάσεων των δικαστηρίων και της δημόσιας απαγγελίας των αποφάσεων περιελήφθη σε όλα σχεδόν τα ελληνικά συντάγματα. Ήδη ο Ρήγας Φεραίος στο σχεδιάγραμμα του πολιτεύματός του, που διατύπωσε με τη δημοσιευθείσα τον Οκτώβριο του 1797 προκήρυξή του, προέβλεπε στο κεφάλαιο περί πολιτικής δικαιοσύνης, ότι οι δημόσιοι κριτές (δηλ. οι δικαστές) «βουλεύονται και συντυχαίνουν δημοσίως, λέγουν τη γνώμη τους μεγαλοφώνως». Το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος, που ψήφισε η Τρίτη Εθνική Συνέλευση στην Τροιζήνα το 1927 όρισε στο άρθρο 140 ότι «αι κρισιολογίαι γίνονται δημοσίως, εκτός οσάκις η δημοσιότητα είναι εναντίον στη σεμνότητα». Με το Σύνταγμα του 1843 η αρχή της δημοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων παίρνει τη διατύπωση που ακόμη και σήμερα κατά βάση έχει. Το άρθρο 90 του Συντάγματος του 1843 όρισε ότι «αι συνεδριάσεις των δικαστηρίων είναι δημόσιαι, εκτός αν η δημοσιότητα ήθελε είσθαι επιβλαβής εις τα χρηστά ήθη και την κοινήν ευταξίαν, αλλά τότε τα δικαστήρια οφείλουν να εκδίδουν περί τούτου απόφασιν». Στο επόμενο άρθρο ορίζεται ότι η απαγγελία των αποφάσεων γίνεται δημόσια και μάλιστα χωρίς καμία εξαίρεση. Η διατύπωση αυτή επαναλήφθηκε σχεδόν κατά λέξη στα άρθρα 92 και 93 των Συνταγμάτων των ετών 1864, 1911 και 1952, ενώ στο Σύνταγμα του 1927 η έκφραση «κοινή ευταξία» αντικαταστάθηκε με τις λέξεις «δημόσια τάξη». Το άρθρο 93 παράγραφος 2 του ισχύοντος Συντάγματος ορίζει ότι: «αι συνεδριάσεις παντός δικαστηρίου είναι δημόσιαι, εκτός αν δι αποφάσεως τούτου κριθεί ότι η δημοσιότης πρόκειται να είναι επιβλαβής εις τα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προς προστασίαν του ιδιωτικού ή οικογενειακού βίου των διαδίκων». Είναι χαρακτηριστικό ότι οι λόγοι, αναγόμενοι στη δημόσια τάξη δεν μπορούν πλέον να δικαιολογήσουν τον αποκλεισμό της δημοσιότητας. Αντίθετα θεσπίστηκε ως νέος λόγος αποκλεισμού της η προστασία του ιδιωτικού και του οικογενειακού βίου. Η εγκατάλειψη, ύστερα από περίπου 150 χρόνια, ενός κριτηρίου, αναγομένου στο δημόσιο συμφέρον, στα άτομα, αντικατοπτρίζει 5

7 νομίζω, μαζί με αρκετές άλλες διατάξεις, τον κατ εξοχήν ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα του ισχύοντος Συντάγματος. Η αρχή και ο κατηγορούμενος αλλά και ο κάθε διάδικος έχει ατομικό δικαίωμα να αξιώσει μια σωστή δίκη δεν θεσπίζεται ρητά στο Ελληνικό Σύνταγμα. Πιστεύω όμως ότι μπορεί να συναχθεί από ολόκληρη σειρά συνταγματικών διατάξεων που όλες στοχεύουν ακριβώς στην κατοχύρωση της διεξαγωγής της σωστής δίκης. Στις διατάξεις αυτές εντάσσεται και η διάταξη για τη δημοσιότητα των συνεδριάσεων. Σημειωτέον ότι το αμερικανικό Ανώτατο Δικαστήριο ρητά χαρακτήρισε το δικαίωμα σε σωστή δίκη ως την πλέον θεμελιώδη από όλες τις ελευθερίες, υποστηρίζεται δε ότι η λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστών, που κυρίως διασφαλίζει αυτό το δικαίωμα, αποτελεί την ειδοποιό διαφορά μεταξύ δημοκρατίας και τυραννίας. ε) Η έννοια και ο σκοπός της δημοσιότητας Η έννοια και ο σκοπός της δημοσιότητας δεν δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα. Η γενική άποψη είναι ότι το αίτημα για δημοσιότητα ικανοποιείται, όταν στο χώρο που διεξάγεται η δίκη επιτρέπεται ελευθέρως και αδιακρίτως η είσοδος του κοινού, όταν οι πόρτες της αίθουσας είναι ανοικτές για όσους θέλουν να μπουν μέσα και να παρακολουθήσουν τη δίκη. Υποστηρίζεται ότι υπάρχει ατομικό δικαίωμα του κάθε πολίτη να παρακολουθεί τη δίκη. Δεν νομίζω όμως ότι αυτό είναι ορθό. Αν εμποδιστεί η είσοδος του κοινού δεν προσβάλλεται κάποιο ατομικό δικαίωμα των πολιτών που εμποδίστηκαν. Προσβάλλεται μόνο το δικαίωμα του διαδίκου για δίκαιη δίκη και η δημοσιότητα, δηλαδή μια συνταγματικά καθιερωμένη αρχή, η παραβίαση της οποίας έχει τις συνέπειες που προβλέπει ο νόμος. Η αρχή όμως αυτή δεν παραβιάζεται αν η αίθουσα του δικαστηρίου είναι πλήρης. Γιατί έχει ήδη ικανοποιηθεί. Συνεπώς είναι συνταγματικά αδιάφορο, εάν υπάρχει κι άλλος κόσμος που θέλει να παρακολουθήσει τη δίκη και δεν μπορεί. Δεν θα έχει έτσι όμως το πράγμα, αν υπήρχε ατομικό δικαίωμα του κάθε πολίτη να παρακολουθήσει τη δίκη. Γιατί τότε το δικαίωμα αυτό θα προσβαλλόταν, κι αν ακόμα η αίθουσα συνεδριάσεων ήταν γεμάτη και θα έπρεπε να δούμε αν η προσβολή είναι δικαιολογημένη ή όχι και αν δημιουργεί ευθύνες της πολιτείας και ποίες. Καταλήγω λοιπόν ότι δεν υπάρχει ατομικό δικαίωμα του πολίτη για παρακολούθηση της δίκης. Υπάρχει μόνο η δημοσιότητα των συνεδριάσεων με την έννοια που αναφέρθηκα. 6

8 Αυτά βέβαια δεν νομιμοποιούν την πολιτεία να διεξάγει δίκες σε τόσο μικρές αίθουσες, ώστε ουσιαστικώς να μην υπάρχει δυνατότητα παρουσίας κοινού. Γιατί στην περίπτωση αυτή υπάρχει παραβίαση της δημοσιότητας με όλες τις νομικές συνέπειες. Από την άλλη όμως μεριά όσο ενδιαφέρουσα και αν είναι μια δίκη για το κοινό, και όσο μεγάλη και αν είναι η προσέλευση των ακροατών, η πολιτεία δεν είναι υποχρεωμένη ούτε τη μεγαλύτερη από τις υπάρχουσες αίθουσες να διαθέσει, ούτε μεγάφωνα ή οθόνες τηλεόρασης να εγκαταστήσει στον περίβολο του δικαστηρίου. Διαφορετική θα ήταν ίσως η λύση αν δεχόμαστε το δικαίωμα του κάθε πολίτη προς την παρακολούθηση της δίκης. Η συνταγματική εγγύηση της δημόσιας διεξαγωγής της δίκης στηρίζεται στην ορθή παρατήρηση ότι κατά κανόνα οι παράγοντες της δίκης (δικαστές, δικηγόροι, μάρτυρες) συμπεριφέρονται πιο υπεύθυνα και συνεπώς επιτελούν ορθότερα το έργο τους, όταν ενεργούν παρουσία ακροατηρίου παρά όταν η δίκη είναι μυστική. Έτσι η δημοσιότητα συμβάλλει στην καλύτερη διεξαγωγή της δίκης και αυξάνει τις πιθανότητες να εκδοθεί ορθή απόφαση, που αποτελεί ύψιστη επιδίωξη. Η παρακολούθηση των συνεδριάσεων των δικαστηρίων δεν αποτελεί δημόσιο, ατομικό, συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα του πολίτη. Ο πολίτης που για έλλειψη χώρου δεν μπορεί να έρθει στην αίθουσα να παρακολουθήσει μια δίκη, δεν θίγεται στα ατομικά του δικαιώματα. Δεν μπορεί συνεπώς να αξιώσει την ενημέρωσή του για τα συμβαίνοντα στη δίκη κατ άλλο τρόπο. Αλλά και όσοι βρίσκονται στην αίθουσα του δικαστηρίου έχουν δικαίωμα απλά να παρακολουθήσουν την εξέλιξη της δίκης και όχι να συμμετέχουν σε αυτή. Ούτε η δημοσιότητα ούτε καμία άλλη διάταξη του Συντάγματος νομιμοποιεί τους πολίτες να έχουν πρόσβαση στα έγγραφα που διαβάζει το δικαστήριο ή να παίρνουν φωτοαντίγραφα ή μαγνητοφωνημένες καταθέσεις ή να φωτογραφίζουν το δικαστήριο, τους λοιπούς παράγοντες της δίκης. Η οπτικοακουστική αποτύπωση της δίκης δεν περιλαμβάνεται στην έννοια της δημοσιότητας και άρα δεν κατοχυρώνεται συνταγματικά. Δικαιούνται βέβαια οι ακροατές των συνεδριάσεων να εξιστορούν ή να μεταφέρουν αυτολεξεί σε τρίτους όσα διαδραματίστηκαν στη δίκη και να αναπτύσσουν σχετικώς τις απόψεις τους. Αυτή είναι η λεγόμενη «έμμεση δημοσιότητα» που ισχύει το ίδιο για τον απλό πολίτη και το ίδιο για τον εργαζόμενο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το νόμιμό της έρεισμα δεν είναι τόσο στο άρθρο 93 του Συντάγματος, όσο στο άρθρο 14 7

9 που καθιερώνει την ελευθερία του λόγου και του τύπου. Αλλά ούτε ο τύπος μπορεί να εγκαταστήσει τα πιεστήριά του στην αίθουσα συνεδριάσεων του δικαστηρίου. Η διαχωριστική γραμμή για την ελευθερία του τύπου τονίζεται με απόφαση του Αμερικανικού Ανώτατου Δικαστηρίου, διήκει κατά μήκος της πόρτας της αίθουσας του δικαστηρίου. Μέσα από την πόρτα και οι δημοσιογράφοι που παρακολουθούν τη δίκη υπάγονται στην έννοια του κοινού, έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις και δικαιώματα, με κάποια βέβαια ειδική μεταχείριση που θα τους επιτρέψει να ασκήσουν το συνταγματικό επίσης κατοχυρωμένο λειτούργημά τους. Ούτε οι δημοσιογράφοι έχουν συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα για μηχανική αποτύπωση και μετάδοση στο κοινό της δίκης. Στην έννοια της δημοσιότητας της δίκης δεν περιλαμβάνεται η ζωντανή παρουσίαση έξω από την αίθουσα του δικαστηρίου, όσων γίνονται μέσα στην αίθουσα αυτή. Το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ελευθερία εισόδου στις αίθουσες, δεν κατοχυρώνει όμως δικαίωμα οπτικής ή ηχητικής αποτύπωσης ή οπτικοακουστικής μετάδοσης της δίκης. Αλλά βέβαια δεν απαγορεύει και κάτι τέτοιο. Ούτε η διάταξη περί δημοσιότητας των συνεδριάσεων ούτε καμία άλλη διάταξη του Συντάγματος απαγορεύει τη μαγνητοφώνηση της δίκης ή τη μετάδοση από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση. Ούτε νόμος που να ρυθμίζει ειδικώς τα θέματα υπάρχει. Κατά το ισχύον λοιπόν νομικό καθεστώς απόκειται στη διακριτική εξουσία του διευθύνοντος τη συζήτηση, που έχει την ευθύνη για την τήρηση της εξουσίας στο ακροατήριο και για την ομαλή και αδιατάραχτη πορεία της δίκης, αν θα επιτρέψει και μέχρι ποίου σημείου θα επιτρέψει την οπτική αποτύπωση και τη μετάδοση της δίκης από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. 3. ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ Ι. Η κατοχύρωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην αμερόληπτη απονομή της δικαιοσύνης από τα δικαστήρια αποτέλεσε τον βασικά δικαιολογητικό λόγο για την εισαγωγή της αρχής της δημοσιότητας. Ενόψει, δηλαδή, των καταχρήσεων, που λαμβάνουν χώρα υπό το κράτος της ισχύος της παλαιάς μυστικώς διεξαγόμενης εξεταστικής δίκης προκλήθηκε τόσο έντονη αντίδραση στους χρόνους του διαφωτισμού, ώστε η αντίστοιχη επιταγή για δημοσιότητα των δικών να καθιερώνεται με συνταγματικές διατάξεις και να 8

10 θεωρείται απαραίτητη αρχή του Κράτους Δικαίου. Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 93, παρ. 2 και 3, εδ. α Σ., οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες και κάθε δικαστική απόφαση απαγγέλλεται σε δημόσια συνεδρίαση. Σε αντιστοιχία, λοιπόν, με τις ανωτέρω συνταγματικές διατάξεις ορίζεται από το άρθρο 329 παρ. 1 εδ. α ότι η επ' ακροατηρίου συζήτηση, καθώς και η απαγγελία της αποφάσεως γίνεται δημοσίως σε όλα τα ποινικά δικαστήρια και στη συνέχεια προσδιορίζεται η έννοια της δημοσιότητας, η οποία συνίσταται στο ότι επιτρέπεται σε οποιονδήποτε να παρευρίσκεται ακωλύτως στις συνεδριάσεις. Επειδή, όμως, η παρακολούθηση των ποινικών δικών από νεαρά άτομα μπορεί να ασκήσει σε αυτά επιβλαβή επιρροή, δεδομένου ότι κατά τη διάρκειά τους εκτυλίσσονται θλιβερές εικόνες και αναφαίνονται κακίες, ελαττώματα και ψεύδη, κρίθηκε σκόπιμο να απαγορεύεται η επ' ακροατηρίου παρουσία προσώπων, που δεν έχουν συμπληρώσει σύμφωνα με την ελεύθερη κρίση του διευθύνοντος τη συζήτηση το 17ο έτος της ηλικίας τους (άρθρο 329, παρ. 1, εδ. β ). Περαιτέρω και για την αντιμετώπιση του προβλήματος, που δημιουργείται, όταν πρόκειται για δίκες, οι οποίες είναι πιθανόν να προσελκύσουν μεγαλύτερο από τον συνηθισμένο αριθμό ακροατών, που είναι δυνατόν λόγω ανεπάρκειας του χώρου στον οποίο διεξάγεται η δίκη, να παρακωλύσουν το απρόσκοπτο της διαδικασίας, σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 329, ο πρόεδρος του δικαστηρίου σε συνεννόηση με τον εισαγγελέα ορίζουν τον αριθμό των εισερχομένων, οπότε επιτρέπεται η είσοδος αδιακρίτως σε οποιονδήποτε μέχρι να συμπληρωθεί ο αριθμός αυτός με αυτή τη ρύθμιση αποφεύγεται το μέτρο της εισόδου με εισιτήρια, το οποίο αφενός οδηγεί σε αντιδημοκρατικές ανισότητες και αφετέρου προσδίδει θεατρικό χαρακτήρα στις συνεδριάσεις. Εδώ πάντως χρειάζεται να επισημανθούν οι ακόλουθες προβληματικές περιπτώσεις: Η κατάληψη της αίθουσας της συνεδριάσεως του δικαστηρίου από άτομα, τα οποία διάκεινται φιλικά ή εχθρικά έναντι κάποιου από τους διαδίκους (κατηγορούμενο ή πολιτικώς ενάγοντα) ή «εγκαθέτους» της εξουσίας ή οργανωμένων συμφερόντων. Όπως γίνεται φανερό η δημοσιότητα σε μια τέτοια περίπτωση ουσιαστικά αποτελεί κενό τύπο, αφού έτσι εμποδίζεται να προσέλθει κάθε άλλος πολίτης εξαιτίας του αδιαχώρητου. Μολονότι η εξακρίβωση του πότε συντρέχει κάτι τέτοιο είναι δυσχερής, ωστόσο ο πρόεδρος του δικαστηρίου σε συνεννόηση με τον εισαγγελέα έχει υποχρέωση είτε αυτεπαγγέλτως είτε 9

11 κατόπιν επισημάνσεως του σχετικού ατόπου από οποιονδήποτε παράγοντα της διαδικασίας να διατάξει την εκκένωση της αίθουσας από τα άτομα αυτά και να επιμεληθεί για την ανενόχλητη και χωρίς διακρίσεις είσοδο όσων επιθυμούν να παρευρεθούν. Η διεξαγωγή της διαδικασίας σε αίθουσα μικρής χωρητικότητας, μολονότι στο οικείο δικαστικό κατάστημα υπάρχουν μεγαλύτερες, με αποτέλεσμα την αδυναμία εισόδου άλλων πολιτών λόγω του αδιαχώρητου. Και εδώ είναι προφανές πως ουσιαστικά παραβιάζεται η αρχή της δημοσιότητας. Το ίδιο φυσικά ισχύει και όταν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας διατάσσεται μια τέτοια αλλαγή αίθουσας ή γενικότερα όταν είτε εξαρχής είτε μεταγενέστερα περιορίζεται η δυνατότητα εισόδου στην αίθουσα, μολονότι υπάρχει επαρκής χώρος. Η απαγόρευση εισόδου στην αίθουσα ορισμένων ατόμων με οποιοδήποτε πρόσχημα (π.χ. πιθανοί ταραξίες, μη ευπρεπώς ενδεδυμένοι, όσοι εμφανίζονται με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται στην αξιοπρέπεια του δικαστηρίου ή δεν έχουν μαζί την αστυνομική τους ταυτότητα) προδήλως συνιστά παραβίαση της αρχής της δημοσιότητας. Η αποβολή από το ακροατήριο, μολονότι αυτός που απομακρύνεται δεν δημιούργησε θόρυβο ούτε εκδήλωσε ανυπακοή σε μέτρα που αποφασίσθηκαν ή σε διαταγές που δόθηκαν, επίσης παραβιάζει την αρχή της δημοσιότητας. ΙΙ. Η δημοσιότητα, όμως, θα πρέπει να αποκλείεται κατ' εξαίρεση, όταν η παρουσία του κοινού μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερο κακό απ' αυτό, που η δημοσιότητα επιδιώκει να αποτρέψει. Οι εξαιρετικές αυτές περιπτώσεις, στις οποίες αποκλείεται η δημοσιότητα, ορίζονται από το ίδιο το Σύνταγμα, εφόσον και η κατοχύρωση της δημοσιότητας γίνεται από το Σύνταγμα, και είναι οι ακόλουθες: α. Σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 93 Σ. οι συνεδριάσεις των δικαστηρίων δεν είναι δημόσιες, αν με απόφαση του δικαστηρίου κριθεί ότι η δημοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Ενόψει της ανωτέρω διατάξεως και σε συνδυασμό με την παρ. 1 του άρθρου 330, το δικαστήριο μπορεί να διατάξει τη διεξαγωγή της συζητήσεως ή ενός μέρους της «κεκλεισμένων των θυρών», δηλαδή χωρίς δημοσιότητα και να απομακρύνει για τον λόγο αυτό τους ακροατές όταν η δημόσια συζήτηση πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή συντρέχουν ειδικοί λόγοι για την 10

12 προστασία του ιδιωτικού ή οικογενειακού βίου των διαδίκων και ιδίως σε δίκη βιασμού, αν η δημοσιότητα θα έχει ως συνέπεια την ιδιαίτερη ψυχική ταλαιπωρία ή το διασυρμό του θύματος. Για να αποκλεισθεί, όμως, η δημοσιότητα σύμφωνα με τα ανωτέρω, οφείλει το δικαστήριο να ακούσει προηγουμένως τον εισαγγελέα ή τον δημόσιο κατήγορο και τους διαδίκους και να εκδώσει αιτιολογημένη απόφαση, την οποία απαγγέλλει σε δημόσια συνεδρίαση (άρθρο 330, παρ. 2). Πάντως, ο αποκλεισμός της δημοσιότητας αναφέρεται στις δικαστικές συνεδριάσεις και όχι στις εκδιδόμενες αποφάσεις, οι οποίες πρέπει να απαγγέλλονται δημοσίως, σύμφωνα με την επιταγή του εδ. α της παρ. 3 του άρθρου 93 Σ. Επομένως, τόσο η οριστική απόφαση, που εκδίδεται μετά την «κεκλεισμένων των θυρών» συζήτηση, όσο και οι τυχόν εκδιδόμενες κατά τη διάρκειά της παρεμπίπτουσες αποφάσεις πρέπει να απαγγέλλονται δημοσίως. β. Σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου 96 Σ. οι συνεδριάσεις των ειδικών δικαστηρίων ανηλίκων επιτρέπεται να μη διεξάγονται δημόσια, αλλά και οι αποφάσεις τους είναι δυνατόν να μην απαγγέλλονται δημόσια. Δηλαδή στα ειδικά δικαστήρια ανηλίκων κρίνεται ότι είναι ορθότερος ο αποκλεισμός της δημοσιότητας, γιατί έτσι εξασφαλίζεται η απαραίτητη για την εκδίκαση των εγκλημάτων των ανηλίκων «οιονεί οικογενειακή ατμόσφαιρα». Σε εφαρμογή της ανωτέρω συνταγματικής διατάξεως προβλέπεται από το άρθρο 1 του Ν. 3315/1955 ότι τα δικαστήρια ανηλίκων συνεδριάζουν «κεκλεισμένων των θυρών» και εκτός από τους διαδίκους, τους συνηγόρους τους και τους επιμελητές ανηλίκων μπορούν να παρίστανται οι γονείς ή οι κηδεμόνες και αντιπρόσωποι της οικείας εταιρίας προστασίας ανηλίκων. 4. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑΣ ΩΣ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΕΓΓΥΗΣΗ Βασική αρχή του πολιτεύματός μας, της σύγχρονης κομματικής δημοκρατίας, είναι ότι όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό (άρθρο 1 παρ. 3 του Σ). Κι είναι αυτή μία πρώτη ερμηνεία της βούλησης του συντακτικού νομοθέτη να επιβάλει τη δημοσιότητα της δίκης. Με τη δημοσιότητα των συνεδριάσεων δημιουργείται η αναγκαία σχέση γνώσης μεταξύ του λαού (της πηγής της εξουσίας) και των δικαστών που ενεργούν στο όνομά του (άρθρο 26 παρ. 3 του Σ) και συγχρόνως 11

13 τίθενται οι προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για την άσκηση ελέγχου στον τρόπο απονομής της δικαιοσύνης. Ο έλεγχος του αμερόληπτου κοινού στη διεξαγωγή της δίκης συντελεί κατά τον Γ. Ράμμο (Εγχειρίδιον, 1 ος Τόμος, σελ. 339) στο να καθίσταται ο δικαστής προσεκτικότερος ενώ εμπεδώνεται η δικαιολογημένη εντύπωση των διαδίκων και των τρίτων για την καλύτερη διεξαγωγή της δίκης και την ανεπηρέαστης απονομής της δικαιοσύνης. Η κοινωνική συναίνεση κατακτάται από το δικαστή με την ακριβοδίκαιη και ανεπηρέαστη κρίση του κατά την έκφραση του Ι. Μανωλεδάκη (ΤΑ ΝΕΑ, ). Η αρχή της δημοσιότητας υπό ευρεία έννοια (δικών, συνεδριάσεων της Βουλής, φανερή δράση κρατικών οργάνων, πρόσβαση στα διοικητικά έγγραφα) έχει θεσπιστεί για να φυλάττει τους φύλακες (Ευ. Βενιζέλος). Ο Κ. Κωνσταντόπουλος (Ερμηνεία της ελληνικής ποινικής δικονομίας, τόμος 2 ος, σελ. 8, έτος 1926) περιγράφει τη δημοσιότητα των συνεδριάσεων των δικαστηρίων ως δικαίωμα των πολιτών και ως εγγύηση υπέρ της δικαιοσύνης και υπέρ του κατηγορουμένου γιατί «η παρουσία και η επίβλεψη του κοινού επιβάλλει την ακριβή τήρηση των νόμιμων διατυπώσεων και το σεβασμό στα δικαιώματα του κατηγορούμενου» Την αρχή καθιέρωσε ήδη το άρθρο 140 του Συντάγματος της Τροιζήνας: «Αι κρισολογίαι γίνονται δημοσίως, εκτός οσάκις η δημοσιότης είναι ενάντια εις την σεμνότητα και τότε το Δικαστήριον χρεωστεί να το αποφασίση». Το Σύνταγμα στο άρθρο 93 παρ. 2 ορίζει ότι οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες, εκτός αν το δικαστήριο κρίνει ότι η δημοσιότητα θα είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή συντρέχουν λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ορίζει (άρθρο 113 παρ.2) ότι «όποιος διευθύνει τη διαδικασία ορίζει κατά την κρίση του τον αριθμό των προσώπων που μπορούν να μείνουν στην αίθουσα και έχει την εξουσία να διατάξει τον αποκλεισμό ανηλίκων, όσων οπλοφορούν και εκείνων που εμφανίζονται με 12

14 τρόπο ανάρμοστο και αντίθετο προς την τάξη και την ευπρέπεια της συνεδρίασης». Ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας (άρθρο 329) επιτρέπει τον αποκλεισμό μόνο προσώπων που κατά την ελεύθερη κρίση εκείνου που διευθύνει τη συζήτηση δεν συμπλήρωσαν το 17 ο έτος της ηλικίας τους Κάτι που υπαγορεύει και το άρθρο 330 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και 113 ΚΠολΔ.. Στο άρθρο 329 του ίδιου κώδικα καθιερώνεται η αρχή της δημοσιότητας, η οποία αξιολογείται ως θεμελιώδης για την ποινική διαδικασία. Το δικαίωμα πληροφόρησης κατοχυρώνεται με τα άρθρα 14 του Συντάγματος και 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, με το οποίο προβλέπεται ότι «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία της γνώμης και την ελευθερία λήψης ή μετάδοσης πληροφοριών ή ιδεών, χωρίς επέμβαση δημόσιων αρχών και ασχέτως συνόρων». Στην παρ. 2 της ίδιας διάταξης προβλέπονται περιορισμοί για τη διασφάλιση του κύρους και της αμεροληψίας της δικαστικής λειτουργίας. Το δικαίωμα σε χρηστή δίκη (άρθρο 6 της ΕΣΔΑ) επιτάσσει κάθε δίκη να γίνεται δημόσια και από ανεξάρτητο δικαστήριο. Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας (άρθρο 2 Σ). Η γενική αυτή συνταγματική αρχή έχει κανονιστικό περιεχόμενο και είναι σαφές πως δεσμεύει πρωτίστως την κρατική εξουσία σε όλες τις λειτουργίες της. Στο σχετικό προβληματισμό μείζονος σημασίας είναι το τεκμήριο αθωότητας κατά το οποίο κάθε κατηγορούμενος θεωρείται αθώος μέχρις ότου διαπιστωθεί η ενοχή του από αρμόδιο δικαστήριο (άρθρο 11 της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, άρθρο 6 της ΕΣΔΑ). 5. Η ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΘΕΜΕΛΙΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ; Το άρθρο 93 παρ. 2 του Συντάγματος κατοχυρώνει τη δημοσιότητα με την παραδεδομένη της έννοια, την οποία ασπάσθηκε η Ε' Αναθεωρητική Βουλή που ψήφισε το Σύνταγμα του 1975, δηλαδή η φυσική παρουσία κοινού στη δικαστική 13

15 αίθουσα (η λεγόμενη «άμεση δημοσιότητα») 1. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, διαμόρφωσε την αρχή της δημοσιότητας ως επιταγή, η οποία κάμπτεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, και συγκεκριμένα μόνον εφ' όσον το δικαστήριο κρίνει ότι η δημοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Η έννοια αυτή της δημοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων στο ελληνικό Σύνταγμα συμπορεύεται πλήρως με το άρθρο 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου 2. Το αυτό θα πρέπει να γίνει δεκτό για τη διάταξη του άρθρου 14 παρ. 1 εδάφια 2 επ. του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, που κυρώθηκε με το ν. 2462/1997, η οποία επαναλαμβάνει την αντίστοιχη ρύθμιση του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ. Η διάταξη του άρθρου 93 παρ. 2 του Συντάγματος είναι lex specialis ως προς το ζήτημα που ρυθμίζει. Για το λόγο αυτό άλλωστε δεν είναι δυνατόν να διευρυνθούν ερμηνευτικά με προσφυγή σε άλλες διατάξεις του Συντάγματος οι εξαιρέσεις από την αρχή της δημοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων που απαριθμούνται περιοριστικά στο άρθρο 93 παρ. 2 του Συντάγματος. Αναμφίβολα, η επέμβαση στην προσωπικότητα είναι διαφορετική και ασύγκριτα εντονότερη μέσω της ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσης, από την έκθεση της προσωπικότητας στη φυσική δημοσιότητα σε κάθε μη αυστηρά ιδιωτική εκδήλωση του ατόμου. Αυτό συμβαίνει επειδή η ραδιοτηλεοπτική μετάδοση επεμβαίνει σε περισσότερα στοιχεία της προσωπικότητας, αποτυπώνει μόνιμα την εικόνα και τον λόγο του προσώπου, τα αποσπά από τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή και τον συγκεκριμένο κοινωνικό περίγυρο και τα καθιστά γνωστά σε ασύγκριτα μεγαλύτερο αριθμό προσώπων από εκείνα, στα οποία εκτέθηκε το ίδιο το υποκείμενο με τη θέλησή του. Οποιαδήποτε εμφάνιση ενός προσώπου σε δημόσιο χώρο δεν καθιστά άνευ άλλου τινός επιτρεπτή την ραδιοτηλεοπτική μετάδοση της δραστηριότητας του προσώπου αυτού. Αντιθέτως, η εμφάνιση ενός προσώπου σε δημόσιο χώρο σημαίνει, ότι το πρόσωπο αυτό είναι υποχρεωμένο να ανεχθεί μόνον τόσες και τέτοιες επεμβάσεις στην προσωπικότητά του, όσες δικαιολογούνται από τις λειτουργίες του χώρου αυτού. Φωτογράφηση, μαγνητοσκόπηση ή ραδιοτηλεοπτική μετάδοση της 1 Βλ. Δαγτόγλου Π., όπ. παρ., Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2004, σελ Βλ. Τσεβά Αθ., όπ. παρ., ΠοινΧρ ΝΓ/2003, σελ. 181 και Πλαγιανάκου Γ., Η τηλεοπτική μετάδοση της δίκης - Στοιχεία Συγκριτικού Δικαίου, Σκέψεις και Προβληματισμοί- Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2002, σελ. 58 με περαιτέρω παραπομπές. 14

16 εικόνας ή των λόγων του προσώπου ή πληροφοριών που αφορούν το πρόσωπο αυτό, πέραν των λειτουργιών αυτών, συνιστούν παράνομη επέμβαση στην προσωπικότητά του και προσβάλλουν το δικαίωμά του για πληροφορική αυτοδιάθεση, που κατοχυρώνονται στα άρθρα 5 παρ. 1 και 9Α του Συντάγματος. Σε περίπτωση που γινόταν δεκτή η άποψη ότι επιτάσσεται και η έμμεση δημοσιότητα, δηλαδή η ραδιοτηλεοπτική της μετάδοση της δίκης, από την αρχή της δημοσιότητας, τότε οιαδήποτε ιδιωτική υπόθεση καθίστατο επίδικη, θα ήταν προορισμένη να γνωστοποιηθεί μέσω της ραδιοτηλεόρασης στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας, ανεξαρτήτως δικαιολογημένου ή μη ενδιαφέροντος του κοινού για ενημέρωση, αφού η αρχή της δημοσιότητας των συνεδριάσεων των δικαστηρίων έχει σκοπό, όπως εκτέθηκε, τον έλεγχο της άσκησης της δικαστικής εξουσίας από τον ίδιο τον λαό, και άσκηση εξουσίας από το δικαστήριο υπάρχει σε κάθε περίπτωση απονομής δικαιοσύνης. Κατά συνέπεια, οποιοσδήποτε θα εμπλεκόταν σε δικαστικές ενέργειες, θα γινόταν τηλεοπτικό θέαμα όχι μόνον στον κοινωνικό και επαγγελματικό του περίγυρο, αλλά σε ολόκληρη τη χώρα, και οι συναφείς λεπτομέρειες της προσωπικής του ζωής, ακόμη και όταν αναφέρονται σε δεδομένα ευαίσθητα κατά την ευρωπαϊκή και εθνική νομοθεσία, θα γίνονταν κτήμα και αντικείμενο σχολιασμού, συζήτησης, κριτικής και κατά το δοκούν αναπαραγωγής, από το σύνολό των τηλεθεατών και ακροατών. Δε θα υπήρχε καμία δυνατότητα προστασίας μέσω των στενών εξαιρέσεων του άρθρου 93 παρ. 2 του Συντάγματος, αφού αυτό επιτρέπει τον αποκλεισμό της δημοσιότητας μόνο με τη συνδρομή λόγων προστασίας του ιδιωτικού ή οικογενειακού βίου, όχι του κοινωνικού ή επαγγελματικού βίου, και μόνον εφ' όσον οι λόγοι αυτοί είναι ειδικοί, αναφέρονται δηλαδή σε ειδικής βαρύτητας περιστατικά. Τυχόν εμπλοκή συνεπώς στο δικαστήριο θα ανάγκαζε κάθε πολίτη να υφίσταται έντονες έως συντριπτικές επεμβάσεις στην προσωπικότητα, την πληροφορική του αυτοδιάθεση και τον ιδιωτικό και οικογενειακό του βίο, με απρόβλεπτες για τον καθένα κοινωνικές και επαγγελματικές συνέπειες. Όσοι θα ήθελαν να προσφύγουν οι ίδιοι στο δικαστήριο, η προοπτική της ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσης της υπόθεσής τους και της κοινολόγησής της με ήχο και εικόνα στα πέρατα της επικράτειας θα λειτουργούσε ως ανασταλτικός παράγοντας της άσκησης του δικαιώματός τους από το άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος για δικαστική προστασία. Κατά τον τρόπο αυτό, η δημοσιότητα της δίκης θα στρεφόταν τελικά εναντίον του ίδιου του σκοπού, τον οποίο κατά το Σύνταγμα υπηρετεί. 15

17 Επομένως, η άποψη που υποστηρίζει την ευρεία ερμηνεία του όρου «δημοσιότητα» στο άρθρο 93 παρ. 2 του Συντάγματος, στηριζόμενη κυρίως σε επιχειρήματα από τη δημοκρατική αρχή, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ανταποκρίνεται στην έννοια της δημοσιότητας της δίκης, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα, αλλά και στην ανάγκη σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων, που το ίδιο αυτό Σύνταγμα εγγυάται. Κατ επέκταση, συνάγεται ότι η ραδιοτηλεοπτική μετάδοση της δίκης δεν εμπίπτει στη διάταξη του άρθρου 93 παρ. 2 του Συντάγματος και δεν διέπεται από αυτό ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΗ ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ α. ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Η διάταξη του άρθρου 5Α παρ. 1 του Συντάγματος, για το δικαίωμα στην πληροφόρηση, και εκείνη του άρθρου 14 παρ. 1, για την ελευθερία έκφρασης, ισχύουν στην ραδιοφωνία και την τηλεόραση. Ισχύει επομένως και εκεί η ελευθερία του πληροφορείσθαι 4, δηλαδή η ελευθερία αναζήτησης, λήψης και συλλογής πληροφοριών. Ωστόσο, γίνεται γενικά δεκτό ότι η ελευθερία του πληροφορείσθαι δεν παρέχει αξίωση πρόσβασης σε όλες τις πηγές πληροφοριών, αλλά την απρόσκοπτη πρόσβαση σε όσες πηγές πληροφοριών είναι γενικά προσιτές, δηλαδή εκείνες, οι οποίες είναι εν τοις πράγμασιν προορισμένες και κατάλληλες να παράσχουν πληροφορίες σε ένα κύκλο προσώπων μη ατομικά προσδιορισμένων. Αν μια πηγή πληροφοριών είναι γενικά προσιτή, προκύπτει από τη φύση της, από τις διατάξεις του Συντάγματος ή των νόμων, ή, για πηγές που ανήκουν σε ιδιώτες, από τη θέληση του κατόχου τους 5. Συγκεκριμένα, όσον αφορά κρατικές πηγές πληροφοριών, ο καθορισμός τους ως γενικά προσιτών ή μη απόκειται στο κράτος, όμως η σχετική εξουσία των εκάστοτε αρμοδίων κρατικών οργάνων δεν είναι βεβαίως απεριόριστη. 3 Βλ. Τσεβά Αθ., όπ. παρ., ΠοινΧρ ΝΓ/2003, σελ Για την ελευθερία του πληροφορείσθαι βλ. Δημητρόπουλο Α., Συνταγματικά δικαιώματα Ειδικό μέρος, Αθήνα 2005, σελ. 235 επ. και Χρυσόγονου Χ., Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Β έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2002, σελ. 196 επ., 270 επ. 5 Βλ. Τσεβά Αθ., όπ. παρ., ΠοινΧρ ΝΓ/2003, σελ

18 Υπάρχουν, δηλαδή, διατάξεις του Συντάγματος, οι οποίες προσδιορίζουν ότι συγκεκριμένες πηγές πληροφοριών πρέπει να γίνονται προσιτές και με ποιον τρόπο, αλλά συνάγεται και η γενική αρχή της δημοσιότητας της λειτουργίας του κράτους 6 από τις επί μέρους αυτές διατάξεις του Συντάγματος και από τη δημοκρατική αρχή. Η γενική αρχή της δημοσιότητας της κρατικής λειτουργίας όμως ούτε υποχρεώνει το κράτος να καταστήσει γενικά προσιτή κάθε πληροφορία, με κάθε διαθέσιμο τεχνικό μέσο, ούτε προσδιορίζει συγκεκριμένους τρόπους και όρους της δημοσιότητας. Κατά συνέπεια τα αρμόδια πολιτειακά όργανα είναι εκείνα που έχουν την εξουσία να αποφασίσουν τόσο εάν μια πηγή πληροφοριών θα καταστεί γενικά προσιτή αλλά και τον τρόπο πρόσβασης σε αυτήν, με την επιφύλαξη, βέβαια, μη ύπαρξης συνταγματικής επιταγής που να ρυθμίζει κατά τρόπο δεσμευτικό το κατά πόσον κρατικές πηγές πληροφοριών καθίστανται γενικά προσιτές. Η απόφαση αυτή των αρμοδίων οργάνων της πολιτείας δεν συνιστά περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης ή της ελευθερίας του πληροφορείσθαι, αλλά προαπαιτούμενο για την άσκηση των ελευθεριών αυτών. Η δημοσιότητα της δίκης, που αποτελεί μία κρατική πηγή πληροφοριών, θεσπίζεται με το άρθρο 93 παρ. 2 του Συντάγματος, αποκλειστικά για την φυσική παρουσία του κοινού στην αίθουσα του δικαστηρίου, όπως αναπτύχθηκε ανωτέρω. Έργο του νομοθέτη είναι να αποφασίσει εάν η δίκη θα αποτελέσει μια γενικά προσιτή πηγή πληροφοριών και για τη ραδιοτηλεοπτική της μετάδοση. Η απόφαση αυτή του νομοθέτη δεν αποτελεί περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης ή της ελευθερίας του πληροφορείσθαι. Το γεγονός ότι το Σύνταγμα επιτάσσει τη δημοσιότητα των δικαστικών συνεδριάσεων, δεν σημαίνει, ότι η πηγή πληροφοριών "δίκη" είναι προορισμένη να παράσχει πληροφορίες κάθε δυνατής ποιότητας (ήχο, εικόνα) και με οποιοδήποτε τεχνικά δυνατό τρόπο. Αλλά ούτε και από την αρχή της δημοσιότητας της λειτουργίας του κράτους συνάγεται κάτι τέτοιο, αφού η αρχή αυτή δεν υποχρεώνει στην παροχή κάθε διαθέσιμης και με οποιοδήποτε τεχνικό τρόπο αξιοποιήσιμης πληροφορίας. Περαιτέρω, από καμία συνταγματική διάταξη δεν προκύπτει ότι το κράτος μπορεί μεν να έχει την εξουσία να αποφασίζει για το κατά πόσον η συγκεκριμένη πηγή πληροφοριών θα καταστεί ή όχι γενικά προσιτή, αλλά 6 από την οποία έπεται ότι «... το κράτος έχει υποχρέωση να παρέχει στους πολίτες πληροφορίες για θέματα που αφορούν το δημόσιο (στην ευρεία έννοια) τομέα της ζωής, και ότι η υποχρέωση αυτή θεμελιώνει ένα αντίστοιχο, αλλά μη αγώγιμο δικαίωμα πληροφορήσεως των πολιτών πάνω στα θέματα αυτά», βλ. Μιχαηλίδη-Νουάρου Γ., Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, Το Σ 1983, σελ. 369 [383 επ.]. 17

19 όχι την εξουσία να προσδιορίζει κατ' ιδίαν όρους πρόσβασης στην πηγή πληροφοριών. Αλλά ακόμη και εάν η μαγνητοσκόπηση της δίκης γίνει εν τοις πράγμασιν, δηλαδή κατά παράβαση της απαγόρευσης που έχει θεσπίσει ο νομοθέτης, δεν αρκεί για να θεωρηθεί, ότι εμπίπτει στο προστατευτικό πεδίο της ελευθερίας της πληροφορίας και τούτο, διότι στην περίπτωση που η λήψη της πληροφορίας γίνεται κατά παράβαση των διατάξεων που προσδιορίζουν το προσιτό ή μη της πηγής, η λήψη αυτή δεν καλύπτεται από την ελευθερία της πληροφορίας. Εάν θεωρηθεί ότι η απαγόρευση της ραδιοτηλεοπτικής μετάδοσης της δίκης συνιστά περιορισμό της ελευθερίας του πληροφορείσθαι (άρθρο 5Α παρ. 1 του Συντάγματος) και της έκφρασης (άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος), τότε θα πρέπει να ελεγχθεί εάν η σχετική διάταξη αποτελεί «γενικό» νόμο 7. Η με μη γενικούς νόμους απαγόρευση θέσπισης περιορισμών δεν σχετίζεται με τη ρύθμιση από το νομοθέτη του τρόπου άσκησης των ελευθεριών των μέσων ενημέρωσης. Οπότε και από την σκοπιά αυτή ο περιορισμός της ραδιοτηλεοπτικής δημοσιότητας της δίκης είναι σύμφωνος με το Σύνταγμα. β. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΛΟΓΩ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Η εκτεταμένη δημοσιότητα της δίκης μέσω της τηλεοπτικής μετάδοσής της ενδέχεται να προσβάλει την προσωπικότητα του κατηγορουμένου, που αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο της ποινικής δίκης. Το άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος 8 κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε ατόμου επί της προσωπικότητας και το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος τον σεβασμό και την προστασία της ανθρώπινης αξίας. Η προσβολή αυτών των θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων συνίσταται κατά κύριο λόγο στην καταπάτηση του τεκμηρίου αθωότητας του κατηγορουμένου. Το τεκμήριο αθωότητας κατοχυρώνεται ρητά τόσο στο άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ όσο και στο άρθρο 11 παρ. 1 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και βάσει αυτού κάθε άτομο που κατηγορείται για διάπραξη κάποιου αδικήματος 7 Γενικός νόμος είναι εκείνος ο οποίος δεν στρέφεται ειδικά κατά των μέσων μαζικής ενημέρωσης ή εναντίον μιας συγκεκριμένης γνώμης. Βλ. και Δαγτόγλου Π., Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1991, σελ. 417, 739 επ. 8 Αναλυτικά για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας βλ. Δημητρόπουλο Α., όπ. παρ., σελ

20 τεκμαίρεται αθώο, ωσότου αποδειχθεί η ενοχή του με τους τρόπους που προβλέπονται στο νόμο. Συνέπεια του τεκμηρίου αθωότητας 9 είναι ο κατηγορούμενος να αντιμετωπίζεται ως αθώος, ως μη-ένοχος, μέχρι να καταδικαστεί από το δικαστήριο για το αδίκημα που κατηγορείται. Από τη στιγμή όμως που τα μέσα ενημέρωσης θα ασχοληθούν με την εκδικαζόμενη υπόθεση, η καταπάτηση του ανωτέρω τεκμηρίου κατά πάσα πιθανότητα έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Ο ισχυρισμός δημοσίως ότι ο φερόμενος ως κατηγορούμενος διέπραξε κάποια αξιόποινη πράξη αρκεί για πληγεί ανεπανόρθωτα η αξιοπρέπεια και η προσωπικότητα του εν λόγω ατόμου, καθώς οι τηλεθεατές είναι ευεπηρέαστοι σε όσα πληροφορούνται, ακόμη και αν τελικά η απόφαση του δικαστηρίου είναι αθωωτική. Συναφές είναι και το εναργές δικαίωμα του κατηγορούμενου σε δίκαιη, χρηστή δίκη (fair trial), όπως ορίζει το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ. Επιπροσθέτως, η ραδιοτηλεοπτική μετάδοση της δίκης προσβάλλει και το δικαίωμα πληροφορικής αυτοδιάθεσης του ατόμου που πηγάζει από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 9Α του Συντάγματος. Ο φερόμενος ως κατηγορούμενος δεν μπορεί να προστατευθεί από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση των προσωπικών του δεδομένων από τους διάφορους τηλεοπτικούς σταθμούς που μεταδίδουν τη δίκη. Τέλος, η τηλεοπτική μετάδοση της δίκης μπορεί να προσβάλει το απαραβίαστο του ιδιωτικού και οικογενειακού βίου23 του ανθρώπου. Το δικαίωμα της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής κατοχυρώνεται στο άρθρο 9 παρ. 1 του Συντάγματος αλλά και στο άρθρο 8 παρ. 1 της ΕΣΔΑ. Καμία επέμβαση τρίτου προσώπου δεν είναι ανεκτή στην ιδιωτική σφαίρα του ατόμου. Ωστόσο πολύ συχνό είναι το φαινόμενο της δημοσιοποίησης στοιχείων άκρως προσωπικών του κατηγορούμενου αλλά και άλλων προσώπων που εμπλέκονται στη δίκη. Οποιαδήποτε προσωπική υπόθεση που αναφέρεται στην αίθουσα του δικαστηρίου, καθίσταται γνωστή στο τηλεοπτικό κοινό μέσω της παρουσίας του τηλεοπτικού φακού. Συμπερασματικά, το Σύνταγμα δεν υποχρεώνει το κράτος να επιτρέψει την ηχογράφηση ή μαγνητοσκόπηση ή ραδιοτηλεοπτική μετάδοση της δίκης. Μπορεί να την περιορίσει ή και να την απαγορεύσει πλήρως, εφ όσον τίθενται ζητήματα προστασίας του κύρους και της αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας, του τεκμηρίου αθωότητας του κατηγορουμένου και των δικαιωμάτων ιδιωτικού βίου, 9 Για το τεκμήριο αθωότητας βλ. Ανδρουλάκη Ν., όπ. παρ., σελ. 184 επ. 19

21 προσωπικότητας και πληροφορικής αυτοδιάθεσης των διαδίκων. Η άσκηση του δικαιώματος που απορρέει από την αρχή της δημοσιότητας δε θα πρέπει να επεμβαίνει στον πυρήνα άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων και αρχών του Συντάγματος και να προκαλεί τη δυσλειτουργία τους. 7. Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Το πρόβλημα της σύγκρουσης συμφερόντων στο συγκεκριμένο ζήτημα δεν οριοθετείται απλά στο επίπεδο των αντιθέμενων εννόμων συνεπειών που προκύπτουν από την άσκηση των δύο αντι-κείμενων δικαιωμάτων. Τόσο οι φορείς όσο και τα περιεχόμενα των εννόμων συμφερόντων τους εμφανίζουν ένα χαρακτήρα πολυδύναμο, διαμορφώνουν σύνθετες έννομες σχέσεις που ανάγονται σε τελική ανάλυση σε δύο ύψιστης σημασίας θεσμικές αρχές. Αφενός την αρχή της δημοσιότητας ( 93 παρ.2σ), που «απορροφά τη δυναμική» μιας σειράς συνταγματικών δικαιωμάτων που συρρέουν παράλληλα στην επίτευξη του ίδιου σκοπού ( 5 παρ.1 Σ δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας, 14 παρ.1 ελευθερία της έκφρασης, λήψη και διάδοσης γνώμης, 14 παρ.2 ελευθερία του τύπου, 15 παρ. 1,2 ελευθερία της ραδιοτηλεοπτικής έκφρασης ) ενώ αντανακλά και όψεις της αρχής του Κράτους Δικαίου μέσα σε μη Δημοκρατική Πολιτεία. Αφετέρου η αρχή του σεβασμού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου ( 2 παρ. 1 Σ) ανταποκρίνεται στο αίτημα ενός προσωποκεντρικού προσανατολισμού όλων των φάσεων της ποινικής δίκης και περιλαμβάνει όλους τους ελάχιστους κανονιστικούς πυρήνες εκείνων των συνταγματικών δικαιωμάτων του κατηγορουμένου που ενδέχεται να προσβάλλονται από τη δημοσιότητα ( 5 παρ.1 Σ δικαίωμα στην κοινωνική επανένταξη, 5 παρ. 2 Σ δικαίωμα προστασίας της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας, 6 Σ δικονομικές εγγυήσεις της ασφάλειας και της ελευθερίας του κατηγορουμένου κατά προδικασία οι οποίες προϋποθέτουν το τεκμήριο αθωότητας,7 παρ.2 Σ απαγόρευση προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του κρατουμένου,9 παρ. 1 εδ.β Σ προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής κάθε ατόμου, 20παρ.1 Σ δικαίωμα δικαστικής ακροάσεως και δίκαιης δίκης). 20

22 Η ένταση μεταξύ των αρχών αποτελεί ιστορικό γεγονός και όχι αποτέλεσμα αντιθέτου περιεχομένου τους. Να μην ξεχνάμε πως η αρχή της δημοσιότητας αποτελεί εγγύηση υπέρ του κατηγορουμένου και αποτελεί παράλληλο αίτημα με αυτό του τεκμηρίου αθωότητας, που είχε μάλιστα διακηρυχθεί και διεκδικηθεί ήδη από την εποχή του Caesare Beccaria, για να επιβεβαιωθεί και από τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Οι άνω αναφερόμενες συγκρούσεις σχετίζονται με την αλματώδη εξέλιξη του τύπου και μάλιστα του ηλεκτρονικού, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις μιας άνευ προηγουμένου επεμβάσεως στην προσωπική σφαίρα του ανθρώπου. Οι επιπτώσεις από την αρνητική αυτή δημοσιότητα δεν περιορίζονται απλώς στην προσβολή της προσωπικότητας του κατηγορουμένου αλλά οδηγούν πολλές φορές και σε αντιστροφή του τεκμηρίου αθωότητας και σε επιδείνωση της δικονομικής του θέσης. Σε ένα Κράτος Δικαίου η απόκτηση από το άτομο της ιδιότητας του κατηγορουμένου δεν του αποστερεί την αξίωση του να αντιμετωπίζεται ως πρόσωπο υπεύθυνο, ως φορέας ανθρώπινης αξίας και κοινωνικής αξιοπρέπειας και όχι ως αντικείμενο ειδικής παρακολούθησης και επιτήρησης, ούτε ως μέσο γενικοπροληπτικής αντεγκληματικής πολιτικής. Το τεκμήριο αθωότητας αποτελεί ένδειξη σεβασμού προς την ελευθερία και την αξιοπρέπεια ενός ατόμου, που μόνο η αμερόληπτη και κάτω από το φως της δημοσιότητας δικαστική κρίση μπορεί να ανατρέψει, σε μία δίκη όπου στον κατηγορούμενο παρέχεται κάθε χρήσιμο μέσο απόδειξης και άμυνας, σε μία δίκαιη δίκη, όπου θα έχει τη δυνατότητα επαρκούς ανάπτυξης των απόψεων του (νομικών και πραγματικών). Ο κίνδυνος αντιστροφής σε βάρος του κατηγορουμένου, του τεκμηρίου αθωότητας, μέσω της ευρύτατης προβολής του υπόπτου από τα ΜΜΕ μπορεί να υποσκάψει και την αμερόληπτη κρίση του δικαστηρίου είτε όταν διατυπώνονται επίσημα από δημόσιους λειτουργούς κρίσεις που αφορούν την ενοχή του κατηγορουμένου, είτε όταν δημιουργείται στο κοινό πρόωρα σχετική πεποίθηση, έπειτα από μία διαδικασία «πληροφόρησης» που θα τείνει να υποκαταστήσει την αμερόληπτη και ψυχρή δικαστική κρίση. Για τον λόγο αυτό πάγια είναι η θέση του ΕυρΔικΔΑ να δέχεται την ύπαρξη δικαιώματος άρνησης μίας τέτοιας δημοσιότητας. Η στέρηση ενός παρόμοιου δικαιώματος ακροάσεως θα υποβίβαζε στον άνθρωπο σε αντικείμενο μίας ορισμένης διαδικασίας και θα έθιγε και αυτήν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. 21

23 Για να οδηγηθούμε σε τελική σωστή κρίση θα πρέπει σε κάθε περίπτωση αν είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε το βαθμό βλάβης της προσωπικότητας του κατηγορουμένου από την δημοσιότητα και την επίπτωση της βλάβης αυτής στην ορθή απονομή της δικαιοσύνης. Θα πρέπει δηλαδή να εξετάζεται η βαρύτητα των συγκρουόμενων συμφερόντων, κατά πόσο δηλαδή η προσβλητική ενέργεια είναι προσήκουσα και απαραίτητη για την πραγματοποίηση του συμφέροντος που υπηρετούν τα ΜΜΕ καθώς επίσης και κατά πόσο το συμφέρον πληροφόρησης δεν είναι στην συγκεκριμένη περίπτωση αξιολογικά υποδεέστερο της προσβολής. 8. ΑΜΕΣΗ ΚΑΙ ΕΜΜΕΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ 8.1. Άμεση δημοσιότητα Η αρχή της δημοσιότητας της δίκης αποτελεί θεμελιώδη δικονομική αρχή και σημαντική εγγύηση για την ορθή απονομή της δικαιοσύνης. Κατά το άρθρο 93 2Σ; «Οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες εκτός αν το δικαστήριο κρίνει με απόφασή του ότι η δημοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων». Ο βασικός δικαιολογητικός λόγος αυτής της διάταξης είναι η διασφάλιση της ορθής διεξαγωγής της δίκης και της τόνωσης της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τη δικαστική εξουσία (αμερόληπτη δικαστική κρίση και απονομή της δικαιοσύνης). Δε νοείται <<δίκαιη δίκη>> χωρίς αυτή να είναι και δημόσια δίκη. Η αρχή της δημοσιότητας επιτάσσει αφενός τη δυνατότητα παρουσίας των ακροατών στις συνεδριάσεις και αφετέρου το επιτρεπτό της δημοσίευσης των πρακτικών 10. Συνεπώς, κατά γενική άποψη το αίτημα για δημοσιότητα ικανοποιείται εφόσον μπορεί να προσέρχεται ελευθέρως και αδιακρίτως στις δικαστικές αίθουσες το κοινό. Όταν δηλαδή οι πόρτες της αίθουσας είναι ανοικτές για όσους θέλουν να μπουν μέσα και να παρακολουθήσουν τη δίκη, ενώ τυχόν σωματικός έλεγχος είναι επιτρεπτός στο μέτρο που επιβάλλεται για την προστασία της δημόσιας τάξης (ιδίως σε δίκες όπου λόγω της φύσεως της υπόθεσης είναι αυξημένος ο κίνδυνος πρόκλησης σωματικών και άλλων βλαβών). Υποστηρίχτηκε όμως και 10 βλ Ανδρέα Δημητρόπουλο, Οργάνωση και λειτουργία του κράτους, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Γ Έκδοση Αθήνα

24 η άποψη ότι υπάρχει ατομικό δικαίωμα κάθε πολίτη να παρακολουθήσει τη δίκη. Η άποψη αυτή μάλλον δεν ευσταθεί. Η αρχή της δημοσιότητας δεν είναι αυτοσκοπός αλλά μέσον για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων σκοπών στο πλαίσιο του Σ. Έχει θεσπισθεί για την προστασία των κατηγορουμένων, των διαδίκων (κράτος δικαίου)και για το δημόσιο έλεγχο της δικαστικής εξουσίας 11 (δημοκρατία λαϊκή κυριαρχία αρ1 3Σ, στο μέτρο που εξασφαλίζει τον έλεγχο της άσκησης της δικαστικής εξουσίας από τον ίδιο το λαό). Συνεπώς η δημοσιότητα επιτάσσεται μόνο όταν συντελεί θετικά στη διασφάλιση της δίκαιης δίκης και δεν την αντιστρατεύεται. Έτσι είναι συνταγματικά αδιάφορο αν υπάρχει κι άλλος κόσμος που θέλει να παρακολουθήσει τη δίκη αλλά οι αίθουσες είναι ήδη πλήρεις, ούτε όμως νομιμοποιείται η πολιτεία να διαθέτει τόσο μικρές αίθουσες ώστε να καθίσταται αδύνατη η παρουσία του κοινού. Το αρ93 2 Σ καθιερώνει δύο εξαιρέσεις από την αρχή: επιτρέπει τον αποκλεισμό της όταν πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή για λόγους που αφορούν την προστασία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων. Στις περιπτώσεις αυτές το δικαστήριο έχει τη διακριτική ευχέρεια να απαγορεύσει την παρουσία κοινού με αιτιολογημένη απόφαση που εκδίδεται ύστερα από ακρόαση των διαδίκων και του εισαγγελέα και απαγγέλλεται δημόσια(αρ114 ΚΠολΔικ,330Κ.ΠοινΔικ) 12. Οι εξαιρέσεις αυτές είναι περιοριστικά απαριθμημένες στο Σ και ο κοινός νομοθέτης οφείλει να εναρμοστεί προς αυτές. Γι αυτό το αρ114 1 ΚΠολΔικ που αναφέρει ως λόγο εξαίρεσης από τη δημοσιότητα τα χρηστά ήθη και τη δημόσια τάξη είναι αντισυνταγματικό γιατί εισάγει εξαίρεση από το αρ93 2Σ. Η αρχή της δημοσιότητας κατοχυρώνεται στην ελληνική νομοθεσία: 1) Στο αρ113 1 ΚΠολΔικ αναφέρεται ότι οι συνεδριάσεις όλων των πολιτικών δικαστηρίων διεξάγονται δημόσια. 2) Αντίστοιχα ο ΚΠοινΔικ ορίζει ότι η επ ακροατηρίου συζήτηση καθώς και η απαγγελία της αποφάσεως γίνεται δημοσίως σε όλα τα ποινικά 11 βλ Δ Ναυτ ΠΕΙΡ427/1999«η δημοσιότητα συνιστά λειτουργικό στοιχείο της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, καθώς αποτελεί το κύριο μέσο για τον έλεγχο του τρόπου απονομής της από τον λαό, αφού, όπως και οι λοιπές λειτουργίες του κράτους, πηγάζει από το λαό και υπάρχει υπέρ αυτού, θεμέλιο δε του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία(βλ επίσης και το αρ.26 3 Σ κατά το οποίο οι δικαστικές αποφάσεις εκτελούνται στο όνομα του ελληνικού λαού» 12 κατά μιας τέτοιας απόφασης πολιτικού δικαστηρίου ο εισαγγελέας που ήταν παρών και οι διάδικοι μπορούν να ασκήσουν αμέσως και αυτοτελώς έφεση και αναίρεση,χωρίς όμως να αναστέλλουν τη συζήτηση της κύριας απόφασης(αρ114 4ΚΠολΔικ) 23