Χρηματοπιστωτική Κρίση και Οικονομία

Transcript

1 4 η Ετήσια Εσπερίδα Ελληνικής Εταιρείας Τραπεζικού Δικαίου και Δικαίου της Κεφαλαιαγοράς 11/12/2009 Κεντρικός Ομιλητής Γκίκας Α. Χαρδούβελης Χρηματοπιστωτική Κρίση και Οικονομία Αγαπητοί σύνεδροι, φίλες και φίλοι Περίληψη Θα ξεκινήσω περιγράφοντας τα βαθύτερα αίτια της χρηματοοικονομικής κρίσης. Στη συνέχεια θα περιγράψω τη μετάδοση της κρίσης στην παγκόσμια οικονομία, την προοπτική ανάκαμψης του 2010 και την πιο μακροχρόνια προοπτική για τον πλανήτη. Κατόπιν θα αναφερθώ στο μέλλον του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, πριν επικεντρωθώ στην Ελλάδα και τη δύσκολη σημερινή κατάσταση. Α. Η χρηματοπιστωτική κρίση Η κρίση, που είναι μαζί μας περίπου 2,5 χρόνια, προήλθε από συνδυασμό πολλών παραγόντων: 1) Διεθνείς ανισορροπίες ανάμεσα στις χώρες του Πλανήτη με πλεονάσματα και ελλείμματα φτηνό χρήμα και ρευστότητα προς υπέρδανεισμένες χώρες, κυρίως τις ΗΠΑ 2) Φούσκα ακινήτων i. Δάνεια μειωμένης εξασφάλισης χωρίς την ανάλογη τραπεζική εγκράτεια στον πιστωτικό κίνδυνο, π.χ. interest rate only loans ii. Τιτλοποιήσεις: CDOs, CDOs στο τετράγωνο, και με νέους ενδιάμεσους παίκτες εκτός των ημι-κρατικών φορέων Fannie Mae, Freddie Mac 3) Το δόγμα της αποτελεσματικής αγοράς και του κακού κράτους i. Απληστία δηλ. η εξασφάλιση απόδοσης αγνοώντας το ρίσκο, το αντίθετο από το γνωστό «Πρόβλημα του Πέσο» ii. iii. iv. Αδύναμη Εποπτεία Ολική κατάργηση της Glass-Steagall Act in 1999, μεγαλύτεροι συντελεστές μόχλευσης από το SEC Κακά κίνητρα σε Αξιολογικούς Οίκους, ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων. Νέα κερδοσκοπική κουλτούρα στον τραπεζικό τομέα με βάση τη γένεση προσόδων 4) Πολύ μεγάλη μόχλευση (νοικοκυριών & ΧΙ) που βασίστηκε και σε βραχυχρόνιο δανεισμό, από μη τραπεζικούς φορείς Εξάπλωση της κρίσης 5) Εποπτεία σε Μίκρο- που δεν επεκτάθηκε σε Μάκρο- Επίπεδο.

2 Γκίκας Χαρδούβελης 11 Δεκεμβρίοπυ 2009 Οι περισσότερες από τις παραπάνω αιτίες είναι γνωστές και έχουν αναλυθεί λεπτομερώς. Πιστεύω ότι ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε η μόχλευση καθώς και η ενδογενής γένεση ρίσκων. Θα επικεντρωθώ στον τελευταίο παράγοντα διότι δεν έχει γίνει αντιληπτός από πολλούς αναλυτές και οικονομολόγους, ενώ είναι αυτός που θα επηρεάσει το μέλλον της εποπτείας του χρηματοοικονομικού χώρου. Άλλωστε, ο συστημικός κίνδυνος που εμφανίστηκε στην κρίση ανέδειξε ότι η επιμονή των εποπτικών αρχών στον περιορισμό του κινδύνου ανά τράπεζα ή ΧΙ ή ανά χρηματοοικονομικό προϊόν είναι ανεπαρκής. Απαιτείται μια συνολικότερη σκιαγράφηση του κινδύνου όλου του χρηματο-οικονομικού συστήματος. Το σύστημα δεν είναι αναγκαστικά ασφαλές όταν απλώς τα επιμέρους συστατικά του είναι ασφαλή. Το παρακάτω παράδειγμα ξεκαθαρίζει τις έννοιες: Έστω ΧΙ κατέχουν περιουσιακό στοιχείο χαμηλής πιστοληπτικής ικανότητας (ομόλογο ΒΒ+) Σύμφωνα με τους κανόνες της Βασιλείας, διακρατούν παραπάνω ίδια κεφάλαια. Επόπτες κοιμούνται ήσυχοι. Έστω, ξαφνική υποβάθμιση ομολόγου σε ΒΒ- έστω ότι το πωλούν πολλά ΧΙ για να αποφύγουν τα απαιτούμενα επιπλέον κεφάλαια ο εκδότης του ομολόγου δυσκολεύεται να δανειστεί έχει πρόβλημα ρευστότητας και φερεγγυότητας επιπλέον υποβάθμιση σε CCC+ συνεχίζονται οι πωλήσεις Τα ΧΙ που έχουν τα ομόλογα αυτά αρχίζουν να πωλούν άλλα περιουσιακά στοιχεία για να ικανοποιήσουν την κεφαλαιακή επάρκεια πτώση τιμών περιουσιακών στοιχείων αύξηση διακύμανσης τιμών, αύξηση της συνδιακύμανσης συσχέτισης μεταξύ των τιμών περισσότερες κεφαλαιακές απαιτήσεις περισσότερες πωλήσεις, μεγαλύτερη πτώση, πανικός. Έτσι, ένα μικρό πρόβλημα σε συγκεκριμένο ομόλογο δημιούργησε μεγαλύτερο πρόβλημα σε περισσότερες αγορές, και πιθανόν χώρες. Κάτι ανάλογο συνέβη και με τα δάνεια μειωμένης εξασφάλισης τα subprime, ή και τα credit default swaps. Β. Η μετάδοση της κρίσης στην πραγματική οικονομία Η κρίση μεταδόθηκε στην πραγματική οικονομία επειδή τα προβλήματα ρευστότητας και φερεγγυότητας των τραπεζών μεταφράστηκαν σε αυστηροποίηση των κανόνων δανεισμού. Η παγκόσμια οικονομία χτυπήθηκε το 4 ο τρίμηνο του 2008, όταν κατέρρευσε το παγκόσμιο εμπόριο λόγω και έλλειψης πιστώσεων. Έτσι το 2009 είναι η πρώτη χρονιά μετά τη δεκαετία του 1930 με αρνητικό παγκόσμιο ρυθμό ανάπτυξης. Όλες οι χώρες επηρεάστηκαν αρνητικά, ακόμα και η Κίνα. Οι κεντρικές τράπεζες αντέδρασαν, αύξησαν το ελάχιστο ποσό της εγγύησης στις καταθέσεις, μείωσαν τα επιτόκια, παρείχαν άφθονη ρευστότητα, αποδεχόμενες και χαμηλότερης ποιότητας ομόλογα ως ενέχυρο. Ιδιαίτερα η Fed υπήρξε πολύ επιθετική, υπερδιπλασιάζοντας το μέγεθος του ενεργητικού της και παρεμβαίνοντας και σε συγκεκριμένες αγορές. Οι κυβερνήσεις και αυτές αντέδρασαν, οδηγώντας τους προϋπολογισμούς τους σε μεγάλα ελλείμματα. 2

3 Γκίκας Χαρδούβελης 11 Δεκεμβρίοπυ 2009 Οι αγορές σήμερα έχουν ανακάμψει και δείχνουν να ξεπέρασαν το φόβο της πλήρους κατάρρευσης. Βεβαίως, οι ανησυχίες συνεχίζονται αφού οι τιμές και τα περιθώρια δεν έχουν επανέλθει στα επίπεδα πριν από την κρίση. Συγχρόνως, τα δάνεια σε καθυστέρηση πολλαπλασιάζονται και οι κυβερνήσεις επιβαρύνονται με μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα. Η προβλεπόμενη ανάκαμψη του 2010 είναι εύθραυστη και βασίζεται σε μια συνεχιζόμενη στήριξη από τις κεντρικές τράπεζες και τις κυβερνήσεις. Την επόμενη δεκαετία, ο ρυθμός ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας θα περιοριστεί από πολλούς παράγοντες. Αναφέρω τρεις τέτοιους παράγοντες: 1. Υψηλότερα πραγματικά επιτόκια Tα ασφάλιστρα κινδύνου θα παραμείνουν αυξημένα Aύξηση του κόστους διαμεσολάβησης λόγω υψηλής ζήτησης από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για νέα κεφάλαια H αύξηση του δημοσίου χρέους διεθνώς έχει ως συνέπεια την αύξηση του ανταγωνισμού με τον ιδιωτικό τομέα για προσέλκυση πόρων H επεκτατική νομισματική πολιτική που ακολουθούν οι κεντρικές τράπεζες κάποια στιγμή θα αποσυρθεί όταν γίνει σαφές ότι οι οικονομίες ανακάμπτουν 2. Τα επόμενα χρόνια οι κυβερνήσεις θα ασκήσουν περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, ώστε το σημερινό υψηλό δημόσιο χρέος να περιοριστεί 3. Αναμένεται αποκατάσταση των παγκόσμιων ανισορροπιών: Ο Αμερικανός καταναλωτής είναι αναγκασμένος να μειώσει τη μόχλευσή του και να αυξήσει την αποταμίευση μείωση των εξαγωγών προς τις ΗΠΑ Ο κινέζος καταναλωτής δεν είναι ακόμα έτοιμος να τον αναπληρώσει Η Ινδία παραμένει μια κλειστή οικονομία Η Ευρώπη εξαρτάται από τις εξαγωγές Γ. Το μέλλον του χρηματοπιστωτικού συστήματος Στο παρελθόν ο χρηματοοικονομικός τομέας είχε μεγάλη ανάπτυξη. Στοιχεία από τις ΗΠΑ δείχνουν την αύξηση στην απασχόληση, αλλά και την οικονομική δραστηριότητα, ιδιαίτερα μετά το Θα συνεχιστεί αυτή η άνοδος; Αναμένεται να μην συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό. Τα ερωτηματικά είναι πολλά για το αν τελικά ήταν κοινωνικά ωφέλιμη η αύξηση της παραγωγικότητας του χρηματοοικονομικού τομέα. Θα υπάρξουν σαφείς περιορισμοί από την πολιτεία στη δραστηριότητα των τραπεζικών ομίλων, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Το ζητούμενο είναι να δημιουργηθεί ένα πιο σταθερό χρηματοοικονομικό σύστημα. Οι αλλαγές που πιστεύω θα συζητηθούν είναι οι ακόλουθες: Περιορισμοί στη μόχλευση και κανόνες ελάχιστης ρευστότητας Κανόνες διαφάνειας και κοινά παγκόσμια λογιστικά πρότυπα Περιοριστικοί κανόνες στο μέγεθος των ΧΙ, αλλά όχι τύπου Glass- Steagall, κυρίως μέσω κεφαλαιακής επιβάρυνσης 3

4 Γκίκας Χαρδούβελης 11 Δεκεμβρίοπυ 2009 Εποπτεία από τη χώρα υποδοχής του ΧΙ και όχι τη χώρα προέλευσης του ΧΙ Κεφαλαιακή επάρκεια ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου ή της πιστωτικής επέκτασης Ισπανία, Πορτογαλία, Ινδία είχαν τέτοιους κανόνες πριν έρθει η κρίση Οι κανόνες της Βασιλείας λειτουργούν ανάποδα: Σε περιόδους οικονομικής ευεξίας, όταν οι αγορές είναι αισιόδοξες, οι τιμές ανεβαίνουν και τα ασφάλιστρα κινδύνου πέφτουν, οι κεφαλαιακές απαιτήσεις αυτόματα μειώνονται. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Οι κανόνες της Βασιλείας έδωσαν την ευχέρεια στους ισχυρούς να αποφύγουν την κεφαλαιακή επιβάρυνση, αφού χρησιμοποιούσαν τα δικά τους μοντέλα. Και αυτό πρ επει να αλλάξει. Είναι σημαντικό να τονιστεί η ανάγκη κανόνων και όχι τόσο διακριτικής ευχέρειας των εποπτικών αρχών. Διότι στην εποχή ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας, θα υπάρχει πολιτική πίεση για ελαφρύνσεις, όχι περιορισμούς Το επιπλέον κεφάλαιο κοστίζει. Μια λύση είναι να εκδίδονται σε περιόδους οικονομικής ευεξίας ομόλογα μετατρέψιμα σε μετοχές αν χτυπήσει κρίση. Δ. Η Ελλάδα σε στενωπό διαρκείας Η κρίση χτύπησε και τη χώρα μας. Αλλά τη βρήκε ανήμπορη να αντιδράσει. Διότι η χώρα μας ταλανίζεται από σημαντικές ανισορροπίες, τα λεγόμενα διπλά ελλείμματα, το δημοσιονομικό έλλειμμα και το έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών. Σήμερα η χώρα μας καλείται να δώσει λύσεις στα προβλήματα που ανέβαλε για πολλά χρόνια. Την εποχή της υψηλής ανάπτυξης το δημόσιο χρέος δεν μειώθηκε, ούτε η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας βελτιώθηκε. Ο εκτροχιασμός των δημοσιονομικών το 2009 αποτελεί επιστέγασμα της αναξιοπιστίας μας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναφέρει ξεκάθαρα ότι το μεγαλύτερο μέρος της μεταβολής του ελλείμματος του 2009, περίπου 5,7% του ΑΕΠ οφείλεται στη δική μας αναποτελεσματικότητα, δεν οφείλεται στην κρίση. Και οι αγορές έχουν τρομάξει. Τα περιθώρια επιτοκίου στα δεκαετή ομόλογα έχουν εκτοξευτεί. Οι αξιολογικοί οίκοι μας υποβαθμίζουν. Αυτοί δεν υπερ-αντιδρούν όπως οι αγορές, μάλλον αντιδρούν με καθυστέρηση. Ούτε διακατέχονται από «κερδοσκοπία». Πιθανόν να είναι σήμερα συντηρητικοί, μετά το φιάσκο της υψηλής βαθμολογίας που είχαν δώσει σε δομημένα ομόλογα subprime. Οι αξιολογικοί οίκοι θα αργήσουν πολύ να μας αναβαθμίσουν. Μας έφεραν στην προ-ονε εποχή με τις σημερινές αξιολογήσεις τους και θα μας κρατήσουν εκεί για πολύ καιρό. Πιθανόν λοιπόν τα ελληνικά ομόλογα να μην γίνονται αποδεκτά από την ΕΚΤ ως ενέχυρο το Μόνο πολιτική διαπραγμάτευση 4

5 Γκίκας Χαρδούβελης 11 Δεκεμβρίοπυ 2009 θα τα κάνει αποδεκτά. Όταν η Fitch μας υποβάθμισε πρόσφατα, οι ανακοινώσεις της ήταν σαφείς: «Η υποβάθμιση αντικατοπτρίζει τους φόβους για τη μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική κατάσταση και την ισχνή αξιοπιστία των δημοσιονομικών θεσμών και του πλαισίου πολιτικής στην Ελλάδα, τα οποία εντείνονται από την αβεβαιότητα της μελλοντικής οικονομικής ανάκαμψης» «Η Ελλάδα έδωσε δείγματα γραφής με την αποτυχία της να μειώσει το λόγο Χρέους /ΑΕΠ την περίοδο παρά τους τότε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, καθώς και με το ξεχείλωμα των δημοσιονομικών μεγεθών το 2009» «Αν και είναι πιθανό ότι θα παρθούν μέτρα που θα αποσοβήσουν τον κίνδυνο προστίμων από την ΕΕ, το χρέος αναμένεται να ανεβεί πρώτα στο 130% του ΑΕΠ πριν σταθεροποιηθεί» Στο 120% το 2010, στο 125% το «Η Fitch δεν πείθεται ότι τα μελλοντικά μέτρα για τη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού και τη μείωση των δαπανών θα είναι ικανά να περιορίσουν το χρέος μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα» «Η επιδείνωση του δημοσιονομικού ελλείμματος σε σχέση τα σημερινά σχέδια συνεπάγεται πιθανή περαιτέρω υποβάθμιση, ενώ η εμφάνιση μιας πιο επιθετικής προσαρμογής και συνεπούς εφαρμογής της, ίσως μεταβάλλουν τη θέση μας από αρνητική σε σταθερή» «Τα θετικά που στηρίζουν τη σημερινή βαθμολόγηση της Ελλάδας: Υψηλό εισόδημα των νοικοκυριών Σταθερό τραπεζικό σύστημα που άντεξε στην κρίση Μέση λήξη του χρέους παραμένει στα 8 χρόνια παρά το βραχυχρόνιο δανεισμό του 2009, που σημαίνει μικρή έκθεση στη μεταβολή των επιτοκίων» Μπορούμε να περιορίσουμε τα μελλοντικά ελλείμματα; Μια σύγκριση των δημοσιονομικών μεγεθών του 2010 με του 2008 δείχνει το πρόβλημα. Από 2008 στο 2010, το ονομαστικό ΑΕΠ αυξάνεται περίπου 5 δις ή 2,1%. Οι συνολικές, όμως, δαπάνες της Κεντρικής Κυβέρνησης αυξάνονται κατά 8,8 δις!! ή 12,4%. Σε αυτή την αύξηση, οι πρωτογενείς δαπάνες συμβάλλουν κατά 6,4 δις και οι τόκοι του χρέους κατά 1,7 δις. Στον τομέα των εσόδων, η αύξηση είναι 1,5% κατά 0,83 δις, Σίγουρα, ο Ευρωπαίος που παρατηρεί τα στοιχεία αναγκαστικά θα μιλήσει για περικοπές δαπανών μόνιμου χαρακτήρα. Το δημοσιονομικό αναμένεται σύντομα να πιεστεί και από τη γήρανση του πληθυσμού. Οι συντάξεις θα απορροφούν πολύ υψηλότερα κονδύλια στο μέλλον. Δεν είμαι σίγουρος ότι θα μας ανεχτούν τα παιδιά μας. Μάλλον θα ψηφίσουν μειωμένες συντάξεις στους κακομαθημένους γονείς τους, όσες δικαστικές αποφάσεις και αν τους παραθέσουμε. Έχουμε ξεκινήσει έναν πόλεμο γενεών. Η δεύτερη ανισορροπία μας έχει να κάνει με όλη την Ελλάδα, και τον ιδιωτικό τομέα. Δεν είμαστε ανταγωνιστικοί. Πουλάμε λιγότερα αγαθά και υπηρεσίες από αυτές που καταναλώνουμε. Το κάνουμε είτε πουλώντας περιουσία, εταιρείες, μετοχές, οικόπεδα, είτε δανειζόμενοι. Η αύξηση του εξωτερικού χρέους τα τελευταία χρόνια είναι εκρηκτική. Μια ολόκληρη πόλη πουλήσαμε 5

6 Γκίκας Χαρδούβελης 11 Δεκεμβρίοπυ 2009 του μεγέθους της Θεσσαλονίκης. Αυτός ο εκτροχιασμός δεν μπορεί να συνεχιστεί παρά μόνον υποθηκεύοντας το μέλλον των παιδιών μας. Διότι αυτοί είναι που δεν θα κληρονομήσουν περιουσία. Και για να πούμε και ορισμένα θετικά, το 2010 δεν είναι τόσο άσχημο για την Ελλάδα όσο η αγορά προεξοφλεί σήμερα. Δεν καταρρέουμε ακόμα. Απλώς είμαστε σε στενωπό διαρκείας. Στα θετικά που ανέφερε η Fitch, πρέπει να προστεθούν και τα ακόλουθα: Βελτιώνεται η οικονομική συγκυρία: Θετική πιστωτική επέκταση στην Ελλάδα (Οκτ. 5,9% ytd) Άνοδος δεικτών καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης Εισαγωγές μειώνονται πιο πολύ από τις εξαγωγές Τουρισμός & Ναυτιλία πιθανόν να ανακάμψουν το 2010 Χρηματοδότηση χρέους το 2010 κατά 15 δις λιγότερη Ξεκινούν οι Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στο Υπ. Οικονομίας: Πάγωμα προσλήψεων στο Δημόσιο το 2010 Ενιαία Αρχή Πληρωμών Κατάρτιση από το 2011 τριετούς προϋπολογισμού Ανεξαρτησία Στατιστικής Υπηρεσίας Η αναμενόμενη εποπτεία από την ΕΕ θα επιφέρει πειθαρχία Εμπεδώνεται η πολιτική αντίληψη της κρισιμότητας των δημοσιονομικών Ξεδιπλώνεται σταδιακά όλη η γκάμα των ανοικτών ζητημάτων (ασφαλιστικό, πράσινη ανάπτυξη, ΑΣΕΠ, κλειστά επαγγέλματα, κλπ.) Ε. Συμπέρασμα Τα χειρότερα της κρίσης έχουν παρέλθει αλλά η ανάκαμψη των οικονομιών είναι εύθραυστη Οι κεντρικές τράπεζες εξακολουθούν να παρέχουν φτηνή ρευστότητα Οι χώρες έχουν επιβαρύνει το δημόσιο χρέος τους Η ραγδαία μετάδοση της κρίσης των στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης σε όλο τον χρηματοοικονομικό χώρο διδάσκει για τις ατέλειες του εποπτικού πλαισίου Η επέκταση της κρίσης σε όλες τις οικονομίες διδάσκει για τη μεγάλη συσχέτιση των οικονομιών, που φέρνει η παγκοσμιοποίηση Αναμένουμε χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στο μέλλον Αναμένεται μια πιο αποτελεσματική εποπτεία, που να επικεντρώνεται στον συστημικό κίνδυνο, τον κίνδυνο ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου αλλά και του μεγέθους των ΧΙ Η διεθνής ύφεση έφερε στο φως την επίπλαστη ανάπτυξη των τελευταίων ετών στην Ελλάδα, που βασιζόταν στη μεγαλύτερη αύξηση της ζήτησης από την εγχώρια παραγωγή και την αύξηση του εξωτερικού δανεισμού Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνουν στην Ελλάδα σε εποχή στασιμότητας διαρκείας Η κουλτούρα της κοινωνικής συναίνεσης αποτελεί μονόδρομο για τους Έλληνες 6

7 ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Γκίκας Α. Χαρδούβελης* Αθήνα,, 11 Δεκεμβρίου 2009 Αμφιθέατρο "Μεγάρου Διοικητού Θεοδώρου Β. Καρατζά" 4η Ετήσια Εσπερίδα Ελληνικής Εταιρείας Τραπεζικού Δικαίου και Δικαίου της Κεφαλαιαγοράς Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής & Τραπεζικής Διοικητικής, Παν. Πειραιώς Οικονομικός Σύμβουλος, Eurobank EFG Group 1

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΧΡΗΜΑΤΩΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ II. III. IV. ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟ- ΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ V. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 2

9 I. ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ 1) ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 2) ΟΕΙΔΙΚΟΣΡΟΛΟΣΤΗΣ ΜΟΧΛΕΥΣΗΣ 3) ΕΝΔΟΓΕΝΗ ΡΙΣΚΑ 3

10 Ι.1 Το χρονικό της κρίσης στη διατραπεζική αγορά μ.β Περιθώριο ακάλυπτου-καλυμμένου δανεισμού 3-μηνών στη διατραπεζική αγορά Collapse of Lehman Bros. Rescue of Bear Stearns 8/12/09: 10,2 8/12/09: 31,0 4 May-07 Jun-07 Jul-07 Aug-07 Sep-07 Oct-07 Nov-07 Dec-07 Jan-08 Feb-08 Mar-08 Apr-08 May-08 Jun-08 Jul-08 Aug-08 Sep-08 Oct-08 Nov-08 Dec-08 Jan-09 Feb-09 Mar-09 Apr-09 May-09 Jun-09 Jul-09 Aug-09 Sep-09 Oct-09 Nov-09 Dec-09 3m Euribor - EONIA, Ευρωζώνη 3m Libor - OIS, ΗΠΑ

11 I.1 Αιτίες της κρίσης Συνδυασμός παραγόντων πίσω από την κρίση: 1) Διεθνείς ανισορροπίες με πλεονάσματα και ελλείμματα φτηνό χρήμα και ρευστότητα προς υπέρ-δανεισμένες χώρες 2) Φούσκα ακινήτων i. Δάνεια μειωμένης εξασφάλισης χωρίς την ανάλογη τραπεζική ii. εγκράτεια στον πιστωτικό κίνδυνο, π.χ. interest rate only loans Τιτλοποιήσεις: CDOs, CDOs στο τετράγωνο, και με νέους ενδιάμεσους παίκτες εκτός των ημι-κρατικών φορέων Fannie Mae, Freddie Mac 3) Το δόγμα της αποτελεσματικής αγοράς και του κακού κράτους i. Απληστία δηλ. η εξασφάλισηαπόδοσηςαγνοώνταςτορίσκο, το αντίθετοαπότογνωστό«πρόβλημα του Πέσο» ii. Αδύναμη Εποπτεία Ολική κατάργηση της Glass-Steagall Act in 1999, iii. iv. μεγαλύτεροι συντελεστές μόχλευσης από το SEC Κακά κίνητρα σε Αξιολογικούς Οίκους, ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων. Νέα κερδοσκοπική κουλτούρα στον τραπεζικό τομέα με βάση τη γένεση προσόδων 4) Πολύ μεγάλη μόχλευση (νοικοκυριών & ΧΙ) που βασίστηκε και σε βραχυχρόνιο δανεισμό, από μη τραπεζικούς φορείς Εξάπλωση της κρίσης 5) Εποπτεία σε Μίκρο- που δεν επεκτάθηκε σε Μάκρο- Επίπεδο 5

12 I.2 Ρόλος κλειδί της μόχλευσης νοικοκυριών Μεταβολή από 2005:Q4 στο % χρεοκοπίας νοικοκυριών Το 10% των περιοχών με τη μεγαλύτερη αύξηση στο λόγο δανεισμούεισοδήματος στις ΗΠΑ από το 2002 στο 2006 Το 10% των περιοχών με τη μικρότερη αύξηση 12% 2.5% % μεταβολή στην τιμή κατοικιών με βάση το 2005:Q4 10% χαμηλότερη αύξηση 10% υψηλότερη αύξηση Source: Mian & Soufi, Un. of Chicago, August

13 I.2 Μεγάλη πιστωτική επέκταση στη στεγαστική πίστη /2000=100 ΗΠΑ ΕΥΡΩΖΩΝΗ 12/2000= /09: Στεγαστικά Δάνεια 129,1% 220 9/09: Στεγαστικά δάνεια 87,4% /09: Υπόλοιπα Δάνεια 54,9% 100 9/09: Υπόλοιπα δάνεια 72,2% 12/2000 6/ /2001 6/ /2002 6/ /2003 6/ /2004 6/ /2005 6/ /2006 6/ /2007 6/ /2008 6/ /2000 6/ /2001 6/ /2002 6/ /2003 6/ /2004 6/ /2005 6/ /2006 6/ /2007 6/ /2008 6/2009 Πηγή: Federal Reserve Πηγή: ECB 7

14 I.2 ΥψηλήημόχλευσητωνΧΙ λόγος ,2 21,2 Δανεισμός / Μετοχικό Κεφάλαιο (πριν την κρίση - τέλος 2006) 15,8 13,6 Κρυφή μόχλευση στις ΗΠΑ μέσω θυγατρικών 12,5 11,1 7,5 5 3,9 2,7 0 Πηγή: Bloomberg 8 Morgan Stanley Lehman Brothers Merrill Lynch Goldman Sachs Barclays Deutsche Bank Citigroup JP Morgan Wachovia

15 Ι.3 Δημιουργήθηκαν ενδογενή ρίσκα Ο συστημικός κίνδυνος που εμφανίστηκε στην κρίση ανέδειξε ότι η επιμονή στον περιορισμό του κινδύνου ανά τράπεζα ή ΧΙ ή ανά χρηματοοικονομικό προϊόν είναι ανεπαρκής Απαιτείται μια συνολικότερη σκιαγράφηση του κινδύνου όλου του χρηματοοικονομικού συστήματος. Το σύστημα δεν είναι αναγκαστικά ασφαλές όταν απλώς τα επιμέρους συστατικά του είναι ασφαλή. Παράδειγμα: Έστω ΧΙ κατέχουν περιουσιακό στοιχείο χαμηλής πιστοληπτικής ικανότητας (ομόλογο ΒΒ+) Σύμφωνα με τους κανόνες της Βασιλείας, διακρατούν παραπάνω ίδια κεφάλαια. Επόπτες κοιμούνται ήσυχοι. Έστω, ξαφνική υποβάθμιση ομολόγου σε ΒΒ- έστω ότι το πωλούν πολλά ΧΙ για να αποφύγουν τα απαιτούμενα επιπλέον κεφάλαια ο εκδότης του ομολόγου δυσκολεύεται να δανειστεί έχει πρόβλημα ρευστότητας και φερεγγυότητας επιπλέον υποβάθμιση σε CCC+ συνεχίζονται οι πωλήσεις Τα ΧΙ που έχουν τα ομόλογα αυτά αρχίζουν να πωλούν άλλα περιουσιακά στοιχεία για να ικανοποιήσουν την κεφαλαιακή επάρκεια πτώση τιμών περιουσιακών στοιχείων αύξηση διακύμανσης τιμών, αύξηση της συνδιακύμανσης συσχέτισης μεταξύ των τιμών περισσότερες κεφαλαιακές απαιτήσεις περισσότερες πωλήσεις, μεγαλύτερη πτώση, πανικός Έτσι, ένα μικρό πρόβλημα σε συγκεκριμένο ομόλογο δημιούργησε μεγαλύτερο πρόβλημα σε περισσότερες αγορές, και πιθανόν χώρες 9

16 IΙ. ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1) ΗΜΕΓΑΛΗΥΦΕΣΗΤΟΥ2009 2) Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ 3) ΤΕΛΕΙΩΣΕ Η ΚΡΙΣΗ; 4) ΜΙΚΡΟΤΕΡΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 10

17 IΙ.1 Φερεγγυότητα: Το μεγαλύτερο πρόβλημα δις $ 4 Χρηματοπιστωτικός τομέας (Τράπεζες, Ασφαλιστικές εταιρίες, GSEs) /07 12/07 6/08 12/08 6/09 8/12/09 ΗΠΑ Ευρωζώνη ΔΝΤ: Απομειώσεις πιθανόν να φτάσουν τα $3,4 τρισ. Πηγή: Bloomberg 11

18 IΙ.1 Έλλειψη ρευστότητας & Φερεγγυότητας απομόχλευση, αυστηροποίηση πιστωτικών κριτηρίων % Dec-02 Ευρωζώνη % τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια Sep-03 Jun-04 Mar-05 Dec-05 Καταναλωτικά Δάνεια Sep-06 Jun-07 Mar-08 Πηγή: ECB, The Euro Area Bank Lending Survey, September 2009 Dec-08 Επιχειρηματικά Δάνεια Sep-09 % ΗΠΑ % τραπεζών που αναφέρουν αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια Δεκ-96 Σεπ-97 Ιουν-98 Μαρ-99 Δεκ-99 Σεπ-00 Ιουν-01 Μαρ-02 Δεκ-02 Σεπ-03 Ιουν-04 Μαρ-05 Δεκ-05 Σεπ-06 Ιουν-07 Μαρ-08 Δεκ-08 Σεπ-09 Καταναλωτικά Δάνεια Επιχειρηματικά Δάνεια (μεγάλες & μεσαίες επιχειρήσεις) Πηγή: Federal Reserve, The Senior Loan Officer Opinion Survey on Bank Lending Practices, September 2009 Από το 1 ο τρίμηνο του 2009 συνεχίζεται σε Ευρωζώνη και ΗΠΑ η μείωση της τάσης για αυστηρότερα πιστωτικά κριτήρια 12

19 II Πτώση ρυθμών αύξησης πιστωτικής επέκτασης Ετήσια μεταβολή (%) Συνολική Πιστωτική επέκταση 26, ΗΠΑ 10,0 5,9 ΕΥΡΩΖΩΝΗ 13,5 6,9 15,8 5, ,6-2,2 Δεκ.07 Δεκ. 08 Οκτ. 09* * Δεκ.08-Οκτ.09 ΕΛΛΑΔΑ Πηγή: ΕΚΤ, Fed 13

20 II.1 ΝΑ Ευρώπη: Πτώση ρυθμών αύξησης πιστωτικής επέκτασης ετήσια μεταβολή (%) Συνολική Πιστωτική επέκταση Αλβανία Βοσνία & Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία ΥTD (Σεπ 09) Πηγή: Central Banks, Eurobank Research 14

21 IΙ Κατάρρευση διεθνούς εμπορίου το 2008:Q4 7,1 Εξαγωγές y-o-y % 5,5 9, ,1 Υφήλιος -18,4-9,0-21,6 Αναπτυγμένες Οικονομίες Πηγή: CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis -3,0-15,0 Average: Q Q Αναπτυσσόμενες Οικονομίες 15

22 IΙ.1 Ελλάδα: Κατάρρευση Εμπορίου το 2008:Q4 % Εξαγωγές & Εισαγωγές αγαθών & υπηρεσιών Μεγαλύτερη η % πτώση στις εισαγωγές 10/09: -26,1% /09: -32,0% Ιουν-08 Ιουλ-08 Αυγ-08 Σεπ-08 Οκτ-08 Νοε-08 Δεκ-08 Ιαν-09 Φεβ-09 Μαρ-09 Απρ-09 Μαϊ-09 Ιουν-09 Ιουλ-09 Αυγ-09 Σεπ-09 Οκτ-09 Εξαγωγές, ετήσια μεταβολή Εισαγωγές, ετήσια μεταβολή 16

23 IΙ.1 ΝΑ Ευρώπη: Κατάρρευση εξαγωγών το 2008:Q4 ετήσια μεταβολή (%) Εξαγωγές αγαθών, Y-o-Y Πηγή: Ecowin, Eurobank Research Ιουν- 08 Ιουλ- 08 Αυγ- 08 Σεπ- 08 Οκτ- 08 Νοε- 08 Δεκ- 08 Ιαν- 09 Φεβ- 09 Μαρ- 09 Απρ- 09 Μαϊ- 09 Ιουν- 09 Ιουλ- 09 Αυγ- 09 Σεπ Αλβανία Βοσνία & Ερζεγοβίνη Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία 17

24 ΙΙ.1 φέρνουντημεγάληύφεση του % Παγκόσμιος πραγματικός ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ Το 2009 είναι ο πρώτος χρόνος με αρνητικό ρυθμό ανάπτυξης από τη δεκαετία του 1930 Πηγή: IMF, World Bank 18

25 ΙΙ.1 επηρεάζοντας όλες τις χώρες 2 0 Πραγματικός ρυθμός αύξησης, 2009:Q2 0,6 1, ,2-1,1-0,8-0,7-2,3-2,3-2,2-4,3-4,2-4,2-3,8-3,7-3,2-2,9-6 -7,1-7,0-6,0-5,9-5,8-5,8-5,5-5,4-5,3-5,1-4,9-4,7-8 -7,3-7, ,0-8,9-8,9-10,9 Ετήσιοι ρυθμοί αύξησης, Y-on-Y ,8 Πηγή: OECD Estonia Russia Slovenia Mexico Finland Ireland Hungary Turkey Denmark Japan Italy Sweden Germany UK Slovakia Lux/ourg Netherlands Austria Czech Re. Chile Spain Belgium USA Portugal Canada France Norway Switzerland Korea Greece N. Zealand Israel Iceland Australia Poland Η μεγάλη πτώση ξεκίνησε το 2008:Q4 και συνεχίστηκε το 2009:Q2

26 IΙ.1 Μεγάλη πτώση στα χρηματιστήρια 0 % NBER ΥφέσειςστιςΗΠΑ Non-Financials: Average loss -25% Financials Non-Financials Financials: Average loss -28% Μεγαλύτερη η σημερινή πτώση, & συνεπής με τη μεγάλη ύφεση Μεγαλύτερη η πτώση των μετοχών των ΧΙ Οι μετοχές άργησαν να αντιδράσουν στην κρίση -80 Σημ.: % σωρευτικής απώλειας από το ανώτερο στο κατώτερο σημείο τη χρονική περίοδο που ξεκινά ένα χρόνο πριν την ύφεση και λήγει στο τέλος της ύφεσης Πηγή: Thomson Financial Datastream 20

27 IΙ.2 Επιθετική η αντίδραση των κεντρικών τραπεζών δις ECB Ισολογισμοί κεντρικών τραπεζών δις $ FED /12/09: δις /12/09: $ δις 500 2/08 4/08 6/08 8/08 Οι κεντρικές τράπεζες μείωσαν τα επιτόκια παρέμβασης και υιοθέτησαν έκτακτα μέτρα για παροχή ρευστότητας, κυρίως μετά τη χρεοκοπία της Lehman Η Fed ήταν η πιο επιθετική κεντρική τράπεζα, αφού μείωσε τα επιτόκια παρέμβασης στο μηδέν και υπερδιπλασίασε το ενεργητικό της. 10/08 12/08 2/09 4/09 6/09 8/09 10/09 12/ /08 4/08 6/08 8/08 10/08 12/08 Πηγή: ECB, Federal Reserve 2/09 4/09 6/09 8/09 10/09 12/09 21

28 IΙ.2 Επιθετική αντίδραση των κυβερνήσεων 250 % ΑΕΠ Γενική Κυβέρνηση: ΛόγοςΧρέουςπροςΑΕΠ 150 Πηγή: IMF, European Commission, 2010 Greek Budget Ιαπωνία Ελλάδα ΗΠΑ Ευρωζώνη Ην. Βασίλειο

29 II.2 ΝΑ Ευρώπη: Σημαντικές παρεμβάσεις για στήριξη της πιστωτικής επέκτασης Αλβανία Βοσνία Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία Εγγύηση καταθέσεων Υποχρεωτικά διαθέσιμα Στήριξη ΔΝΤ Ειδική δανειακή στήριξη Χαλάρωση νομισματικής πολιτικής Άλλες (φορολογικές, ρυθμιστικές, κλπ) 23

30 IΙ.3 Τελειώνει η κρίση; Χαμηλότερα ασφάλιστρα κινδύνου αλλά όχι στα προ κρίσης επίπεδα του Ασφάλιστρα πιστωτικού κινδύνου Διακύμανση χρηματιστηρίου Citigroup 5-yr CDS Spread JP Morgan 5-yr CDS Spread VIX τέλη-ιουν. 07 τέλη-αυγ.08 μέσα-μαρτ. 09 8/12/09 Πηγή: Bloomberg 24

31 II μ.β. Τελειώνει η κρίση στην περιοχή μας; Η χρηματοδότηση του ΔΝΤ ρίχνει τα περιθώρια περίπου στα επίπεδα προ της Lehman Sovereign Spreads (10-yr $ bonds over US bonds) Αναδυόμενες αγορές Βουλγαρία Κροατία Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ελλάδα 29/6/ /8/ /3/2009 9/12/2009 Πηγή: JP Morgan EMBIG, Ecowin 25

32 II.3 Τελειώνει η κρίση; Άνοδος των NPLs % Δάνεια σε Καθυστέρηση άνω των 90 ημερών Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες, IMF, Eurobank Research Αλβανία Βοσνία & Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ελλάδα Ερζεγοβίνη Σεπ 08 Σεπ 09* * Κροατία, ΠΓΔΜ: Ιουν 09 / Σερβία: Αυγ 09 Ελλάδα: Ιουν 08 - Ιουν 09 26

33 II.3 Τελειώνει η κρίση; Βαριά η κληρονομιά των Δημοσιονομικών ελλειμμάτων % ΑΕΠ Γενική Κυβέρνηση Ισπανία Ιρλανδία Ην. Βασίλειο Ελλάδα -10 Λιθουανία Φιλανδία Δανία Κύπρος Σουηδία Ολλανδία Λουξεμβούργο Βουλγαρία Γερμανία Γαλλία Ποτογαλία Αυστρία EU-27 Τσεχία Σλοβενία Βέλγιο Σλοβακία Ιταλία Εσθονία Λετονία Πολωνία Ουγγαρία Μάλτα Ρουμανία

34 8 6 II.3 % AEΠ Δημοσιονομικά ελλείμματα και στην ΝΑ Ευρώπη Γενική Κυβέρνηση * Προβλέψεις. Αλβανία και Β&Ε προβολές Αλβανία Βοσνία & Ερζεγοβίνη Πηγή: Κεντρικές Τράπεζες, Eurostat, IMF, Eurobank Research Βουλγαρία Κροατία ΠΓΔΜ Ρουμανία Σερβία Τουρκία * 28

35 ΙΙ.3 Έρχεται η ανάκαμψη το 2010; Πραγματικό ΑΕΠ f 2010f ΗΠΑ Ευρωζώνη Ιαπωνία Κίνα Βραζιλία Ρωσία Ινδία Ελλάδα 2,0-1,3-0,5 Βουλγαρία 6,0-5,9-1,1 Πολωνία 5,0 1,3 2,0 Ρουμανία 6,2-7,5 0,5 Σερβία 5,5-3,5 1,5 Τουρκία 0,9-5,5 3,0 Πηγή: Eurobank EFG Research Η ανάκαμψη είναι συνάρτηση της συνεχιζόμενης στήριξης από κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες Η ΕΚΤ πιο περιοριστική από τη Fed Αποφύγαμε μια επανάληψη της δεκαετίας του 1930, αλλά μεταφέραμε κόστος στο μέλλον 29

36 II.4 Χαμηλότερη η μελλοντική παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη 1 Υψηλότεραπραγματικάεπιτόκια Tα ασφάλιστρα κινδύνου θα παραμείνουν αυξημένα Aύξηση του κόστους διαμεσολάβησης λόγω υψηλής ζήτησης από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για νέα κεφάλαια H αύξηση του δημοσίου χρέους διεθνώς έχει ως συνέπεια την αύξηση του ανταγωνισμού με τον ιδιωτικό τομέα για προσέλκυση πόρων H επεκτατική νομισματική πολιτική που ακολουθούν οι κεντρικές τράπεζες κάποια στιγμή θα αποσυρθεί όταν γίνει σαφές ότι οι οικονομίες ανακάμπτουν 2. Τα επόμενα χρόνια οι κυβερνήσεις θα ασκήσουν περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, ώστε το σημερινό υψηλό δημόσιο χρέος να περιοριστεί 3. Αναμένεται αποκατάσταση των παγκόσμιων ανισορροπιών: Ο Αμερικανός καταναλωτής είναι αναγκασμένος να μειώσει τη μόχλευσή του και να αυξήσει την αποταμίευση μείωση των εξαγωγών προς τις ΗΠΑ Ο κινέζος καταναλωτής δεν είναι ακόμα έτοιμος να τον αναπληρώσει Η Ινδία παραμένει μια κλειστή οικονομία Η Ευρώπη εξαρτάται από τις εξαγωγές 30

37 IIΙ. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ 31

38 ΙIΙ. Θα πληγεί ο αναπτυσσόμενος χρηματοοικονομικός τομέας? 6 5 % συνόλου ισοδύναμων θέσεων πλήρους απασχόλησης (full-time equivalent emploees) Διαχρονική Συμβολή στην Απασχόληση 8% προστιθέμενης αξίας 2008: 4,6% 4 3 Β Παγκόσμιος Πόλεμος 2.2% προστιθέμενης αξίας Ισοδύναμες θέσεις πλήρους απασχόλησης στο χρημ/κό & ασφαλιστικό τομέα Πηγή: Bureau of Economic Analysis 32

39 ΙIΙ. 1,8 1,7 1,6 1,5 Η παραγωγικότητα στον χρηματοοικονομικό τομέα αυξήθηκε με ταχύτερους ρυθμούς από το 1980 Λόγος: (Προστιθέμενη αξία στο χρηματοοικονομικό τομέα ανά εργαζόμενο) / (ΑΕΠ/σύνολο εργαζομένων) 2008: 1,73 1,4 1,3 1,2 1,1 1,0 0,9 Ήταν κοινωνικά ωφέλιμη η ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας μετά το 1980? ΗΠΑ 0,

40 III. Έρχονται αλλαγές που θα επηρεάσουν τα ΧΙ Διεθνής Οικονομία: Χαμηλότεροι ρυθμοί ανάπτυξης Διεθνής Πολιτική: Η κρίση επισπεύδει τη μετατόπιση του κέντρου βάρους προς την Ασία Διεθνής Εποπτεία: Περισσότερο περιοριστική, με το Financial Stability Board να έχει την πρωτοκαθεδρία και τους G-20 να οριοθετούν τους κανόνες. Μεγαλύτερος ρόλος και στο ΔΝΤ. Η Ευρώπη προσαρμόζεται πιο γρήγορα, με τις τρεις νέες πανευρωπαϊκές ρυθμιστικές αρχές (για 1. τράπεζες, 2. Ασφαλιστικές εταιρείες και συνταξιοδοτικά ταμεία, 3. Αγορές), οι οποίες θα επικεντρωθούν στο συστημικό κίνδυνο Οι ΗΠΑ έχουν κατακερματισμένη εποπτεία και οικονομικά πανίσχυρο χρηματοοικονομικό τομέα. Η Wall Street αντιδράέντονασε πιθανούς περιορισμούς του εποπτικού πλαισίου. 34

41 III. Για μια πιο αποτελεσματική εποπτεία Η ανάγκη για χρηματοοικονομική διαμεσολάβηση θα συνεχίσει να υπάρχει Το ζητούμενο είναι να έχουμε ένα πιο σταθερό χρηματοοικονομικό σύστημα Πού αναμένεται να δούμε αλλαγές: Περιορισμοί στη μόχλευση και κανόνες ελάχιστης ρευστότητας Κανόνες διαφάνειας και κοινά παγκόσμια λογιστικά πρότυπα Περιοριστικοί κανόνες στο μέγεθος των ΧΙ, αλλά όχι τύπου Glass-Steagall, κυρίως μέσω κεφαλαιακής επιβάρυνσης Εποπτεία από τη χώρα υποδοχής τουχικαιόχιτηχώραπροέλευσηςτουχι Κεφαλαιακή επάρκεια ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου ή της πιστωτικής επέκτασης Ισπανία, Πορτογαλία, Ινδία είχαν τέτοιους κανόνες πριν έρθει η κρίση Οι κανόνες της Βασιλείας λειτουργούν ανάποδα: Σε περιόδους οικονομικής ευεξίας, όταν οι αγορές είναι αισιόδοξες, οι τιμές ανεβαίνουν και τα ασφάλιστρα κινδύνου πέφτουν, οι κεφαλαιακές απαιτήσεις αυτόματα μειώνονται Οι κανόνες της Βασιλείας έδωσαν την ευχέρειαστουςισχυρούςνααποφύγουντην κεφαλαιακή επιβάρυνση, αφού χρησιμοποιούσαν τα δικά τους μοντέλα Είναι σημαντικό να τονιστεί η ανάγκη κανόνων και όχι τόσο διακριτικής ευχέρειας των εποπτικών αρχών. Διότι στην εποχή ανόδου της οικονομικής δραστηριότητας, θα υπάρχει πολιτική πίεση για ελαφρύνσεις, όχι περιορισμούς Το κεφάλαιο κοστίζει, λύση τα ομόλογα μετατρέψιμα σε μετοχές αν χτυπήσει κρίση 35

42 IV. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ 1) ΔΥΣΚΟΛΗ Η ΣΥΓΚΥΡΙΑ 2) ΜΕΓΑΛΕΣ ΟΙ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ 36

43 IV.1 Δεν μειώσαμε το χρέος την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης Ελλάδα Δημόσιο Χρέος (% ΑΕΠ), αριστερός άξονας Ελλάδα Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας ΕΕ-15 Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας Πηγή: Eurostat 37

44 IV.1 και εκτροχιάσαμε τα δημοσιονομικά το 2009 Οι απόψεις της ΕΕ Πως φτάσαμε στο τελικό έλλειμμα 2009 Επίπτωση στο έλλειμμα (% ΑΕΠ) Έλλειμμα 2009 (% ΑΕΠ) 1,4 1,5 1,5-1,0-0,3 3,5 2,2 0,2 Το + συμβολίζει αυξητική επίδραση στο έλλειμμα και το μειωτική. Αναθεωρήσεις, Διορθώσεις και Αποκλίσεις από το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης του Ιανουαρίου ,0 3,7 ΕΕ: «Κύριοι, δεν φταίει η κρίση» 12,7 Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 38

45 IV.1 Δυσχερείς οι όροι δανεισμού του ελληνικού Δημοσίου ετή ομόλογα Περιθώριο με Γερμανία Ελλάδας και Ιρλανδίας /12/2009 Ελλάδα: 244,7 Ιρλανδία: 188,5 Ιουν-07 Αυγ-07 Οκτ-07 Δεκ-07 Φεβ-08 Απρ-08 Ιουν-08 Αυγ-08 Οκτ-08 Δεκ-08 Φεβ-09 Απρ-09 Ιουν-09 Αυγ-09 Οκτ-09 Δεκ-09 Ελλάδα Ιρλανδία Πηγή: ECOWIN 39

46 IV.1 Πως μας βλέπουν σήμερα οι αξιολογικοί οίκοι, 10/12/209 40

47 IV.1 Η σχετική μας κατάταξη με βάση την αξιολόγηση της Fitch, 10/12/2009 Αυστρία Ην. Βασίλειο Σουηδία Δανία Φινλανδία Γαλλία Γερμανία Λουξεμβούργο Ολλανδία Ισπανία Βέλγιο Πορτογαλία Σλοβενία Κύπρος Ιρλανδία Ιταλία Εσθονία BBB+ Ουγγαρία BBB Λιθουανία BBB Βουλγαρία BBB- Λετονία BB+ Ρουμανία BB+ Ρωσία ΒΒΒ Τουρκία ΒΒ+ Σερβία ΒΒ- Ουκρανία Β- ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑΑ ΑΑ+ ΑΑ ΑΑ ΑΑ- ΑΑ- ΑΑ- Τσεχία A+ Μάλτα Α+ Σλοβακία Α+ Πολωνία A- Ελλάδα ΒΒΒ+ 41

48 IV.1 Θα είναι αργή η επάνοδος S&P MOODY'S FITCH 2009 A- A1 ΒΒΒ A A1 A 2007 Α A1 A 2006 Α A1 A 2005 Α A1 A 2004 Α A1 A 2003 Α+ A1 A Α A1 A 2001 Α A2 A 2000 Α- A2 A Α- A2 BBB ΒΒΒ Baa1 BBB 1997 ΒΒΒ- Baa1 BBB 1996 ΒΒΒ- Baa1 BBB ΒΒΒ- Baa3 BBB ΒΒΒ- Baa ΒΒΒ ΒΒΒ- Συνεχής αναβάθμιση : ΒΒΒ- Α+ Πρώτη πτώση το 2004 Το 2009 υποβάθμιση από FITCH (-2 βαθμίδες) και S&P (-1 βαθμίδα) και negative outlook από MOODY S και S&P. Πηγή: Bloomberg 42

49 IV.1 Από την ανακοίνωση της FitchRatings που συνόδεψε την υποβάθμιση στις 8/12/2009 «Η υποβάθμιση αντικατοπτρίζει τους φόβους για τη μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική κατάσταση και την ισχνή αξιοπιστία των δημοσιονομικών θεσμών και του πλαισίου πολιτικής στην Ελλάδα, τα οποία εντείνονται από την αβεβαιότητα της μελλοντικής οικονομικής ανάκαμψης» «Η Ελλάδα έδωσε δείγματα γραφής με την αποτυχία της να μειώσει το λόγο Χρέους /ΑΕΠ την περίοδο παρά τους τότε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, καθώς και με το ξεχείλωμα των δημοσιονομικών μεγεθών το 2009» «Αν και είναι πιθανό ότι θα παρθούν μέτρα που θα αποσοβήσουν τον κίνδυνο προστίμων από την ΕΕ, το χρέος αναμένεται να ανεβεί πρώτα στο 130% του ΑΕΠ πριν σταθεροποιηθεί» Στο 120% το 2010, στο 125% το «Η Fitch δεν πείθεται ότι τα μελλοντικά μέτρα για τη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού και τη μείωση των δαπανών θα είναι ικανά να περιορίσουν το χρέος μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα» «Η επιδείνωση του δημοσιονομικού ελλείμματος σε σχέση τα σημερινά σχέδια συνεπάγεται πιθανή περαιτέρω υποβάθμιση, ενώ η εμφάνιση μιας πιο επιθετικής προσαρμογής και συνεπούς εφαρμογής της, ίσως μεταβάλλουν το outlook από αρνητικό σε σταθερό» «Τα θετικά που στηρίζουν τη σημερινή βαθμολόγηση της Ελλάδας: Υψηλό εισόδημα των νοικοκυριών Σταθερό τραπεζικό σύστημα που άντεξε στην κρίση Μέση λήξη του χρέους παραμένει στα 8 χρόνια παρά το βραχυχρόνιο δανεισμό του 2009, που σημαίνει μικρή έκθεση στη μεταβολή των επιτοκίων» 43

50 IV.1 Επιπλέον θετικά σημεία στη σημερινή συγκυρία Βελτιώνεται η οικονομική συγκυρία: Θετική πιστωτική επέκταση στην Ελλάδα (Οκτ. 5,9% ytd) Άνοδος δεικτών καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης Εισαγωγές μειώνονται πιο πολύ από τις εξαγωγές Τουρισμός & Ναυτιλία πιθανόν να ανακάμψουν το 2010 Χρηματοδότηση χρέους το 2010 κατά 15 δις λιγότερη Ξεκινούν οι Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στο Υπ. Οικονομίας: Πάγωμα προσλήψεων στο Δημόσιο το 2010 Ενιαία Αρχή Πληρωμών Κατάρτιση από το 2011 τριετούς προϋπολογισμού Ανεξαρτησία Στατιστικής Υπηρεσίας Η αναμενόμενη εποπτεία από την ΕΕ θα επιφέρει πειθαρχία Εμπεδώνεται η πολιτική αντίληψη της κρισιμότητας των δημοσιονομικών Ξεδιπλώνεται σταδιακά όλη η γκάμα των ανοικτών ζητημάτων (ασφαλιστικό, πράσινη ανάπτυξη, ΑΣΕΠ, κλειστά επαγγέλματα, κλπ.) 44

51 IV.2 Μπορούμε να περιορίσουμε τα ελλείμματα; Σύγκριση 2010 με 2008 εκατ % Δ Ονομαστικό ΑΕΠ ,1 Συνολικές Δαπάνες ,4 Συνολικά Έσοδα ,5 Έλλειμμα Κεντρικής Κυβέρνησης ,7 Δαπάνες Τ.Π. εκατ ,2 Τόκοι ,5 Πρωτογενείς Δαπάνες ,7 Αποδοχές και Συντάξεις ,6 Ασφάλιση, Περίθαλψη & Κοιν. Προστασία ,7 Λειτουργικές Δαπάνες ,3 Αποδιδόμενοι Πόροι, κ.α ,3 Πηγή: Προϋπολογισμός

52 IV.2 Μακροχρόνια Δημοσιονομική Ανισορροπία: Γήρανση του πληθυσμού Ελλείμματα και Χρέος Συνταξιοδοτικές Δαπάνες (% ΑΕΠ) Δαπάνες Υγείας (% ΑΕΠ) Δαπάνες Μακροχρόνιας Φροντίδας (% ΑΕΠ) Δαπάνες Εκπαίδευσης (% ΑΕΠ) Σύνολο (% ΑΕΠ) ,7 19,4 24,1 5,0 5,9 6,4 1,4 2,2 3,6 3,7 3,4 3,7 21,8 30,9 37,8 Λόγος Συνταξιούχων προς Εργαζόμενους (%)* * Αριθμός συνταξιούχων προς αριθμό εργαζομένων που πληρώνουν εισφορές σε δημόσια ασφαλιστικά ταμεία Πηγή: European Commission

53 IV.2 Δεύτερομεγάλοέλλειμμα: Ανταγωνιστικότητα Παγκόσμια Τράπεζα: Το 2009 ηελλάδα109η σεσύνολο183 χωρών στην ευκολία άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας Θέση Έναρξη Επιχείρησης (ημέρες) Δυσκολία Πρόσληψης (0-100) Προστασία Επενδυτών (0-10) Εξαγωγή Προϊόντος (ημέρες) Πληρωμή Φόρων (ώρες) Ελλάδα , ΟΟΣΑ 13 26,4 5,8 10, Πορτογαλία Τσεχία Τουρκία , Βουλγαρία Ρουμανία Πηγή: Ease of doing business

54 IV.2 Προφανής η εκδήλωση του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας στην οικονομία Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών Πληθωρισμός % ΑΕΠ -2,8-3,9-5,6-6,8-5,8-7,8-7,3-6,5-7,3-11,3-11,1-14,4-14,6 % ,1 1,2 3,7 3,9 4,2 3,4 3,5 3,3 3,0 3,0 2,9 3,3 2,2 2,4 2,3 2,1 2,2 2,2 2,2 2,1 1,2 0, Ελλάδα Ζώνη του ευρώ Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Πηγή: European Commission 48

55 IV.2 Οικονομία με δανεικά: Η τρομακτική αύξηση του εξωτερικού χρέους % ΑΕΠ ,6 93,9 162,9 153,7 Εξωτερικό Χρέος 151,6 146,2 136,3 141,0 130,0 133,6 120,2 123,1 117,9 119,2 112,7114,1 112,8 109,6 111,2 103,2 99,799,5 100, Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q2 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Τα τελευταία χρόνια για να διατηρήσουμε το βιοτικό μας επίπεδο, «πουλήσαμε» μια πόλη του μεγέθους της Θεσσαλονίκης 49

56 V. Συμπέρασμα Τα χειρότερα της κρίσης έχουν παρέλθει αλλά η ανάκαμψη των οικονομιών είναι εύθραυστη Οι κεντρικές τράπεζες εξακολουθούν να παρέχουν φτηνή ρευστότητα Οι χώρες έχουν επιβαρύνει το δημόσιο χρέος τους Η ραγδαία μετάδοση της κρίσης των στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης σε όλο τον χρηματοοικονομικό χώρο διδάσκει για τις ατέλειες του εποπτικού πλαισίου Η επέκταση της κρίσης σε όλες τις οικονομίες διδάσκει για τη μεγάλη συσχέτιση των οικονομιών, που φέρνει η παγκοσμιοποίηση Αναμένουμε χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στο μέλλον Αναμένεται μια πιο αποτελεσματική εποπτεία, που να επικεντρώνεται στον συστημικό κίνδυνο, τον κίνδυνο ως συνάρτηση του οικονομικού κύκλου αλλά και του μεγέθους των ΧΙ Η διεθνής ύφεση έφερε στο φως την επίπλαστη ανάπτυξη των τελευταίων ετών στην Ελλάδα, που βασιζόταν στη μεγαλύτερη αύξηση της ζήτησης από την εγχώρια παραγωγή και την αύξηση του εξωτερικού δανεισμού Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνουν στην Ελλάδα σε εποχή στασιμότητας διαρκείας Η κουλτούρα της κοινωνικής συναίνεσης αποτελεί μονόδρομο 50

57 THANK YOU FOR YOUR ATTENTION!! My thanks to the Research Department of Eurobank EFG for able research assistance and support For more info, please consult the Eurobank website: New Europe: A quarterly analysis of the countries of New Europe. Economy & Markets: Global Economic & Market Outlook: A monthly publication on issues from the Greek and World economy. A quarterly in-depth analysis of major market and economic trends across the globe with our detailed forecasts. 51