ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Θέμα: Η ΕΝΝΟΜΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ Η ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Άρ. 20 παρ. 1 Σ Επιμέλεια: Καλού Γεωργία Α.Μ.: Υπεύθυνος καθηγητής: Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος

2 Περιεχόμενα 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 5 3 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ 6 4 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ 7 5 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΣΔΑ 9 6 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ 10 7 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Αντικείμενο Περιεχόμενο ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Όργανα Φορείς ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Πρόσβαση στη δικαιοσύνη Προσωρινή προστασία Οριστική δικαιοδοτική επίλυση της διαφοράς Αναγκαστική εκτέλεση ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 20 1

3 13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 22 2

4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ ΔΕΕ ΔΕΚ ΕΔΔΑ ΕισΝΑΚ ΕΣΔΑ ΕΣ νπδδ ΟΤΑ Σ ΣΕΕ ΣΤΕ Αστικός Κώδικας Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Εισαγωγικός Νόμος του Αστικού Κώδικα Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ελεγκτικό Συνέδριο Νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Σύνταγμα Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συμβούλιο της Επικρατείας 3

5 Κεφάλαιο 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννομη προστασία και ειδικότερα το δικαίωμα δικαστικής προστασίας, το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος, συνιστά θεμελιώδες ατομικό δικαίωμα και όχι απλά προγραμματική αρχή. Η σπουδαιότητα του εν λόγω δικαιώματος διαφαίνεται τόσο από το γεγονός ότι έκανε την εμφάνισή του, προφανώς όχι με τις σημερινές διαστάσεις του, ήδη από την αρχαιότητα, όσο και από το γεγονός της θέσης του στο ισχύον Σύνταγμα αλλά και της κατοχύρωσής του από σημαντικότατα διεθνή κείμενα, όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών του 1948 (η οποία δεν είναι νομικά άμεσα δεσμευτική), και φυσικά η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία έχει κυρωθεί και από την Ελλάδα. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας εξειδικεύεται από την νομοθεσία και ιδίως από τους δικονομικούς κανόνες, οι οποίοι ρυθμίζουν λεπτομερώς τους τρόπους με τους οποίους μπορεί κανείς να το ασκήσει και να εξασφαλίσει την έννομη προστασία του, ορίζοντας τα δικαστήρια, την αρμοδιότητα και δικαιοδοσία τους καθώς και τα ένδικα μέσα που έχει ο πολίτης στην διάθεσή του προκειμένου να διεκδικήσει τις εκάστοτε αξιώσεις του, ενώ η εκ του Συντάγματος κατοχυρωμένη προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστών αποτελεί μία επιπλέον εγγύηση για την εξασφάλιση του διοικουμένου. Η σπουδαιότητα του εν λόγω δικαιώματος διαφαίνεται επίσης και από την νομολογία τόσο των εθνικών δικαστηρίων όσο και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και του Δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (νυν Δικαστήριο Ευρωπαϊκής Ένωσης), τα οποία λαμβάνουν σοβαρά υπόψιν κατά την εκδίκαση των διαφόρων υποθέσεων που τους ανατίθενται, την τήρηση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας και του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη (όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ). Στην παρούσα εργασία γίνεται μία προσπάθεια παρουσίασης της σχέσης του δικαιώματος δικαστικής προστασίας με την ΕΣΔΑ αλλά και με το Ενωσιακό Δίκαιο, ενώ γίνεται και αναφορά στο κράτος δικαίου, του οποίου βάση συνιστά το δικαίωμα δικαστικής προστασίας, και το οποίο 4

6 οφείλει να εγγυάται ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα των διοικουμένων έναντι της κρατικής εξουσίας. Εν συνεχεία παρουσιάζονται το αντικείμενο και το περιεχόμενο του εξεταζόμενου δικαιώματος καθώς και τα όργανα, οι φορείς αλλά και τα περαιτέρω στάδια. Κεφάλαιο 2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Η ανάγκη επίλυσης των διαφορών που προκύπτουν μεταξύ των ατόμων, εμφανίζεται ήδη από την αρχαιότητα. Αρχικά είχε την μορφή της αυτοδικίας, επρόκειτο δηλαδή για επίλυση της διαφοράς με τις ίδιες δυνάμεις του αδικουμένου. Στην συνέχεια, όμως, και με την εξέλιξη του πολιτισμού και τον σχηματισμό κοινωνιών, η ανάγκη διατήρησης της κοινής και κοινωνικής διαβίωσης οδήγησε στην καθιέρωση της από τρίτο πρόσωπο απονομής της δικαιοσύνης. Κατά τους αρχαϊκούς χρόνους η έννοια του δικαίου αποδίδεται με τον όρο θέμις, από τον οποίο προέρχεται και ο όρος θέμιστες, ο οποίος συνδέεται με την απονομή της δικαιοσύνης από αρχαϊκούς δικαστές, τους δικασπόλους. 1. Οι κανόνες αυτοί είναι υποκειμενικοί, ανήκουν στο πρώτο στάδιο εξέλιξης του δικαίου και ταυτίζονται με την αυθαίρετη βούληση του βασιλιά, ο οποίος τους θέσπιζε και απένεμε τη δικαιοσύνη ανέλεγκτα. 2 Στην συνέχεια εμφανίζεται ο όρος δίκη, ο οποίος σήμαινε την παραίτηση από την αυτοδικία αλλά και την δυνατότητα δικαστικής επιδίωξης για την επίλυση της διαφοράς. Κατά τους κλασικούς χρόνους η δικαστική προστασία συνιστά δικαίωμα αυτονόητο. Αξίζει να σημειωθεί ότι από την αρχαιότητα είχε αναγνωριστεί το ενδεχόμενο παρανομίας της Διοίκησης εις βάρος των πολιτών. Χαρακτηριστικό είναι, εξάλλου, το γεγονός ότι ο Άρειος Πάγος ήταν αρμόδιος να ελέγχει την νομιμότητα των διοικητικών πράξεων των Αρχών μετά από καταγγελία του αδικουμένου για παράβαση συγκεκριμένου νόμου. Εξάλλου ο Πλάτων διακρίνει τα δικαστήρια σε ίδια και δημόσια ή κοινά και τις διαφορές σε ιδιωτικές και διοικητικές. Αξιοσημείωτο 1 Σ. Τρωιανός-Ι. Βελισσαροπούλου Καράκωστα, Ιστορία δικαίου,εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 1993, σελ.21. 5

7 είναι ότι ενώ σήμερα η αποστολή της διοικητικής δικαιοσύνης είναι η παροχή δικαστικής προστασίας στον διοικούμενο, κατά τον Πλάτωνα ο σκοπός της εντοπίζεται στην προστασία του Δημοσίου από αδικοπραξίες τρίτων. 3 Κατά την λήξη του τρίτου μ.χ. αιώνα η απονομή της δικαιοσύνης περιήλθε στην δικαιοδοσία του αυτοκράτορα, ο οποίος την ασκούσε δια των διοικητών των επαρχιών, ενώ κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας οι υπόδουλοι Έλληνες κατέφευγαν για δικαστική προστασία στα εκκλησιαστικά δικαστήρια για την επίλυση των διοικητικών διαφορών τους. 4 Κεφάλαιο 3 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας εμφανίζεται από πολύ νωρίς στα πρώτα ελληνικά συντάγματα, ήδη, από το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος κατά την Α Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου. Χαρακτηριστικό και αξίζει να σημειωθεί το άρθρο 119 του Συντάγματος του 1968 της δικτατορίας, κατά το οποίο: Έκαστος δικαιούται εις την παροχήν εννόμου προστασίας υπό του δικαστηρίου και δύναται να αναπτύξει ενώπιον τούτου τας απόψεις του περί των δικαιωμάτων ή συμφερόντων του. Στο ισχύον Σύνταγμα το δικαίωμα δικαστικής προστασίας κατοχυρώνεται στο άρθρο 20 παρ. 1, κατά το οποίο καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει. Η διάταξη του 20 παρ. 1 δεν συνιστά μόνο έναν αντικειμενικό κανόνα δικαίου, μία θεμελιώδη δικονομική αρχή 1, αλλά αποτελεί και έναν υποκειμενικό κανόνα δικαίου, ένα ατομικό δικαίωμα, όπως εξάλλου προκύπτει και από την θέση που κατέχει στο Σύνταγμα, στο δεύτερο μέρος, το οποίο τιτλοφορείται ως εξής: Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα. Δηλαδή, από την 3 Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου Συνταγματικό δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2004, σελ

8 αντικειμενική αρχή παροχής έννομης προστασίας απορρέει το συνταγματικό δικαίωμα κάθε πολίτη για παροχή έννομης δικαστικής προστασίας 2. Ενδεικτικό της θεμελιώδους σημασίας του δικαιώματος δικαστικής προστασίας είναι το γεγονός, ότι ο συντακτικός νομοθέτης δεν το περιέλαβε σ εκείνα που μπορούν να ανασταλούν σύμφωνα με το άρθρο 48 παρ. 1, σε περίπτωση δηλαδή πολέμου, επιστράτευσης εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άμεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας ή εκδήλωσης ενόπλου κινήματος για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Πρέπει να σημειωθεί, ότι η διάταξη αυτή δεν δημιουργεί αλλά προϋποθέτει ουσιαστικά δικαιώματα, την ύπαρξη και άσκηση των οποίων προστατεύει με την παροχή εννόμου προστασίας από τα δικαστήρια 3. Αντίθετα, δεν υπάρχει εγγύηση δικαστικής προστασίας για μη αναγνωριζόμενα δικαιώματα ή συμφέροντα 4. Κεφάλαιο 4 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Το δικαίωμα παροχής αποτελεσματικής έννομης προστασίας υιοθετήθηκε απ το ΔΕΚ ως γενική αρχή του ενωσιακού δικαίου, η οποία συνάγεται από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών και έχει καθιερωθεί με τις διατάξεις των άρθρων 6 και 13 ΕΣΔΑ καθώς και με το άρθρο 14 του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Από το δικαίωμα για παροχή έννομης προστασίας προκύπτει καταρχήν η αξίωση για πρόσβαση σε δικαστήριο, η οποία απαιτεί ότι ο ιδιώτης έχει προσβληθεί στα δικαιώματα που του απονέμει το κοινοτικό δίκαιο. Ο έλεγχος των νομικών πράξεων, όσον αφορά την συμβατότητα με το κοινοτικό δίκαιο, μπορεί να διεξαχθεί και στα πλαίσια παρεμπίπτοντος ελέγχου. Η επι- 2 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2011, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου Συνταγματικό δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα, σελ Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, σελ

9 ταγή της αποτελεσματικής έννομης προστασίας περιέχει και ουσιαστικές εγγυήσεις, όπως το δικαίωμα για μία δίκαιη διαδικασία, από την οποία προκύπτουν διαδικαστικές εγγυήσεις, όπως η αξίωση για ακρόαση, το δικαίωμα για λήψη της απόφασης σε εύλογο χρονικό διάστημα και η επέκταση του δικαστικού ελέγχου και στην αιτιολογία μιας διοικητικής απόφασης. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας δεν ικανοποιεί μόνο τα συμφέροντα του ιδιώτη αλλά και τον αντικειμενικό έλεγχο νομιμότητας. 1 Η υπόθεση Simmenthal έθεσε για πρώτη φορά το ζήτημα της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας. Εδώ το ΔΕΚ επεσήμανε, ότι είναι ασυμβίβαστη προς τις συμφυείς με τον χαρακτήρα του κοινοτικού δικαίου επιταγές, κάθε διάταξη εθνικού δικαίου, η οποία θα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της αποτελεσματικότητας του κοινοτικού δικαίου, λόγω της μη αναγνώρισης στο αρμόδιο για την εφαρμογή του δικαίου αυτού δικαστήριο της εξουσίας να πράττει, οτιδήποτε είναι αναγκαίο ώστε να αποκλείεται η εφαρμογή των εθνικών νομοθετικών διατάξεων που εμποδίζουν την πλήρη αποτελεσματικότητα των κοινοτικών κανόνων. 2. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί και το γεγονός ότι το κοινοτικό δίκαιο άσκησε ιδιαίτερη επίδραση στο εθνικό μας δίκαιο και στον τομέα της προσωρινής δικαστικής προστασίας, όπως αυτός διαμορφώθηκε μέσα από τους οικείους δικονομικούς κανόνες. Και αυτό γιατί το κοινοτικό δίκαιο επέδωσε ιδιάζουσα σημασία στην αποφυγή εφαρμογής μέτρων τα οποία δύνανται να αντίκεινται στο κοινοτικό δίκαιο, μέχρι να εκδοθεί η οριστική δικαστική απόφαση και ιδίως όταν τα μέτρα αυτά θα ήταν ικανά να επιφέρουν τόσο δυσμενείς έννομες συνέπειες όσο η ανεπανόρθωτη ή δυσχερώς επανορθώσιμη βλάβη. Σύμφωνα με την αρχή της καλόπιστης συνεργασίας, που κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 παρ. 3 ΣΕΕ Τα κράτη μέλη λαμβάνουν κάθε γενικό ή ειδικό μέτρο ικανό να διασφαλίσει την εκτέλεση των υποχρεώσεων, που απορρέουν απ τις Συνθήκες ή προκύπτουν από πράξεις των θεσμικών οργάνων της Ένωσης. Επίσης κατά άρθρο 19 παρ. 1, εδ. β ΣΕΕ Τα κράτη μέλη προβλέπουν τα ένδικα βοηθήματα και μέσα που είναι αναγκαία για να διασφαλίζεται η πραγματική δικαστική προστασία στους τομείς που διέπονται απ το δίκαιο της Ένωσης. Εκ των ανωτέρω προκύπτει, ότι στα κράτη μέλη εναπόκειται ο καθορισμός εθνικών δικαιοδοτικών οργάνων, τα οποία θα είναι αρμόδια για την διασφάλιση των δικαιωμάτων των πολιτών των κρατών μελών 1 Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού και δικονομικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2009, σελ Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού διοικητικού και δικονομικού δικαίου, σελ

10 της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Κεφάλαιο 5 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΣΔΑ Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ κατά το οποίο κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσή του δικαστεί δίκαια, δημόσια και εντός λογικής προθεσμίας από ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο, που να λειτουργεί νόμιμα, και το οποίο θα αποφασίσει είτε για τις αμφισβητήσεις για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του αστικής φύσεως είτε για το βάσιμο κάθε εναντίον του κατηγορίας ποινικής φύσεως. Από την διάταξη αυτή προκύπτει, ότι η παροχή δικαστικής προστασίας συνιστά θεμελιώδη υποχρέωση του κράτους δικαίου, και ατομικό δικαίωμα του καθενός, το οποίο θεμελιώνεται στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου και εξασφαλίζει κατά τρόπο διαρκή την δικαιική του υποκειμενικότητα. 1 Όσον αφορά τις διοικητικές διαφορές πρέπει να σημειωθεί ότι αρχικά, τόσο αυτές όσο και οι διαδικασίες εν γένει κατά της δημόσιας εξουσίας παρέμειναν αρχικά σε μεγάλο βαθμό έξω από την παροχή δικαστικής προστασίας του άρθρου 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ. 2 Και αυτό λόγω της δυσκολίας που προέκυπτε από την γραμματική διατύπωση του εν λόγω άρθρου, η οποία περιόριζε κατά πολύ το πεδίο εφαρμογής της διάταξης. Αλλά και λόγω του ότι το άρθρο 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ ερμηνεύτηκε σε πολλά κράτη υπό την έννοια ότι επιβάλλει την παροχή έννομης προστασίας από μια δικαστική ή τουλάχιστον οιονεί δικαστική αρχή, η οποία οφείλει να αναλάβει η ίδια σε πλήρη έκταση την πρώτη απόφαση επί της ουσίας της υποθέσεως και δεν περιορίζεται απλώς να εξετάσει μόνο από νομικής ή και πραγματικής απόψεως μια ορισμένη θετική ή αρνητική απόφαση που έχει ήδη εκδοθεί. 3 Στην πορεία όμως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα 1 Παύλος-Μιχαήλ Ευστρατίου, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας σε διοικητικές διαδικασίες και άρθρο 6 παρ.1 της ΕΣΔΑ: Θεμελιώδεις εγγυήσεις μιας ευρωπαϊκής ρήτρας δικαστικής προστασίας σε διοικητικές υποθέσεις, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2004, σελ Παύλος- Μιχαήλ Ευστρατίου, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας σε διοικητικές διαδικασίες και άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ: θεμελιώδεις εγγυήσεις μιας ευρωπαϊκής ρήτρας δικαστικής προστασίας σε διοικητικές υποθέσεις, σελ Παύλος- Μιχαήλ Ευστρατίου, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας σε διοικητικές διαδικασίες και άρθρο 6 9

11 του Ανθρώπου, με έδρα το Στρασβούργο, άρχισε να διαμορφώνει την νομολογία του με τέτοιο τρόπο ώστε διευρύνθηκε το πεδίο εφαρμογής της ανωτέρω διάταξης και πέρα από τις διαφορές ιδιωτικού δικαίου. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθεί η υπόθεση Σ. και Ν. Κούτρας 4, στην οποία το ΕΔΔΑ έκρινε ότι συνιστούσε παραβίαση του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη (άρθρο 6 ΕΣΔΑ) η απόρριψη απ το ΣτΕ αιτήσεως ακυρώσεως ως απαράδεκτης λόγω του ότι στην πράξη καταθέσεώς της, που έλαβε χώρα σε δημόσια αρχή, δεν σημειώθηκε αριθμός πρωτοκόλλου από τον αρμόδιο υπάλληλο, αν και ο αριθμός αυτός σημειώθηκε στην σφραγίδα που τέθηκε δίπλα στην πράξη καταθέσεως όσο και στην πρώτη σελίδα του δικογράφου, ώστε δεν προέκυπτε αμφιβολία ως προς την ταυτότητα της αιτήσεως ακυρώσεως. Το ΕΔΔΑ στην απόφασή του αυτή (μετά την οποία μεταβλήθηκε και η εθνική νομολογία επί του θέματος), έκρινε ότι απ τη στιγμή που η εθνική νομοθεσία επιτρέπει την κατάθεση αίτησης ακύρωσης και σε άλλη δημόσια αρχή, πλην της γραμματείας του ΣτΕ, τα σχετικά σφάλματα κατά την διαδικασία καταθέσεως, για την οποία ευθύνονται και κυρίως οι δημόσιοι υπάλληλοι, δεν μπορούν να βαρύνουν τον διοικούμενο και παραπέρα ότι η αυστηρή τυπολατρία δεν προσιδιάζει στην διαδικασία ενός δικαστηρίου. όπως το ΣτΕ, ενόψει του ότι δικάζει σε πρώτο και τελευταίο βαθμό. 5 Κεφάλαιο 6 ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ ΔΙΚΑΙΟΥ Κράτος δικαίου είναι εκείνο που υποχρεούται να σέβεται την ανθρώπινη αξία και τα συνταγματικά δικαιώματα που την εξειδικεύουν και εγγυάται την παραγωγή του δικαίου κατά παρ. 1 της ΕΣΔΑ: θεμελιώδεις εγγυήσεις μιας ευρωπαϊκής ρήτρας δικαστικής προστασίας σε διοικητικές υποθέσεις, σελ ΕΔΔΑ απόφαση της Σ. και Ν. Κούτρας κατά Ελλάδος, ΕΔΚΑ 2001, Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο,

12 ορισμένη διαδικασία και την εφαρμογή του προς όλες τις κατευθύνσεις. 1 Σε αντίθεση προς το αστυνομικό κράτος (Polizeistaat), στο οποίο η ύπαρξη κανόνων που διέπει τις σχέσεις διοίκησης και διοικουμένων δεν θέτει όρια στην πρώτη ενόψει επίτευξης του επιδιωκόμενου αποτελέσματος, 2 βασικό χαρακτηριστικό του κράτους δικαίου συνιστά η ύπαρξη κανόνων δικαίου που εγγυώνται ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα των διοικουμένων έναντι της κρατικής εξουσίας, τόσο κατά το ουσιαστικό τους περιεχόμενο όσο και τον τρόπο άσκησής τους. Υποστηρίζεται ότι η αρχή του κράτους δικαίου αποτελεί οργανωτική βάση του πολιτεύματός μας. Αυτό προκύπτει και από την διάκριση των εξουσιών, την καθιέρωση των ατομικών δικαιωμάτων και την υπαγωγή των εκδηλώσεων της κρατικής εξουσίας στην κρίση της δικαστικής λειτουργίας και τη θωράκιση της τελευταίας με τις εγγυήσεις της ισοβιότητας, της δημοσιότητας των συνεδριάσεων και του αιτιολογημένου των δικαστικών αποφάσεων. 3 Εξάλλου το κράτος δικαίου θεσπίζει την δημοκρατική αρχή ως οργανωτική βάση του πολιτεύματος προκειμένου να καταστήσει τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας φορείς τόσο των δικαιωμάτων που περιορίζουν την εξουσία του κράτους όσο και την αξίωση κατά της κρατικής εξουσίας να τα σέβεται, και επιβάλλει στην διοίκηση την τήρηση διαδικασιών εγγυητικών του σεβασμού των δικαιωμάτων του ανθρώπου στις μεταξύ τους σχέσεις. 4 Η παροχή δικαστικής προστασίας είναι μία θεμελιώδης υποχρέωση του κράτους δικαίου, η οποία ανταποκρίνεται στην απαγόρευση της αυτοδικίας και στο κρατικό μονοπώλιο της εξουσίας, και ένα ατομικό δικαίωμα του καθενός, το οποίο θεμελιώνεται στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου και εξασφαλίζει κατά τρόπο διαρκή την δικαιική του υποκειμενικότητα. Η δικαστική προστασία στο κράτος δικαίου περιλαμβάνει καταρχήν δύο σχέσεις: ισχύει δηλαδή για τις νομικές διαφορές μεταξύ ιδιωτών αλλά και για τις διαφορές του ατόμου με κρατικά 1 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού δικαίου, Τόμος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2004, σελ Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2005, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, σελ

13 όργανα, κυρίως ως δικαστική προστασία έναντι της εκτελεστικής εξουσίας. 5 Κεφάλαιο 7 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 7.1 Αντικείμενο Σύμφωνα με το άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος αντικείμενο της δικαστικής προστασίας αποτελούν τα δικαιώματα και τα συμφέροντα του εκάστοτε προσφεύγοντος στα δικαστήρια. Ως δικαιώματα νοούνται τόσο τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα αλλά και κάθε δικαίωμα που ρητώς αναφέρεται στον νόμο και εξειδικεύεται στους διάφορους κλάδους του δικαίου. Ως συμφέροντα θεωρούνται μόνο τα έννομα, δηλαδή τα από τον νόμο αναγνωριζόμενα και όχι τα οικονομικά απλώς συμφέροντα. Το 20 παρ. 1 Σ εγγυάται την δικαστική προστασία της έννομης κατάστασης του ιδιώτη Περιεχόμενο Το περιεχόμενο της δικαστικής προστασίας είναι η κατοχύρωση ή αποκατάσταση του θιγόμενου δικαιώματος ή συμφέροντος. Η δικαστική προστασία τότε μόνο εκπληρώνει τον σκοπό της συνταγματικής της εγγυήσεως, όταν είναι πλήρης και αποτελεσματική. Πλήρης είναι όταν δεν υπάρχει διαφορά για την οποία να αποκλείεται η δικαστική προστασία. 2 Γι αυτό εξάλλου, ακόμα και για πράξεις όπως οι κυβερνητικές που δεν προβλέπεται η προσβολή τους με τα κλασικά ένδικα βοηθήματα της αιτήσεως ακυρώσεως ή της προσφυγής ουσίας, είναι δυνατός ο παρεμπίπτων έλεγχός τους στο πλαίσιο προσβολής άλλης πράξης. Επίσης, πλήρης είναι 5 Παύλος- Μιχαήλ Ευστρατίου, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας σε διοικητικές διαδικασίες και άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ: Θεμελιώδεις εγγυήσεις μιας ευρωπαϊκής ρήτρας δικαστικής προστασίας σε διοικητικές υποθέσεις, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, σελ

14 η δικαστική προστασία όταν περιλαμβάνει τον έλεγχο όχι μόνο της τυπικής νομιμότητας της διοικητικής ενέργειας αλλά και τον έλεγχο της τήρησης των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας. 3 Αποτελεσματική είναι η δικαστική προστασία όταν παρέχεται σε χρόνο και κατά τρόπο που πράγματι εξασφαλίζει την απονομή της δικαιοσύνης. 4 Πρέπει δηλαδή να παρέχεται σε εύλογο χρόνο και να μην περιορίζεται στην εκδίκαση της ουσίας της υπόθεσης, αλλά να αποτρέπει την επέλευση ανεπανόρθωτης ζημίας σε αυτόν που άσκησε το ένδικο βοήθημα. Κεφάλαιο 8 ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 8.1 Όργανα Σύμφωνα με το άρθρο 87 παρ. 1 του Συντάγματος η δικαιοσύνη απονέμεται από δικαστήρια. Κατά συνέπεια μόνο η παροχή έννομης προστασίας από δικαστήρια εκπληρώνει την εγγύηση του 20 παρ. 1 Σ. 1 Δικαστήρια συνιστούν κατά το Σύνταγμα μόνο εκείνα που συγκροτούνται, τουλάχιστον κατά πλειοψηφία, από τακτικούς δικαστές που απολαμβάνουν προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία. Το ίδιο το Σύνταγμα όμως, προβλέπει παρεκκλίσεις από τον κανόνα αυτό 2. Συγκεκριμένα, στο άρθρο 88 παρ. 2 Σ. προβλέπεται ότι κατά παρέκκλιση από τα άρθρα 94, 95 και 98, διαφορές σχετικά με τις κάθε είδους αποδοχές και τις συντάξεις των δικαστικών λειτουργών και εφόσον η επίλυση των σχετικών νομικών ζητημάτων μπορεί να επηρεάσει τη μισθολογική, 3 Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού διοικητικού και δικονομικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2009, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, σελ

15 συνταξιοδοτική ή φορολογική κατάσταση ευρύτερου κύκλου προσώπων, εκδικάζονται από το ειδικό δικαστήριο του 99. Το δικαστήριο στις περιπτώσεις αυτές συγκροτείται με τη συμμετοχή ενός επιπλέον τακτικού καθηγητή και ενός επιπλέον δικηγόρου, όπως νόμος ορίζει. Στο άρ. 96 παρ. 2 Σ. ορίζεται η ανάθεση της εκδίκασης αστυνομικών παραβάσεων που τιμωρούνται με πρόστιμο από αρχές που ασκούν αστυνομικά καθήκοντα, και της εκδίκασης των σχετικών με τους αγρούς πταισμάτων και των ιδιωτικών διαφορών που απορρέουν από αυτά σε αρχές αγροτικής ασφάλειας. Στο άρθρο 97 παρ. 1 Σ. κατοχυρώνονται τα μικτά ορκωτά δικαστήρια για κακουργήματα και πολιτικά εγκλήματα, τα οποία συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές και ενόρκους. Τέλος, στο άρθρο 99 Σ. προβλέπεται ειδικό δικαστήριο, το οποίο δικάζει αγωγές κακοδικίας κατά δικαστικών λειτουργών και το οποίο συγκροτείται από τον Πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας, ως Πρόεδρό του, και από έναν σύμβουλο της Επικρατείας, έναν αρεοπαγίτη, έναν σύμβουλο του Ελεγκτικού Συνεδρίου, 2 τακτικούς καθηγητές νομικών μαθημάτων των νομικών σχολών της χώρας και δύο δικηγόρους. Τα δικαστήρια πρέπει να είναι τακτικά και ελληνικά.τα εκκλησιαστικά δικαστήρια δεν είναι κρατικά. Οι αποφάσεις τους οι οποίες εκδίδονται σύμφωνα με τους ιερούς κανόνες δεν συνιστούν ούτε δικαστικές αποφάσεις ούτε διοικητικές πράξεις που μπορούν να προσβληθούν με τα ένδικα βοηθήματα που προβλέπει η διοικητική διαδικασία. Επίσης, δικαστήρια δεν είναι τα συλλογικά όργανα της διοίκησης τα οποία παρέχουν έννομη προστασία κατόπιν ενδικοφανούς προσφυγής, ανεξαρτήτως από την ονομασία τους. Το ίδιο ισχύει και για τα όργανα, τα οποία παρά την ονομασία τους, επιλύουν διαφορές συμφερόντων και δεν δικάζουν νομικές διαφορές. Τα συλλογικά όργανα της διοίκησης δεν πρέπει να συγχέονται με δικαστήρια. 3 Τέλος, ως δικαστήριο νοείται κάθε επιτρεπτό είδος δικαστηρίου, βάσει της τριπλής διάκρισής τους απ το Σύνταγμα στο άρθρο 93, δηλαδή τα πολιτικά, τα ποινικά, τα διοικητικά, το Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ελεγκτικό Συνέδριο, τα στρατοδικεία, τα προβλεπόμενα στην περίπτωση καταστάσεως πολιορκίας, το δικαστήριο περί ευθύνης υπουργών, το δικαστήριο λειών και το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο Φορείς Φορέας του δικαιώματος δικαστικής προστασίας είναι έκαστος, δηλαδή όχι μόνο οι Έλληνες πολίτες, αλλά και οι αλλοδαποί και ανιθαγενείς, όχι μόνο τα φυσικά πρόσωπα αλλά και 3 Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ

16 τα νομικά, τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου δικαίου, είτε κατοικούν ή εδρεύουν στην Ελλάδα είτε όχι. Μόνη αλλά και αναγκαία προϋπόθεση είναι ότι ζητείται η προστασία ουσιαστικών δικαιωμάτων που παρέχονται σε άλλες διατάξεις του Συντάγματος ή των νόμων. Το 20 παρ. 1 δεν νομιμοποιεί την καταρχήν απαγορευμένη ενδοστρεφή δίκη, δηλαδή τη δίκη μεταξύ οργάνων που ανήκουν στο ίδιο νομικό πρόσωπο, εκτός όπου την επιτρέπει ο νόμος. 5 Κεφάλαιο 9 ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 9.1 Πρόσβαση στη δικαιοσύνη Το 20 παρ. 1 Σ εγγυάται την ελεύθερη πρόσβαση στη δικαιοσύνη ως κρατική λειτουργία. Αυτό σημαίνει ότι ο φορέας του ουσιαστικού δικαιώματος δικαιούται να προσφύγει στην δικαιοσύνη για να τον προστατεύσει. 1 και κατά συνέπεια τρίτα πρόσωπα δεν δύνανται να υποκαταστήσουν τον δικαιούχο στην άσκηση του δικαιώματος, εκτός αν πρόκειται για τις περιπτώσεις που ορίζει ο ΑΚ στα άρθρα 1666 επ. και 1689 επ. Επιπλέον, οποιεσδήποτε ιδιότητες, κωλύματα κλπ συντρέχουν στο πρόσωπο εκείνου κατά του οποίου ζητείται η δικαστική προστασία, δεν μπορούν καταρχήν να την ματαιώσουν οριστικά 2 αφού έτσι κι αλλιώς η προσφυγή στην δικαιοσύνη δεν επιτρέπεται καταρχήν να επιφέρει δυσμενείς συνέπειες για τον αιτούντα δικαστική προστασία. 3 Τέλος, αποβλέποντας στην αποτελεσματική παροχή δικαστικής προστασίας δεν θα πρέπει να αποκλείεται η παράσταση του διαδίκου μετά ή δια πληρεξουσίου δικηγόρου. Αντιθέτως και 5 Π. Δ. Δαγτόγλου Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμότηνη 2004, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2002, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ

17 εξ αυτου συνάγεται υποχρέωση του κράτους για παροχή δωρεάν νομικής υποστήριξης για τους απόρους. 9.2 Προσωρινή προστασία Προκειμένου να εξασφαλιστεί αποτελεσματική δικαστική προστασία έχει κριθεί ότι το δικαίωμα δικαστικής προστασίας περιλαμβάνει και την προσωρινή δικαστική προστασία μέχρι την έκδοση απόφασης επί του κυρίου ενδίκου βοηθήματος, έτσι ώστε να αποτραπούν δυσμενείς έννομες συνέπειες για τον διοικούμενο, δηλαδή ανεπανόρθωτες ή δυσχερώς επανορθώσιμες καταστάσεις. Στο πλαίσιο αυτό έχει ειδικότερα κριθεί ότι από τα άρθρα 20 παρ. 1 και 95 παρ. 1 του Συντάγματος συνάγεται πως ο κοινός νομοθέτης υποχρεούται να εξασφαλίζει την αξίωση για παροχή έννομης προστασίας έναντι των εκτελεστών πράξεων των διοικητικών αρχών, και η προστασία αυτή δεν είναι μόνο η οριστική επίλυση της ένδικης διαφοράς, αλλά και η προσωρινή έννομη προστασία. 4 Τέλος, η παροχή προσωρινής έννομης προστασίας θεωρείται ο τομέας στο διοικητικό δικονομικό δίκαιο, που έχει γνωρίσει τις εντονότατες επιδράσεις του κοινοτικού δικαίου και, κατά την νομολογία του ΔΕΚ, το σύστημα αυτό πρέπει να προσαρμοστεί ή να εναρμονιστεί με τις απαιτήσεις του κοινοτικού δικαίου, το οποίο περιέχει την αξίωση για πλήρη και αποτελεσματική δικαστική προστασία, η οποία απαιτεί την χορήγηση προσωρινής προστασίας, όταν αυτή κρίνεται αναγκαία για την αποτελεσματικότητα της κύριας απόφασης Οριστική δικαιοδοτική επίλυση της διαφοράς Στην δικαστική προστασία εντάσσεται και η αξίωση για παροχή οριστικής δικαστικής προστασίας, η οποία ικανοποιείται με την έκδοση σχετικής δικαστικής απόφασης, έστω και αν η τελευταία απορρίπτει το ένδικο βοήθημα ή μέσο ως απαράδεκτο, χωρίς να εισέρχεται στην ουσία της υπόθεσης και χωρίς να δημιουργεί δεδικασμένο γι αυτήν. 6 Η δικαιοδοτική επίλυση της διαφοράς πρέπει να γίνει μέσα σε εύλογο κατά τις περιστάσεις χρόνο. Εξάλλου, αυτό συνάγεται και από το 20 παρ. 1 Σ στο πλαίσιο της αποτελεσματικής και άρα επίκαιρης προστασίας που αυτό εγγυάται, αλλά προβλέπεται και ρητά στο άρθρο 6 παρ. 4 Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού διοικητικού και δικονομικού δικαίου, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ

18 1 της ΕΣΔΑ. Η λογική προθεσμία εκδίκασης της υπόθεσης, στην οποία αναφέρεται η διάταξη αυτή, δεν μπορεί να καθοριστεί ομοιόμορφα και εκ των προτέρων για όλες τις υποθέσεις ή για κατηγορίες υποθέσεων. Κριτήρια για την διαπίστωση της ύπαρξης ή μη υπερβολικής βραδύτητας στην απονομή της δικαιοσύνης αποτελούν, σύμφωνα με την νομολογία του ΕΔΔΑ, η περιπλοκότητα της υπόθεσης και η συμπεριφορά του ίδιου του ενδιαφερομένου καθώς και των αρμόδιων δημόσιων αρχών. 7 Τέλος, η δικαστική απόφαση, προκειμένου να εξασφαλίζεται η αποτελεσματικότητα του δικαιώματος δικαστικής προστασίας θα πρέπει να είναι αιτιολογημένη. 9.4 Αναγκαστική εκτέλεση Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η παροχή δικαστικής προστασίας εμπεριέχει και την αξίωση αναγκαστικής εκτέλεσης μιας τυχόν ευνοϊκής απόφασης, αφού διαφορετικά η όλη διαδικασία θα στερούνταν ουσιαστικού αντικρύσματος. Τα άρθρα 94 παρ. 4 και 95 παρ. 5 του Συντάγματος ρυθμίζουν την αναγκαστική εκτέλεση των αποφάσεων κατά του Δημοσίου, των ΟΤΑ και των νπδδ, καθώς και γενικότερα την υποχρέωση συμμόρφωσης της Διοίκησης προς τις δικαστικές αποφάσεις. 8 Όρια στην αναγκαστική εκτέλεση συνιστούν οι διατάξεις των άρθρων 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Συντάγματος αλλά και η αρχή της αναλογικότητας(άρθρο 25 παρ. 1, εδ. δ Σ). Κεφάλαιο 10 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Το άρθρο 20 παρ. 1 Σ. δεν προβλέπει περιορισμούς του δικαιώματος δικαστικής προστασίας. Επομένως, μόνο το ίδιο το Σύνταγμα μπορεί να προβλέψει εξαιρέσεις. Πράγματι, στο άρθρο 91 παρ. 4 Σ. αποκλείει την προσβολή ορισμένων αποφάσεων που αφορούν δικαστικούς 7 Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ

19 λειτουργούς ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. 1 Ο νομοθέτης δεν μπορεί να περιορίσει το σχετικό δικαίωμα μέχρι του σημείου να στερείται ο διοικούμενος δικαστικής προστασίας. Έτσι, νόμος που στερεί το δικαίωμα δικαστικής προστασίας υπό τη μορφή της διαγνωστικής δίκης, των ασφαλιστικών μέτρων και της αναγκαστικής εκτέλεσης, σωρευτικώς ή διαζευκτικώς, ευθέως ή εμμέσως με την θέσπιση άσχετων και δυσβάστακτων όρων, προϋποθέσεων και γενικώς κωλυμάτων, είναι αντισυνταγματικός. 2 Όσον αφορά τις ιδιωτικού δικαίου διαφορές, με βάση την διαθετική αρχή, το δικαίωμα δικαστικής προστασίας δύναται να περιοριστεί για ορισμένο δικαίωμα, συμφέρον ή διαφορά, κατόπιν συμφωνίας ή μονομερούς δηλώσεως εκ των προτέρων ή εκ των υστέρων.ο περιορισμός αυτός συνδέεται και εξαρτάται από την μορφή της δίκης ως σχέσης δημοσίου δικαίου, και από τους κανόνες που την διέπουν, προς τους οποίους είναι συμφυής η έννοια του δημοσίου συμφέροντος. Όμως με δικονομική συμφωνία δεν μπορεί να φαλκιδευθεί η αρμοδιότητα του δικαστηρίου, όσον αφορά τις προϋποθέσεις, την έκταση και τον τρόπο ασκήσεώς της. 3 Κεφάλαιο 11 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Στο σημείο αυτό παρατίθενται ενδεικτικά και συνοπτικά τα συμπεράσματα από ορισμένες αποφάσεις ανωτάτων δικαστηρίων, εθνικών και ευρωπαϊκών, που αφορούν την άσκηση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας και την αντιμετώπισή του από τα δικαστήρια στο πλαίσιο διαφόρων υποθέσεων. 1. Στην υπόθεση Factortame, το Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ), υιοθετώντας τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν την παροχή της προσωρινής προστασίας, συνήγαγε από το κοινοτικό δίκαιο την επιταγή για την παροχή προσωρινής προστασίας από το εθνικό δικαστήριο σε ένα πραγματικό περιστατικό με κοινοτική διάσταση και την μη εφαρμογή μιας αντίθετης προς το κοινοτικό δίκαιο ρύθμισης του εθνικού δικαίου. Εάν δηλαδή ο 1 Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, σελ Νικόλαος Π. Σοΐλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, σελ

20 εθνικός δικαστής θεωρεί ότι ένα εθνικό μέτρο, όπως νόμος ή διοικητική πράξη, είναι αντίθετο με το κοινοτικό δίκαιο, διαθέτει την εξουσία, ακόμη και όταν μια τέτοια εξουσία δεν αναγνωρίζεται από το εθνικό δίκαιο, να αναστείλει την εκτέλεση του εν λόγω μέτρου ή να διατάξει κάθε άλλο προσωρινό μέτρο που κρίνεται αναγκαίο για την προστασία των κοινοτικών δικαιωμάτων των ιδιωτών μέχρις ότου το περιεχόμενο αυτών των δικαιωμάτων προσδιοριστεί από το ΔΕΚ μετά την υποβολή σχετικού προδικαστικού ερωτήματος ΟλΣτΕ 530/2003 Στην υπόθεση αυτή κρίθηκε αλυσιτελής η έρευνα λόγων ακυρώσεως υποστατής διοικητικής πράξης, που απορρίπτει αίτημα του διοικουμένου, αναγόμενων στην νόμιμη συγκρότηση ή σύνθεση του διοικητικού οργάνου, εφόσον ο αιτών δεν αμφισβητεί τα πραγματικά περιστατικά και το δικαστήριο κρίνει ότι δεν είναι κατά νόμο επιτρεπτή η έκδοση της πράξης με το αξιούμενο από αυτόν περιεχόμενο ΕΔΔΑ Τσουκαλάς κατά Ελλάδος ( ) Παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 και του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ (καθυστέρηση εκδίκασης υπόθεσης στο Ελεγκτικό Συνέδριο). Ένσταση και έφεση ενώπιον του Ελεγκτικού Συνεδρίου για παρακράτηση από σύνταξη πολιτικού συνταξιούχου του Δημοσίου εθνικής εισφοράς του άρθρου 20 παρ. 3 του Ν. 2084/1992. Επί παραβίασης του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ ως προς την «εύλογη διάρκεια» της δίκης, η αγωγή αποζημίωσης κατά του Δημοσίου κατά το άρθρο 105 του ΕισΝΑΚ δεν πληρεί, στην παρούσα φάση, τις προϋποθέσεις του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ, ήτοι δεν αποτελεί «πραγματική προσφυγή» κατά την έννοια του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο δεν αποκλείει ότι η άσκηση της ως άνω αγωγής αποζημίωσης μπορεί να οδηγήσει, στα πλαίσια της εξέλιξης της νομολογίας, σε αποτέλεσμα σύμφωνο με τις επιταγές του άρθρου 13 της ΕΣΔΑ. Ομοίως στην παρούσα φάση η ως άνω αγωγή αποζημίωσης δεν συνιστά εσωτερικό ένδικο μέσο που πρέπει να εξαντληθεί πριν την άσκηση προσφυγής ενώπιον του ΕΔΔΑ, κατά την έννοια του άρθρου 35 της ΕΣΔΑ. Η «εύλογη προθεσμία» κατά το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ ξεκινά από την κατάθεση της ένστασης στο Γενικό Λογιστήριο του Κράτους και όχι από τη διαβίβαση της ένστασης από το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους στο Ελεγκτικό Συνέδριο. Η διαδικασία ενώπιον του Ελεγκτικού Συνεδρίου εκτείνεται σε χρονικό διάστημα άνω των (6) ετών για δύο βαθμούς δικαιοδοσίας και είναι ακόμα εκκρεμής. Η υπόθεση ενώπιον του 1 Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού διοικητικού και δικονομικού δικαίου, σελ Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, σελ

21 ΕΣ δεν παρουσίαζε ιδιαίτερη δυσκολία και δεν ευθύνεται ο προσφεύγων με τη συμπεριφορά του για τη διάρκεια της διαδικασίας. Η μακροχρόνια συμφόρηση του πινακίου ενός Δικαστηρίου δεν αποτελεί έγκυρη δικαιολογία για την καθυστέρηση εκδίκασης μιας υπόθεσης. Η υπόθεση αφορούσε στο ποσό της σύνταξης του προσφεύγοντα, που είναι το μόνο μέσο διαβίωσής του. Επομένως η υπόθεση είχε ιδιαίτερη σημασία και απαιτούσε ιδιαίτερη επιμέλεια από πλευράς δικαστικών Αρχών. Παραβίαση του άρθρου 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ ΕΔΔΑ Τσαλκιτζής κατά Ελλάδος Η απουσία προφανούς σχέσεως με βουλευτική δραστηριότητα απαιτεί μία κατά γράμμα ερμηνεία της έννοιας της αναλογικότητας ανάμεσα στον επιδιωκόμενο σκοπό και τα χρησιμοποιούμενα μέσα. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση κατά την οποία οι περιορισμοί στο δικαίωμα προσβάσεως απορρέουν από μία απόφαση πολιτικού οργάνου. Ένα διαφορετικό συμπέρασμα θα ισοδυναμούσε με περιορισμό, κατά τρόπο ασυμβίβαστο με το άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, του δικαιώματος προσβάσεως των ιδιωτών σε δικαστήριο κάθε φορά που οι καταγγελλόμενες ενώπιον της δικαιοσύνης πράξεις έχουν τελεστεί από βουλευτή. 4 Κεφάλαιο 12 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας όπως εμφανίστηκε από την αρχαιότητα και εξελίχθηκε στην πορεία ύστερα από σπουδαία ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα, συνιστά θεμελιώδες δικαίωμα συνταγματικά κατοχυρωμένο. Η κατοχύρωσή του τόσο από το Σύνταγμα όσο και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) συμβάλλει στην ουσιαστική προστασία των πολιτών-διοικουμένων τόσο από πράξεις των άλλων κοινωνών του δικαίου όσο και κυρίως από πράξεις ή παραλείψεις της διοίκησης. Ακόμη και για πράξεις που δεν είναι

22 εκτελεστές προβλέπεται πλέον ο παρεμπίπτων δικαστικός τους έλεγχος προκειμένου να εξασφαλίζεται η μεγαλύτερη δυνατή προστασία και να μειώνονται οι δυσμενείς έννομες συνέπειες στο πρόσωπο του εκάστοτε αιτούντος. Εξάλλου, όπως αναφέρθηκε στο οικείο κεφάλαιο, η παροχή δικαστικής προστασίας αποτελεί θεμελιώδη υποχρέωση του κράτους δικαίου, το οποίο ως οργανωτική βάση του δημοκρατικού πολιτεύματος οφείλει να θεσπίζει κανόνες δικαίου που να εγγυώνται ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα των διοικουμένων έναντι της κρατικής εξουσίας. Εκείνο στο οποίο σκοπεί το εξεταζόμενο δικαίωμα είναι η πλήρης και αποτελεσματική παροχή προστασίας από τα δικαστήρια. Αξιοσημείωτη είναι και η σημασία που έχει δοθεί στην προσωρινή δικαστική προστασία, η οποία αποτελεί επιμέρους στάδιο της δικαστικής προστασίας, τόσο από τα εθνικά δικαστήρια όσο και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και το Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ), προκειμένου να αποφεύγεται ο κίνδυνος να υποστεί ο διοικούμενος ανεπανόρθωτες ή δυσχερώς επανορθώσιμες συνέπειες μέχρι την έκδοση οριστικής δικαστικής απόφασης. Τέλος, η νομολογία όλων των ανωτάτων εθνικών δικαστηρίων αλλά και του ΕΔΔΑ και του ΔΕΚ αποδεικνύει την σπουδαιότητα και την σημασία που αποδίδουν τα όργανα αυτά στην εξασφάλιση της όσο το δυνατόν πληρέστερης και αποτελεσματικότερης δικαστικής προστασίας. 21

23 Κεφάλαιο 13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αποστόλης Γέροντας, Ο εξευρωπαϊσμός του εθνικού διοικητικού και δικονομικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2009 Παύλος- Μιχαήλ Ευστρατίου, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας σε διοικητικές διαδικασίες και άρθρο 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ: Θεμελιώδεις εγγυήσεις μιας ευρωπαϊκής ρήτρας δικαστικής προστασίας σε διοικητικές υποθέσεις, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 2004 Νικόλαος Π. Σοϊλεντάκης, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 1993 Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2002 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Σύστημα συνταγματικού δικαίου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2011 Π. Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2005 Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος, Γενική συνταγματική θεωρία, Σύστημα συνταγματικού δικαίου, Τόμος Α, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2004 Π. Δ. Δαγτόγλου, Διοικητικό δικονομικό δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2004 Σ. Τρωιανός- Ι. Βελισσαροπούλου- Καράκωστα, Ιστορία δικαίου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή

24 Επαμεινώνδας Π. Σπηλιωτόπουλος, Εγχειρίδιο διοικητικού δικαίου ΙΙ, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή 2006 Χρήστος Θ. Παπαδημητρίου, Η επιρροή του κοινοτικού δικαίου στη δικαστική προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, Εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2002 Νικόλαος Κ. Κλαμαρής, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας: κατά το άρθρο 20 παρ. 1 Συντάγματος του 1975, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα- Κομμοτηνή 1989 Βασίλειος Α. Χριστιανός, Εισαγωγή στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011 Κώστας Γ. Μαυριάς, Συνταγματικό δίκαιο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομμοτηνή