η τοπική ανάπτυξη θεωρείται συχνά προϋπόθεση για την επιτυχή καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Ένας συνδυασµός δεν εµφανίζεται στον προβληµατισ

Transcript

1 Κογκίδου,., Τρέσσου, Ε., Τσιάκαλος, Γ. (2002). Σχέσεις εκπαίδευσης και οικονοµίας. Στο: Γ. Τσιάκαλος Η Υπόσχεση της Παιδαγωγικής, σσ Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού ως µέσον τοπικής ανάπτυξης -Η σηµασία της εκπαίδευσης ενηλίκων 1 Εκπαίδευση ενηλίκων, τοπική ανάπτυξη, καταπολέµηση κοινωνικού αποκλεισµού Η ενασχόληση µε την εκπαίδευση ενηλίκων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό πραγµατοποιείται συνήθως στο πλαίσιο άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Αντίθετα, δεν υπάρχει µέχρι σήµερα ενασχόληση µε το θέµα αυτό από την οπτική γωνία της αναζήτησης δυνατοτήτων ένταξης της εκπαίδευσης των απειλούµενων από αποκλεισµό ενηλίκων στο σχεδιασµό της τοπικής ανάπτυξης. Στον προβληµατισµό, όπως αυτός αντικατοπτρίζεται στη βιβλιογραφία διαφόρων επιστηµονικών τοµέων, και, κυρίως, όπως αυτός αντικατοπτρίζεται στη φιλοσοφία πολλών εθνικών και ευρωπαϊκών προγραµµάτων παρέµβασης, παρατηρούµε µέχρι σήµερα διάφορους συνδυασµούς µεταξύ των θεµάτων «εκπαίδευσης ενηλίκων», «τοπική ανάπτυξη», και «καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού». Έτσι, η εκπαίδευση ενηλίκων θεωρείται συχνά ισχυρό και απαραίτητο όπλο στην καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. η εκπαίδευση και η συνεχιζόµενη εκπαίδευση ενηλίκων θεωρείται συχνά απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη τοπικής ανάπτυξης. 1 Οµιλία σε συνεργασία µε τη ήµητρα Κογκίδου και την Ευαγγελία Τρέσσου στην 1 η Ευρωπαϊκή Συνδιάσκεψη για την Εκπαίδευση Ενηλίκων «Η Εκπαίδευση των Ενηλίκων ως µέσον ανάπτυξης των ανθρώπινων πόρων στην ενωµένη Ευρώπη του 2000» που οργανώθηκε από τη Γενική Γραµµατεία Λαϊκής Επιµόρφωσης στις Ιουνίου 1994 στην Αθήνα. ηµοσιεύτηκε στα αγγλικά και στα γαλλικά στον τόµο µε τα πρακτικά του συνεδρίου. 1

2 η τοπική ανάπτυξη θεωρείται συχνά προϋπόθεση για την επιτυχή καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Ένας συνδυασµός δεν εµφανίζεται στον προβληµατισµό αυτό, παρά µόνο ως ευκαιριακή ρητορική αποστροφή: εκείνος κατά τον οποίον η καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού εντάσσεται στις στρατηγικές για την επίτευξη τοπικής ανάπτυξης. Για το λόγο αυτό δεν εµφανίζεται στον προβληµατισµό ούτε η ανάπτυξη µοντέλων εκπαίδευσης ενηλίκων, που έχουν ως ενδιάµεσο στόχο την καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού και απώτερο στόχο την τοπική ανάπτυξη. Ο παραπάνω προβληµατισµός καθίσταται, όµως, απαραίτητος, εάν θέλουµε να ερµηνεύσουµε αντιφατικά αποτελέσµατα διαφόρων προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων, αρνητικά αποτελέσµατα προγραµµάτων καταπολέµησης του κοινωνικού αποκλεισµού που στηρίχτηκαν σε εκπαιδευτικές παρεµβάσεις, και αρνητικές επιπτώσεις της τοπικής ανάπτυξης στον τοµέα του κοινωνικού αποκλεισµού. Αντιφατικές και αρνητικές εµπειρίες του είδους που αναφέραµε παραπάνω αποτελούν µάλλον τον κανόνα παρά την εξαίρεση. Το γεγονός αυτό οδηγεί, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την εκπαίδευση ενηλίκων, σε γενική αµφισβήτηση των δυνατοτήτων επιτυχούς παρέµβασης, και υποβάλλει την άποψη ότι τυχόν επιτυχίες οφείλονται σε παράγοντες που βρίσκονται έξω από το ερµηνευτικό µας σχήµα. Πραγµατικά, προς την κατεύθυνση οδηγούν οι σχετικές διαπιστώσεις που ακολουθούν, για την ορθότητα των οποίων γενικώς υπάρχει συµφωνία. Τοπική ανάπτυξη και κοινωνικός αποκλεισµός Η τοπική ανάπτυξη δεν συνοδεύεται νοµοτελειακά µε εξαφάνιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού που υπάρχει σε µια περιοχή. Αντίθετα, πολλές φορές πραγµατοποιείται ερήµην των φτωχών και κοινωνικά αποκλεισµένων της περιοχής, και δεν έχει επίπτωση στη δική τους κατάσταση. Μερικές φορές, µάλιστα, η τοπική ανάπτυξη µε τις επιπτώσεις που έχει σε διάφορους τοµείς της καθηµερινής ζωής (αύξηση της ανεργίας εξαιτίας εκσυγχρονιστικών αλλαγών στην οικονοµία, άνοδος ενοικίων εξαιτίας νέων ρυθµίσεων στον οικιστικό τοµέα, εµφάνιση µορφών αποµόνωσης και διακρίσεων εξαιτίας της συµπεριφοράς νεοεµφανιζόµενων κοινωνικών στρωµάτων κλπ) οξύνει τον κοινωνικό αποκλεισµό και αυξάνει τον αριθµό των κοινωνικά αποκλεισµένων. 2

3 Ταυτοχρόνως, όµως, γνωρίζουµε ότι ο αριθµός των φτωχών και κοινωνικά αποκλεισµένων είναι κατά πολύ µικρότερος σε περιοχές όπου υπάρχει ανάπτυξη από τον αντίστοιχο αριθµό σε περιοχές χωρίς ανάπτυξη. Το τελευταίο είναι που οδηγεί, αντίθετα από την πρώτη διαπίστωση, στην ευρέως διαδεδοµένη άποψη ότι για την καταπολέµηση του αποκλεισµού σε µια περιοχή χρειάζεται τοπική ανάπτυξη. Εκπαίδευση ενηλίκων και τοπική ανάπτυξη. Τα αποτελέσµατα διαφόρων προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων είναι αντιφατικά τόσο ως προς τη δυνατότητα συµβολής τους στην τοπική ανάπτυξη όσο και ως προς την ικανότητά τους να λειτουργήσουν σαν όπλα στην καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Βεβαίως, υπάρχουν αρκετά παραδείγµατα που φαίνεται να καταδεικνύουν τη σηµασία της εκπαίδευσης ενηλίκων στις διαδικασίες τοπικής ανάπτυξης και οικονοµικής ενσωµάτωσης. Η ύπαρξη, όµως, πολύ περισσότερων περιπτώσεων στις οποίες η µαζική εφαρµογή προγραµµάτων εκπαίδευσης, κατάρτισης και επανακατάρτισης ενηλίκων δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη επιτυχία στον τοµέα της τοπική ανάπτυξης χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι κατά τη γνώµη µας, τα προγράµµατα που εφαρµόστηκαν στο πλαίσιο του Κοινωνικού Ταµείου της Ευρωπαϊκής Κοινότητας δηµιουργεί πολλές αµφιβολίες για το ρόλο της εκπαίδευσης ενηλίκων στην επίτευξη τοπικής ανάπτυξης και οικονοµικής και κοινωνικής ενσωµάτωσης οµάδων που απειλούνται από τον κοινωνικό αποκλεισµό. Πολλοί θεωρούν ότι άλλοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν στην επιτυχία, και ότι τα εκπαιδευτικά προγράµµατα είναι επίσης αποτέλεσµα αυτών των παραγόντων. Υπενθυµίζουµε ένα ιστορικό παράδειγµα: την εκµάθηση και διαρκή χρήση της αγγλικής γλώσσας στην καθηµερινή ζωή εκ µέρους των µεταναστών εργατών της αυτοκινητοβιοµηχανίας Ford κατά τη φάση της αρχικής ανάπτυξης αυτού του κλάδου. Οι εργάτες µετανάστες που έπαιρναν µέρος σε τµήµατα εκµάθησης της αγγλικής γλώσσας και χρησιµοποιούσαν αποκλειστικά την αγγλική γλώσσα στις συζητήσεις µέσα στην οικογένειά τους εξασφάλιζαν θέση εργασίας και επιπλέον αµοιβή πέντε δολαρίων. Προφανώς το µέτρο αυτό, ως προς το µέγεθος και την εµβέλειά του, δεν έχει παρόµοιό του στην ιστορία των σχεδιασµένων εκπαιδευτικών παρεµβάσεων σε ενήλικες. Όµως, αν 3

4 και έγιναν αρκετές προσπάθειες να του αποδοθεί µια ιδιαίτερη λειτουργικότητα στο πλαίσιο της οικονοµικής ανάπτυξης, στην πραγµατικότητα δεν απέκτησε ποτέ διαφορετικό χαρακτήρα από εκείνον που είχε από την αρχή: δηλαδή ενός ιδεολογικού µέτρου για την επίτευξή µιας µονοπολιτισµικής κοινωνίας (melting pot). Η εφαρµογή του µέτρου δεν αποτέλεσε προϋπόθεση της ανάπτυξης, αλλά, αντίθετα, έγινε δυνατή χάρις στην ανάπτυξη που υπήρχε ανεξαρτήτως του µέτρου. Από την άλλη µεριά µε τη µετρήσιµη επιτυχία που έχουν τα προγράµµατα ενδοεπιχειρησιακής κατάρτισης, επανακατάρτισης εργαζοµένων σε επιχειρήσεις που κινδυνεύουν να κλείσουν, και συνεχιζόµενης εκπαίδευσης επαγγελµατιών που αντιµετωπίζουν προβλήµατα ανταγωνισµού όταν παραµένουν στις αρχικές γνώσεις της επαγγελµατικής τους εκπαίδευσης, ανανεώνουν την άποψη ότι η εκπαίδευση ενηλίκων µπορεί να συµβάλλει στην τοπική ανάπτυξη και κατ αυτόν τον τρόπο να λειτουργήσει προληπτικά απέναντι στη διολίσθηση προς την ανεργία, τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό. Εκπαίδευση ενηλίκων και κοινωνικός αποκλεισµός. Όπως αναφέραµε παραπάνω τα αποτελέσµατα διαφόρων προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων είναι αντιφατικά ως προς την ικανότητά τους να λειτουργήσουν σαν όπλα στην καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού. Βεβαίως, υπάρχουν αρκετά παραδείγµατα που φαίνεται να καταδεικνύουν τη σηµασία της εκπαίδευσης ενηλίκων στις διαδικασίες οικονοµικής και κοινωνικής ενσωµάτωσης. Στις περισσότερες, όµως περιπτώσεις τα αποτελέσµατα είναι αρνητικά, ιδιαίτερα, µάλιστα, όταν αναφέρονται σε οµάδες που βιώνουν αποκλεισµό από την πρώτη στιγµή της εγκατάστασής τους σε µια περιοχή. Εννοούµε µετανάστες ή πρόσφυγες, οι οποίοι δεν εκλήθησαν ρητώς στη συγκεκριµένη περιοχή µε στόχο την ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία (δηλαδή αντίθετα µε αυτό που συνέβη π.χ. µε τους µετανάστες από τη Νότια Ευρώπη προς τη υτική Γερµανία κατά τη δεκαετία του 60), αλλά εγκαταστάθηκαν εκεί µέσα από προσωπικές τους επιλογές. Επιλογές, που είναι σε προσωπικό επίπεδο λογικές και γι αυτό συνήθως αµετάκλητες, διαφέρουν όµως αισθητά από εκείνες τις επιλογές που µε µακροοικονοµικά κριτήρια θα µπορούσαν να θεωρηθούν αντικειµενικά καλύτερες. 4

5 Εκπαίδευση ενηλίκων : παιδαγωγική αισιοδοξία και αποτελεσµατικότητα. Από τα προηγούµενα προκύπτει µια σοβαρή διαπίστωση για την εκπαίδευση ενηλίκων: αν το γεγονός ότι προγράµµατα τέτοιου είδους σχεδιάζονται και εφαρµόζονται καθηµερινά σε µεγάλο αριθµό σε όλες τις χώρες της Ευρώπης δεν οφείλεται σε µία θετική αξιολόγηση των αποτελεσµάτων τους, τότε πρέπει να δεχτούµε ότι οφείλεται απλώς σε µια διαίσθηση που τρέφεται από τα λίγα θετικά αποτελέσµατα, και τρέφει µε τη σειρά της µια παιδαγωγική αισιοδοξία. Όµως η παιδαγωγική αισιοδοξία δεν µπορεί να αποτελέσει µια µόνιµη βάση για την εκπαίδευση ενηλίκων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό. Αν αυτή ήταν η µοναδική βάση, τότε αυτός ο τοµέας εκπαίδευσης ενηλίκων θα κατηγορούνταν για έλλειψη αποτελεσµατικότητας, συνεπώς θα µειωνόταν το ενδιαφέρον γι αυτόν, και, ως συνέπεια αυτού, θα απειλούνταν από τη δαµόκλειο σπάθη των περικοπών στους αντίστοιχους οικονοµικούς πόρους. Γι αυτό υπάρχει ανάγκη διασφάλισης και πολλαπλασιασµού των θετικών αποτελεσµάτων στη βάση ενός ολοκληρωµένου σώµατος γνώσεων. Αυτό είναι δυνατόν. Πράγµατι, το γεγονός ότι παράλληλα µε τις πολλές αρνητικές εµπειρίες υπάρχουν και αρκετές θετικές δεν θεµελιώνει απλώς µια αόριστη παιδαγωγική αισιοδοξία δίνει επιπλέον το έναυσµα και υποχρεώνει σε αναζήτηση εκείνων των συνθηκών που άλλες φορές επιτρέπουν σε προγράµµατα εκπαίδευσης ενηλίκων την επιτυχία και άλλες φορές τα καταδικάζουν σε αποτυχία. Η αναζήτηση αυτή δεν έχει προχωρήσει επαρκώς µέχρι σήµερα συνήθως ανακυκλώνεται στο εσωτερικό των προγραµµάτων προσδίδοντας βαρύτητα πότε στο ένα χαρακτηριστικό του εκπαιδευτικού έργου και πότε στο άλλο και αδυνατεί κατ αυτόν τον τρόπο να προσδιορίσει ορισµένους σηµαντικούς παράγοντες που λειτουργούν πριν από τον εκπαιδευτικό σχεδιασµό και βρίσκονται έξω από το εκπαιδευτικό έργο. Αυτό συµβαίνει, κυρίως επειδή η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών προγραµµάτων τις περισσότερες φορές επικεντρώνεται σε ορισµένα στοιχεία του εκπαιδευτικού προγράµµατος και ερµηνεύει την επιτυχία ή την αποτυχία µε βάση εσωτερικά χαρακτηριστικά του, ενώ δεν λαµβάνει υπόψη τις συνθήκες που επικρατούν στην ευρύτερη περιοχή. Εννοούµε, ότι δεν λαµβάνει υπόψη τις γενικότερες οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή (µε τις οποίες στο χώρο της 5

6 εκπαιδευτικής έρευνας ασχολούνται οι κοινωνιολόγοι της εκπαίδευσης) και όχι τις συνθήκες µέσα στις οποίες αναπτύσσεται το συγκεκριµένο πρόγραµµα. Αυτή η πρακτική είναι συνήθης και αποδεκτή όταν αναφερόµαστε σε προγράµµατα εντός του κανονικού εκπαιδευτικού συστήµατος, επειδή οι εξωτερικές συνθήκες εµπεριέχονται ήδη ως φιλοσοφία και περιεχόµενο στο αναλυτικό πρόγραµµα, που είναι προϊόν των συνθηκών αυτών. Η ίδια πρακτική είναι, όµως, απολύτως λαθεµένη στην περίπτωση της εκπαίδευσης ενηλίκων, και ιδιαίτερα στην περίπτωση εκπαίδευσης ενηλίκων µεταναστών και προσφύγων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό. Είναι λανθασµένη, διότι συχνά η εκπαίδευση ενηλίκων καλείται να προετοιµάσει την αλλαγή των εξωτερικών συνθηκών και συνεπώς δεν µπορεί να τις εµπεριέχει. Στην τελευταία περίπτωση στόχος, περιεχόµενο και µορφή του προγράµµατος αναπτύσσονται σε άµεση σχέση µε τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στη συγκεκριµένη περιοχή, και µε βάση ένα όραµα που προσανατολίζεται στην αλλαγή των τοπικών συνθηκών. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας αναδεικνύεται κάθε φορά η συγκεκριµένη µορφή που παίρνει η σχέση ανάµεσα στα θέµατα «τοπική ανάπτυξη», «καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού» και «εκπαίδευση ενηλίκων». Τη διαδικασία αυτή θα δείξουµε παρακάτω µε βάση την παρέµβαση που πραγµατοποιήσαµε στη υτική Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 και αφορούσε στην εκπαίδευση ενηλίκων σε µία από τις οµάδες- στόχο: στους Πόντιους που πρόσφατα ήλθαν στην Ελλάδα από την πρώην Σοβιετική Ένωση 1. Το πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3 της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχε στόχο τη διερεύνηση των αιτιών και των µηχανισµών που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό και το σχεδιασµό στρατηγικών για την καταπολέµησή τους. Για το σκοπό αυτό σχεδίασε και εφάρµοσε 41 προγράµµατα µικρής κλίµακας µε πιλοτικό χαρακτήρα σε διάφορες πόλεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και κατέγραψε τις παραµέτρους που συµβάλλουν στην επιτυχία ή οδηγούν σε αποτυχία. ηλαδή, το πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3 δεν είχε σκοπό την καταπολέµηση της φτώχειας στην Ευρώπη, όπως συχνά και λανθασµένα έχει 1 Η παρακάτω σύντοµη παρουσίαση του προγράµµατος δεν υπήρχε στην αρχική δηµοσίευση. 6

7 αναφερθεί το ρόλο αυτό έµελλε να παίξουν, χωρίς επιτυχία µέχρι σήµερα στη δική µας χώρα, τα Προγράµµατα Καταπολέµησης του Κοινωνικού Αποκλεισµού που σχεδιάστηκαν σε µεγάλο βαθµό µε βάση τα συµπεράσµατα του προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3. Αντίστοιχος µε τις επιδιώξεις ήταν και ο προϋπολογισµός των προγραµµάτων: Έτσι, ενώ το ελληνικό Πρόγραµµα Καταπολέµησης του Κοινωνικού Αποκλεισµού είχε ένα προϋπολογισµό 96 δισεκατοµµυρίων δραχµών για τα έτη , το πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3 που εφαρµόστηκε στη Θεσσαλονίκη για πέντε χρόνια ( ) είχε συνολικό προϋπολογισµό, όπως διαπιστώνεται στην τελική έκθεση των ορκωτών λογιστών, δραχµές, (από τα οποία περίπου 20% αφιερώθηκαν υποχρεωτικά στις διεθνείς συνεργασίες και την αξιολόγηση). ηλαδή, µε περίπου 35 εκατοµµύρια το χρόνο ο προϋπολογισµός του δεν ξεπερνούσε τον προϋπολογισµό ενός µικρού προγράµµατος κατάρτισης ανέργων από τις χιλιάδες που εφαρµόζονται σε κάθε γωνιά της χώρας τα τελευταία χρόνια. Όµως µε τον µικρό αυτό προϋπολογισµό το πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3, µεταξύ πολλών άλλων ενεργειών ιεξήγαγε µια από τις µεγαλύτερες έρευνες για τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό οργάνωσε, ίδρυσε και λειτούργησε για περισσότερο από τέσσερα χρόνια το πρώτο Κέντρο Μονογονεϊκής Οικογένειας (µε ψυχολόγους, παιδαγωγούς και κοινωνικούς λειτουργούς), οργάνωσε, ίδρυσε και λειτούργησε ένα Κέντρο Ποντιακής Οικογένειας οργάνωσε, και λειτούργησε άτυπα σχολεία στους καταυλισµούς ή/και τάξεις στο επίσηµο εκπαιδευτικό σύστηµα για παιδιά Ροµά που µέχρι εκείνη τη στιγµή βρισκόταν εκτός εκπαιδευτικού συστήµατος, και ανέπτυξε σχετικό διδακτικό υλικό οργάνωσε και χρηµατοδότησε τα πρώτα προγράµµατα επαγγελµατικής κατάρτισης για νεαρούς και νεαρές Ροµ στον ΟΑΕ,, οργάνωσε προγράµµατα γλώσσας για Ποντίους από τις χώρες της πρώην ΕΣΣ και ανέπτυξε σχετικό διδακτικό υλικό πρόβαλε τα προβλήµατα των κοινωνικά αποκλεισµένων οµάδων στην ελληνική κοινωνία. 7

8 Συνολικά δηµιούργησε µια πλούσια βάση θεωρητικών δεδοµένων και πρακτικών εµπειριών για το σχεδιασµό και την εφαρµογή µιας ολοκληρωµένης πολιτικής επίλυσης των ειδικών προβληµάτων που αντιµετωπίζουν οι κοινωνικά αποκλεισµένες οµάδες. Με τις έρευνες και τις παρεµβάσεις αυτές αποκαλύφθηκαν, όπως ήταν ο αποκλειστικός στόχος του προγράµµατος, τόσο οι αιτίες του κοινωνικού αποκλεισµού και οι µηχανισµοί που τις αναπαράγουν και παρεµποδίζουν την καταπολέµησή τους όσο και οι πρακτικές δυνατότητες έγκαιρης αναγνώρισης και καταπολέµησής τους, Το γεγονός, όµως, των πολλών και επιτυχηµένων δραστηριοτήτων του και της διεθνούς αναγνώρισης που έτυχε έδωσε µερικές φορές µυθική διάσταση στο ύψος των πόρων του και στο εύρος των επιδιώξεών του. Η λανθασµένη άποψη για το πραγµατικό ύψος των πόρων του όπως επίσης για τις πραγµατικές επιδιώξεις του και την εµβέλεια των δυνατοτήτων του δεν ήταν πάντοτε αποτέλεσµα άγνοιας της αλήθειας ή ελλιπούς πληροφόρησης. Αντίθετα, συχνά ήταν µέρος µεθοδευµένης προσπάθειας για τη χειραγώγηση των κοινωνικά αποκλεισµένων και της κοινής γνώµης. Πράγµατι, η απόδειξη ότι µε σχετικά λίγα χρήµατα αλλά µε άριστη τεχνογνωσία και µε πολιτική βούληση που θεµελιώνεται στις αξίες της αλληλεγγύης είναι δυνατή η εφαρµογή µιας πολιτικής που θα επιτρέψει πολλούς ανθρώπους να ξεφύγουν από τον κοινωνικό αποκλεισµό και να διεκδικήσουν ενεργή και ισότιµη συµµετοχή στην κοινωνία βρίσκει πολλούς αντιπάλους. Ιδιαίτερα βρίσκει πολλούς και αποφασισµένους αντιπάλους ανάµεσα σε εκείνους που ιδεολογικά είναι προσκολληµένοι σε απάνθρωπα δόγµατα του παρελθόντος και σε όσους κερδίζουν προσωπικά από την ύπαρξη και την επωφελή διαχείριση του κοινωνικού αποκλεισµού. 2 2 Για το πρόγραµµα ΦΤΩΧΕΙΑ 3 που εφαρµόστηκε στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν όλες οι πληροφορίες στην ιστοσελίδα της Οµάδας Έρευνας του Κοινωνικού Αποκλεισµού και των οµών Εξουσίας (REDS) του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ( 8

9 Στην παρουσίασή µας θα επιχειρήσουµε να αποσαφηνίσουµε την έννοα και να περιγράψουµε, σε αδρές γραµµές, το φαινόµενο του κοινωνικού αποκλεισµού. να παρουσιάσουµε τον κοινωνικό αποκλεισµό των Ποντίων στη υτική Θεσσαλονίκη και τα συµπεράσµατά µας σχετικά µε τις αιτίες του αποκλεισµού. να περιγράψουµε τα οικονοµικά, κοινωνικά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά της υτικής Θεσσαλονίκης που προκαθορίζουν τους στόχους των εκπαιδευτικών προγραµµάτων παρέµβασης για τους ενήλικες Πόντιους, δηλαδή τα χαρακτηριστικά που προκαθορίζουν τη συγκεκριµένη σχέση µεταξύ των θεµάτων «εκπαίδευση ενηλίκων», «καταπολέµηση κοινωνικού αποκλεισµού» και «τοπική ανάπτυξη», και να σκιαγραφήσουµε εκείνες τις στρατηγικές στο πλαίσιο των οποίων η καταπολέµηση του κοινωνικού αποκλεισµού, µέσω προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων, µπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα ενός σχεδίου τοπικής ανάπτυξης. Θα αναφέρουµε κυρίως τα συµπεράσµατα που κατά τη γνώµη µας παρουσιάζουν γενικότερο ενδιαφέρον για όσους/ες ασχολούνται µε την εκπαίδευσης ενηλίκων και θα αποφύγουµε µια λεπτοµερή καταγραφή των παρεµβάσεων 3. Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση ενηλίκων Ο κοινωνικός αποκλεισµός ως έννοια εµφανίστηκε κατά τα τελευταία χρόνια στο δηµόσιο λόγο των Ευρωπαϊκών χωρών και ιδιαίτερα στο λόγο που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των θεσµών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνήθως εµφανίζεται σε συνδυασµό µε τον όρο φτώχεια (λέµε: «κοινωνικός αποκλεισµός και φτώχεια»). Μερικές φορές µάλιστα αντικαθιστά τον όρο «φτώχεια», σαν αν ήταν συνώνυµό του ή (σαν να ήταν) ένα ευρύτερο φαινόµενο που εµπεριέχει τη φτώχεια 4. 3 Οι παρεµβάσεις και ιδιαίτερα το διδακτικό υλικό που δηµιουργήθηκε και χρησιµοποιήθηκε στο πλαίσιό τους έχουν καταγραφεί λεπτοµερώς στις εκθέσεις του προγράµµατος. 4 Βλέπε σχετικά: Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (1992): «Η Κοινότητα καταπολεµά την κοινωνική αποµόνωση». Ευρωπαϊκά Θέµατα, 4/1992 9

10 Ας περιγράψουµε λίγο πιο αναλυτικά τι εννοούµε µιλώντας για απορρόφηση δηµοσίων και κοινωνικών αγαθών 5. Για µια ανθρώπινη διαβίωση, πέρα από το προσωπικό τους εισόδηµα, οι άνθρωποι έχουν στη διάθεσή τους και δηµόσιο πλούτο, του οποίου κάνουν χρήση σε διαφορετικό βαθµό. Έτσι, όποια παιδιά έχουν φοιτήσει µόνο στην υποχρεωτική εκπαίδευση, αυτά έχουν χρησιµοποιήσει από το δηµόσιο πλούτο ένα συγκεκριµένο ποσό, που µπορεί για κάθε χώρα να υπολογιστεί επακριβώς (κάτι που συµβαίνει στις περισσότερες χώρες). Εάν κάποια παιδιά συνεχίσουν και τελειώσουν και τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, αυτά έχουν απορροφήσει από το δηµόσιο πλούτο ένα µεγαλύτερο ποσό. Εάν, τέλος, κάποια από αυτά φοιτήσουν στο πανεπιστήµιο και ολοκληρώσουν πανεπιστηµιακές σπουδές, τότε αυτά απορροφούν από το δηµόσιο πλούτο ένα πολύ µεγαλύτερο ποσό σε σχέση µε τις προηγούµενες δύο κατηγορίες. Το ίδιο συµβαίνει και σε µια σειρά από άλλες δραστηριότητες. Έτσι, όποιος/α επισκέπτεται ένα θέατρο που επιδοτείται από το κράτος, ή όποιος/α επισκέπτεται ένα µουσείο, αυτός/ή απορροφά ένα µέρος του δηµόσιου πλούτου. Παροµοίως, χρησιµοποιεί δηµόσιο πλούτο όποιος/α έχει το δικαίωµα να χρησιµοποιήσει ένα σύστηµα υγείας στο οποίο επενδύονται υψηλά ποσά από τον εθνικό προϋπολογισµό. Σηµαντικό είναι το εξής: όσο λιγότερο δηµόσιο πλούτο απορροφά ένας άνθρωπος, τόσο µεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να διολισθήσει σε συνθήκες φτώχειας. Μπορούµε να ισχυριστούµε ότι η απορρόφηση δηµόσιου πλούτου είναι µια σίγουρη επένδυση για το µέλλον. Και είναι µια επένδυση που γίνεται κατά το µεγαλύτερο µέρος µε χρήµατα του κοινωνικού συνόλου. Ο βαθµός απορρόφησης δηµόσιου πλούτου δεν είναι όµως τυχαίο γεγονός. Ορισµένες οµάδες ανθρώπων έχουν περισσότερες δυνατότητες να απορροφήσουν δηµόσιο πλούτο και άλλες λιγότερο. Έτσι : Ορισµένες οµάδες αποκλείονται δια νόµου: π.χ. η περίπτωση κατά την οποία σε ορισµένους τοµείς του δηµόσιου πλούτου έχουν πρόσβαση µόνο οι ντόπιοι µετανάστες και όχι οι µετανάστες και οι πρόσφυγες. 5 Μερικά στοιχεία της περιγραφής του κοινωνικού αποκλεισµού που έχουν αποτυπωθεί επίσης στο κεφάλαιο «Ανθρώπινη αξιοπρέπεια, κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση στην Ευρώπη» σε αυτόν τον τόµο. 10

11 Ορισµένες οµάδες αποκλείονται εµµέσως: π.χ. µειονότητες που υποχρεώνονται να φοιτήσουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστηµα, το οποίο δεν παίρνει υπόψη τις ιδιαιτερότητές τους ή υποχρεώνονται να φοιτήσουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστηµα χαµηλότερης ποιότητας. Ορισµένες οµάδες έχουν περιορισµένες δυνατότητες για απορρόφηση δηµόσιου πλούτου επειδή η ύπαρξη άλλων παραγόντων λειτουργεί αποτρεπτικά: π.χ. ένα άτοµο µε ειδικές ανάγκες µπορεί µόνο τότε να συµµετέχει στο δηµόσιο πλούτο όταν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις που επιτρέπουν την πρόσβασή του σε αυτόν. Είναι προφανές ότι µπορούµε να αναφέρουµε πολλά παρόµοια παραδείγµατα. Αν µπορούσαµε να καταγράψουµε όλες τις περιπτώσεις, τότε θα είχαµε µπροστά µας ένα πλήρη χάρτη του κοινωνικού αποκλεισµού. Πρέπει να σηµειώσουµε ότι ούτε η ύπαρξη του κοινωνικού αποκλεισµού είναι τυχαία ούτε η αναπαραγωγή του συντελείται τυχαία. Είναι αποτέλεσµα κυρίως της ύπαρξης ισχυρών δογµάτων 6 και ιδεολογιών, της έλλειψης πολιτικής βούλησης για αναγκαίες µεταρρυθµίσεις, και της έλλειψης επαρκούς τεχνογνωσίας για την αντιµετώπιση των φαινοµένων αποκλεισµού, ακόµη και στις περιπτώσεις που υπάρχει η βούληση για κάτι τέτοιο. Η δυσκολία αντιµετώπισης αυτών των αρνητικών παραγόντων έγκειται στο γεγονός ότι, συνήθως, όλοι όσοι πλήττονται από κοινωνικό αποκλεισµό κατά την απορρόφηση δηµόσιου πλούτου, αποκλείονται ταυτοχρόνως σε πολύ µεγάλο βαθµό και από τον 6 Βλέπε Georgios Tsiakalos: Five Assertions for a Policy to overcome Social Exclusion within the EC. In: Commission of the European Communities: Combating Social Exclusion, Fostering Integration, Brussels p

12 σηµαντικότερο αγαθό κοινωνικού πλούτου: εκείνο της ισότιµης συµµετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι 7. Πρόκειται για ένα φαύλο κύκλο: Η ελλιπής απορρόφηση βασικών δηµόσιων αγαθών οδηγεί στην αδυναµία ισότιµης συµµετοχής στη διαµόρφωση πολιτικών αποφάσεων, γεγονός που εµποδίζει την αποφασιστική καταπολέµηση των αρνητικών για την κοινωνική ένταξη παραγόντων, γεγονός που µε τη σειρά του οδηγεί στην ελλιπή απορρόφηση δηµόσιου πλούτου. Κατ αυτόν τον τρόπο ο κύκλος ολοκληρώνεται και επαναλαµβάνεται. Η σχηµατική αυτή περιγραφή έχει ένα στόχο : να δείξει ότι, εάν δεν ανεχόµαστε την ύπαρξη κοινωνικού αποκλεισµού, είµαστε υποχρεωµένοι/ες να παρέµβουµε σε ένα από τα σηµεία του φαύλου κύκλου. Η εκπαίδευση µπορεί να αποτελεί ένα από τα σηµεία αυτά. Όπως έγινε σαφές από τα παραδείγµατα που αναφέραµε παραπάνω, η εκπαίδευση από τη φύση της µπορεί να αποτελεί τόσο µηχανισµό δηµιουργίας κοινωνικού αποκλεισµού όσο και µέσον καταπολέµησής του. Ποιο από τα δύο θα συµβεί εξαρτάται από τον χαρακτήρα της εκπαίδευσης ή του εκπαιδευτικού µέτρου. Το ίδιο ισχύει και για την εκπαίδευση ενηλίκων. Προγράµµατα εκπαίδευσης ενήλικων είναι δυνατόν να µειώνουν τον κοινωνικό αποκλεισµό παρέχοντας εκείνα τα εκπαιδευτικά αγαθά που θεωρούνται απαραίτητα για την πρόσβαση σε άλλα δηµόσια και κοινωνικά αγαθά, να οξύνουν τον κοινωνικό αποκλεισµό και να τον επεκτείνουν σε ακόµη περισσότερους ανθρώπους π.χ. αυξάνοντας τα προσόντα εκείνων των ανθρώπων που ήδη συγκαταλέγονταν στους προνοµιούχους στον τοµέα της απορρόφησης εκπαιδευτικών αγαθών, να οδηγούν σε διαφοροποιήσεις µέσα στην οµάδα των αποκλεισµένων χωρίς, όµως, να καταπολεµούν συνολικά τον αποκλεισµό, 7 Βλέπε Dimitra Kongidou & Georgios Tsiakalos: Praktische Modelle antirassistischer Arbeit. In Rudolf Leiprecht (Hg): Unter Anderen Rassismus und Jugendarbeit. Duisburg: DISS, 1992, S

13 να αποτελούν άλλοθι της κοινωνίας για τη διαιώνιση του αποκλεισµού, αποδίδοντας την αποτυχηµένη έκβασή τους στη δήθεν ανικανότητα ή στη δήθεν έλλειψη θέλησης των ίδιων των αποκλεισµένων, και, τέλος, να λειτουργούν απλώς ως τρόπος διοχέτευσης των πόρων που προορίζονται να καλύψουν τις ανάγκες των φτωχών στα προνοµιούχα στρώµατα, δηλαδή σε εκείνα τα κοινωνικά στρώµατα από τα οποία προέρχονται όσοι σχεδιάζουν, υλοποιούν, στελεχώνουν και προµηθεύουν µε υλικά τα εκπαιδευτικά προγράµµατα. Όσο εύκολη και απλή είναι η καταγραφή της διαφορετικής λειτουργικότητας των προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων και των διαφορετικών επιπτώσεων που µπορεί να έχουν σε όσους βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό, τόσο περίπλοκη είναι η περιγραφή των συνθηκών µέσα στις οποίες τα προγράµµατα µπορούν να έχουν απολύτως προβλέψιµα αποτελέσµατα. Για το λόγο αυτό, εδώ, κατ ανάγκην, θα περιοριστούµε στην παρουσίαση βασικών συµπερασµάτων. Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση ενηλίκων: η περίπτωση των Ποντίων στη υτική Θεσσαλονίκη Με το παράδειγµα των πρόσφατα «επαναπατρισθέντων» από την πρώην Σοβιετική Ένωση Ποντίων που κατοικούν στη υτική Θεσσαλονίκη θα παρουσιάσουµε, µε µεγάλη συντοµία, τη συγκεκριµένη µορφή του κοινωνικού αποκλεισµού σε µία περιοχή και τους λόγους για τους οποίους καθίστανται αναγκαίες κάποιες ειδικές εκπαιδευτικές παρεµβάσεις. Οι οικογένειες προσφάτως επαναπατρισθέντων από την πρώην ΕΣΣ Ποντίων ανήκουν στο φτωχότερο τµήµα του πληθυσµού της περιοχής της υτικής Θεσσαλονίκης. Με µέσο όρο µελών ανά οικογένεια 4,24 (στο σύνολο του πληθυσµού της περιοχής :3,48) 47% των οικογενειών έχει οικογενειακό εισόδηµα µικρότερο από δραχµές (έναντι 17,7% του πληθυσµού που δεν ανήκει σε καµία από τις οµάδες στόχο), 24% έχει (έναντι 26,1% του πληθυσµού που δεν ανήκει σε καµιά από τις 13

14 οµάδες στόχο) και 11% έχει (έναντι 20,4% του πληθυσµού που δεν ανήκει σε καµία από τις οµάδες στόχο) 8. Σε πολύ υψηλότερο ποσοστό από εκείνο του γενικού πληθυσµού κατοικούν µε ενοίκιο (81,58% έναντι 23,06%). Τα νοικοκυριά φαίνονται να έχουν οικιακές συσκευές σε µεγαλύτερο ποσοστό από ό,τι ο γενικός πληθυσµός στην πραγµατικότητα, όµως, οι συσκευές αυτές µεταφέρονται αδασµολόγητα ως οικοσκευή από την ΕΣΣ και προσφέρονται µετά από ένα χρονικό διάστηµα, κατά το οποίο σύµφωνα µε το νόµο απαγορεύεται να πουληθούν, προς πώληση για να ικανοποιηθούν άλλες βασικές ανάγκες. Πολλές από τις οικογένειες όχι µόνο δεν είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τις βασικές τους ανάγκες αλλά αντιµετωπίζουν πρόβληµα επιβίωσης. Οι οικογένειες των πρόσφατα επαναπατρισθέντων από την πρώην ΕΣΣ Ποντίων δεν έχουν περιουσία. Επιπλέον, εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν είχαν υπογραφεί διακρατικές συµφωνίες µε την ΕΣΣ οι ηλικιωµένοι δεν έχουν συντάξεις. Το γεγονός αυτό κάνει τις οικογένειες των Ποντίων να είναι απολύτων εξαρτηµένες ως προς το επίπεδο διαβίωσης τους από την ύπαρξη και το επίπεδο του µισθού. Η φτώχεια τους είναι συνεπώς αποτέλεσµα της έλλειψης σταθερού και/ή ικανοποιητικού µισθού, δηλαδή είναι αποτέλεσµα υποαπασχόλησης ή ανεργίας. Αντίθετα όµως από την περίπτωση π.χ. των Τσιγγάνων της περιοχής, στη δική τους περίπτωση η υποαπασχόληση και η ανεργία δεν είναι αποτέλεσµα αναλφαβητισµού ή χαµηλού µορφωτικού επιπέδου. Το µορφωτικό επίπεδο των Ποντίων είναι ακόµη και σε σχέση µε τον υπόλοιπο πληθυσµό της περιοχής υψηλό: 2,63% δηλώνει ότι δεν έχει πάει σε σχολείο, 7,89% ότι έχει φοιτήσει µόνο στο δηµοτικό, 34,21% στο Γυµνάσιο, 2,63% στο Λύκειο, 36,84% σε Μέση Επαγγελµατική Σχολή και 15,79% ότι έχει αποφοιτήσει από ΑΕΙ/ΤΕΙ. Μεγάλο µέρος όσων έχουν παρακολουθήσει τη βασική εκπαίδευση έχουν επιπλέον αποκτήσει 8 Όλα τα στοιχεία που χρησιµοποιούνται εδώ είναι από την έρευνα που έγινε το 1990 στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3 «Πρόγραµµα για την Οικονοµική και Κοινωνική Ενσωµάτωση των Λιγότερο Ευνοηµένων Οµάδων στους δήµου Ελευθερίου / Κορδελιού Ευόσµου Μενεµένης» ( υτικής Θεσσαλονίκης). Χρησιµοποιήθηκε δείγµα ατόµων από 1921 νοικοκυριά. Η στατιστική επεξεργασία ενός µέρους των δεδοµένων έγινε από τον Θόδωρο Χατζηπαντελή. Το πρωτογενές υλικό της έρευνας σταδιακά έγινε αντικείµενο επεξεργασίας από οµάδες ερευνητών/τριών ως προς επιµέρους θεµατικές - υπό την εποπτεία του επικεφαλής του Προγράµµατος ΦΤΩΧΕΙΑ 3, Γιώργου Τσιάκαλου. 14

15 επαγγελµατική ειδίκευση σε κάποια τεχνική επαγγελµατική σχολή και µάλιστα συχνά σε επαγγέλµατα των οποίων η εξάσκηση στην Ελλάδα είναι αποτέλεσµα µόνο εµπειρίας. Τα περισσότερα άτοµα δεν γνωρίζουν καθόλου ή δεν γνωρίζουν επαρκώς ελληνικά, ενώ σχεδόν στο σύνολό τους µιλούν στην καθηµερινή τους ζωή ρώσικα ή ποντιακά. Κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν µιλούν επαρκώς την Ελληνική γλώσσα οι οικογένειες των πρόσφατα επαναπατρισθέντων από την ΕΣΣ Ποντίων είναι αποµονωµένες από τον κοινωνικό περίγυρο, παρόλη τη θετική στάση, την οποία υιοθέτησαν απέναντί τους οι Πόντιοι που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα πριν από τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο και οι οποίοι αποτελούν µεγάλο και δυναµικό τµήµα του πληθυσµού της Θεσσαλονίκης, και παρόλο το γεγονός ότι η οικονοµική και κοινωνική ενσωµάτωσή τους χαρακτηρίζεται από όλες τις κοινωνικές και πολιτικές οµάδες ως «εθνικό θέµα». Έτσι, οι δραστηριότητες τους στην καθηµερινή ζωή περιορίζονται στη δική τους οµάδα, ενώ επιθυµία και στόχο τους αποτελεί η ενσωµάτωση στον κοινωνικό ιστό της περιοχής. Το γεγονός της αποµόνωσης εντείνει τις δυσκολίες εθισµού στις νέες συνθήκες και λειτουργεί στη συνέχεια ως αυτόνοµος παράγοντας αποκλεισµού και αποµόνωσης. Η άποψη ότι η γλώσσα αποτελεί αποφασιστικό παράγονται στην εµφάνιση κοινωνικού αποκλεισµού και φτώχειας επαληθεύεται από όλα τα σχετικά στοιχεία. Πράγµατι, κατά τη διερεύνηση του κοινωνικού αποκλεισµού και της φτώχειας στην περιοχή της υτικής Θεσσαλονίκης ελκύει την προσοχή το γεγονός ότι, οικογένειες που χρησιµοποιούν µία άλλη γλώσσα από την επίσηµη γλώσσα του κράτους, βιώνουν σε µεγαλύτερο ποσοστό φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισµό από οικογένειες που µιλούν αποκλειστικά την επίσηµη γλώσσα του κράτους. ηλαδή, η πιθανότητα να είναι ένας άνθρωπος φτωχός µεγαλώνει µε το βαθµό χρήσης στην καθηµερινή ζωή µιας διαφορετικής γλώσσας 9. Ας δούµε τα δεδοµένα. Από την έρευνά µας στην περιοχή προκύπτει ότι σε 13,64% των οικογενειών της περιοχής «όλα τα µέλη της οικογένειας» χρησιµοποιούν στις καθηµερινές συζητήσεις (και) µια άλλη γλώσσα / διάλεκτο και σε 10,67% των οικογενειών της περιοχής «κάποια 9 Αυτό προφανώς δεν σηµαίνει ότι η χρήση µιας άλλης γλώσσας αποτελεί αιτία του κοινωνικού αποκλεισµού και της φτώχειας. Αποτελεί, όµως, χαρακτηριστικό της οµάδας που για άλλους λόγους οδηγείται στον κοινωνικό αποκλεισµό και στη φτώχεια. 15

16 µέλη της οικογένειας» χρησιµοποιούν στις καθηµερινές συζητήσεις (και) µια άλλη γλώσσα / διάλεκτο πέραν της επίσηµης γλώσσας του κράτους. Η απάντηση στη σχετική ερώτηση επιτρέπει περισσότερες ερµηνείες. Έτσι, η απάντηση µπορεί να σηµαίνει ότι µια άλλη γλώσσα ή διάλεκτος χρησιµοποιείται αποκλειστικά ή ότι χρησιµοποιείται µόνο σε ορισµένες περιπτώσεις. Επιπλέον, ότι η χρήση της άλλης γλώσσας / διαλέκτου µπορεί να είναι αποτέλεσµα ελεύθερης βούλησης ή µη επαρκούς γνώσης της Ελληνικής γλώσσας (την οποία αποκλειστικά θα ήθελαν να οµιλούν). Ανεξάρτητα, όµως, από την αιτία, σηµαντικό είναι το γεγονός ότι υπάρχει µια σχέση ανάµεσα σε αυτό το γνώρισµα και σε ορισµένα άλλα γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν την οικονοµική και κοινωνική θέση των ανθρώπων. Έτσι, από τις οικογένειες που την εποχή της έρευνας (1990) είχαν εισόδηµα µικρότερο από δραχµές το µήνα (δηλαδή ένα εισόδηµα, το οποίο κατά την εποχή της έρευνας ήταν µικρότερό από το µισό του µέσου κατά κεφαλήν εισοδήµατος στην Ελλάδα) δήλωσαν 60,8% ότι κανένα µέλος της οικογένειας δεν µιλάει άλλη από την επίσηµη γλώσσα του κράτους στην καθηµερινή ζωή. Την ίδια δήλωση έκαναν όµως 76,7% των οικογενειών µε εισόδηµα δραχµές, 79,4% των οικογενειών µε εισόδηµα , και 77,4% των οικογενειών µε µηνιαίο εισόδηµα µεγαλύτερο από δραχµές. Αντίθετα, 28,5% των οικογενειών µε µηνιαίο εισόδηµα µικρότερο των δρχ δήλωσαν, ότι όλα τα µέλη της οικογένειας χρησιµοποιούν µια άλλη γλώσσα / διάλεκτο. Την ίδια δήλωση έκαναν 9,72% των οικογενειών µε εισόδηµα δραχµές, 8,02% των οικογενειών µε εισόδηµα , και 8,33% όσων είχαν εισόδηµα µεγαλύτερο από χιλιάδες 10 (βλ. σχετικά τα στοιχεία του πίνακα 1) Πίνακας 1: Απαντήσεις στο ερώτηµα «Στις καθηµερινές συζητήσεις µε την οικογένειά σας χρησιµοποιείτε και άλλη γλώσσα / διάλεκτο;» Απαντήσεις σε ποσοστά (%) κατά µηνιαίο οικογενειακό εισόδηµα (σε δραχµές) Καµιά απάντηση < >190 2,78 1,62 1,07 0,00 Ναι, όλα τα µέλη της οικογένειας 28,48 9,72 8,02 8,33 10 Η ελαφρά άνοδος που παρατηρείται στην τελευταία οµάδα οφείλεται στο γεγονός ότι στην κατηγορία αυτή υπάρχουν επαναπατρισθέντες µετανάστες υψηλού µορφωτικού επιπέδου µε αλλοδαπή σύζυγο. 16

17 Ναι, κάποια µέλη της οικογένειας 7,92 12,01 11,50 14,29 Όχι 60,81 76,65 79,41 77,38 Ανάλογη διαφοροποίηση παρατηρείται όταν συσχετίζεται η χρήση διαφορετικής γλώσσας / διαλέκτου µε τη θέση του ατόµου στην αγορά εργασίας (βλ. πίνακα 2): όσο µεγαλύτερη είναι η απόσταση από την αγορά εργασίας τόσο υψηλότερο είναι το ποσοστό χρήσης διαφορετικής γλώσσας / διαλέκτου. Πίνακας 2: Απαντήσεις στο ερώτηµα «Στις καθηµερινές συζητήσεις µε την οικογένεια σας χρησιµοποιείται και άλλη γλώσσα / διάλεκτο;» Απαντήσεις σε ποσοστά (%) κατά θέση στην αγορά εργασίας. Εργαζόµενοι Άνεργοι Συνταξιούχοι Καµιά απάντηση 1,00 2, Ναι, όλα τα µέλη της οικογένειας 11, ,85 Ναι, κάποια µέλη της οικογένειας 11,88 5,06 10,38 Όχι 75,58 50,63 68,08 Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η χρήση διαφορετικής γλώσσας / διαλέκτου προφανώς βρίσκεται σε στενή σχέση µε τα φαινόµενα του κοινωνικού αποκλεισµού και της φτώχειας. Η σχέση αυτή δεν οφείλεται πάντα στους ίδιους µηχανισµούς. Έτσι, η χρήση άλλης γλώσσας µπορεί να είναι «απλώς» συνοδευτικό γνώρισµα άλλων έντονων πολιτισµικών ιδιαιτεροτήτων, που αποτελούν αιτία ή αφορµή για τον κοινωνικό αποκλεισµό. Μπορεί, επίσης, να υποδηλώνει έλλειψη αποτελεσµατικών θεσµών εκµάθησης της επίσηµης γλώσσας για µετανάστες, οι οποίοι (µετανάστες) κατά τα άλλα δεν διαφέρουν σχεδόν σε τίποτε από τον υπόλοιπο πληθυσµό. Συνεπώς, για το σχεδιασµό επιτυχών εκπαιδευτικών παρεµβάσεων είναι απαραίτητη η εξακρίβωση των συγκεκριµένων και διαφορετικών µεταξύ τους µηχανισµών, που οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισµό, και (είναι απαραίτητη η εξακρίβωση) της σχέσης της γλώσσας µε αυτούς τους µηχανισµούς. 17

18 Αναµφισβήτητα, όµως, και στις δύο περιπτώσεις προκύπτει η ανάγκη παρέµβασης, κυρίως εκπαιδευτικής παρέµβασης, για να εξουδετερωθούν οι δυσµενείς παράγοντες που προκαλούν ή αιτιολογούν κοινωνικό αποκλεισµό. ιαπίστωση αιτιών αποκλεισµού και εκπαιδευτικές παρεµβάσεις. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι τρεις είναι οι κύριες αιτίες που παρεµποδίζουν την οµαλή οικονοµική και κοινωνική ένταξη των Ποντίων. Ως πρώτη αιτία της κοινωνικής περιθωριοποίησης πρέπει να θεωρηθεί η άγνοια της ελληνικής γλώσσας. Μπορούµε βάσιµα να ισχυριστούµε ότι εφόσον το φαινόµενο αυτό αποκτήσει στοιχεία µονιµότητας, θα αποτελέσει στο µέλλον πολύ ισχυρό µηχανισµό αναπαραγωγής κοινωνικού αποκλεισµού και φτώχειας. Ως δεύτερη αιτία οικονοµικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης πρέπει να θεωρηθεί η απώλεια λειτουργικότητας της επαγγελµατικής ειδίκευσης που είχαν στη χώρα καταγωγής, δηλαδή την πρώην Σοβιετική Ένωση, και άρα η απώλεια δυνατότητας αξιοποίησης της επαγγελµατικής τους ειδίκευσης. Η απώλεια αυτή µπορεί να προκύπτει: α) ως αποτέλεσµα άγνοιας, προκαταλήψεων ή συνειδητής επιλογής εκ µέρους της ελληνικής κοινωνίας, ή / και της Πολιτείας, και β) ως αποτέλεσµα των προσανατολισµών της ελληνικής και πιο εξειδικευµένα : της τοπικής οικονοµίας, που δεν παρέχουν τη δυνατότητα κατάλληλης χρήσης των ειδικεύσεων. Ως τρίτη αιτία οικονοµικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης πρέπει να θεωρηθεί η έλλειψη πρόσβασης σε εκείνα τα κοινωνικά δίκτυα τα οποία παραδοσιακά ρυθµίζουν ή επηρεάζουν τις προσλήψεις σε θέσεις εργασίας, ή ακόµη και η αδυναµία κατανόησης εκ µέρους των Ποντίων της ανάγκης και του τρόπου πρόσβασης σε αυτά. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που συµβάλλουν στον κοινωνικό αποκλεισµό, όπως είναι κάποιες προκαταλήψεις απέναντι στους Ποντίους σε κάποια τµήµατα του ελληνικού πληθυσµού, κάποιες ανταγωνιστικές συµπεριφορές, φθόνος για την ύπαρξη πραγµατική ή φανταστική ιδιαίτερης θετικής αντιµετώπισης των Ποντίων εκ µέρους της Πολιτείας, και άλλοι παρόµοιοι. 18

19 Στην παρουσίασή µας θα επικεντρώσουµε την προσοχή µας µόνο στους τρεις πρώτους, επειδή από τη φύση τους φαίνονται να επιδέχονται εκπαιδευτική παρέµβαση στο επίπεδο των ενηλίκων. Οι παρεµβάσεις, οι οποίες καθίστανται αναγκαίες, φαίνεται εκ πρώτης όψεως να είναι αυτονόητες και αδιαµφισβήτητες : Για την αντιµετώπιση της πρώτης αιτίας αποκλεισµού χρειάζεται η οργάνωση προγραµµάτων εκµάθησης της ελληνικής γλώσσας. Για την αντιµετώπιση της δεύτερης αιτίας αποκλεισµού χρειάζεται η οργάνωση προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης ή µεθόδων αξιοποίησης των µέχρι τώρα επαγγελµατικών γνώσεων. Για την αντιµετώπισης της τρίτης αιτίας αποκλεισµού χρειάζεται η οργάνωση προγραµµάτων ενηµέρωσης για τα κοινωνικά αυτονόητα και τους µηχανισµούς λήψης αποφάσεων και εξάσκηση κατάλληλων σχετικών συµπεριφορών. Για όλα τα παραπάνω υπάρχει πλούσια εµπειρία και βιβλιογραφία στον τοµέα της εκπαίδευσης ενηλίκων, έτσι ώστε ο σχεδιασµός σχετικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων να φαίνεται απλός. Όµως, η πρώτη αυτή εντύπωση εξαπατά. Στην απατηλή εντύπωση υποκύπτουν οι περισσότεροι από όσους/ες ασχολούνται µε την εκπαίδευση ενηλίκων που βιώνουν αποκλεισµό: εφαρµόζουν προγράµµατα που υλοποιήθηκαν επιτυχώς σε άλλες περιοχές µε την ίδια ή µε όµοια οµάδα ανθρώπων, προσδοκώντας παρόµοια επιτυχία στη δική τους περιοχή. Η προσδοκία πηγάζει από την πεποίθηση ότι η σηµαντικότερη σταθερά στην οποία πρέπει να προσανατολίζονται τα προγράµµατα εκπαίδευσης ενηλίκων είναι η οµάδα στόχος. Σηµαντικές, επίσης, θεωρούνται οι συνθήκες µέσα στις οποίες εφαρµόζονται τα προγράµµατα (κτίρια, διδακτικά µέσα, αποδοχή τους από την κοινωνία κλπ). Από τα δύο αυτά δεδοµένα προκύπτουν αυτή είναι η ευρέως διαδεδοµένη άποψη και η πρακτική το περιεχόµενο και η µορφή των εκπαιδευτικών προγραµµάτων µε όσα επιπλέον συνεπάγονται (µορφή διδακτικού υλικού, τρόπος διδασκαλίας κλπ). Όµως, η πραγµατικότητα είναι πιο περίπλοκη και καταδικάζει σε αποτυχία τις προσπάθειες που βασίζονται σε απατηλές εντυπώσεις. Η πολυπλοκότητα της πραγµατικότητας συνίσταται στο γεγονός ότι και στις τρεις περιπτώσεις τα προγράµµατα παρέµβασης εξαρτώνται πλήρως, δηλαδή από την 19

20 θεωρητική τους σύλληψη µέχρι την υλοποίησή τους, από την άποψη σχετικά µε το είδος οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης που είναι δυνατή για τη συγκεκριµένη οµάδα στη συγκεκριµένη περιοχή αφού στόχος των εκπαιδευτικών προγραµµάτων είναι η συµβολή στην επίτευξη αυτής της οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης 11 Έτσι, στην περίπτωση των Ποντίων της υτικής Θεσσαλονίκης το περιεχόµένο και η µορφή των εκπαιδευτικών προγραµµάτων και στους τρεις τοµείς εξαρτώνται από τον προσανατολισµό µας: ένταξη στην οποία η προηγούµενη επαγγελµατική κατάρτιση βρίσκεται στο επίκεντρο ή ένταξη όπου κυριαρχεί µια νέα επαγγελµατική κατάρτιση, σύµφωνη προς τα δεδοµένα της τοπικής κοινωνίας: Είναι προφανές ότι από την άποψη σχετικά µε το είδος της επιχειρούµενης ένταξης εξαρτώνται το περιεχόµενο της κατάρτισης, το είδος του γλωσσικού διδακτικού υλικού, η µορφή του κοινωνικοποιητικού προγράµµατος κ.λ.π. Όµως, η θεµελιώδης αυτή άποψη, στην οποία βασίζονται τα εκπαιδευτικά προγράµµατα, τις περισσότερες φορές δεν είναι αποτέλεσµα επιστηµονικών αναζητήσεων αλλά είναι απλώς προϊόν λανθασµένων ιδεολογηµάτων, που κυριαρχούν στην κοινή γνώµη και διαµορφώνουν την πολιτική βούληση. Η αποτυχία των προγραµµάτων εκπαίδευσης ενηλίκων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό οφείλεται κυρίως σε αυτό το γεγονός. Όταν αυτός ο λόγος αποτυχίας δεν γίνεται αντιληπτός, τότε όλες οι προσπάθειες βελτίωσης των προγραµµάτων συνίστανται στην ανακύκλωση προβληµάτων εντός ενός συνολικά λαθεµένου συστήµατος, και φυσικά καταλήγουν σε ανακύκλωση της αποτυχίας. Συνεπώς, στην αρχή του σχεδιασµού ενός προγράµµατος εκπαίδευσης ενηλίκων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισµό είναι απαραίτητο να γνωρίζουµε το είδος της οικονοµικής και κοινωνικής ένταξης που είναι εφικτό στις συγκεκριµένες συνθήκες. Από την ικανότητα σωστής διαπίστωσης εξαρτάται κατ αρχήν η επιτυχία του προγράµµατος. Συνήθως όσοι σχεδιάζουν και υλοποιούν σχετικά εκπαιδευτικά προγράµµατα επιχειρούν την ένταξη στις δεδοµένες δοµές της τοπικής οικονοµίας θεωρώντας ότι αυτός είναι ο πιο εφικτός στόχος, ενώ τα «οράµατα» για νέες δοµές αποτελούν απλησίαστη 11 Για τον τρόπο µε τον οποίο η επιλογή στο επίπεδο των παιδαγωγικών προθέσεων επηρεάζει το εκπαιδευτικό έργο σε όλα τα επίπεδα βλέπε το κεφάλαιο «Εκπαιδευτικό έργο από το σχεδιασµό στην υλοποίηση» στον τόµο αυτό. 20

21 πολυτέλεια. Αποτυγχάνουν όµως µε αυτή τη θεώρηση, διότι συχνά οι κοινωνικά αποκλεισµένοι ζουν σε περιοχές όπου οι υπάρχουσες δοµές λειτουργούν απαγορευτικά ως προς την ένταξή τους. Αντίθετα, θα µπορούσαν να πετύχουν, εάν οι υπεύθυνοι των προγραµµάτων αντιλαµβάνονταν ότι τα χαρακτηριστικά των κοινωνικά αποκλεισµένων που δεν είναι συµβατά µε τις υπάρχουσες δοµές και γι αυτό οδηγούν στον αποκλεισµό, µπορούν να αποτελέσουν µέσο τοπικής ανάπτυξης και, ταυτοχρόνως, µέσο καταπολέµησης του κοινωνικού αποκλεισµού αυτών των οµάδων. Εκπαίδευση ενηλίκων: προσαρµογή των αποκλεισµένων ή ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων τους; Παράγοντες που προσδιορίζουν την επιλογή : Θεωρητικό υπόβαθρο Η οικονοµική και κοινωνική ενσωµάτωση προσφύγων εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την οικονοµική, εργασιακή και κοινωνική κατάσταση που επικρατούν στην περιοχή εγκατάστασής τους. Συνεπώς, ο σχεδιασµός πολιτικής για την οικονοµική και κοινωνική ενσωµάτωσή τους δεν µπορεί παρά να αποτελεί συνάρτηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των προσφύγων σε συνδυασµό µε τα ιδιαίτερα οικονοµικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της περιοχής εγκατάστασής τους. Στις περιπτώσεις που η αρχή αυτή δεν ακολουθείται, η πιθανότητα να αποτύχει η πολιτική της κοινωνικής και οικονοµικής ενσωµάτωσης είναι πολύ µεγάλη. Θεωρούµε π.χ. χαρακτηριστική περίπτωση προσπάθειας που ενέχει µεγάλο κίνδυνο αποτυχίας την προσπάθεια να εγκατασταθούν οι Πόντιοι στην περιοχή της Θράκης. Ενέχει κίνδυνο αποτυχίας αυτή η προσπάθεια διότι τα εργασιακά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της περιοχής σε µεγάλο βαθµό δεν είναι συµβατά µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οµάδας των Ποντίων. Έτσι, το γεγονός ότι στη Θράκη ζει η µοναδική συµπαγής και αναγνωρισµένη µέσω διεθνών συµβάσεων µειονότητα της Ελλάδας, δηλαδή η µουσουλµανική µειονότητα, αποτελεί για πολλούς Πόντιους αποτρεπτικό στοιχείο µόνιµης εγκατάστασής τους εκεί, εξαιτίας των πρόσφατων εµπειριών τους από την συµβίωση πληθυσµών µε εθνικές, γλωσσικές και θρησκευτικές διαφορές. ηλαδή εξαιτίας των εµπειριών τους από τις συγκρούσεις στην περιοχή του Καυκάσου, οι οποίες άλλωστε αποτέλεσαν το έναυσµα για την µετοίκησή τους. 21

22 Πέραν αυτού, υπάρχουν λόγοι διαφορετικής φύσης που θεµελιώνουν την αµφισβήτηση της ορθότητας µιας πολιτικής για εγκατάσταση των Ποντίων στην περιοχή αυτή. Αναφερόµαστε κυρίως στο γεγονός ότι τα χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας στη Θράκη δεν φαίνεται να είναι συµβατά µε τα επαγγελµατικά προσόντα των Ποντίων. Η τελευταία παρατήρηση δεν σηµαίνει ότι η προσπάθεια είναι εκ των πραγµάτων καταδικασµένη. Όµως, στις περιπτώσεις αυτές η κοινωνική και οικονοµική ενσωµάτωση είναι µόνο τότε δυνατή όταν αποτελεί συστατικό στοιχείο µιας πολυδιάστατης και ολοκληρωµένης στρατηγικής για την οικονοµική ανάπτυξη της περιοχής. Σε µια στρατηγική τέτοιου είδους αποτελούν σηµαντικές συνιστώσες: Η εκπαίδευση των προσφύγων µε στόχο την προώθηση της ικανότητάς τους να συµµετέχουν ισότιµα στην αγορά εργασίας, και η µετατροπή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των προσφύγων από αρνητικά, κατ αρχήν, δεδοµένα στη διαδικασία οικονοµικής και κοινωνικής ενσωµάτωσης σε θετικά στοιχεία για την τοπική ανάπτυξη (και µέσα από την τοπική ανάπτυξη η µετατροπή τους σε θετικούς παράγοντες οικονοµικής και κοινωνικής ενσωµάτωσης). Η βαρύτητα της κάθε συνιστώσας δεν είναι δεδοµένη και ίδια σε όλες τις περιπτώσεις εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της οικονοµίας, και από την επαγγελµατική και εισοδηµατική κατάσταση των κατοίκων της περιοχής, όπου εγκαθίστανται οι πρόσφυγες. Έτσι, σε µια περιοχή µε αναπτυσσόµενη βιοµηχανία που έχει ανάγκη µεγάλου αριθµού εργατών είναι συνήθης η σχετική εκπαίδευση των προσφύγων µε στόχο την προσαρµογή τους στις υπάρχουσες κενές θέσεις εργασίας (προσανατολισµός στην πρώτη συνιστώσα). σε περιοχή χωρίς παραγωγικές επιχειρήσεις, όπου κατοικούν εύρωστοι οικονοµικά ελεύθεροι επαγγελµατίες, υπάλληλοι κ.λ.π. (χαρακτηριστικό παράδειγµα τα Βόρεια προάστια των Αθηνών) αρκεί η απλή προσαρµογή µε στόχο την απασχόληση σε ένα τοµέα προσφοράς υπηρεσιών. Πολλές φορές πρόκειται για νεόδµητο τοµέα, αφού οι ανάγκες που τον δηµιουργούν εµφανίζονται ή αυξάνονται αµέσως µετά την προσφορά της εργατικής δύναµης των προσφύγων, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα το οικιακό υπηρετικό προσωπικό από τις 22

23 Φιλιππίνες ή το νοσηλευτικό προσωπικό από Πόντιες (προσανατολισµός στην πρώτη συνιστώσα µε στοιχεία από τη δεύτερη συνιστώσα) και, τέλος, σε µια φτωχή περιοχή η ελπίδα για αποφυγή της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού επαφίεται στη συνολική ανάπτυξη της περιοχής (συνεπώς υπερισχύει η δεύτερη συνιστώσα). Η συγκεκριµένη επιλογή µιας στρατηγικής οικονοµικής και κοινωνικής ενσωµάτωσης εξαρτάται επιπλέον από κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πληθυσµού της περιοχής, όπως π.χ. είναι η ύπαρξη παρόµοιων εµπειριών µε αυτές που βιώνουν οι πρόσφυγες. Από όσα αναφέραµε παραπάνω προκύπτει ότι για να επιλέξουµε τη µορφή παρέµβασης, και ειδικότερα τη µορφή της εκπαιδευτικής παρέµβασης, είναι απαραίτητο να γνωρίζουµε τα χαρακτηριστικά της οικονοµίας, την επαγγελµατική και εισοδηµατική κατάσταση των κατοίκων της περιοχής, και την ύπαρξη εµπειριών στον πληθυσµό της περιοχής που προσοµοιάζουν στα σηµερινά βιώµατα των προσφύγων. Τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από την καταγραφή και την ανάλυση των δεδοµένων σε αυτούς τους τοµείς είναι εκείνα που υπαγορεύουν την επιλογή των παρεµβάσεων. Ιδιαίτερα, την επιλογή ως προς το ερώτηµα: παρεµβάσεις προσανατολισµένες στην προσαρµογή των προσφύγων µέσω µιας τροποποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ή παρεµβάσεις προσανατολισµένες στην τοπική ανάπτυξη µέσω της ανάδειξης και κατάλληλης χρησιµοποίησης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους; Παράγοντες που προσδιορίζουν την επιλογή : πρακτική εφαρµογή Θα παρουσιάσουµε τώρα τον τρόπο µε τον οποίο το θεωρητικό µοντέλο που περιγράψαµε στο παραπάνω κεφάλαιο εφαρµόζεται στην περίπτωση της υτικής Θεσσαλονίκης. ηλαδή θα εξετάσουµε πρώτον, εάν οι οικονοµικές δοµές της περιοχής επιτρέπουν την οικονοµική ενσωµάτωση µεγάλου αριθµού προσφύγων στον υπάρχοντα παραγωγικό τοµέα δεύτερον, εάν η οικονοµική κατάσταση των κατοίκων επιτρέπει την οικονοµική ενσωµάτωση των προσφύγων σε ένα νεόδµητο τοµέα προσφοράς υπηρεσιών τρίτον, εάν οι εµπειρίες των κατοίκων της περιοχής έχουν κοινά σηµεία µε τα τωρινά βιώµατα των προσφύγων, και συνεπώς εάν επιτρέπεται η προσδοκία µιας 23

24 «ανοιχτής τοπικής κοινωνίας» σε περίπτωση θεµελίωσης της τοπικής ανάπτυξης στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προσφύγων. Οικονοµία και απασχόληση Σύµφωνα µε στοιχεία της ICAP (1986) στον βιοµηχανικό τοµέα της υτικής Θεσσαλονίκης υπερισχύει η βιοµηχανία ενδυµάτων (35,1%) που µαζί µε τις υφαντικές βιοµηχανίες (10,4%) και την βιοµηχανία τροφίµων (10,0%) καλύπτουν το 55,5% του τοµέα. Στη γειτονική περιοχή του Καλοχωρίου, όπου απασχολείται µέρος του πληθυσµού της υτικής Θεσσαλονίκης, υπερισχύουν οι τοµείς της υφαντικής βιοµηχανίας (31,8%) και της βιοµηχανίας τροφίµων (14,9%). Με αυτά τα δεδοµένα η κλαδική δοµή των βιοµηχανικών µονάδων της περιοχής δεν διαφέρει από τη συνολική εικόνα που παρουσιάζει η ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Πρέπει να σηµειωθεί ότι οι κλάδοι αυτοί θεωρούνται ότι ανήκουν στους πιο δυναµικούς της ελληνικής οικονοµίας ακόµη και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Ενοποίησης. Στο τέλος της κατάταξης βρίσκεται η υτική Θεσσαλονίκη αναφορικά µε το µέσο µέγεθος των βιοµηχανικών µονάδων, που στην περιοχή αυτή δεν ξεπερνά τους 4,3 απασχολούµενους ανά µονάδα. Στους δυναµικότερους κλάδους το µέσο µέγεθος είναι πιο υψηλό, όπως γίνεται εµφανές από τον πίνακα 3, γεγονός που εµµέσως δείχνει πόσο χαµηλό είναι αυτό στους λιγότερο δυναµικούς τοµείς. Πίνακας 3: Μέσο µέγεθος βιοµηχανικών µονάδων στον τοµέα της υτικής Θεσσαλονίκης (επιλεγµένοι κλάδοι) Κλάδος Απασχολούµενοι ανά µονάδα Υπόδησης Ενδυµασίας Υφαντικής Τροφίµων Μηχανών (πλην ηλεκτρικών) 5,1 8,8 5,5 5,0 Ως µέτρο σύγκρισης αναφέρουµε ότι στη γειτονική περιοχή του Καλοχωρίου το µέσο µέγεθος βιοµηχανικών µονάδων αντίστοιχων τοµέων είναι κατά πολύ µεγαλύτερο, π.χ. στον κλάδο υφαντικής 38,3 και στον κλάδο τροφίµων 13,2. Η συνολική εικόνα της περιοχής δείχνει ότι κυριαρχούν οι µικρές επιχειρήσεις (1-9 απασχολούµενοι)- αντίθετα µε την γενική εικόνα της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης, όπου κυριαρχούν µονάδες µέσου µεγέθους (10 49 απασχολούµενοι). 24

25 Η απασχόληση του πληθυσµού της περιοχής αποτυπώνεται στον πίνακα 4 Πίνακας 4: Είδος απασχόλησης των κατοίκων της περιοχής Ελευθερίου / Κορδελιού Ευόσµου Μενεµένης (σε % του γενικού πληθυσµού) Είδος ενασχόλησης % Εργάτης Τεχνίτης Υπάλληλος Ελεύθερος επαγγελµατίας Ιδιοκτήτης επιχείρησης Άνεργος/Μερικά απασχολούµενος Συνταξιούχος Οικιακό Άλλο Missing (παιδιά / Άρνηση απάντησης) 18,5% 8,8% 6,2% 2,6% 5,4% 8,4% 16,1% 11,5% 23,4% Η κοινωνική σύνθεση του πληθυσµού της περιοχής φαίνεται καλύτερα στην παρακάτω κατανοµή των απασχολούµενων κατά επαγγέλµατα, τοµείς και κλάδους µε οµάδα αναφοράς το σύνολο των οικονοµικά δραστήριων ατόµων (πίνακες 5 και 6). Πίνακας 5: Κατανοµή κατά επαγγελµατική ιδιότητα των εργαζοµένων κατοίκων της περιοχής Ελευθερίου/ Κορδελιού Ευόσµου Μενεµένης (σε % του συνόλου των οικονοµικά δραστήριων ατόµων) Επαγγελµατική ιδιότητα % Εργάτης Τεχνίτης / Ειδικευµένος εργάτης Υπάλληλος Ανώτερος υπάλληλος Ελεύθερος επαγγελµατίας (επιστήµονας) Ελεύθερος επαγγελµατίας (όχι επιστήµονας) Ιδιοκτήτης επιχείρησης (>5 απασχολούµενοι) Ιδιοκτήτης επιχείρησης (<5 απασχολούµενοι) Ιδιοκτήτης επιχείρησης χωρίς προσωπικό